Wîkîpediya kuwiki https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîpediya Gotûbêja Wîkîpediyayê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê Portal Gotûbêja portalê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1086 1094500 1094438 2022-08-05T21:01:37Z Burhan br 5342 wikitext text/x-wiki {{Binêre|Dîlok (cudakirin)}} {{Agahîdank bajar | nav = Dîlok | navê_fermî = ''Gaziantep'' | mertal = | nexşeya_cihan = Tirkiye#Bakurê Kurdistanê#Entab | koordînat = {{Koord|37|03|55|N|37|23|17|E|display=inline, title}} | welat = [[Bakurê Kurdistanê]] | dûgel = [[Tirkiye]] | parêzgeh = [[Entab (parêzgeh)]] | serbajar = Dîlok | rûerd = 6.000 | gelhe = 1.931.836<ref>{{cite news|url=http://www.haberturk.com/ekonomi/is-yasam/haber/1187469-iste-il-il-turkiyenin-nufusu|title=Türkiye'nin il il nüfusu|work=Habertürk|date=29 Ocak 2016|accessdate=29 Ocak 2016}}</ref> | gelhe_sal = [[2015]] | berbelavî = 260 | dem = UTC+2 | nexşeSer = GaziantepKurd.png | nexşeSer_firehî = 250px | nexşeSer_sernav = Nexşeya parêzgehê | wêneSer = Gaziantep overview.jpg | wêneSer_sernav = Bajarê Dîlokê | malper = {{url|www.gaziantep-bld.gov.tr}} }} [[Wêne:Gaziantep street large.jpg|thumb|Kolaneke Dîlokê]] [[Wêne:Antep'te Kürd çocukları.jpg|thumb|Zarokên kurd li Dîlokê, 1915]] '''Dîlok''' (wekî ''Dilok'', ''Diluk'', ''Duluk'' û ''Dûluk'' jî tê nivîsandin; bi tirkî ''Gaziantep'') bajarekî li [[Bakurê Kurdistanê]] ye. Li bakurê [[Qeleya Dîlokê]] girek heye. Taxa derûdora wî girî heta demeke nêzik bi navê [[Kurdepe]], anko Girê Kurdan (''Kürdtepe''), dihat zanîn lê dewleta tirkan ew nav guhart û kir ''Türktepe''. Li Dîlokê hewşa heywanet a herî mezin a Tirkiyê heye û [[Parka Yeşilvadi]] heye. Parka Yeşilvadi parka tewr mezın a Tirkiyê ye. Niha (2015) şaredarê Bajarê Mezin a Dîlokê [[Fatma Şahin]] e. == Çiya == Li herêmê çiyayên bilind tunene. [[Çiyayê Sof]] yê herî bilind e (1.496 [[m]]) li herêmê. [[Çiyayê Duluk]] (1.250 m), [[Gureniz]] (1.069 m), [[Ganîbaba]] (1.100 m) == Çem û gol == [[Çemê Reş]] ji [[Gola Reş]] dertê. [[Deşta Îslahiyê]] bi ava Çemê Reş tê avdan. [[Çemê Efrînê]] ji çiyayê sofê dertê. Bi Çemê Reş re dibe yek û xwe valadikin [[Gola Amikê]]. Çemê Merzîmên jî ji çiyayê Duluk û Sam dertê. Çavkaniya [[çemê Nîzîpê]] li çiyayê Sofê li gundê Dulukê ye. Çem şaxek çemê Firatê ye. [[Hesin]], [[krom]], [[fosfat]], [[Kalkar]] û [[dolomît]] madenên herî pirin ku li herêmê ji bin erdê dertên. == Babetên heywanan == Herêm ji alî babetên teyrên kovî pir dewlemend e. Wekî din gur, hirç, xezal, berazên kovî, çeqel, keroshk û bizinên ser çiyan jî li herêmê peyde dibin. == Dîn û civak == Civaka bajarê Dîlokê 55 % [[Tirk]], 26 % [[Kurd]] û 18 % jî [[Ereb]] û 1% etnîkê dinin. Îslam li herêmê xurt e. [[Henefî]] û [[Elewîtî]] zavên teşkîl dikin. Li herêmê ciyên zewî û tirbeyan jî hene. Hinek ciyên zewîyên ev in: Şurahbil bin Hesen (Kilîs), Şêx Mansûr û Duluk Baba. == Xwarinên herêmê == Herêm ji alî çanda xwarinê pir dewlemend e. [[Şorba şêrîn]]: [[birinc]] bi avê tê kelandin û piştre bi [[dims]] ([[doşab]]) rê hinek din tê kelandin û tê serwîs kirin. [[Şiveydiz]]: goşt bi [[nok]]an re di beroşê de tê kelandin. Pîvaz û sîrên hurkirî dikeve navê û heta nerm bibe tê kelandin. Piştre hêkek dikeve navê û hinek din jî tê kelandin. Rûnê sorkirî û nane bi ser tê reşandin û tê xwarin. Kutilkên dagirtî [[beqlewe]] [[kebab]] babaqenûç. Babetên [[boreg]]an û [[patatês]]ên dagirtî hinek ji xwarênên herêmê ne. [[File:Beqlewe.jpg|thumb|Beqlewe wek şîraniya navdar tê nasîn. Di vê firaqeke sifirî deşîranîya Dîlokê heye]] == Cil û bergên herêmê == Jinên herêmê şalwarekî ku jê re dibêjin [[Çintiyan]] li xwe dikin. Bi ser şalwar de çakêtekî milfireh û yaxevekirî ku jê re dibêjin [[Fermane]] li xwe dikin. Entarî yên wan ji sê etegan pêk tê. Li pişta xwe kefiyeke sîm an jî qedîfe girêdidin. Keçên ciwan [[xavik]]ên sipî, yên zewcandî jî tacek ku bi serde jî kefiyekê girêdidin, didin serê xwe. Jinên gundî çarşefek ku jê re dibêjin [[meshele]] didin serê xwe. Kesên çarşefa reş jî li xwe dikin hene. Zilam şalwar li xwe dikin. Li ser şalwar jî ''Eba'' li xwe dikin. Bi ser ebayê de jî çakêtekî ku jê re dibêjin [[sako]] li xwe dikin. Li serê xwe jî kefiyên kesk dipêçin. [[Lapşîn]] û qondere pêlavên herêmê yên zilaman e. == Nav û kronolojiya bajar == Navê bajêr yê kevn ''Dolike'' (Doliçe) {{fact}}. '''Ibn Xurdadbeh''' ji pertuka xwe ''El-Mesalik Wel Memalik'' sala 893z navê '''Diluk''' bikaranîe. <ref>{{Cite web|url=https://al-maktaba.org/book/11800/96#p1|title=ص97 - كتاب المسالك والممالك لابن خرداذبة - الطريق من الرقد إلى الثغور الجزرية - المكتبة الشاملة الحديثة|website=al-maktaba.org|access-date=2022-08-04}}</ref> Piştre ji alî ereban ve navê ''Eyntab'' li bajêr hatiye danîn. Navê bajêr ji alî Tirkên ve jî sala 1928'an de wek ''Xazî Eyntab'' (Ghazi-Ayntab) <ref>Köylerimiz, 1928</ref> / ''Gaziantap'' hatiye guhertin. == Kronolojî == Berî Îsa(zayîn) * 1200 -600 Dema Hîtîtiyan * 689 - 539 Dema Medîan * 539 - 331 Dema Persan * 331 - 323 Dema Mekodoniyan * 69 Hukumdariya Kommegene Piştî Îsa (zayîn) * 72 - 395 Dema Romayiyan * 395 - 628 Dema Sasaniyan * 636 Dema Ereban * 998 Dema Merwaniyan * 1077 Dema Selçûkiyan * 1098 Dema Xaçliyan * 1186 Dema Eyubîan * 1517 Dema Osmaniyan * 1923 Dema Tirkiye == Ciyên turîstîk, tarîxî û gerê == Bajar ji alî şînahî û Daristanên ve belengaz e. Lê ji alî dîrok ve pir dewlemend e. Kela Entabê, kela Tilbişar û Revanda ji alî gel û gerokên ve tên ser lêdan. Li herêmê mizgeftên kevn jî pir in: [[Şirvanî]], [[Teke]] û [[Tehtanî]] hinek ji wan in. == NKF'ên Dîlok'ê == Dû NKF hene li Dîlok'ê. Vana; * [[NKF'ya SankoPark'ê]] * [[NKF'ya Forum Gaziantep'ê]] == Balafirgehên Dîlok'ê == * [[Balafirgeha Dîlok-Tilbişar'ê]] Ev balafirgeha başur-rojhilatê bajarê Dîlok'ê ye. Li hinda [[Tilbişar]]'ê ye. == Zanîngeh == Li bajarê Dîlok'ê zanîngeheke dewletê û 2 zanîngehên jî weqfa hene. === Zanîngehên Dewletê === * [[Zanîngeha Dîlok'ê]] === Zanîngehên Weqfan === * [[Zanîngeha Zirve]] * [[Zanîngeha Hasan Kalyoncu]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37|03|55|N|37|23|17|E|type:city(1376352)|display=title}} {{Bajar û gundên Dîlokê}} {{bajar_kurd}} {{bajarên Tirkiyê}} [[Kategorî:Bajarên Kurdistanê]] [[Kategorî:Dîlok| ]] tcqviy1wynglsj0y84svzde0nq7pu98 1 2457 1094536 1058209 2022-08-06T10:58:03Z Khere khatare 46842 /* GOTINÊN NAVDARAN */ beşeke nû wikitext text/x-wiki {{Çarçove destpêk|şîn}} [[Wêne:Commons-emblem-notice.svg|35px|left]] Ev rûpel li ser [[Destpêk]]ê ye, ji kerema xwe ji bo pirs û gotûbêjên din <big>'''[[Wîkîpediya:Dîwan (tevlîhev)|Dîwanê]]'''</big> bi kar bînin. {{Çarçove dawî}} {{Qutiya arşîvan|image=[[Wêne:Fairytale ark.png|35px]]|search=yes| * [[/Arşîva 1|Arşîva 1]]: 2004 - adar 2007 * [[/Arşîva 2|Arşîva 2]]: avrêl 2007 - rezber 2010 * [[/Arşîva 3|Arşîva 3]]: 2011 - 2020 }} {{clear}} == GOTINÊN NAVDARAN == Pênûs zimanê êqile . Cervates Ger hûn dixwazin bibin nivîskar, binivîsin. Epiktetos Hêvî gopalê dildaran e. Shakespeare Yên li jêr ji ketinê natirsin. Bunyan [[Bikarhêner:Khere khatare|Khere khatare]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Khere khatare|gotûbêj]]) 10:58, 6 tebax 2022 (UTC) hednzuqhslsxt2gqa8dqvt6qh4cp1sz 1094541 1094536 2022-08-06T11:54:03Z MikaelF 935 Guhertoya 1094536 ya [[Special:Contributions/Khere khatare|Khere khatare]] ([[User talk:Khere khatare|gotûbêj]]) şûnde kir wikitext text/x-wiki {{Çarçove destpêk|şîn}} [[Wêne:Commons-emblem-notice.svg|35px|left]] Ev rûpel li ser [[Destpêk]]ê ye, ji kerema xwe ji bo pirs û gotûbêjên din <big>'''[[Wîkîpediya:Dîwan (tevlîhev)|Dîwanê]]'''</big> bi kar bînin. {{Çarçove dawî}} {{Qutiya arşîvan|image=[[Wêne:Fairytale ark.png|35px]]|search=yes| * [[/Arşîva 1|Arşîva 1]]: 2004 - adar 2007 * [[/Arşîva 2|Arşîva 2]]: avrêl 2007 - rezber 2010 * [[/Arşîva 3|Arşîva 3]]: 2011 - 2020 }} {{clear}} 3ryd33x1ilq68oero0uko5ta945m3gd 0 6427 1094464 1094463 2022-08-05T11:59:29Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] ggdsqh5dy17nluvc9r2pn32uaivl4a5 1094465 1094464 2022-08-05T12:05:40Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|aragonezî]] | [[Zimanê astur-leonezî|Astur-Leonezî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|Oksîtanî]] (aranezî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] lyje3cz1398tcruql2guz60i3yy30xr 1094466 1094465 2022-08-05T12:10:07Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonezî]] û [[Zimanê asturyanî|asturyanî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|aragonezî]] | [[Zimanê astur-leonezî|astur-leonezî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranezî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] 3vcmfiiig01pdh3ayj6ll10zq60o8in 1094468 1094466 2022-08-05T15:28:39Z 46.99.3.142 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonezî]] û [[Zimanê asturyanî|asturyanî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|aragonezî]] | [[Zimanê astur-leonezî|astur-leonezî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranezî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] nsug64aun7p36pdvv2evkwdhcm5i5u7 1094469 1094468 2022-08-05T15:29:17Z 46.99.3.142 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonezî]] û [[Zimanê asturyanî|asturyanî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|aragonezî]] | [[Zimanê astur-leonezî|astur-leonezî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranezî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] d9q4kyufvc4jp7fz9eh71ulzzaf95wc 1094470 1094469 2022-08-05T15:29:42Z 46.99.3.142 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonezî]] û [[Zimanê asturyanî|asturyanî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|aragonezî]] | [[Zimanê astur-leonezî|astur-leonezî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranezî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] 09s1k7cibbkfun281vj5cgl3guzuanu 1094471 1094470 2022-08-05T15:30:17Z 46.99.3.142 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonezî]] û [[Zimanê asturyanî|asturyanî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|aragonezî]] | [[Zimanê astur-leonezî|astur-leonezî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranezî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Klîmayê Spanya}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] 466w6klae8un9w34ojzie133pqbrkvq 1094472 1094471 2022-08-05T15:31:19Z 46.99.3.142 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonezî]] û [[Zimanê asturyanî|asturyanî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|aragonezî]] | [[Zimanê astur-leonezî|astur-leonezî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranezî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Klîmayê Spanya}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Gori taxmînan 1.500 heya 5.000 [[Kurd]] li Spanya henê. Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] 3snb9e9kp4ha8waysefmu3zno102sav 1094477 1094472 2022-08-05T17:38:18Z MikaelF 935 Gelek kêmasî tê de hene wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonezî]] û [[Zimanê asturyanî|asturyanî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|aragonezî]] | [[Zimanê astur-leonezî|astur-leonezî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranezî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Klîmayê Spanya}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Gori taxmînan 1.500 heya 5.000 [[Kurd]] li Spanya henê. Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] on1pdpad1md4ak95l8y4vc977j08bo2 1094480 1094477 2022-08-05T17:54:33Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{bi-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{bi-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonî]] û [[Zimanê astûrî|astûrî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonî|aragonî]] | [[Zimanê astur-leonî|astur-leonî]]<!--(incl. Leonî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Klîmayê Spanya}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Gori taxmînan 1.500 heya 5.000 [[Kurd]] li Spanya henê. Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] e76at4kop5jqrsrcor01eikwwb2z9di 1094481 1094480 2022-08-05T17:58:29Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{bi-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{bi-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonî]] û [[Zimanê astûrî|astûrî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonî|aragonî]] | [[Zimanê astur-leonî|astur-leonî]]<!--(incl. Leonî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89,9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10,1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felîp VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Klîmayê Spanya}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Gori taxmînan 1.500 heya 5.000 [[Kurd]] li Spanya henê. Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] 8tz93725tslibsr4tmpz890fkozlib2 1094482 1094481 2022-08-05T18:04:07Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{bi-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{bi-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonî]] û [[Zimanê astûrî|astûrî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonî|aragonî]] | [[Zimanê astur-leonî|astur-leonî]]<!--(incl. Leonî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89,9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10,1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felîp VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46 423 064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41 996 253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36 143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26 823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33,7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0,876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Welatên Ketelanî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewletek e li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava Îber]]. Paytexta Spanyayê [[Madrîd]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Klîmayê Spanya}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Gori taxmînan 1.500 heya 5.000 [[Kurd]] li Spanya henê. Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] 33iazlli88ar7jdtt3iwrgibnuzfbcn 1094483 1094482 2022-08-05T18:11:49Z MikaelF 935 /* Gel */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{bi-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{bi-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonî]] û [[Zimanê astûrî|astûrî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonî|aragonî]] | [[Zimanê astur-leonî|astur-leonî]]<!--(incl. Leonî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89,9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10,1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felîp VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46 423 064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41 996 253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36 143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26 823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33,7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0,876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Welatên Ketelanî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewletek e li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava Îber]]. Paytexta Spanyayê [[Madrîd]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Klîmayê Spanya}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Gori texmînan 1.500 heya 5.000 [[kurd]] li Spanyayê hene{{Çavk}}. Li Spanyayê bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tenê zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî li welatên xwe zimanê fermî ne. Li [[Ketelonya]]yê li dibistan û zanîngehan him zimanê ketelanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaravekî ketelanî [[valensî]] tê axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] ig5ync0ij7yjedq3uraqm6xui18duts 1094484 1094483 2022-08-05T18:13:42Z MikaelF 935 /* Gel */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{bi-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{bi-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonî]] û [[Zimanê astûrî|astûrî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonî|aragonî]] | [[Zimanê astur-leonî|astur-leonî]]<!--(incl. Leonî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89,9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10,1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felîp VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46 423 064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41 996 253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36 143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26 823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33,7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0,876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Welatên Ketelanî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewletek e li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava Îber]]. Paytexta Spanyayê [[Madrîd]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Klîmayê Spanya}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Gori texmînan 1.500 heya 5.000 [[kurd]] li Spanyayê hene{{Çavk}}. Li Spanyayê bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li dewleta Spanî bi tenê zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî li welatên xwe zimanê fermî ne. Li [[Ketelonya]]yê li dibistan û zanîngehan him zimanê ketelanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaravekî ketelanî [[valensî]] tê axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] 05kx2uo7h4ijf3z66tyujr4gn11ln35 1094486 1094484 2022-08-05T18:16:16Z MikaelF 935 /* Gel */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{bi-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{bi-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonî]] û [[Zimanê astûrî|astûrî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonî|aragonî]] | [[Zimanê astur-leonî|astur-leonî]]<!--(incl. Leonî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89,9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10,1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felîp VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46 423 064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41 996 253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36 143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26 823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33,7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0,876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Welatên Ketelanî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewletek e li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava Îber]]. Paytexta Spanyayê [[Madrîd]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Klîmayê Spanya}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Gori texmînan 1.500 heya 5.000 [[kurd]] li Spanyayê hene{{Çavk}}. Li Spanyayê bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li dewleta Spanî bi tenê zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî li welatên xwe zimanê fermî ne. Li [[Ketelonya]]yê li dibistan û zanîngehan him zimanê ketelanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaravekî ketelanî [[valensî]] (''valencià'') tê axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] 24bu5mfvh0xtoetnhms760vkorsghqt 1094488 1094486 2022-08-05T18:29:15Z MikaelF 935 /* Gel */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{bi-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{bi-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{bi-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|kastîlî]] ("spanî")<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|baskî]] (euskara) hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonezî|aragonî]] û [[Zimanê astûrî|astûrî]] (bable) xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonî|aragonî]] | [[Zimanê astur-leonî|astur-leonî]]<!--(incl. Leonî)--> | [[Zimanê baskî|baskî]] | [[Zimanê ketelanî|ketelanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtanî|oksîtanî]] (aranî)<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89,9% [[spanyol]], ketelan, bask, galîsyayî |10,1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felîp VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46 423 064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41 996 253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36 143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26 823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33,7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0,876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Welatên Ketelanî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewletek e li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava Îber]]. Paytexta Spanyayê [[Madrîd]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> Kastîlî bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin. Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Klîmayê Spanya}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanyayê bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li dewleta Spanî bi tenê zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî li welatên xwe zimanê fermî ne. Li [[Ketelonya]]yê li dibistan û zanîngehan him zimanê ketelanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaravekî ketelanî [[valensî]] (''valencià'') tê axaftin. === Kurdên li Spanyayê === Gori texmînan 1.500 heya 5.000 [[kurd]] li Spanyayê hene{{Çavk}}. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] tlp6dpcg650uu5k01dlzougsuwquowu 0 7620 1094520 1092547 2022-08-06T07:27:02Z 2A03:32C0:6000:787E:552F:6F65:8592:4348 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ Ev lîsteyan navên [[kurdî]] ye ku jibo binavkirina mirovan li nav [[kurd|kurdan]] de bikarhînan: {|class="wikitable" | * '''Tabloya Naverokê''': [[#Navên keçan |Navên keçan]] - [[#Navên lawan |Navên lawan]]&nbsp; |} == Navên keçan == ==== A ==== * Adar * Ahîn *[[Ala Kurdistanê|Ala]] * Alê * Alvîn * Amûdê * Ariya * [[Îranî|Ariyan]]a * Arîn * Arjen * Arjîn * Asîman * Askê * Astêra * Aştî * Avan * Avaşî * Avbîn * Avjîn * Avsar * Avşîn * Avzêm * Awing * Axîn * Azade ==== B ==== * Bablîsok * Bajîlan * Banu (prenses) * Bejna * Bejnê * Belalûk *Benaz * Bengîn * Berbang * Berçem * Berdil * Berfan * [[Berfîn]] * Bermal * Berzê * Besê * Besna * Beybûn * Bêjin *[[Barîn]] * Benaz *[[Berfîn (nav)|Berfîn]] * Beyan * Bêrîtan *[[Bêrîvan]] * Bêxal * [[Bihar]] * Binevş * [[Bûk|Bokan]] *Belez ==== C ==== * Canan * Canda * Civîn * Ciwan * Ciwanxan * Cîhan ==== Ç ==== * Çavgeş * Çavreş * Çavşîn * Çem * Çeman * Çinar * Çira * Çîmen ==== D ==== * Delal * Delav * Demsal * [[Derya]] * Desmal * Dewken * Dewlet * Difnê * Dilaram * Dilba * Dilçem * Dilda * Dilevîn * Dilkanî * Dilnaz * Dilniya * Dilorîn * Dilovan * Dilpak * Dilsoz * Dilşa * Dilzar * Diyana * Dîcle * Dîla * Dîlan * Dîlber * Dîlok * Dîmen * Dozgîn ==== E ==== * Efrîn * Esrîn * Estê * Evîn * Evîndar * Elend ==== Ê ==== * Êla * Êtûn * Êva * Êvare ==== F ==== * Ferza * Ferzînê * Fênik * Firmesk ==== G ==== * [[Gelawêj]] * Gerden * Gevher * Gewrê * Gizing * Gulale * Gulan * Gulav * Gulavej * Gulavî * Gulazer * Gulbanu * Gulbaran * Gulbarîn * Gulbejn * Gulberoj * Gulbîn * Guldan * Guhar * Gulda * Gulê * Gulfiroş * Gulîstan * Gulîşa * Gulîzer * Gulnav * Gulveda ==== H ==== * Hana * Hanas * [[Havîn]] * Heja * Helale * Helat * Hêro * [[Hêlîn]] * Hêvî * Hêvîdar * Hevrîn * ==== J ==== * Janya * [[Jiyan]] * Jiyar * Jînda ==== K ==== * Kajîn * Kalê * Kanî * Katrîn * Kawî * Kejal * Kevî * Kurdê * [[Kurdistan]] ==== L ==== * Lava * Lavîn * Lîlas * Lîlav * Lîzge * Lorîn * Leyla ==== M ==== * Mavîn * [[Medan|Medê]] * [[Medan|Medya]] * [[Mehabad]] * Mêrîcan * Mîzgin ==== N ==== * Nalîn * Naskê * Naskol * Naylê * Nazemîn * Nazvîn * Nermîn * Nesrîn * Neşmîl * Nexşîn * Newa * Newajîn * [[Newroz]] * Nêrgiz * Niştîman * Niyan * Niyaz * Nîla * Nûpelda ==== P ==== * Pelêr * Pelîn * Pelşîn * Perîxan * Perjîn * Pervîn * Peyruza * Peyman * Pêla * Pirşing ==== R ==== * Rabîn * Rabûn * Ramê * Rana * [[Raperîn]] * Rastî * Rawêj * Reftar * Rehêla * Rehşîn * Rendê * Rengar * Rengîn * Reşa * Reşmal * Reşpo * Revend * Revîn * Revşam * Rewa * Rewan * Rewşen * Rewşê * Rewşit * Rexşan * Reyhan * Rezaw * Rêbîn * Rêjing * Rêjîn * Rêjna * Rênaw * Rêşî * Rêvîn * Rêzbar * [[Riha]] * [[Rihan]] * Rijbîn * Rindê * Rindik * Rîken * Rîşan * Robar * Robîn * Robît * Rohat * Rokîstan * Roj * Rojan * Rojarya * Rojat * Rojawelat * Rojbîn * Rojda * Rojdar * Rojder * Rojen * Rojê * Rojgar * Rojhat * Rojhelat * Rojîn * Rojînda * Rojko * Rojma * Rojna * Rojyar * Rona * Ronahî * Ronak * Ronav * Rondik * Ronî * Ronîda * Ronya * Roşna * Rovîn * Roz * Roza * Rozelîn * Rozerîn * Rozê * Ruşe * Ruxsar * Rûbar * Rûbenci * Rûbend * Rûbixal * Rûciwan * Rûçem * Rûgeş * Rûjne * Rûken * Rûna * Rûnak * Rûndik * Rûnerm * Rûnî * Rûpak * Rûşa * Rûşen * Rûxoş ==== S ==== * Sarya * Sazan * Sema * Seyran * Sirwe * Skala * Sokar * Sosin * Sozan * Sozdar * Srûşt * Stêrkbanu * Stran *Silava ==== Ş ==== * Şehrivan * Şemam * Şepol * Şermîn * Şernas * Şêr * Şêrgo * Şêrhat * Şêrîn * Şine * Şîlan * Şoxan ==== T ==== * Tavbanu * Tawis * Tîroj ==== V ==== * Vejîn * Viyan * [[Keman|Viyolîn]] * Vînda ==== W ==== * Wala * Welat * Wane ==== X ==== * [[Xecê]] * Xelat * Xemlîn * [[Xezal]] * Xezêm * Xêrhat * Xozî * Xozîk * Xonav ==== Y ==== * Yarvîn * Yezda ==== Z ==== * Zalîn * Zayele * Zaza * Zekiya * Zelal * Zera * Zerda * Zerya * Zeyno * Zeytîn * Zêrîn * Zîlan * [[Zîn]] * Zozan == Navên lawan == ==== Ardi ==== * Agir * Ahmadîl * [[Alan (nav)|Alan]] * Alend * Amed * Amanc *Amed *Aram * Aştî * Azad arjîn azer ayzer ==== B ==== * Babelîsk * Babik * Bager * Bagir * Baha * Bahoz * Bakûr * Bala * Bapîr * Baran * Bargiran * Batman * Baver * Bawer * Baxewan * Baz * Bazan * Bedirxan * Bedlîs * Bedran * Behêz * Behî * Behlo * Behrûz * Behwan * Behzad * Belengaz * Bendewar * Beng * Berevan * Berêz * Berfo * Berdan * Berhem * Berhev * Berhevdar * Bernas * Bernav * Bervan * Berwar * Berxo * Berxwedan * Berz * Berzan * Bêkes * Bêmal * Bênav * Bênewa * Bêşa * Bêwar * Bêxudan * Bêzar * Bijar * Bijiyar * Bijîr * Bijûn * Bijûndar * Bijwên * Bijyar * Bilbil * Bilêse * Bilind * Binar * Binav * Binêr * Binyat * Birader * Birîn * Bispor * Bişar * Birûsk * Biryar * Birzû * Biyan * Biyanî * [[Bizav]] * Bizan * Bizav * Bizaw * Bizwêj * Bîjen * Bîna * Bîrber * Bîrdar * Bîrebir * Bîrewer * Bîşêr * Bîwer * Bîyang * Bîyo * Bohtan * Boran * Borna * Botan * Bozan * Bradost * Braxas * Brîndar ==== Ç ==== * Çalak * Çeko *Çetîn * Çiya * Çiyako * Çoman ==== D ==== * Dalaho * Danyar * Dara *Demhat * [[Dêrsim]] *Dilgeş *Dildar *Dijwar * [[Diyako]] * Diyar * Diyarî * Dîlman * Dîmen ==== E ==== * Egîd * Ejder * Erdelan * Erdewan * Evîndar ==== F ==== * Ferhad * Ferwertîş * Firya ==== G ==== * Gomada * Goran * [[Govend]] * Gurko ==== H ==== * Hakar * Hawraz * Hawrê * Hejar * Helgurd * Helkewt * Helmet * Helo * Hemin * Hendrên * Herdî * Herman * Hewram * Hewraz * Hêdî * Hêja * Hêmin * Hêriş * Hişyar * Hîwa * Hogir * Honer * Hozan ==== J ==== * Jawero * Jîlemo * Jîr * Jîvan, wate tolhildan المعنى انتقام * Jîvîn * Jîwar * Jêhat * Jankir ==== K ==== * Kajaw * Kardo * Karox * Karwan * Karzan * Kazêwe *[[Kendal]] * Keyo * Komas * Koyî ==== L ==== *LewenD *Lawand * Las * Lawçak * Lêzan *Loran * Lezgîn ==== M ==== * Mamlan * Mardîn * [[Medan|Medo]] * [[Mem]] * Memlan * Merdo * Merdox * Merîwan *Merwan * Mêrxas * Mîlan * Mîran *Mîrza ==== N ==== * Narî * Nasîko * Nisko * Nebez * Nehroz * Nekeroz * Nesrew * Newşîrwan * Nêçîrvan * Nojdar ==== O ==== * Ocalan??? * Omîd * Oskar ==== P ==== * Pejar * Peşêw * Pêşeng * Pirşeng * Pişko * Piştîwan ==== R ==== * Rajan * Raman * Ramazan * Ramyar * Ravîn * Rawan * Rêbaz * Rêbîn * Rêbwar * Rêkewt * Rênas * Rêwan * Rêzan * Rizgar * Rojan *Rojhat * Rolez Rolaz * Rostem * Reşo * Rodî *Ronî ==== S ==== * Sakar * Sizar * Snor * Sipan * Sefin * Samal * Samrend * Saro * Saz * Sengaw * Serbilind * Serdar * Serhad * Serko * Simko * Sitûn * Siwar * Sîrwan * Soran * Sares ==== Ş ==== * Şaho * Şemal * Şemzîn * Şerwan *Şerzan * Şerzad * Şêrko * Şivan * Şoreş * Şiyar ==== T ==== * Tîrêj * Tolhildan ==== W ==== * Wirya * Waisi ==== X ==== * Xebat * Xelîl * Xonas * Xwedêda * xonav ==== Z ==== * Zagros * Zal * Zana * Zanyar * Zerdeşt * [[Zêbar]] * Zimnako * Zinar * Ziryan * Zorab * Zoran == Girêdanên derve == * [http://www.navenkurdi.com Navên Kurdî] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180929061212/http://navenkurdi.com/ |date=2018-09-29 }} * [http://wikisource.org/wiki/Nav%C3%AAn_ke%C3%A7an Navên keçan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130915144548/http://wikisource.org/wiki/Nav%C3%AAn_ke%C3%A7an |date=2013-09-15 }} – Wîkîçavkanî * [http://wikisource.org/wiki/Nav%c3%aan_xortan Navên lawan] – Wîkîçavkanî {{kurt}} [[Kategorî:Navê gedan]] [[Kategorî:Navê keçan]] [[Kategorî:Lîste]] 53oxrprduyp653galxemz58lwj6a31i 0 8045 1094527 1053784 2022-08-06T09:16:40Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Indo-European branches map.svg|thumb|280x280px|Belavbûna zimanên hindoewropî]] [[Wêne:IndoEuropeanTree.svg|thumb|300px|Zimanên hind û ewropî]] '''Zimanên hind û ewropî''', '''zimanên hindoewropî''' (zimanzanên alman jê re dibêjin ''zimanên hind û germanî''), malbata zimanên hevlêzim ên ji [[Ewropa]] ta [[Hindistan]], bi 2,5 milyar axaftinêran a herî mezin li ser erdê ye. Lêzimiya [[zimanên hind û ewropî]] bi qadên (flexion), (numerus), [[zayend]] (genus) û deng hatiye isbatkirin. [[kurdî]] endamê wê ye. == Têgiha "hind û germanî" == Zimanzanên sedsala mezin ev têgih bikar dianîn, ji ber ku zimanên di vê malbata zimanan de ji hev dûrtirîn zimanê hindî yê kevn, sanskrît û germanî bûn. Zimanên keltî ewdem ne dihatin jimartin, ji ber ku rêzimanên wan xwedî hin taybetiyên cihê bûn û toxarî a bêhtir li Rojhilatê bû di sala 1890 hat dîtin. Di warê zanistiya zimanên hind û ewropî de zimanzanên alman pêşiya giştan in. Ew navê "hind û germanî" bikartînin. == Dabeşa hindowropî == == Reh û peresendî == Zimanên hind û ewropî di wateya zimanzanî de lêzimê hev in. Di dawiya sedsala 18an de rojhilatnasê îngilîz [[William Jones]] wekheviyên di navbera sanskrît a zimanê Hindistanê kevn û latinî û yewnanî de dît û têgihîşt ku rehên wan yek in. Pişt re ev lêzimî di navbera farisî û keltî de jî texmîn kir. [[Franz Bopp]] ê alman bi berhema xwe ya li ser yekrehiya sanskrît, yewnanî, latinî, farisî û almanî bingeha zanistiya hind û ewropî li Almanya danî. Zimanê hind û ewropî yê rehane bi awayê zimanzanî hat veafirrandin. Lê ti kes nikare bibêje ku ev zimanê kalên hind û ewropiyan bû. Welatê gelê kal û bavên hind û ewropiyan li ku der e, ew jî baş nayê zanîn. Ewropî dibêjin ew bakûra Derya Reş e. Lê dîroknasên arî, bi taybetî kurd, dibêjin ew çiyayên Zagros, ango Kurdistan e. == Zimanên hind û ewropî == * [[Zimanê ermenî|Ermenî]]: ermeniya klasîk (mirî ye), [[ermenî]] * [[Zimanê toxarî]]: toxariya A (mirî ye), toxariya B (mirî ye) == [[Zimanên hind û îranî]] == === [[Zimanên hind û arî]] an hindî === ===[[Zimanên nuristanî]]=== === [[Zimanên îranî]] === ==== Zimanên îranî yên rojhilatî ==== ===== Binşaxê bakur-rojhilatî ===== *** beşa skîtiya rojava **** Skîtî (mirî ye) **** Osetî an îronî *** beşa xwarezmî **** Avestayî **** Xwarezmî *** beşa sogdî **** Sogdî (mirî ye) **** Yaxnobî *** beşa baktrî **** Baktrî (mirî ye) *** beşa skîtiya rojhilat **** Sakayî (mirî ye) **** Paşto ***** binşaxê pamîrî ****** binbeşa waxî ******* Waxî ****** binşaxê muncî û yidxa ******* Muncî ******* Yidxa ****** binşaxê sangleçî û îşkaşmî ******* Sangleçî ******* Îşkaşmî ****** binşaxê şuxnî û yazgulamî ******* Şuxnî ******* Yazgulamî ** binşaxê başûr-rojhilat *** Paraçî *** Ormurî ==== Zimanên îranî yên rojavayî ==== ===== Binşaxê bakur-rojavayî ===== *** [[Zimanê medî|Medî]] (mirî ye) *** [[Partî]] (mirî ye) *** beşa yên Îrana navendî **** Yazdî **** Nayinî **** Natanzî **** Soî **** Xunsarî **** Gazî **** Sivendî **** Vafsî *** beşa Semnanî **** Semnanî **** Sangisarî *** beşa xezarî **** [[Zimanê Gilekî|Gilekî]] **** [[Mazanderanî]] *** Teşa Talişî **** Talişî **** Harzanî *** Beşa Zazakî û Gûranî **** [[Zazakî]] **** [[Hewramî]] *** Beşa Belûçî **** [[Belûçî]] **** Başkardî *** Beşa Kurdî **** [[Kurmancî]] (kurmanciya bakur) **** [[Kurdî]] (kurmanciya navendî) **** [[Kelhûrî]] **** [[Lekî]] ===== Binşaxê başûr-rojavayî ===== *** Beşa Farisî **** Farisiya kevnar (mirî ye) **** [[Farisî]] **** [[Tacikî]] **** [[Larî]] *** Beşa Tatî **** [[Tatî]] *** Beşa [[Lûrî]] **** Lûristanî **** Bextîyarî **** Mamesenî **** Kûgilûyî **** Kumzarî === [[Zimanê albanî|Albanî]] === * [[Albanî]] === [[Zimanê yewnanî|Yewnanî]] === * Yewnanî klasîk (mirî ye), [[yewnanî]] an [[yûnanî|Yewnanî]], [[tsakonî]] === [[Zimanên Îtalî]] === ** [[Zimanên oskî û ûmbrî]]: [[oskî]] (mir), [[ûmbrî]] (mir), [[sabellî]] ** [[Zimanên latînî û faliskî]]: [[latinî]] û [[falîskî]] *** [[Zimanên romanî]] **** Sardînî **** Zimanên romanî yên ewropî an bejahiyî (kontînental) ***** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilatî ****** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilat-bakurî: [[rûmanî]], [[îstrorûmanî]] ****** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilat-başûrî: [[meglenorûmanî]], [[arûmanî]] ***** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojavayî: ****** beşa îtalî û romanî: [[dalmatî]], [[îtalî]] ****** beşa rêtoromanî: [[furlanî]], [[ladîn]], [[romanş]] ****** beşa galî, îberî û romanî ******* galî û romanî ya bakurî: [[franko provenzalî]], [[fransî]] ******* galî û romanî ya başûrî: [[provenzalî]] ******* îberî û romanî ya bakurî ******** îberî û romanî ya bakur-rojavayî: [[ketelanî]] ******** îberî û romanî ya bakur-navendî: [[spanî]] ******** îberî û romanî ya bakur-rojavayî: [[galîsiyayî]], [[portûgalî]] ******* îberî û romanî ya başûrî: [[muserebî]] (mirî ye) === [[Zimanên keltî]] === ** [[Zimanên keltî yên parzemînî]]: [[gaulî]] an [[gallî]] (mir) ** [[Zimanên keltî yên giravî]] an yên giravên brîtanyayî: *** [[Zimanên goidelî]]: [[îrlendî]] ([[gaelî]]), [[gaeliya skotlendî]], [[kornî]] (mir) *** [[Zimanên brîtanî]]: [[bretonî]], [[walesî]] an [[kimrî]], [[kornî]] (mir) === [[Zimanên germanî]] === ** [[Zimanên germanî yên rojhilatî]]: [[gotî]], [[vandalî]], [[burgûndî]] (hemû mirin) ** [[Zimanên germanî yên bakurî]] *** Zimanên germanî yên bakur-rojhilatî: [[danîmarkî]], [[swêdî]] *** Zimanên germanî yên bakur-rojavayî: [[norwêcî]], [[îslandî]], [[feroeyî]] ** [[Zimanên germanî yên rojavayî]] *** Zimanên germanî yên rojava-ewropî an bejahiyî (kontînental) **** Zimanên germanî yên rojava-bejahiyî yên rojhilatî: [[almanî]], [[yîdîş]], [[lûksembûrgî]] **** Zimanên germanî yên rojava-kontînental ên rojavayî: [[holendî]], [[afrîkaans]] *** Zimanên germanî yên rojavayî yên behra Bakur: [[frîzyayî]], [[îngilîzî]] === [[Zimanên baltî]] === ** [[Zimanên baltiyên rojavayî]]: [[prûsyayi]]ya kevin (mir) ** [[Zimanên baltiyên rojhilatî]]: [[latvî]] an [[letonî]], [[lîtvanî]] === [[Zimanên slavî]] === ** [[Zimanên slaviyên rojhilatî]] *** Zimanên slaviyên rojhilat-bakurî: [[rûsî]], [[bêlarûsî]] *** Zimanên slaviyên rojhilat-başûrî: [[ukraynayî]] ** [[Zimanên slaviyên rojavayî]] *** Zimanên slaviyên rojava-bakurî: [[polonî]], [[kaşûbî]], [[polabî]] (mir) *** Zimanên slaviyên rojava-navendî: [[sorbi]]ya jorîn, sorbiya jêrîn *** Zimanên slaviyên rojava-başûrî: [[çêkî]], [[slovakî]] ** [[Zimanên slaviyên başûrî]]: slaviya kîlîseyî ya kevin *** Zimanên slaviyên başûr-rojavayî: [[slovenî]], [[serbî]], [[kroatî]] (berî: serbokroatî†) *** Zimanên slaviyên başûr-rojhilatî: [[makedonî]], [[bulgarî]] == Çavkanî == [[Merritt Ruhlen]] (1991). A Guide to the World's Languages. Vol. 1: Classification. Edward Arnold, London-Melbourne-Auckland. [[Kategorî:Zimanên hind û ewropî| ]] tb3209bm7kd220z4trrt4f50qoghx4e 1094528 1094527 2022-08-06T09:17:05Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Indo-European branches map.svg|thumb|280x280px|Belavbûna zimanên hind û ewropî]] [[Wêne:IndoEuropeanTree.svg|thumb|300px|Zimanên hind û ewropî]] '''Zimanên hind û ewropî''', '''zimanên hindoewropî''' (zimanzanên alman jê re dibêjin ''zimanên hind û germanî''), malbata zimanên hevlêzim ên ji [[Ewropa]] ta [[Hindistan]], bi 2,5 milyar axaftinêran a herî mezin li ser erdê ye. Lêzimiya [[zimanên hind û ewropî]] bi qadên (flexion), (numerus), [[zayend]] (genus) û deng hatiye isbatkirin. [[kurdî]] endamê wê ye. == Têgiha "hind û germanî" == Zimanzanên sedsala mezin ev têgih bikar dianîn, ji ber ku zimanên di vê malbata zimanan de ji hev dûrtirîn zimanê hindî yê kevn, sanskrît û germanî bûn. Zimanên keltî ewdem ne dihatin jimartin, ji ber ku rêzimanên wan xwedî hin taybetiyên cihê bûn û toxarî a bêhtir li Rojhilatê bû di sala 1890 hat dîtin. Di warê zanistiya zimanên hind û ewropî de zimanzanên alman pêşiya giştan in. Ew navê "hind û germanî" bikartînin. == Dabeşa hindowropî == == Reh û peresendî == Zimanên hind û ewropî di wateya zimanzanî de lêzimê hev in. Di dawiya sedsala 18an de rojhilatnasê îngilîz [[William Jones]] wekheviyên di navbera sanskrît a zimanê Hindistanê kevn û latinî û yewnanî de dît û têgihîşt ku rehên wan yek in. Pişt re ev lêzimî di navbera farisî û keltî de jî texmîn kir. [[Franz Bopp]] ê alman bi berhema xwe ya li ser yekrehiya sanskrît, yewnanî, latinî, farisî û almanî bingeha zanistiya hind û ewropî li Almanya danî. Zimanê hind û ewropî yê rehane bi awayê zimanzanî hat veafirrandin. Lê ti kes nikare bibêje ku ev zimanê kalên hind û ewropiyan bû. Welatê gelê kal û bavên hind û ewropiyan li ku der e, ew jî baş nayê zanîn. Ewropî dibêjin ew bakûra Derya Reş e. Lê dîroknasên arî, bi taybetî kurd, dibêjin ew çiyayên Zagros, ango Kurdistan e. == Zimanên hind û ewropî == * [[Zimanê ermenî|Ermenî]]: ermeniya klasîk (mirî ye), [[ermenî]] * [[Zimanê toxarî]]: toxariya A (mirî ye), toxariya B (mirî ye) == [[Zimanên hind û îranî]] == === [[Zimanên hind û arî]] an hindî === ===[[Zimanên nuristanî]]=== === [[Zimanên îranî]] === ==== Zimanên îranî yên rojhilatî ==== ===== Binşaxê bakur-rojhilatî ===== *** beşa skîtiya rojava **** Skîtî (mirî ye) **** Osetî an îronî *** beşa xwarezmî **** Avestayî **** Xwarezmî *** beşa sogdî **** Sogdî (mirî ye) **** Yaxnobî *** beşa baktrî **** Baktrî (mirî ye) *** beşa skîtiya rojhilat **** Sakayî (mirî ye) **** Paşto ***** binşaxê pamîrî ****** binbeşa waxî ******* Waxî ****** binşaxê muncî û yidxa ******* Muncî ******* Yidxa ****** binşaxê sangleçî û îşkaşmî ******* Sangleçî ******* Îşkaşmî ****** binşaxê şuxnî û yazgulamî ******* Şuxnî ******* Yazgulamî ** binşaxê başûr-rojhilat *** Paraçî *** Ormurî ==== Zimanên îranî yên rojavayî ==== ===== Binşaxê bakur-rojavayî ===== *** [[Zimanê medî|Medî]] (mirî ye) *** [[Partî]] (mirî ye) *** beşa yên Îrana navendî **** Yazdî **** Nayinî **** Natanzî **** Soî **** Xunsarî **** Gazî **** Sivendî **** Vafsî *** beşa Semnanî **** Semnanî **** Sangisarî *** beşa xezarî **** [[Zimanê Gilekî|Gilekî]] **** [[Mazanderanî]] *** Teşa Talişî **** Talişî **** Harzanî *** Beşa Zazakî û Gûranî **** [[Zazakî]] **** [[Hewramî]] *** Beşa Belûçî **** [[Belûçî]] **** Başkardî *** Beşa Kurdî **** [[Kurmancî]] (kurmanciya bakur) **** [[Kurdî]] (kurmanciya navendî) **** [[Kelhûrî]] **** [[Lekî]] ===== Binşaxê başûr-rojavayî ===== *** Beşa Farisî **** Farisiya kevnar (mirî ye) **** [[Farisî]] **** [[Tacikî]] **** [[Larî]] *** Beşa Tatî **** [[Tatî]] *** Beşa [[Lûrî]] **** Lûristanî **** Bextîyarî **** Mamesenî **** Kûgilûyî **** Kumzarî === [[Zimanê albanî|Albanî]] === * [[Albanî]] === [[Zimanê yewnanî|Yewnanî]] === * Yewnanî klasîk (mirî ye), [[yewnanî]] an [[yûnanî|Yewnanî]], [[tsakonî]] === [[Zimanên Îtalî]] === ** [[Zimanên oskî û ûmbrî]]: [[oskî]] (mir), [[ûmbrî]] (mir), [[sabellî]] ** [[Zimanên latînî û faliskî]]: [[latinî]] û [[falîskî]] *** [[Zimanên romanî]] **** Sardînî **** Zimanên romanî yên ewropî an bejahiyî (kontînental) ***** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilatî ****** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilat-bakurî: [[rûmanî]], [[îstrorûmanî]] ****** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilat-başûrî: [[meglenorûmanî]], [[arûmanî]] ***** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojavayî: ****** beşa îtalî û romanî: [[dalmatî]], [[îtalî]] ****** beşa rêtoromanî: [[furlanî]], [[ladîn]], [[romanş]] ****** beşa galî, îberî û romanî ******* galî û romanî ya bakurî: [[franko provenzalî]], [[fransî]] ******* galî û romanî ya başûrî: [[provenzalî]] ******* îberî û romanî ya bakurî ******** îberî û romanî ya bakur-rojavayî: [[ketelanî]] ******** îberî û romanî ya bakur-navendî: [[spanî]] ******** îberî û romanî ya bakur-rojavayî: [[galîsiyayî]], [[portûgalî]] ******* îberî û romanî ya başûrî: [[muserebî]] (mirî ye) === [[Zimanên keltî]] === ** [[Zimanên keltî yên parzemînî]]: [[gaulî]] an [[gallî]] (mir) ** [[Zimanên keltî yên giravî]] an yên giravên brîtanyayî: *** [[Zimanên goidelî]]: [[îrlendî]] ([[gaelî]]), [[gaeliya skotlendî]], [[kornî]] (mir) *** [[Zimanên brîtanî]]: [[bretonî]], [[walesî]] an [[kimrî]], [[kornî]] (mir) === [[Zimanên germanî]] === ** [[Zimanên germanî yên rojhilatî]]: [[gotî]], [[vandalî]], [[burgûndî]] (hemû mirin) ** [[Zimanên germanî yên bakurî]] *** Zimanên germanî yên bakur-rojhilatî: [[danîmarkî]], [[swêdî]] *** Zimanên germanî yên bakur-rojavayî: [[norwêcî]], [[îslandî]], [[feroeyî]] ** [[Zimanên germanî yên rojavayî]] *** Zimanên germanî yên rojava-ewropî an bejahiyî (kontînental) **** Zimanên germanî yên rojava-bejahiyî yên rojhilatî: [[almanî]], [[yîdîş]], [[lûksembûrgî]] **** Zimanên germanî yên rojava-kontînental ên rojavayî: [[holendî]], [[afrîkaans]] *** Zimanên germanî yên rojavayî yên behra Bakur: [[frîzyayî]], [[îngilîzî]] === [[Zimanên baltî]] === ** [[Zimanên baltiyên rojavayî]]: [[prûsyayi]]ya kevin (mir) ** [[Zimanên baltiyên rojhilatî]]: [[latvî]] an [[letonî]], [[lîtvanî]] === [[Zimanên slavî]] === ** [[Zimanên slaviyên rojhilatî]] *** Zimanên slaviyên rojhilat-bakurî: [[rûsî]], [[bêlarûsî]] *** Zimanên slaviyên rojhilat-başûrî: [[ukraynayî]] ** [[Zimanên slaviyên rojavayî]] *** Zimanên slaviyên rojava-bakurî: [[polonî]], [[kaşûbî]], [[polabî]] (mir) *** Zimanên slaviyên rojava-navendî: [[sorbi]]ya jorîn, sorbiya jêrîn *** Zimanên slaviyên rojava-başûrî: [[çêkî]], [[slovakî]] ** [[Zimanên slaviyên başûrî]]: slaviya kîlîseyî ya kevin *** Zimanên slaviyên başûr-rojavayî: [[slovenî]], [[serbî]], [[kroatî]] (berî: serbokroatî†) *** Zimanên slaviyên başûr-rojhilatî: [[makedonî]], [[bulgarî]] == Çavkanî == [[Merritt Ruhlen]] (1991). A Guide to the World's Languages. Vol. 1: Classification. Edward Arnold, London-Melbourne-Auckland. [[Kategorî:Zimanên hind û ewropî| ]] 49akqphpsihcpyu5wvch4vkdvpuqyef 1094529 1094528 2022-08-06T09:28:00Z MikaelF 935 /* Dabeşa hindowropî */ wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Indo-European branches map.svg|thumb|280x280px|Belavbûna zimanên hind û ewropî]] [[Wêne:IndoEuropeanTree.svg|thumb|300px|Zimanên hind û ewropî]] '''Zimanên hind û ewropî''', '''zimanên hindoewropî''' (zimanzanên alman jê re dibêjin ''zimanên hind û germanî''), malbata zimanên hevlêzim ên ji [[Ewropa]] ta [[Hindistan]], bi 2,5 milyar axaftinêran a herî mezin li ser erdê ye. Lêzimiya [[zimanên hind û ewropî]] bi qadên (flexion), (numerus), [[zayend]] (genus) û deng hatiye isbatkirin. [[kurdî]] endamê wê ye. == Têgiha "hind û germanî" == Zimanzanên sedsala mezin ev têgih bikar dianîn, ji ber ku zimanên di vê malbata zimanan de ji hev dûrtirîn zimanê hindî yê kevn, sanskrît û germanî bûn. Zimanên keltî ewdem ne dihatin jimartin, ji ber ku rêzimanên wan xwedî hin taybetiyên cihê bûn û toxarî a bêhtir li Rojhilatê bû di sala 1890 hat dîtin. Di warê zanistiya zimanên hind û ewropî de zimanzanên alman pêşiya giştan in. Ew navê "hind û germanî" bikartînin. == Dabeşa hind û ewropî == == Reh û peresendî == Zimanên hind û ewropî di wateya zimanzanî de lêzimê hev in. Di dawiya sedsala 18an de rojhilatnasê îngilîz [[William Jones]] wekheviyên di navbera sanskrît a zimanê Hindistanê kevn û latinî û yewnanî de dît û têgihîşt ku rehên wan yek in. Pişt re ev lêzimî di navbera farisî û keltî de jî texmîn kir. [[Franz Bopp]] ê alman bi berhema xwe ya li ser yekrehiya sanskrît, yewnanî, latinî, farisî û almanî bingeha zanistiya hind û ewropî li Almanya danî. Zimanê hind û ewropî yê rehane bi awayê zimanzanî hat veafirrandin. Lê ti kes nikare bibêje ku ev zimanê kalên hind û ewropiyan bû. Welatê gelê kal û bavên hind û ewropiyan li ku der e, ew jî baş nayê zanîn. Ewropî dibêjin ew bakûra Derya Reş e. Lê dîroknasên arî, bi taybetî kurd, dibêjin ew çiyayên Zagros, ango Kurdistan e. == Zimanên hind û ewropî == * [[Zimanê ermenî|Ermenî]]: ermeniya klasîk (mirî ye), [[ermenî]] * [[Zimanê toxarî]]: toxariya A (mirî ye), toxariya B (mirî ye) == [[Zimanên hind û îranî]] == === [[Zimanên hind û arî]] an hindî === ===[[Zimanên nuristanî]]=== === [[Zimanên îranî]] === ==== Zimanên îranî yên rojhilatî ==== ===== Binşaxê bakur-rojhilatî ===== *** beşa skîtiya rojava **** Skîtî (mirî ye) **** Osetî an îronî *** beşa xwarezmî **** Avestayî **** Xwarezmî *** beşa sogdî **** Sogdî (mirî ye) **** Yaxnobî *** beşa baktrî **** Baktrî (mirî ye) *** beşa skîtiya rojhilat **** Sakayî (mirî ye) **** Paşto ***** binşaxê pamîrî ****** binbeşa waxî ******* Waxî ****** binşaxê muncî û yidxa ******* Muncî ******* Yidxa ****** binşaxê sangleçî û îşkaşmî ******* Sangleçî ******* Îşkaşmî ****** binşaxê şuxnî û yazgulamî ******* Şuxnî ******* Yazgulamî ** binşaxê başûr-rojhilat *** Paraçî *** Ormurî ==== Zimanên îranî yên rojavayî ==== ===== Binşaxê bakur-rojavayî ===== *** [[Zimanê medî|Medî]] (mirî ye) *** [[Partî]] (mirî ye) *** beşa yên Îrana navendî **** Yazdî **** Nayinî **** Natanzî **** Soî **** Xunsarî **** Gazî **** Sivendî **** Vafsî *** beşa Semnanî **** Semnanî **** Sangisarî *** beşa xezarî **** [[Zimanê Gilekî|Gilekî]] **** [[Mazanderanî]] *** Teşa Talişî **** Talişî **** Harzanî *** Beşa Zazakî û Gûranî **** [[Zazakî]] **** [[Hewramî]] *** Beşa Belûçî **** [[Belûçî]] **** Başkardî *** Beşa Kurdî **** [[Kurmancî]] (kurmanciya bakur) **** [[Kurdî]] (kurmanciya navendî) **** [[Kelhûrî]] **** [[Lekî]] ===== Binşaxê başûr-rojavayî ===== *** Beşa Farisî **** Farisiya kevnar (mirî ye) **** [[Farisî]] **** [[Tacikî]] **** [[Larî]] *** Beşa Tatî **** [[Tatî]] *** Beşa [[Lûrî]] **** Lûristanî **** Bextîyarî **** Mamesenî **** Kûgilûyî **** Kumzarî === [[Zimanê albanî|Albanî]] === * [[Albanî]] === [[Zimanê yewnanî|Yewnanî]] === * Yewnanî klasîk (mirî ye), [[yewnanî]] an [[yûnanî|Yewnanî]], [[tsakonî]] === [[Zimanên Îtalî]] === ** [[Zimanên oskî û ûmbrî]]: [[oskî]] (mir), [[ûmbrî]] (mir), [[sabellî]] ** [[Zimanên latînî û faliskî]]: [[latinî]] û [[falîskî]] *** [[Zimanên romanî]] **** Sardînî **** Zimanên romanî yên ewropî an bejahiyî (kontînental) ***** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilatî ****** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilat-bakurî: [[rûmanî]], [[îstrorûmanî]] ****** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilat-başûrî: [[meglenorûmanî]], [[arûmanî]] ***** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojavayî: ****** beşa îtalî û romanî: [[dalmatî]], [[îtalî]] ****** beşa rêtoromanî: [[furlanî]], [[ladîn]], [[romanş]] ****** beşa galî, îberî û romanî ******* galî û romanî ya bakurî: [[franko provenzalî]], [[fransî]] ******* galî û romanî ya başûrî: [[provenzalî]] ******* îberî û romanî ya bakurî ******** îberî û romanî ya bakur-rojavayî: [[ketelanî]] ******** îberî û romanî ya bakur-navendî: [[spanî]] ******** îberî û romanî ya bakur-rojavayî: [[galîsiyayî]], [[portûgalî]] ******* îberî û romanî ya başûrî: [[muserebî]] (mirî ye) === [[Zimanên keltî]] === ** [[Zimanên keltî yên parzemînî]]: [[gaulî]] an [[gallî]] (mir) ** [[Zimanên keltî yên giravî]] an yên giravên brîtanyayî: *** [[Zimanên goidelî]]: [[îrlendî]] ([[gaelî]]), [[gaeliya skotlendî]], [[kornî]] (mir) *** [[Zimanên brîtanî]]: [[bretonî]], [[walesî]] an [[kimrî]], [[kornî]] (mir) === [[Zimanên germanî]] === ** [[Zimanên germanî yên rojhilatî]]: [[gotî]], [[vandalî]], [[burgûndî]] (hemû mirin) ** [[Zimanên germanî yên bakurî]] *** Zimanên germanî yên bakur-rojhilatî: [[danîmarkî]], [[swêdî]] *** Zimanên germanî yên bakur-rojavayî: [[norwêcî]], [[îslandî]], [[feroeyî]] ** [[Zimanên germanî yên rojavayî]] *** Zimanên germanî yên rojava-ewropî an bejahiyî (kontînental) **** Zimanên germanî yên rojava-bejahiyî yên rojhilatî: [[almanî]], [[yîdîş]], [[lûksembûrgî]] **** Zimanên germanî yên rojava-kontînental ên rojavayî: [[holendî]], [[afrîkaans]] *** Zimanên germanî yên rojavayî yên behra Bakur: [[frîzyayî]], [[îngilîzî]] === [[Zimanên baltî]] === ** [[Zimanên baltiyên rojavayî]]: [[prûsyayi]]ya kevin (mir) ** [[Zimanên baltiyên rojhilatî]]: [[latvî]] an [[letonî]], [[lîtvanî]] === [[Zimanên slavî]] === ** [[Zimanên slaviyên rojhilatî]] *** Zimanên slaviyên rojhilat-bakurî: [[rûsî]], [[bêlarûsî]] *** Zimanên slaviyên rojhilat-başûrî: [[ukraynayî]] ** [[Zimanên slaviyên rojavayî]] *** Zimanên slaviyên rojava-bakurî: [[polonî]], [[kaşûbî]], [[polabî]] (mir) *** Zimanên slaviyên rojava-navendî: [[sorbi]]ya jorîn, sorbiya jêrîn *** Zimanên slaviyên rojava-başûrî: [[çêkî]], [[slovakî]] ** [[Zimanên slaviyên başûrî]]: slaviya kîlîseyî ya kevin *** Zimanên slaviyên başûr-rojavayî: [[slovenî]], [[serbî]], [[kroatî]] (berî: serbokroatî†) *** Zimanên slaviyên başûr-rojhilatî: [[makedonî]], [[bulgarî]] == Çavkanî == [[Merritt Ruhlen]] (1991). A Guide to the World's Languages. Vol. 1: Classification. Edward Arnold, London-Melbourne-Auckland. [[Kategorî:Zimanên hind û ewropî| ]] mo4j5yys84ttkwh72m8udysnp57rnhw 1094530 1094529 2022-08-06T09:29:16Z MikaelF 935 /* Dabeşa hind û ewropî */ wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Indo-European branches map.svg|thumb|280x280px|Belavbûna zimanên hind û ewropî]] [[Wêne:IndoEuropeanTree.svg|thumb|300px|Zimanên hind û ewropî]] '''Zimanên hind û ewropî''', '''zimanên hindoewropî''' (zimanzanên alman jê re dibêjin ''zimanên hind û germanî''), malbata zimanên hevlêzim ên ji [[Ewropa]] ta [[Hindistan]], bi 2,5 milyar axaftinêran a herî mezin li ser erdê ye. Lêzimiya [[zimanên hind û ewropî]] bi qadên (flexion), (numerus), [[zayend]] (genus) û deng hatiye isbatkirin. [[kurdî]] endamê wê ye. == Têgiha "hind û germanî" == Zimanzanên sedsala mezin ev têgih bikar dianîn, ji ber ku zimanên di vê malbata zimanan de ji hev dûrtirîn zimanê hindî yê kevn, sanskrît û germanî bûn. Zimanên keltî ewdem ne dihatin jimartin, ji ber ku rêzimanên wan xwedî hin taybetiyên cihê bûn û toxarî a bêhtir li Rojhilatê bû di sala 1890 hat dîtin. Di warê zanistiya zimanên hind û ewropî de zimanzanên alman pêşiya giştan in. Ew navê "hind û germanî" bikartînin. = Dabeşa hind û ewropî = == Reh û peresendî == Zimanên hind û ewropî di wateya zimanzanî de lêzimê hev in. Di dawiya sedsala 18an de rojhilatnasê îngilîz [[William Jones]] wekheviyên di navbera sanskrît a zimanê Hindistanê kevn û latinî û yewnanî de dît û têgihîşt ku rehên wan yek in. Pişt re ev lêzimî di navbera farisî û keltî de jî texmîn kir. [[Franz Bopp]] ê alman bi berhema xwe ya li ser yekrehiya sanskrît, yewnanî, latinî, farisî û almanî bingeha zanistiya hind û ewropî li Almanya danî. Zimanê hind û ewropî yê rehane bi awayê zimanzanî hat veafirrandin. Lê ti kes nikare bibêje ku ev zimanê kalên hind û ewropiyan bû. Welatê gelê kal û bavên hind û ewropiyan li ku der e, ew jî baş nayê zanîn. Ewropî dibêjin ew bakûra Derya Reş e. Lê dîroknasên arî, bi taybetî kurd, dibêjin ew çiyayên Zagros, ango Kurdistan e. == Zimanên hind û ewropî == * [[Zimanê ermenî|Ermenî]]: ermeniya klasîk (mirî ye), [[ermenî]] * [[Zimanê toxarî]]: toxariya A (mirî ye), toxariya B (mirî ye) == [[Zimanên hind û îranî]] == === [[Zimanên hind û arî]] an hindî === ===[[Zimanên nuristanî]]=== === [[Zimanên îranî]] === ==== Zimanên îranî yên rojhilatî ==== ===== Binşaxê bakur-rojhilatî ===== *** beşa skîtiya rojava **** Skîtî (mirî ye) **** Osetî an îronî *** beşa xwarezmî **** Avestayî **** Xwarezmî *** beşa sogdî **** Sogdî (mirî ye) **** Yaxnobî *** beşa baktrî **** Baktrî (mirî ye) *** beşa skîtiya rojhilat **** Sakayî (mirî ye) **** Paşto ***** binşaxê pamîrî ****** binbeşa waxî ******* Waxî ****** binşaxê muncî û yidxa ******* Muncî ******* Yidxa ****** binşaxê sangleçî û îşkaşmî ******* Sangleçî ******* Îşkaşmî ****** binşaxê şuxnî û yazgulamî ******* Şuxnî ******* Yazgulamî ** binşaxê başûr-rojhilat *** Paraçî *** Ormurî ==== Zimanên îranî yên rojavayî ==== ===== Binşaxê bakur-rojavayî ===== *** [[Zimanê medî|Medî]] (mirî ye) *** [[Partî]] (mirî ye) *** beşa yên Îrana navendî **** Yazdî **** Nayinî **** Natanzî **** Soî **** Xunsarî **** Gazî **** Sivendî **** Vafsî *** beşa Semnanî **** Semnanî **** Sangisarî *** beşa xezarî **** [[Zimanê Gilekî|Gilekî]] **** [[Mazanderanî]] *** Teşa Talişî **** Talişî **** Harzanî *** Beşa Zazakî û Gûranî **** [[Zazakî]] **** [[Hewramî]] *** Beşa Belûçî **** [[Belûçî]] **** Başkardî *** Beşa Kurdî **** [[Kurmancî]] (kurmanciya bakur) **** [[Kurdî]] (kurmanciya navendî) **** [[Kelhûrî]] **** [[Lekî]] ===== Binşaxê başûr-rojavayî ===== *** Beşa Farisî **** Farisiya kevnar (mirî ye) **** [[Farisî]] **** [[Tacikî]] **** [[Larî]] *** Beşa Tatî **** [[Tatî]] *** Beşa [[Lûrî]] **** Lûristanî **** Bextîyarî **** Mamesenî **** Kûgilûyî **** Kumzarî === [[Zimanê albanî|Albanî]] === * [[Albanî]] === [[Zimanê yewnanî|Yewnanî]] === * Yewnanî klasîk (mirî ye), [[yewnanî]] an [[yûnanî|Yewnanî]], [[tsakonî]] === [[Zimanên Îtalî]] === ** [[Zimanên oskî û ûmbrî]]: [[oskî]] (mir), [[ûmbrî]] (mir), [[sabellî]] ** [[Zimanên latînî û faliskî]]: [[latinî]] û [[falîskî]] *** [[Zimanên romanî]] **** Sardînî **** Zimanên romanî yên ewropî an bejahiyî (kontînental) ***** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilatî ****** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilat-bakurî: [[rûmanî]], [[îstrorûmanî]] ****** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilat-başûrî: [[meglenorûmanî]], [[arûmanî]] ***** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojavayî: ****** beşa îtalî û romanî: [[dalmatî]], [[îtalî]] ****** beşa rêtoromanî: [[furlanî]], [[ladîn]], [[romanş]] ****** beşa galî, îberî û romanî ******* galî û romanî ya bakurî: [[franko provenzalî]], [[fransî]] ******* galî û romanî ya başûrî: [[provenzalî]] ******* îberî û romanî ya bakurî ******** îberî û romanî ya bakur-rojavayî: [[ketelanî]] ******** îberî û romanî ya bakur-navendî: [[spanî]] ******** îberî û romanî ya bakur-rojavayî: [[galîsiyayî]], [[portûgalî]] ******* îberî û romanî ya başûrî: [[muserebî]] (mirî ye) === [[Zimanên keltî]] === ** [[Zimanên keltî yên parzemînî]]: [[gaulî]] an [[gallî]] (mir) ** [[Zimanên keltî yên giravî]] an yên giravên brîtanyayî: *** [[Zimanên goidelî]]: [[îrlendî]] ([[gaelî]]), [[gaeliya skotlendî]], [[kornî]] (mir) *** [[Zimanên brîtanî]]: [[bretonî]], [[walesî]] an [[kimrî]], [[kornî]] (mir) === [[Zimanên germanî]] === ** [[Zimanên germanî yên rojhilatî]]: [[gotî]], [[vandalî]], [[burgûndî]] (hemû mirin) ** [[Zimanên germanî yên bakurî]] *** Zimanên germanî yên bakur-rojhilatî: [[danîmarkî]], [[swêdî]] *** Zimanên germanî yên bakur-rojavayî: [[norwêcî]], [[îslandî]], [[feroeyî]] ** [[Zimanên germanî yên rojavayî]] *** Zimanên germanî yên rojava-ewropî an bejahiyî (kontînental) **** Zimanên germanî yên rojava-bejahiyî yên rojhilatî: [[almanî]], [[yîdîş]], [[lûksembûrgî]] **** Zimanên germanî yên rojava-kontînental ên rojavayî: [[holendî]], [[afrîkaans]] *** Zimanên germanî yên rojavayî yên behra Bakur: [[frîzyayî]], [[îngilîzî]] === [[Zimanên baltî]] === ** [[Zimanên baltiyên rojavayî]]: [[prûsyayi]]ya kevin (mir) ** [[Zimanên baltiyên rojhilatî]]: [[latvî]] an [[letonî]], [[lîtvanî]] === [[Zimanên slavî]] === ** [[Zimanên slaviyên rojhilatî]] *** Zimanên slaviyên rojhilat-bakurî: [[rûsî]], [[bêlarûsî]] *** Zimanên slaviyên rojhilat-başûrî: [[ukraynayî]] ** [[Zimanên slaviyên rojavayî]] *** Zimanên slaviyên rojava-bakurî: [[polonî]], [[kaşûbî]], [[polabî]] (mir) *** Zimanên slaviyên rojava-navendî: [[sorbi]]ya jorîn, sorbiya jêrîn *** Zimanên slaviyên rojava-başûrî: [[çêkî]], [[slovakî]] ** [[Zimanên slaviyên başûrî]]: slaviya kîlîseyî ya kevin *** Zimanên slaviyên başûr-rojavayî: [[slovenî]], [[serbî]], [[kroatî]] (berî: serbokroatî†) *** Zimanên slaviyên başûr-rojhilatî: [[makedonî]], [[bulgarî]] == Çavkanî == [[Merritt Ruhlen]] (1991). A Guide to the World's Languages. Vol. 1: Classification. Edward Arnold, London-Melbourne-Auckland. [[Kategorî:Zimanên hind û ewropî| ]] 2yofjb3i9947f6xz5nnl3zs2h0co7tj 1094531 1094530 2022-08-06T09:29:56Z MikaelF 935 /* Têgiha "hind û germanî" */ wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Indo-European branches map.svg|thumb|280x280px|Belavbûna zimanên hind û ewropî]] [[Wêne:IndoEuropeanTree.svg|thumb|300px|Zimanên hind û ewropî]] '''Zimanên hind û ewropî''', '''zimanên hindoewropî''' (zimanzanên alman jê re dibêjin ''zimanên hind û germanî''), malbata zimanên hevlêzim ên ji [[Ewropa]] ta [[Hindistan]], bi 2,5 milyar axaftinêran a herî mezin li ser erdê ye. Lêzimiya [[zimanên hind û ewropî]] bi qadên (flexion), (numerus), [[zayend]] (genus) û deng hatiye isbatkirin. [[kurdî]] endamê wê ye. = Têgiha "hind û germanî" = Zimanzanên sedsala mezin ev têgih bikar dianîn, ji ber ku zimanên di vê malbata zimanan de ji hev dûrtirîn zimanê hindî yê kevn, sanskrît û germanî bûn. Zimanên keltî ewdem ne dihatin jimartin, ji ber ku rêzimanên wan xwedî hin taybetiyên cihê bûn û toxarî a bêhtir li Rojhilatê bû di sala 1890 hat dîtin. Di warê zanistiya zimanên hind û ewropî de zimanzanên alman pêşiya giştan in. Ew navê "hind û germanî" bikartînin. = Dabeşa hind û ewropî = == Reh û peresendî == Zimanên hind û ewropî di wateya zimanzanî de lêzimê hev in. Di dawiya sedsala 18an de rojhilatnasê îngilîz [[William Jones]] wekheviyên di navbera sanskrît a zimanê Hindistanê kevn û latinî û yewnanî de dît û têgihîşt ku rehên wan yek in. Pişt re ev lêzimî di navbera farisî û keltî de jî texmîn kir. [[Franz Bopp]] ê alman bi berhema xwe ya li ser yekrehiya sanskrît, yewnanî, latinî, farisî û almanî bingeha zanistiya hind û ewropî li Almanya danî. Zimanê hind û ewropî yê rehane bi awayê zimanzanî hat veafirrandin. Lê ti kes nikare bibêje ku ev zimanê kalên hind û ewropiyan bû. Welatê gelê kal û bavên hind û ewropiyan li ku der e, ew jî baş nayê zanîn. Ewropî dibêjin ew bakûra Derya Reş e. Lê dîroknasên arî, bi taybetî kurd, dibêjin ew çiyayên Zagros, ango Kurdistan e. == Zimanên hind û ewropî == * [[Zimanê ermenî|Ermenî]]: ermeniya klasîk (mirî ye), [[ermenî]] * [[Zimanê toxarî]]: toxariya A (mirî ye), toxariya B (mirî ye) == [[Zimanên hind û îranî]] == === [[Zimanên hind û arî]] an hindî === ===[[Zimanên nuristanî]]=== === [[Zimanên îranî]] === ==== Zimanên îranî yên rojhilatî ==== ===== Binşaxê bakur-rojhilatî ===== *** beşa skîtiya rojava **** Skîtî (mirî ye) **** Osetî an îronî *** beşa xwarezmî **** Avestayî **** Xwarezmî *** beşa sogdî **** Sogdî (mirî ye) **** Yaxnobî *** beşa baktrî **** Baktrî (mirî ye) *** beşa skîtiya rojhilat **** Sakayî (mirî ye) **** Paşto ***** binşaxê pamîrî ****** binbeşa waxî ******* Waxî ****** binşaxê muncî û yidxa ******* Muncî ******* Yidxa ****** binşaxê sangleçî û îşkaşmî ******* Sangleçî ******* Îşkaşmî ****** binşaxê şuxnî û yazgulamî ******* Şuxnî ******* Yazgulamî ** binşaxê başûr-rojhilat *** Paraçî *** Ormurî ==== Zimanên îranî yên rojavayî ==== ===== Binşaxê bakur-rojavayî ===== *** [[Zimanê medî|Medî]] (mirî ye) *** [[Partî]] (mirî ye) *** beşa yên Îrana navendî **** Yazdî **** Nayinî **** Natanzî **** Soî **** Xunsarî **** Gazî **** Sivendî **** Vafsî *** beşa Semnanî **** Semnanî **** Sangisarî *** beşa xezarî **** [[Zimanê Gilekî|Gilekî]] **** [[Mazanderanî]] *** Teşa Talişî **** Talişî **** Harzanî *** Beşa Zazakî û Gûranî **** [[Zazakî]] **** [[Hewramî]] *** Beşa Belûçî **** [[Belûçî]] **** Başkardî *** Beşa Kurdî **** [[Kurmancî]] (kurmanciya bakur) **** [[Kurdî]] (kurmanciya navendî) **** [[Kelhûrî]] **** [[Lekî]] ===== Binşaxê başûr-rojavayî ===== *** Beşa Farisî **** Farisiya kevnar (mirî ye) **** [[Farisî]] **** [[Tacikî]] **** [[Larî]] *** Beşa Tatî **** [[Tatî]] *** Beşa [[Lûrî]] **** Lûristanî **** Bextîyarî **** Mamesenî **** Kûgilûyî **** Kumzarî === [[Zimanê albanî|Albanî]] === * [[Albanî]] === [[Zimanê yewnanî|Yewnanî]] === * Yewnanî klasîk (mirî ye), [[yewnanî]] an [[yûnanî|Yewnanî]], [[tsakonî]] === [[Zimanên Îtalî]] === ** [[Zimanên oskî û ûmbrî]]: [[oskî]] (mir), [[ûmbrî]] (mir), [[sabellî]] ** [[Zimanên latînî û faliskî]]: [[latinî]] û [[falîskî]] *** [[Zimanên romanî]] **** Sardînî **** Zimanên romanî yên ewropî an bejahiyî (kontînental) ***** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilatî ****** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilat-bakurî: [[rûmanî]], [[îstrorûmanî]] ****** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojhilat-başûrî: [[meglenorûmanî]], [[arûmanî]] ***** Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojavayî: ****** beşa îtalî û romanî: [[dalmatî]], [[îtalî]] ****** beşa rêtoromanî: [[furlanî]], [[ladîn]], [[romanş]] ****** beşa galî, îberî û romanî ******* galî û romanî ya bakurî: [[franko provenzalî]], [[fransî]] ******* galî û romanî ya başûrî: [[provenzalî]] ******* îberî û romanî ya bakurî ******** îberî û romanî ya bakur-rojavayî: [[ketelanî]] ******** îberî û romanî ya bakur-navendî: [[spanî]] ******** îberî û romanî ya bakur-rojavayî: [[galîsiyayî]], [[portûgalî]] ******* îberî û romanî ya başûrî: [[muserebî]] (mirî ye) === [[Zimanên keltî]] === ** [[Zimanên keltî yên parzemînî]]: [[gaulî]] an [[gallî]] (mir) ** [[Zimanên keltî yên giravî]] an yên giravên brîtanyayî: *** [[Zimanên goidelî]]: [[îrlendî]] ([[gaelî]]), [[gaeliya skotlendî]], [[kornî]] (mir) *** [[Zimanên brîtanî]]: [[bretonî]], [[walesî]] an [[kimrî]], [[kornî]] (mir) === [[Zimanên germanî]] === ** [[Zimanên germanî yên rojhilatî]]: [[gotî]], [[vandalî]], [[burgûndî]] (hemû mirin) ** [[Zimanên germanî yên bakurî]] *** Zimanên germanî yên bakur-rojhilatî: [[danîmarkî]], [[swêdî]] *** Zimanên germanî yên bakur-rojavayî: [[norwêcî]], [[îslandî]], [[feroeyî]] ** [[Zimanên germanî yên rojavayî]] *** Zimanên germanî yên rojava-ewropî an bejahiyî (kontînental) **** Zimanên germanî yên rojava-bejahiyî yên rojhilatî: [[almanî]], [[yîdîş]], [[lûksembûrgî]] **** Zimanên germanî yên rojava-kontînental ên rojavayî: [[holendî]], [[afrîkaans]] *** Zimanên germanî yên rojavayî yên behra Bakur: [[frîzyayî]], [[îngilîzî]] === [[Zimanên baltî]] === ** [[Zimanên baltiyên rojavayî]]: [[prûsyayi]]ya kevin (mir) ** [[Zimanên baltiyên rojhilatî]]: [[latvî]] an [[letonî]], [[lîtvanî]] === [[Zimanên slavî]] === ** [[Zimanên slaviyên rojhilatî]] *** Zimanên slaviyên rojhilat-bakurî: [[rûsî]], [[bêlarûsî]] *** Zimanên slaviyên rojhilat-başûrî: [[ukraynayî]] ** [[Zimanên slaviyên rojavayî]] *** Zimanên slaviyên rojava-bakurî: [[polonî]], [[kaşûbî]], [[polabî]] (mir) *** Zimanên slaviyên rojava-navendî: [[sorbi]]ya jorîn, sorbiya jêrîn *** Zimanên slaviyên rojava-başûrî: [[çêkî]], [[slovakî]] ** [[Zimanên slaviyên başûrî]]: slaviya kîlîseyî ya kevin *** Zimanên slaviyên başûr-rojavayî: [[slovenî]], [[serbî]], [[kroatî]] (berî: serbokroatî†) *** Zimanên slaviyên başûr-rojhilatî: [[makedonî]], [[bulgarî]] == Çavkanî == [[Merritt Ruhlen]] (1991). A Guide to the World's Languages. Vol. 1: Classification. Edward Arnold, London-Melbourne-Auckland. [[Kategorî:Zimanên hind û ewropî| ]] rls6menpcihhzs7sbqgcvazuxugx41t 0 8296 1094515 1094447 2022-08-06T04:06:28Z InternetArchiveBot 45060 Rescuing 10 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" width="290px" align="right" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" | align="center" colspan="2"|<big>'''Neteweyên Yekbûyî'''</big> |- | align="center" colspan="2"|<br />[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]<br /><small>[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]</small> |- | align="center" colspan="2" style="background:#ffffff"|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]] |- valign="top" | '''[[Zimanê fermî]]''' | [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]] |- valign="top" | '''[[Sekreterê giştî]]''' | [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a) |- valign="top" | '''[[Damezrandin]]''' | [[26'ê pûşperê]] [[1945]] |- valign="top" | '''Fermîbûna [[Çarta NY]]''' | [[24'ê kewçêrê]] 1945 |- valign="top" | '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]] |- valign="top" | '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[New York City|New York]] ([[DYA]]) |- valign="top" | '''[[Malper]]''' | [http://www.un.org/ www.un.org] |} [[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]] '''Neteweyên Yekbûyî''', '''Neteweyên Yekgirtî''' yan jî '''NY''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene. Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.<ref>{{Cite web|url=http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31|archive-date=2018-11-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.<ref>{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}</ref> ==Dîrok== Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.<ref>{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}</ref> Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}</ref> [[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]] Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.<ref>{{Cite web|url=http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31|archive-date=2017-02-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|url-status=bot: unknown}}</ref> Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]<nowiki/>yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.<ref>{{Cite web|url=http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31|archive-date=2017-10-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.<ref>{{Cite web|url=http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31|archive-date=2017-10-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}</ref> Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû. Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.<ref>{{Cite web|url=http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31|archive-date=2017-10-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|url-status=bot: unknown}}</ref> == Endamî == Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.<ref>{{Cite web|url=http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01|archive-date=2017-10-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|url-status=bot: unknown}}</ref> Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:<ref>{{Cite web|url=http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01|archive-date=2017-10-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|url-status=bot: unknown}}</ref> <blockquote> 1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.<br> 2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4. </blockquote> Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].<ref>{{Cite web|url=http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01|archive-date=2017-10-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û "kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina" ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.<ref>{{Cite web|url=http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01|archive-date=2017-10-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.<ref>{{Cite web|url=https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01|archive-date=2016-11-01|archive-url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|url-status=bot: unknown}}</ref> Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin. ==Awayî ya rêxistinê== ===Civata giştî=== Civata Giştî ji welatên endam ên rêxistinê pêk tên. Nûnerên her endamekî di Lijneya Giştî de nikarin ji 5 kesan zêdetir bin. Karên Lijneya Giştî ev in: * Di derbarê bêçekkirin û kontrolkirina çekan de pêşniyaran bidin. * Ji bo danûstandinên ku bandorê li aştî û ewlehiyê bike, di her mijarê de pêşniyaran bikin. * Ji bo çareseriya aştiyane ya pirsgirêkên ku têkiliyên baş ên di navbera welatan de xera dikin pêşniyaran bikin. ===Konseya ewlekariyê=== Konseya ewlekariyê di qada siyasî de desteyek rêveber e. 5 endamên daîmî yên Konseya ewlekariyê DYA, Çîn, Îngilîstan, Fransa û Rûsya xwedî mafê vetoyê ne. 10 endamên demkî ji bo heyama du salan têne hilbijartin û her sal 5 endamên demkî têne nûkirin. Endamtiya demkî di 1ê çileyê de dest pê dike û di 31ê kanûna pêşîn a sala din de bi dawî dibe. Hilbijartina wan li ser hevsengiya erdnîgarî ye. Karên konseya ku ji 15e endaman pêk tê ev in: * Li gorî armanc û prensîbên Neteweyên Yekbûyî parastina aştî û ewlehiyê bê parastin. * Lêkolînkirina her rewşek nakokiyên ku dibe sedema nakokiyek navneteweyî. * Amadekirina planên kontrolkirina çekan. * Rêya ku divê were şopandin bi lêkolîna ka xetereyek an êrîşa li dijî aştiyê heye pêşniyar dike. * Li dijî êrîşkaran bi avakirina yekîneyên leşkerî tedbîran bigirin. ===Pêvajoya biryaradayina konseya ewlekariyê=== Ji bo ku Encumena Ewlekariyê biryarê bide, rêjeya 9/15 pêwîst e û divê yek ji endamên daîmî dengê xwe nede. Li gorî hiqûqa Neteweyên Yekbûyî, dema ku Encumena Ewlekariyê biryarek distîne, yek an jî çend endamên xwedî mafê veto beşdarî dengdanê nebin, nayê wê wateyê ku ev endam biryarê veto dikin. Her wiha bêlayetiya endamên daîmî tê wateya heman encamê. == Xebat == Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye. Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin. == Dezgehên NY == Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene. === Dezgehên bingehîn yên NY === * [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Dadgeha Navneteweyî]] * [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'') * [[Encûmena Aborî û Civakî]] === Dezgehên taybet yên NY === Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî: * [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]]) * [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]]) * [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]]) * [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]]) * [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]]) * [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]]) ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.un.org Malpera NY] [[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]] gy848f2srbv0j40nw128jvwl51fyh1c 0 13735 1094501 1045088 2022-08-05T21:32:40Z CommonsDelinker 599 Wêneyê bi navê Tolkien_1916.jpg ji gotarê hate jêbirin, ji ber ku ew li Commonsê ji aliyê [[commons:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] ve hate jêbirin. Sedema jêbirinê: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Tolkien 1916.jpg|]] wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}}{{Agahîdank mirov/wîkîdane | navê_rastî = John Ronald Reuel Tolkein | zimanê_navê_rastî = en | netewe = | hevwelatî = {{al2|Brîtanî}} | ziman = Înglîzî | pênasê_paşîn = CBE FRSL | çînaser = nivîskar }}{{Wergerîne|en|ziman2=de|ziman3=fr|bijartî=1}} '''John Ronald Reuel Tolkien''' [[Commander of the Order of the British Empire|CBE]] [[Fellow of the Royal Society of Literature|FRSL]] (z. [[3ê kanûna paşîn|3ê kanûna paşîn a]] [[1892]] li [[Bloemfontein]], ku îro li [[Afrîkaya Başûr|Efrîqaya Başûrê]] ye − m. [[2ê çiriya pêşîn|2ê çiriya pêşîn a]] [[1973]] li [[Bournemouth]], [[Brîtanya]]), yek ji [[zimannas]], [[helbestvan]] û [[Nivîskar]]<nowiki/>ên navdar ên [[brîtanî]] ye. Wekî hostayê wêjeya fantazî tê zanîn. Tolkien di romanên xwe de zimanê destanan bikaraniye. Romana wî ya ''Mîrê Gustîlan'' ({{Ziman-en|[[The Lord of the Rings]]}}) cureyê wêjaya fantaziyê baş nîşan dide. an de|çep]] == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|J. R. R. Tolkien}} [[Kategorî:Helbestvanên brîtanî]] [[Kategorî:Nivîskarên brîtanî]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1892]] [[Kategorî:Mirin 1973]] oeuvg3no7o5ws0gx2okise5ku0739j5 0 24108 1094467 1094440 2022-08-05T12:38:41Z MikaelF 935 Guhertoya 1094439 ya [[Special:Contributions/46.99.3.162|46.99.3.162]] ([[User talk:46.99.3.162|gotûbêj]]) şûnde kir wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br/> Baskistan (Welatê Baskan) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]] (euskara), [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[fransî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3an ve hatiye çêkirin. Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatiye destnîşankirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenee|Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza]], li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskî re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê spanî-fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] ([[Gipuzkoa]])]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 berî zayînê herêm ji aliyê [[Împeratoriya Romê|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê ''Pompelon'' (paşê [[Pamplona]], bi baskî: ''Iruina'') di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[frank]] li rojhilat û [[vîsîgot]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 (keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji ereb û frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Zimanê aragonî|Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Demografîk û Rêveberî == [[Wêne:Nortasun.png|thumb]] Heft parêzgehên Baskî tevî encamên anketeke girêdayîbûna çandî ya sala 2008an, ku ji mirovan pirsa "tu baskî dizanî?" hat pirsîn. Keska tarî ji bo "erê", kesk ronî "erê, heta radeyekê", porteqalî ji "na" û spî ji bo "nizanim" an ku kesê dev ji bersivdayînê berdaye radiweste. [[Wêne:Irakatsia.png|thumb|Nirjeya şagirtên dibistanê li her belediye ku li baskî hatine hînkirin (2000–2005)]] == Siyaset == [[Wêne:Alderdi.JPG|thumb|Civîna sereke di roja partiya [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] 2007 de]] Herêma otonom [[Bask (gel)|Baskî]] ji aliyê partiya neteweperest a baskî ya nerm [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] ve tê birêvebirin, ku partiya herî mezin e (her çend bê piraniya mitleq) di [[[ Parlamentoya Baskî]]. EAJ-PNV jî li parêzgehê [[Vizcaya (parêzgeh)|Bizkaia]] hukum dike. Li parêzgehên [[Araba]] û [[Gipuzkoa]], bûrjûvayên spanî [[Partido Popular]] û sosyalîst baskî [[Euskal Herria Bildu]] desthilatdar in. Li Navarre, partiya rastgir a herêmî [[Unión del Pueblo Navarro]] hukum dike. Li [[Pyrénées-Atlantiques]] û [[Aquitaine|Aquitaine]], ku [[Wezaretên Frensî|Dargehên]] û [[Herêmên Fransî|Herêma]] yên ku [[Iparralde|Welatê Baskî yê Fransî]] tê de ne. , [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] piraniya siyasî di xwe de digire. Welatê Baskê 18 kursî li Spanya [[Kongreya Parlamenteran]] û 15 kursî li Spanya [[Senatoya Îspanya|Senat]] heye, di heman demê de Navarre di her odeyên [[Cortes Generales|Parlamentoya Spanya]] de 5 kursî hene. . Ji ber ku Welatê Baskî yê Fransî li Fransayê herêma xwe ya îdarî pêk nayîne, ev herêm di [[Parlamentoya Fransa|Parlamentoya Fransa]] de xwedî temsîliyeta taybetî nîne. == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== pfvv1ynvl9zw8c4dlcgdxu4ia9tvbrf 1094474 1094467 2022-08-05T15:33:47Z 46.99.3.142 Kemasiyan rûpel baş bikin, şunde nekir, “translate” kir. wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br/> Baskistan (Welatê Baskan) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]] (euskara), [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[fransî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3an ve hatiye çêkirin. Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatiye destnîşankirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenee|Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza]], li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskî re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê spanî-fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] ([[Gipuzkoa]])]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 berî zayînê herêm ji aliyê [[Împeratoriya Romê|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê ''Pompelon'' (paşê [[Pamplona]], bi baskî: ''Iruina'') di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[frank]] li rojhilat û [[vîsîgot]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 (keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji ereb û frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Zimanê aragonî|Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Demografîk û Rêveberî == [[Wêne:Nortasun.png|thumb]] Heft parêzgehên Baskî tevî encamên anketeke girêdayîbûna çandî ya sala 2008an, ku ji mirovan pirsa "tu baskî dizanî?" hat pirsîn. Keska tarî ji bo "erê", kesk ronî "erê, heta radeyekê", porteqalî ji "na" û spî ji bo "nizanim" an ku kesê dev ji bersivdayînê berdaye radiweste. [[Wêne:Irakatsia.png|thumb|Nirjeya şagirtên dibistanê li her belediye ku li baskî hatine hînkirin (2000–2005)]] == Siyaset == [[Wêne:Alderdi.JPG|thumb|Civîna sereke di roja partiya [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] 2007 de]] Herêma otonom [[Bask (gel)|Baskî]] ji aliyê partiya neteweperest a baskî ya nerm [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] ve tê birêvebirin, ku partiya herî mezin e (her çend bê piraniya mitleq) di [[[ Parlamentoya Baskî]]. EAJ-PNV jî li parêzgehê [[Vizcaya (parêzgeh)|Bizkaia]] hukum dike. Li parêzgehên [[Araba]] û [[Gipuzkoa]], bûrjûvayên spanî [[Partido Popular]] û sosyalîst baskî [[Euskal Herria Bildu]] desthilatdar in. Li Navarre, partiya rastgir a herêmî [[Unión del Pueblo Navarro]] hukum dike. Li [[Pyrénées-Atlantiques]] û [[Aquitaine|Aquitaine]], ku [[Wezaretên Frensî|Dargehên]] û [[Herêmên Fransî|Herêma]] yên ku [[Iparralde|Welatê Baskî yê Fransî]] tê de ne. , [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] piraniya siyasî di xwe de digire. Welatê Baskê 18 kursî li Spanya [[Kongreya Parlamenteran]] û 15 kursî li Spanya [[Senatoya Îspanya|Senat]] heye, di heman demê de Navarre di her odeyên [[Cortes Generales|Parlamentoya Spanya]] de 5 kursî hene. . Ji ber ku Welatê Baskî yê Fransî li Fransayê herêma xwe ya îdarî pêk nayîne, ev herêm di [[Parlamentoya Fransa|Parlamentoya Fransa]] de xwedî temsîliyeta taybetî nîne. == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== 69fh9yf9wlq2jrorcv6yrh4ojdwoc8d 1094478 1094474 2022-08-05T17:39:46Z MikaelF 935 Guhertoya 1094474 ya [[Special:Contributions/46.99.3.142|46.99.3.142]] ([[User talk:46.99.3.142|gotûbêj]]) şûnde kir wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br/> Baskistan (Welatê Baskan) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]] (euskara), [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[fransî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3an ve hatiye çêkirin. Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatiye destnîşankirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenee|Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza]], li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskî re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê spanî-fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] ([[Gipuzkoa]])]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 berî zayînê herêm ji aliyê [[Împeratoriya Romê|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê ''Pompelon'' (paşê [[Pamplona]], bi baskî: ''Iruina'') di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[frank]] li rojhilat û [[vîsîgot]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 (keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji ereb û frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Zimanê aragonî|Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Demografîk û Rêveberî == [[Wêne:Nortasun.png|thumb]] Heft parêzgehên Baskî tevî encamên anketeke girêdayîbûna çandî ya sala 2008an, ku ji mirovan pirsa "tu baskî dizanî?" hat pirsîn. Keska tarî ji bo "erê", kesk ronî "erê, heta radeyekê", porteqalî ji "na" û spî ji bo "nizanim" an ku kesê dev ji bersivdayînê berdaye radiweste. [[Wêne:Irakatsia.png|thumb|Nirjeya şagirtên dibistanê li her belediye ku li baskî hatine hînkirin (2000–2005)]] == Siyaset == [[Wêne:Alderdi.JPG|thumb|Civîna sereke di roja partiya [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] 2007 de]] Herêma otonom [[Bask (gel)|Baskî]] ji aliyê partiya neteweperest a baskî ya nerm [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] ve tê birêvebirin, ku partiya herî mezin e (her çend bê piraniya mitleq) di [[[ Parlamentoya Baskî]]. EAJ-PNV jî li parêzgehê [[Vizcaya (parêzgeh)|Bizkaia]] hukum dike. Li parêzgehên [[Araba]] û [[Gipuzkoa]], bûrjûvayên spanî [[Partido Popular]] û sosyalîst baskî [[Euskal Herria Bildu]] desthilatdar in. Li Navarre, partiya rastgir a herêmî [[Unión del Pueblo Navarro]] hukum dike. Li [[Pyrénées-Atlantiques]] û [[Aquitaine|Aquitaine]], ku [[Wezaretên Frensî|Dargehên]] û [[Herêmên Fransî|Herêma]] yên ku [[Iparralde|Welatê Baskî yê Fransî]] tê de ne. , [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] piraniya siyasî di xwe de digire. Welatê Baskê 18 kursî li Spanya [[Kongreya Parlamenteran]] û 15 kursî li Spanya [[Senatoya Îspanya|Senat]] heye, di heman demê de Navarre di her odeyên [[Cortes Generales|Parlamentoya Spanya]] de 5 kursî hene. . Ji ber ku Welatê Baskî yê Fransî li Fransayê herêma xwe ya îdarî pêk nayîne, ev herêm di [[Parlamentoya Fransa|Parlamentoya Fransa]] de xwedî temsîliyeta taybetî nîne. == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== pfvv1ynvl9zw8c4dlcgdxu4ia9tvbrf 0 24213 1094479 999485 2022-08-05T17:43:13Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Europe2005 bossost-aranes1.jpg|thumb|right|Lewheyên bi aranî li bajarê Bossòst [Bûsost] ê Newala Aranê (Val d'Aran)]] '''Aranî''', yan jî '''aranezî''' (bi zimanê aranî: aranés), zimanê [[Newala Aranê]] (Val d'Aran) e, zaravekî [[okzîtanî]] (gaskonî) ye û ligel [[ketelanî]] û [[spanî]] zimanê fermî yê Herêma Otonom a [[Ketelonya]]yê ye. Ji sala 1984an vir de zimanê dibistanên Aranê ye û 90% ji akinciyên newalê zimanê aranî fehm dikin û li dor 65% jî pê dipeyivin. {{kurt}} [[Kategorî:Ziman|Aranî]] ey9pkze2yrk4jb13vepr5bmxse5umvu 0 25924 1094475 1000168 2022-08-05T15:34:20Z 46.99.3.142 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane |wdneyîne=Beşa îdarî |nav=Languedoc-Roussillon |wargeh=[[Herêm]] |awayê binebeş2=[[Herêmên Fransayê]] |navê binebeş2= |awayê binebeş3= |navê binebeş3= }} '''Languedoc-Roussillon''' ([bixwîne: Langedoc Xusîyo], bi [[oksîtanî]]: ''Lengadòc-Rosselhon'', [[katalonî]]: ''Llenguadoc-Rosselló'' [bixwîne: Lyêngwadok-Rûselyo]) yek ji [[herêmên Fransayê|herêmên]] [[Fransa]]yê li başûra Fransayê dikeve ye. Ew ji [[Département]]ên [[Aude]], [[Gard]], [[Hérault]] û [[Pyrénées-Orientales]] ê ko li beravên [[Deryaya Navîn]] dirêj dibin û departmanta [[Lozère]] ko li hindira Fransayê dimê pêk tê ye. Ew ji xakekê ko 27.376 km² şûn digire û li ser 2 548 000 kes dîjî pêk tê. Serbajarê wê [[Montpellier]] e. == Gel û ziman == Herêma [[Languedoc]] (bi oksîtanî: ''Lengadòc'') dîrokî di perçeyên ko zimanaxivên [[oksîtanî]] li ser dijîn dimê, herêma [[Roussillon]] (bi katalanî: ''Rosselló'') jî di perçeyên ko zimanaxivên [[katalonî]] li ser dijîn dimê. Zimanê fermî, nola gîşk derên Fransayê, [[fransî]] ye. Ew zimanaxivin oksîtanî û katalonî bi piranî zimanê xwe jibîrkirine. Dîsa jî herdu ziman xwediyê statuya taybetî ne û ewna di dibîstanan de gorî hilbijartinê têne hîn kirin û xwendin. == Girêdan dervê == {{Commonscat-b|Languedoc-Roussillon}} {{Herêmên Fransayê}} [[Kategorî:Herêmên Fransayê]] [[Kategorî:Fransa]] ==Çavkanî== 815j243ifzctpyshcx3z68kcxyroi4j 0 25942 1094473 1000181 2022-08-05T15:32:35Z 46.99.3.142 wikitext text/x-wiki {{Infobox ziman (kevn) |nav=Oksîtanî<br />''Occitan'' |rengamalbat=mediumseagreen |rengapişt=#E8FCD4 |welat=[[Fransa]], [[Spanya]], [[Italya]], [[Monaco]] |hêrem=[[Katalonya]], [[Liguria]] û [[Welatê Baskî]], [[Midi-Pyrénées]], [[Languedoc-Roussillon]], [[Provence-Alpes-Côte d'Azur]], [[Limousin]] |zimanaxêv=Nêzîkî 1.939.000 milyon |Zimanmalbat=[[Malbata zimanên hind û ewropî|Hind û ewropî]]<br /> :[[Îtalî]]<br /> ::[[Romanî]]<br /> :::[[Italî-Rojavayê]]<br /> ::::[[Rojavayê]]<br /> :::::[[Galî-îberî]]<br /> ::::::[[Galoromansî]]<br /> :::::::[[Oksîtanoromans]]<br /> ::::::::[[Oksîtanî]]<br /> |zimanafermî=[[Katalonya]] ji [[Spanya]]yê |rêxistin=''Conselh de la Lenga Occitana'' |iso1=oc |iso2=oci |iso3=[http://www.sil.org/iso639-3/documentation.asp?id=oci Oci] |sil=OCI }} '''Oksîtanî''' (carina wek '''Okzîtan''' jî tê nivîsandin, {{Bi-oc|occitan / lenga d'òc}}, {{Bi-fr|occitan / langue d'oc}}) zimanekê [[zimanên romanî|romanî]] yê ko li sêya yekên başûra Fransayê, [[Îtalya]]yê û Spanyayê ([[Katalonya]]) tê axaftine. Lê ew bi tenê li navçeya [[Newala Aranê|Val d'Aran]] (Katalonya, Spanya) wek zimanê fermî tê naskirin. == Navê zimên == Navê zimên ji peyva ''òc'', ko di zimanê oksîtanî de tê maneyê "erê" de pêk te. Zimanên galoromanî yê ko cûrayên oksîtanî bi piranî wek [[zimanê òc]] (bixwine: ''ok'') dihatin navkirin. Herwiha zimanê cûreyên fransî jî wek [[zimanên oïl]] (bixwîne: ''wuyî'') dihatin nav kirin. "Oc" di zimanê oksîtanî de, "Oîl" jî di zimanê fransiya kevin de dihate maneye "erê". Navçeya Languedoc ko di herêma Fransayêyê [[Languedoc-Roussillon]] de dimê jî bo derên ko Oksîtanî dihat axaftin hatibû navkirin. == Zaravên oksîtanî == Zaravên oksîtanî wiha ne: * Oksîtaniya Bakur ** [[Limûzînî]] (li [[Limousin]]) ** [[Auvergnatî]] (li [[Auvergne]]) ** Hin cûreyên li Alpê tên axaftin. * Oksîtaniya Başûr ** [[Languedokî]] (li [[Languedoc]]) ** [[Provensalî]] (li [[Provence]]) ** [[Nîsayî]] an [[nîsar]] (li [[Nice]]) * [[Gaskonî]] (li [[Gascogne]]). == Dîrok == Oksîtanî ji [[latîniya vulgar]] (latîniya xelkê) de li başûra Fransayê îroj afirîbû. Ew pê re bin bandorên hin zimanên din de ma û îroj bi zimanên dinên romanî ve pir li hev tên. Heta [[sedsala 12'an]] ji derve latîniya vulgar du zimanên din ên nivisî afirîbûn. Yek zimanê ko li bakura [[Loire]] peresî ''Langue d'oïl'', yê ko îroj wek zimanê fransî tê zanîn bû, yek jî zimanê oksîtanî ko li başûr wê çaxê wek ''Langue d'oc'' dihat navkirin bû. Ew wê çaxê wek ''provensalî'' (''provençal'') an jî ''limousinî'' (''limousin'') jî dihat navkirin. Pê destpêkirina navendparêziya bi dema [[Louis XIV]] re zimanê oksîtanî di hevotîna dibistanan de hat qedexa kirin û bo bikaranîna rojana bandor li ser hat kirin. Li ser gîşkê re jî pê [[Şoreşa Fransayê]] ya di [[1789]]'an re bandora wî zimanî bi piranî zirar dît. Ji [[sedsala 19'an]] û vir ve bo pêkanîna zimanekê oksîtaniya modern xebitîn hene. == Îroj == [[Wêne:Occitan and French language signs in Toulouse.jpg|thumb|Tabela bi Fransî û Oksîtanî li Toulouse]] Oksîtanî îroj li sisiya yekên (1/3) başûra Fransayê ko hin caran wek ''Oksîtanya'' tê nav kirin dorê 2-3 milyon kes tê axaftin. Lê ew kesên ko encax deha yekên (1/10) gelî wê derê dikin, bi piranî yên pîr bûne û ew bikaranîna jî bi gelemperî di axaftinên navbera malbatê de ne. Ew bi gelemperî êdî ne zimanekê rojane ye. Ew li hin deran îroj li dibistanan bi fransî ve tê hînkirin û li hin bajaran jî bo tabelayên deran û hişyarkirinê tê bikaranîn. Mîna ko li bajarê [[Toulouse]] tabelayên bi oksîtanî jî tê darxistin û navên Toulouse û [[Carcassonne]] wek di oksîtanî de ''Tolosa'' û ''Carcassona'' tên nav kirin. Lê zimanê fermî dîsa jî fransî ye. Ew ji hêla enstîtuya {{Girêdan|Institut d'Estudis Occitans|oc||en}} ê li Toulouse bi şûn bûyî tê standardîzekirin. [[Wêne:Langues de la France1.gif|thumb|Nexşeya oksîtanî û zaravayên wî]] == Girêdanên Derve == * [http://www.panoccitan.org/ panOccitan.org - L'Occitan de communication] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110222210856/http://www.panoccitan.org/ |date=2011-02-22 }} (frans3i û oksîtanî): bo gramêr, ferheng û înformasyonên kurt * [http://www.tvist1.com/ TVist'1 - Nûçe bi Oksîtanî] {{InterWiki|code=oc|Oksîtanî}} [[Kategorî:Ziman]] [[Kategorî:Zimanên romanî]] ==Çavkanî== 5tk75ycvup8c5g0fr2x4n6td0xh1uq1 0 51558 1094535 1094155 2022-08-06T10:48:33Z InternetArchiveBot 45060 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane | wêne = Ilana Eliya.JPG | sernavê_wêne = Îlana Eliya (2008) | hevwelatî = | çînaser = muzîk }} '''Îlana Eliya''', ({{Jidayikbûn|24|5|1955|j=1}}) [[stranbêj]]eke [[kurd]] a îsraelî ye ku muzîka xwe ya etnîkî û weke hunermenda muzîka [[Cîhan|cîhanê]] ya [[Îsrael]]ê tê naskirin. Îlana di sala 1992an de yekem albuma xwe ya solo bi navê "Cebaliyo" (ji peyva kurdî-erebî Cebel, ku tê maneya "kurê çiyan" derxist.<ref>{{Cite web|url=http://radiofullmoon.com/fm/rfm/artist/Ilana+Eliya|title=Ilana Eliya {{!}} Radio FullMoon|date=2019-01-24|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31|archive-date=2019-01-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20190124203739/http://radiofullmoon.com/fm/rfm/artist/Ilana+Eliya|url-status=bot: unknown}}</ref> Taybetmendiya vê albûmê ew e ku hemû stran bi amûrên [[muzîka klasîk]] hatine tomarkirin û ji nû ve nehatine çêkirin. Gelek stranên wê yên ku hatine gotin xwe dispêrin muzîka gelêrî ya [[Zimanê kurdî|kurdî]] û bi şêwaza wê ya nû hatine şîrovekirin. Di stranên Eliya de peyamên siyasî yên weke azadiya [[Kurdistan|Kurdistanê]] û azadiya jinê hene û stranên din jî li ser evîn û şahiya jiyanê ne ku bi taybetî bi deng û strana wê diyar dibin. ==Jînenîgarî== Malbata Îlana Eliya bi eslê xwe ji [[Başûrê Kurdistanê]] bû û piştî demeke kurt a piştî damezrandina [[Îsraêl|Îsraîlê]] koçî [[Orşelîm|Orşelîmê]] bûne. Di zarokatiya xwe de, bi giranî ji karîyera muzîk û helbestên bavê xwe bi bandor bûye.<ref>{{Cite web|url=http://radiofullmoon.com/fm/rfm/artist/Ilana+Eliya|title=Ilana Eliya {{!}} Radio FullMoon|date=2019-01-24|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31|archive-date=2019-01-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20190124203739/http://radiofullmoon.com/fm/rfm/artist/Ilana+Eliya|url-status=bot: unknown}}</ref> Di ciwaniya xwe de tu derfet tune bû ku li Rojhilatê Qudsê perwerdehiya muzîkê bibîne. Ji ber vê yekê, dêûbavên wê ew şandin [[YMCA|YMCAyê]] ku li wir ariyan distira û nivîsara pîroz dixwend. Wê di wê demê de bal kişand ser muzîka olî ya [[Cihûtî|Cihûyan]]. Piştre dest bi xwendina etnolojiyê dike û bi koka xwe ya kurdewarî re eleqedar dibe. Herî dawî piştî mirina bavê xwe, di sala 1988an de, eleqeya wê bi [[muzîka kurdî]] re zêde dibe, ev jî dibe sedem ku di 37 saliya xwe de dest bi karê muzîkê dike. ==Şêwaz== Şêwaza muzîka Îlana Eliya ji muzîka etnîkî, bi folklora kurdî û muzîka cîhanê ya Îsraîlî ve têkel e. Gelek caran stranên kevneşopî yên [[Zimanê kurdî|kurdî]] bi şêweyekî nû û hinek bi bandorên mûzîka Îsraîlî distirê ku ji ber vê yekê ye, stîla wê di muzîka kurdî de taybetmendiyeke taybet çêkiriye. Ji ber ku di stîla Eliya û koma wê, şêwazên rojhilatî û rojavayî tevlî hev e, bandora [[muzîka kurdî]] û îsraîlî di berhema wê de têne naskirin. ==Dîskografî== * ''Cebeliyo'' - 1992 * ''Ilana Eliya'' - 1996 ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://ilanaeliya.com/ Malpera fermî] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130604155420/http://ilanaeliya.com/ |date=2013-06-04 }} [[Kategorî:Hunermendên kurd]] [[Kategorî:Kurdên cihû]] 75do4c4u0ckd6zqhs6rb55rkw81m42u 0 63543 1094503 1010736 2022-08-05T22:23:02Z 212.237.123.59 wikitext text/x-wiki {{Yekkirin|[[Memundî]]}} Eşîra Memundî yek ji êlên mezin ê Başurê Kurdistanê ye. Ev êla hejimara xwe li dora 5 hezar malbat dihisêbînn. Eşîra Memundî, Li Parêzgeha Hevlêrê dijîn. kasên navdar yên siyasî u tekoşer mîna Ramzî Nafi Reşîd Axa, Seadi Eziz, Erif Osman u Erîf Selîm li eşîra Memundî bune. herwesa nivîskar Ebdulxalq Sersam,Cewher kirmanc, Rêkar Ehmed , Hunermend Sedun Yuns u yên din li Eşîra Memundî peydabune. ji bo pjana zêdetr li Pertuka Memundi u Peydabuni bnere ku Li layê Rêkar Ehmed hatiye nivîsandn Eşîra Memundî li 14 tîre pêkhatiye: 1- Memunde reşke 2- Gencanî 3- şêx memundî 4- Qiran 5- Nanbider 6- Kewr zerd 7- Hîzanî 8- Mela zade 9- Mam xezayî 10- Pîr xidrî 11- Qureyşî 12- Diz gir 13- Mam reşan Çavkanî 1- Memundi u bochunekani Sebaret be peydabuni, Rekar Ehmedمەموندی و بۆچوونەکانی سەبارەت بە پەیدابوونی، رێکار ئەحمەد، ساڵی ٢٠١١ 2- Tarix alfarqi, Ahmed bn yusf alfariqi.. تاریخ الفارقی، احمد بن یوسف الفارقی 3- Ashair al Iraq, Abas Azawi. عشائر العراق، عباس العزاوی mz1tbamjh440momktvk6tx7vax6d1j3 0 65064 1094485 1094452 2022-08-05T18:14:39Z Penaber49 39672 /* Dîrok û wargeh */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên Hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di Avestayê de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi Çanda Yaz (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku Medan jî bi Asûriyan re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi Elamî û Babiliyan re gelek têkilî danîne. Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de Strabon û Herodot wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin. Piştî damezrandina Împaratoriya Axemenî, zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên Îran, Efxanîstan (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 2od5t66p71osobb3zvwszcwshgr157v 1094487 1094485 2022-08-05T18:24:57Z Penaber49 39672 /* Gelên Îraniyên Rojava */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên Hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di Avestayê de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi Çanda Yaz (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku Medan jî bi Asûriyan re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi Elamî û Babiliyan re gelek têkilî danîne. Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de Strabon û Herodot wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin. Piştî damezrandina Împaratoriya Axemenî, zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên Îran, Efxanîstan (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên Asûriyan de bûn. Hevalbendiya Medan bi Persan re û serhildana Babil, Îskît, Keldanî û Kimmeriyan, alîkariya Medan kir ku di sala 612an a {{bz}} de Nînewayê bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya. Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku Ecbatana navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta Çemê Halysê li Anatolyayê dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya Medyayê ava ji aliyê Medan ve hate ava kirin ku bi Babîl, Lîdya û Misirê re bû yek ji çar hêzên mezin ên Rojhilata Nêzîk. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} auavstceskep3gebgemy7nu5tewejzv 1094489 1094487 2022-08-05T18:32:44Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên Hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne. Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin. Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya. Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} fqkrgyjp1ezmypebgn7dyigu3l0yggy 1094490 1094489 2022-08-05T18:34:08Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne. Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin. Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya. Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} s050augpuvc1f0xrls9o28kf8dkedwg 1094491 1094490 2022-08-05T18:34:54Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne. Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin. Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya. Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} f2iob3gkm2dj315ycp7kulvq9pdl5jf 1094492 1094491 2022-08-05T18:36:17Z Penaber49 39672 /* Gelên Îraniyên Rojava */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne. Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin. Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya. Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} pjaz5rfnsg72clkq2db85sbnexc8y8a 1094493 1094492 2022-08-05T18:37:21Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne. Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin. Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya. Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} jhtrxpv1yrvhr90580rd7tdc23y4c9z 1094494 1094493 2022-08-05T18:40:16Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 1c0zha2s6z7756bl4b8ber8rrbvrvhc 1094495 1094494 2022-08-05T18:57:26Z Penaber49 39672 /* Gelên Îraniyên Rojava */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, Kûrosê Mezin, serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya Lîdyayê û Împaratoriya Babîl bi dest xist û pişt re wî Împaratoriya Axamenî (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî Ewropa, Afrîka û Asya, ji Balkanan û Ewropaya Rojhilatî ya li rojava, heta Geliyê Indusê li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de Faris neçar man ku ji herêmên xwe yên Ewropî vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka Yewnanîstan û ya mayî ya Ewropî. Zêdetirî sed salan, mîrekî Makedonî (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser Yewnanîstanê bindestê Farisan bû) paşê bi navê Îskenderê Mezin tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} hx1j9yndzbfkwizaacczgcy77c2dfgh 1094496 1094495 2022-08-05T19:11:42Z Penaber49 39672 /* Gelên Îraniyên Rojava */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, Kûrosê Mezin, serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya Lîdyayê û Împaratoriya Babîl bi dest xist û pişt re wî Împaratoriya Axamenî (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî Ewropa, Afrîka û Asya, ji Balkanan û Ewropaya Rojhilatî ya li rojava, heta Geliyê Indusê li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de Faris neçar man ku ji herêmên xwe yên Ewropî vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka Yewnanîstan û ya mayî ya Ewropî. Zêdetirî sed salan, mîrekî Makedonî (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser Yewnanîstanê bindestê Farisan bû) paşê bi navê Îskenderê Mezin tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya Zerdeştiyê qebûl kirine. Belûçên ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji Helebê ya Sûriyê di derdora sala 1000ê zayînî de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê Belûçî bi zimanê kurdî , Kurmancî, Soranî, Goranî û Zazakî ve girê didin. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 0hcmywkqq7zapmrg00yij0sh60iv3s8 1094497 1094496 2022-08-05T19:17:47Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine. [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji Helebê ya Sûriyê di derdora sala 1000ê zayînî de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê Belûçî bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} bmug8oigv42mlqonrbbhtv3qc79rl0i 1094498 1094497 2022-08-05T19:19:55Z Penaber49 39672 /* Gelên Îraniyên Rojava */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine. [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji Helebê ya Sûriyê di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê Belûçî bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} rpgxecnsqmqqhoa4zsuij1p4oxocvrb 1094499 1094498 2022-08-05T19:26:14Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} q93wdpnlbkwo0g6q5m1ttsuundcnxkb 1094504 1094499 2022-08-06T02:02:01Z Penaber49 39672 /* Gelên Îraniyên Rojava */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya Ewrasyayê ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla Yewnaniyên kevnar, Farisan, Çînî û Hindo-Aryenan ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê Yewnanî, Herodot (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê Ewropayê Rûsya û Ukrayna ye jiyan kirine. Herodot kesa yekem e ku behsa Îskîtîyan dike. Gelek nivîsarên kevnar ên Sanskrîtî yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê Asyaya Navendî ve, li deverê Rêzeçiyayên Hindokujê, li bakurê Pakistanê destnîşan dikin. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 95b7y4a2exvq6pnoexfmkwgcs7zjrsd 1094507 1094504 2022-08-06T02:11:31Z Penaber49 39672 /* Gelên rojhilatî yên Îranê */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya Ewrasyayê ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla Yewnaniyên kevnar, Farisan, Çînî û Hindo-Aryenan ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê Yewnanî, Herodot (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê Ewropayê Rûsya û Ukrayna ye jiyan kirine. Herodot kesa yekem e ku behsa Îskîtîyan dike. Gelek nivîsarên kevnar ên Sanskrîtî yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê Asyaya Navendî ve, li deverê Rêzeçiyayên Hindokujê, li bakurê Pakistanê destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, Sarmatiyan ve, ku ji aliyê Strabon ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. Îskît û Sarmatiyên îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên Ewropaya Rojhilat kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} ffr8rca05te0f0n7c9mdaaainr9y9kp 1094508 1094507 2022-08-06T02:16:13Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[Hindo-Aryenan]] ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} qqwsl51uo4143p9tq2espvkvfnz9ks4 1094511 1094508 2022-08-06T02:19:39Z Penaber49 39672 /* Gelên rojhilatî yên Îranê */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[Hindo-Aryenan]] ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 2kkcrebjd7caubhqk0lefshrphyhjn8 1094512 1094511 2022-08-06T02:21:32Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke etno-lîngoîstîk a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[Hindo-Aryenan]] ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 3xhx7j7edc300w4w0s02gvs6392oosl 1094521 1094512 2022-08-06T08:55:27Z MikaelF 935 têne nas kirin (Google Translation) --> tên naskirin; hind û ariyan?/hind û aryenî?, hind û ewropî, hind û îranî... baş e? wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên{{Çavk}}. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[Hindo-Aryenan]] ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 7top64qo9nvkrsaxykpi1xnzgea1h1e 1094522 1094521 2022-08-06T09:02:28Z MikaelF 935 hind û... wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên{{Çavk}}. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} l90iapnmrdm4cponhot6dkqcnia3apl 0 66411 1094537 1074153 2022-08-06T11:17:45Z InternetArchiveBot 45060 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki '''Şêx Îlyas''', [[alim]]ekî [[Îslam]]ê ku di sedsala 17an de jiyaye û bavê [[Ehmedê Xanî]] bû.<ref>{{Cite web|url=http://www.wejekurmanc.com/tr/edebi-yazilar/314-ehmede-xane-kimdir|title=EHMEDÉ XANÉ KİMDİR? - WÊJE KURMANC|date=2015-10-20|website=web.archive.org|access-date=2022-04-10|archive-date=2015-10-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20151020061907/http://www.wejekurmanc.com/tr/edebi-yazilar/314-ehmede-xane-kimdir|url-status=bot: unknown}}</ref> Hevotina dîn a pêşîn wî da Ehmedê Xanî. Navê bavê Şêx Îlyas "Eyaz" e û navê kalikê wî jî "Rustem" e. == Çavkanî == {{çavkanî}} [[Kategorî:Ehmedê Xanî]] [[Kategorî:Alimên kurd]] {{Zanyar-şitil}} sedub2lzieb5hkh4jeq6x65vodie90a 0 71166 1094476 1058408 2022-08-05T15:37:00Z 46.99.3.142 wikitext text/x-wiki {{Infobox komên etnîkî | kom = Fransayî | navê rastî = Français(es) | wêne = [[Wêne:French people - mosaic.PNG|350px]]<br> <small>1. Rêz: [[Jeanne d'Arc]] • [[Jacques Cartier]] • [[René Descartes|Descartes]] • [[Molière]] • [[Blaise Pascal]]<br />[[XIV. Louis]] • [[Voltaire]] • [[Denis Diderot|Diderot]] • [[Napolyon]]<br /> 2. Rêz: [[Victor Hugo]] • [[Alexandre Dumas, père|Alexandre Dumas]] • [[Évariste Galois]] • [[Louis Pasteur|Pasteur]]<br />[[Jules Verne]] • [[Gustave Eiffel|Eiffel]] • [[Pierre de Coubertin|de Coubertin]] • [[Henri de Toulouse-Lautrec|Toulouse-Lautrec]] • [[Marie Curie]]<br /> 3. Rêz: [[Marcel Proust|Proust]] • [[Charles de Gaulle]] • [[Josephine Baker]] • [[Jacques-Yves Cousteau|Cousteau]] • [[Albert Camus|Camus]]<br />[[Édith Piaf]] • [[François Mitterrand]] • [[Brigitte Bardot]] • [[Zinedine Zidane|Zidane]]</small></small> <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = Tevahî li Cîhanê 113.000.000 | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = {{FRA}} | gelhe1 = 67,087,000 | çavk1 = <ref>{{cite web|url=http://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?ref_id=NATnon02145|title=Insee - Population - Évolution de la population jusqu'en 2015|publisher=[[INSEE]] (''Institut National de la Statistique et des Études Économiques'' - French National Institute for Statistics and Economic Studies|accessdate=18 March 2015|language=fr}}</ref> | herêm2 = {{DYA}} | gelhe2 = 8,228,623 | çavk2 = <ref name="Census 2013, ACS Ancestry estimates">{{cite web |url=http://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_10_1YR_B04003&prodType=table |title=2013 ACS Ancestry estimates |publisher=Factfinder2.census.gov |date=2013 |accessdate=2015-10-15 |df= |archive-date=2020-02-12 |archive-url=https://archive.today/20200212222747/http://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_10_1YR_B04003&prodType=table |url-status = dead }}</ref> | herêm3 = {{ARG}} | gelhe3 = 6,800,000 | çavk3 = <ref>{{cite web|url=http://www.canalacademie.com/ida1009-Les-merveilleux-francophiles-argentins-1.html |title=Les merveilleux francophiles argentins |publisher=Canalacademie.com |accessdate=2009-01-18}}</ref> | herêm4 = {{CAN}} | gelhe4 = 5,077,215 | çavk4 = <ref name="French Canadians">{{cite web |url=http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/dt-td/Rp-eng.cfm?TABID=2&LANG=E&APATH=3&DETAIL=0&DIM=0&FL=A&FREE=0&GC=0&GID=1118296&GK=0&GRP=0&PID=105396&PRID=0&PTYPE=105277&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2013&THEME=95&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF=&D1=0&D2=0&D3=0&D4=0&D5=0&D6=0 |author=[[Statistics Canada]] |title=2011 National Household Survey: Data tables |accessdate=8 March 2014}}</ref><br />''' | herêm5 = {{CHI}} | gelhe5 = 700,000 | çavk5 = <ref>{{cite web |url=http://www.uai.cl/p3_humanidades/site/edic/20030530094405/asocfile/ASOCFILE220030428191759.pdf |title=La influencia francesa en la vida social de Chile de la segunda mitad del siglo XIX |quote=Los datos que poseía el Ministerio de Relaciones Exteriores de Francia en Chile al año 2008, tal como lo consignaba el Ministerio Plenipotenciario Francés en Chile, a un número cercano a los 700.000 descendientes de franceses en Chile.. |access-date=2016-07-10 |df= |archive-date=2004-02-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20040206100052/http://www.uai.cl/p3_humanidades/site/edic/20030530094405/asocfile/ASOCFILE220030428191759.pdf |url-status = dead }}</ref> | herêm6 = {{BRA}} | gelhe6 = 500,000 | çavk6 = <ref name="studyrama1965">{{cite web |url=http://vivrealetranger.studyrama.com/article.php3?id_article=216 |title=Vivre à l'étranger |quote=Ils ont été 100 000 à émigrer dans ce pays entre 1850 et 1965 et auraient entre 500 000 et 1 million de descendants.}} </ref> | herêm7 = {{URY}} | gelhe7 = 300,000 | çavk7 = <ref>http://www.nationsencyclopedia.com/Americas/Uruguay-MIGRATION.html</ref> | herêm8 = {{PER}} | gelhe8 = 255,000 | çavk8 = <ref name="espejodelperu1">{{cite web|author=Erwin Dopf |url=http://www.espejodelperu.com.pe/Poblacion-del-Peru/Inmigracion-Francesa-al-Peru.htm |title=Inmigración francesa al Perú |publisher=Espejodelperu.com.pe |date= |accessdate=2012-06-06}}</ref> | herêm9 = {{ITA}} | gelhe9 = 250,000 | çavk9 = <ref>{{cite web|author=|url=http://www.joshuaproject.net/peoples.php?rop3=103059 |title=French Ethnic People in all Countries |publisher=Joshua Project |date= |accessdate=2011-11-12}}</ref> | herêm10 = {{CHE}} | gelhe10 = 158,862 | çavk10 = <ref name="Diplomatie.gouv.fr">{{cite web|url=http://www.diplomatie.gouv.fr/fr/les-francais-a-l-etranger/la-presence-francaise-a-l-etranger/les-francais-etablis-hors-de/|title=Les Français établis hors de France|quote=Au 31 décembre 2012, 1 611 054 de nos compatriotes étaient inscrits au registre mondial des Français établis hors de France.|access-date=2016-07-10|df=|archive-date=2014-07-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20140711153032/http://www.diplomatie.gouv.fr/fr/les-francais-a-l-etranger/la-presence-francaise-a-l-etranger/les-francais-etablis-hors-de/|url-status = dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/fr/index/themen/01/02/blank/data/01.html |title=Etat et structure de la population – Données détaillées, Population résidante selon le sexe et la nationalité par pays, (su-f-01.01.01.03), Office fédéral de la statistique OFS |publisher=Bfs.admin.ch |date=2010-01-29 |accessdate=2011-11-12}}</ref> | herêm11 = {{UK}} | gelhe11 = 126,049 | çavk11 = <ref name="Diplomatie.gouv.fr"/> | herêm12 = {{MDG}} | gelhe12 = 124,000 | çavk12 = <ref>Kevin Shillington, Encyclopedia of African History, CRC Press, 2005, pp. 878-883</ref> | herêm13 = {{DEU}} | gelhe13 = 123,281 | çavk13 = <ref>{{cite web|url=http://de.statista.com/statistik/daten/studie/1221/umfrage/anzahl-der-auslaender-in-deutschland-nach-herkunftsland/ |title=Anzahl der Ausländer in Deutschland nach Herkunftsland (Stand: 31. Dezember 2014) }}</ref><ref name="Stat 10">{{cite web|url=https://www-genesis.destatis.de/genesis/online/logon?language=en |title=Federal Statistical Office Germany |publisher=Genesis.destatis.de |date= |accessdate=2011-11-12}}</ref> | herêm14 = {{BEL}} | gelhe14 = 123,076 | çavk14 = <ref name="Stat 7">[http://eacea.ec.europa.eu/ressources/eurydice/eurybase/pdf/section/BF_EN_C1_7_3.pdf SPF Intérieur - Office des Étrangers] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090207093333/http://eacea.ec.europa.eu/ressources/eurydice/eurybase/pdf/section/BF_EN_C1_7_3.pdf |date=2009-02-07 }} {{wayback|url=http://eacea.ec.europa.eu/ressources/eurydice/eurybase/pdf/section/BF_EN_C1_7_3.pdf |date=20090207093333 |df=y }}</ref> | herêm15 = {{AUS}} | gelhe15 = 118,000 | çavk15 = <ref name="ABS Ancestry">{{cite web| url = http://www.censusdata.abs.gov.au/ABSNavigation/prenav/ViewData?breadcrumb=POLTD&method=Place%20of%20Usual%20Residence&subaction=-1&issue=2006&producttype=Census%20Tables&documentproductno=0&textversion=false&documenttype=Details&collection=Census&javascript=true&topic=Ancestry&action=404&productlabel=Ancestry%20(full%20classification%20list)%20by%20Sex&order=1&period=2006&tabname=Details&areacode=0&navmapdisplayed=true& | title = 20680-Ancestry (full classification list) by Sex - Australia| format = Microsoft Excel download |publisher=[[Australian Bureau of Statistics]] | work=2006 Census| accessdate =2008-05-19}}</ref><ref name="ABS Country of Birth">{{cite web| url = http://www.censusdata.abs.gov.au/ABSNavigation/prenav/ViewData?action=404&documentproductno=0&documenttype=Details&order=1&tabname=Details&areacode=0&issue=2006&producttype=Census%20Tables&javascript=true&textversion=false&navmapdisplayed=true&breadcrumb=POLTD&&collection=Census&period=2006&productlabel=Country%20of%20Birth%20of%20Person%20(full%20classification%20list)%20by%20Sex&producttype=Census%20Tables&method=Place%20of%20Usual%20Residence&topic=Birthplace& |title = 20680-Country of Birth of Person (full classification list) by Sex - Australia|format = Microsoft Excel download |publisher=[[Australian Bureau of Statistics]] | work=2006 Census| accessdate =2008-05-27}}</ref>''' | herêm16 = {{MAR}} | gelhe16 = 100,000 | çavk16 = | herêm17 = {{ESP}} | gelhe17 = 92,000 | çavk17 = <ref name="Diplomatie.gouv.fr"/><ref name="Stat 11">{{cite web|url=http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=/t20/e245/p04/a2007/l0/&file=00000011.px&type=pcaxis&L=0 |title=Población por nacionalidad y país de nacimiento. 2007. INE |publisher=Ine.es |date= |accessdate=2011-11-12}}</ref> | herêm18 = {{ISL}} | gelhe18 = 85,000 | çavk18 = <ref>{{cite web|author=|url=http://www.joshuaproject.net/peoples.php?rop3=103063 |title=Jew, French Speaking Ethnic People in all Countries |publisher=Joshua Project |date= |accessdate=2011-11-12}}</ref> | herêm19 = {{MEX}} | gelhe19 = 60,000 | çavk19 = <ref>{{cite web |url=http://pagnol83300.free.fr/barcelo02/Les%20Barcelonnettes%20au%20Mexique.htm |title=Les Barcelonnettes au Mexique |quote=On estime à 60 000 les descendants des Barcelonnettes, dispersés sur tout le territoire mexicain. |access-date=2016-07-10 |df= |archive-date=2007-12-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071209103306/http://pagnol83300.free.fr/barcelo02/Les%20Barcelonnettes%20au%20Mexique.htm |url-status = dead }}</ref> | herêm20 = {{ALG}} | gelhe20 = 32,000 | çavk20 = <ref name="Diplomatie.gouv.fr"/> | herêm21 = {{CHN}} | gelhe21 = 31,000 | çavk21 = <ref name="Diplomatie.gouv.fr"/> | herêm22 = {{LUX}} | gelhe22 = 31,000 | çavk22 = <ref name="Diplomatie.gouv.fr"/><ref name="Stat 9">{{cite web|url=http://www.statistiques.public.lu/stat/TableViewer/tableView.aspx?ReportId=1054 |title=État de la population (x1000) 1981, 1991, 2001–2007 |publisher=Statistiques.public.lu |date= |accessdate=2011-11-12}}</ref> | herêm23 = {{NED}} | gelhe23 = 23,000 | çavk23 = <ref name="Diplomatie.gouv.fr"/> | herêm24 = {{SEN}} | gelhe24 = 20,000 | çavk24 = <ref name="Diplomatie.gouv.fr"/> | herêm25 = {{MUS}} | gelhe25 = 15,000 | çavk25 = <ref name="Maurice">{{cite news|url=http://www.defimedia.info/defi-quotidien/dq-actualites/item/10490-pr%C3%A9sidentielle-fran%C3%A7aise-2012-%E2%80%93-%C3%A0-maurice-sarkozy-l%E2%80%99emporte-devant-hollande.html?tmpl=component&print=1|title=Présidentielle française 2012 – À Maurice, Sarkozy l'emporte devant Hollande|date=23 April 2012|agency=[[Le Défi Media Group]]|accessdate=11 July 2014|language=fr|archive-date=14 July 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140714164210/http://www.defimedia.info/defi-quotidien/dq-actualites/item/10490-pr%C3%A9sidentielle-fran%C3%A7aise-2012-%E2%80%93-%C3%A0-maurice-sarkozy-l%E2%80%99emporte-devant-hollande.html?tmpl=component&print=1|url-status = dead}}</ref> | herêm26 = {{HKG}} | gelhe26 = 10,000 | çavk26 = <ref>Bettina Wassener (February 27, 2012). [http://www.nytimes.com/2012/02/28/business/global/french-expatriates-flocking-to-hong-kong.html?pagewanted=all&_r=0 French Expatriates Flocking to Hong Kong]. ''New York Times'', Global Business. Retrieved on: 2013-01-03.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.hkej.com/template/dailynews/jsp/detail.jsp?dnews_id=3586&cat_id=9&title_id=565063&rtd=48046 |title=法國牧師發現紫荊花開始港法結緣一百五十年 |publisher=Hkej.com |date= |accessdate=2014-02-26}}</ref><!-- Second source put the figure at over 15,000 --> | herêm27 = {{MON}} | gelhe27 = 10,000 | çavk27 = <ref>{{cite web|title=General Population Census 2008: Population Recensee et Population Estimee|url=http://www.gouv.mc/devwww/wwwnew.nsf/e89a6190e96cbd1fc1256f7f005dbe6e/64a1643c86f9f661c12575ae004cc473/$FILE/Recensement2008_Ch1.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110614212422/http://www.gouv.mc/devwww/wwwnew.nsf/e89a6190e96cbd1fc1256f7f005dbe6e/64a1643c86f9f661c12575ae004cc473/$FILE/Recensement2008_Ch1.pdf|archivedate=2011-06-14|publisher=Government of the Principality of Monaco|accessdate=7 October 2011|language=French|year=2008}}</ref> | herêm28 = {{AUT}} | gelhe28 = 8,246 | çavk28 = <ref>{{cite web |url=http://www.statistik.at/web_de/statistiken/menschen_und_gesellschaft/bevoelkerung/bevoelkerungsstruktur/bevoelkerung_nach_staatsangehoerigkeit_geburtsland/index.html}}</ref> | herêm29 = {{CZE}} | gelhe29 = 5,503 | çavk29 = | herêm30 = {{DOM}} | gelhe30 = 3,434 | çavk30 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Fransî]], [[Zimanê d'oïl|d'oïl]], [[oksîtanî]], [[awvergnatî]], [[korsîkayî]], [[katalanî]], [[arpîtanî]], [[germanî]], [[bretonî]], [[baskî]] | ol = {{hlist|[[Xiristiyan]], [[Katolîktiya Roman]]<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html |title=CIA Factbook - France |quote=Roman Catholic 83%-88% |access-date=2016-07-10 |archive-date=2018-12-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181224211127/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html |url-status=dead }}</ref> <br />Kêmî : [[Protestantîzm]] | [[îslam]] | [[budîzm]] | [[cihûtî]].}} <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Gelê Keltiyan]], [[Gelê Latînî]], [[Gelê Germanî]] }} '''Fransayî''', an jî '''fransawî'''; ({{Bi-fr|Français}}), bi eslê xwe gelê li [[Fransa]]yê bi hemwelatiya fransayiyan an jî eşîreke Fransaya Germanîk (an Frankiş) e. "Francie" di jêderka ji peyva ku tê wateya li welêt in, û Frenkie dijî ye{{Çavk}}. Frank di dirêjiya dîrokê de, bi rêya bandora çanda [[Roman (wêje)|Roman]] ên xelkên binkî [[Da Galya]] (keltî û Civakên [[Zimanê latînî|Latînî]]) de ji bav û kalên îro yên fransayiyan bûn. ==Mijarên têkildar== * [[Zimanê fransî]] ==Çavkanî== [[Kategorî:Gel]] f69jzbtexidkj96vygx7jk5noea12xx 4 72003 1094502 736888 2022-08-05T21:33:02Z CommonsDelinker 599 Wêneyê bi navê Tolkien_1916.jpg ji gotarê hate jêbirin, ji ber ku ew li Commonsê ji aliyê [[commons:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] ve hate jêbirin. Sedema jêbirinê: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Tolkien 1916.jpg|]] wikitext text/x-wiki <noinclude>{{../navîgasyon|1ê îlonê|3ê îlonê}}</noinclude> '''Bûyer''' <div style="float:right;margin-left:0.5em"> </div> * [[1192]] – Di navbera serokê xaçperestan [[Richard I|Rîşarê Şêrdilî]] û serdarê misilmanan [[Selahedînê Eyûbî]] de Peymana Yaffayê hate îmzekirin. Ev peyman heta dawiya [[Sefera xaçperestan a sêyem]] dewam kir. * [[1925]] – Li [[Amerîka]]yê [[Zeplîn|zeplîn]]ek kete xwarê: 14 kes mirin. * [[1939]] – [[Şerê cîhanî yê duyem|Şerê Cîhanî yê Duyem]]: Piştî destpêkirina îşgala [[Polonya]]yê a berî rojekî, Bajarê Serbest a Danzigê (Free City of Danzig) ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hate îlheqkirin. * [[1941]] – Hêzên [[Almanya|alman]]an û [[Yekîtiya Sovyetê]] li nêzî [[Lenîngrad]]ê dest bi şer kirin. * [[1942]] – Yekîneyên [[SS]]an yê [[Almanya|alman]]an serhildana Gettoya [[Warşova]]yê bi kuştina 50 hezar [[Cihûtî|cihûyan]] hate tepisandin. * [[1945]] – Di Zirxpoşa Missouriyê de peymana teslîmbûnê a [[Japon]]ê hate îmzekirin. [[Japon]], bi vê peymanê teslîmî [[Amerîka]]yê bû. * [[1945]] – [[Viyetnam]] serxwebûna xwe ya ji [[Fransa]]yê îlan kir. * [[1954]] – Ho Chi Minh bû serokê Komara [[Viyetnam]]a Bakur. * [[1968]] – Li [[Îran]]ê erdhej: 11 hezar kes mirin. '''Mirin''' * [[1973]] – [[J. R. R. Tolkien]], zimanzan, helbestvan û nivîskarê brîtanî * [[1991]] – [[Alfonso García Robles]], siyasetmendê xwediyê [[Xelata Nobelê]] * [[1997]] – [[Viktor Frankl]], neurolog û psîkyatrîstê awistriyayî {{Wîkîpediya:Di dîrokê de îro/binnivîs|Meh=Îlon|Gotar=2ê îlonê}} app7gs5mlxgg4el4ndqp6m2ab0nowgw 0 123543 1094523 1082623 2022-08-06T09:06:22Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Çiyayên Hindokujê]] weke [[Çiyayên Hindokûşê]] guhert wikitext text/x-wiki {{Infobox çiya | nav = Çiyayên Hindokujê | navê_din = Zîncîreçiyayê Hindokujê | wêne = Mountains in Afghanistan.JPG | wêne_sernav = Dîmenek ji Çiyayên Hûndokujê, li Efxanistanê. | çiyayê_bilind = | bilindayî = 7.708 | dirêjayî = 800 | firehî = | cih = [[Efxanistan]], [[Pakistan]], [[Çîn]], [[Tacikîstan]] | nexşeya_cihan = Efxanistan | koordînat = | cure = Zincîrçiya | çalakbûna_dawî = }} '''Çiyayên Hindokujê''' yan jî '''Zincîrçiyayê Hindokujê''' (bi [[zimanê peşto|peşto]]: هندوکش, /kʊʃ, kuːʃ) zincîrçiyayeke [[Asyaya Navendî|Asyaya Navîn]] ku 800 kilometre dirêjahiya wê he ye. Zîncîreçiyayê Hindukujê beşek ji [[Zîncîreçiyayê Hîmalayayê]] ye ku ji [[Efxanistan|Efxanîstana]] navîn destpêdike û 800 kîlomêtre ber bi rojhilat ve dirêj dibe. Beşek ji Zincîrçiyayê Hindokujê dikeve nava erdê bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] û başurê [[Tacîkistan|Tacîkistanê]]. ==Dîrok == Bilindbûna bilind a çiyayan, li Başûr û Asyaya Navîn xwedî girîngiyeke dîrokî ye. Qada Rêzeçiyayê Hindokuj navendeke sereke ya girîng a [[Budîzm|Baweriya Bûdîzmê]] bû.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=OTK_BAAAQBAJ&pg=PA5&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=After the Destruction of Giant Buddha Statues in Bamiyan (Afghanistan) in 2001: A UNESCO's Emergency Activity for the Recovering and Rehabilitation of Cliff and Niches|last=Margottini|first=Claudio|date=2013-09-20|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-3-642-30051-6|language=en}}</ref> Di dema êrîşên jêrparzemîna Hindistanê de wekî rê hatiye bikaranîn.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=loeWIRBo3isC&pg=PA577&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=A Companion to the Classical Greek World|last=Kinzl|first=Konrad H.|date=2010-01-11|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-4443-3412-8|language=en}}</ref> Çiya herêma serekeyî ye ku Talîban û El Qaide lê bihêz bûne.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=ZtCrAgAAQBAJ&redir_esc=y|title=Decoding Al-Qaeda's Strategy: The Deep Battle Against America|last=Ryan|first=Michael|date=2013-07-09|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-16384-2|language=en}}</ref> Li Geliyê Kowkchehê madenên kevn ên ku lapis lazûlî hildiberînin têne dîtin. Li bakurê Kabulê li geliyê Çemê Panjşer û li hinek deverên wî jî zimrûdên pola cewherî têne dîtin. Li gorî Walter Schûmann, li Çiyayên Hindokuj ên Rojava bi hezaran salan çavkaniya herî zêde yê madenên baş a Lapis lazolî ye.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=V9PqVxpxeiEC&pg=PA188&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Gemstones of the World|last=Schumann|first=Walter|date=2009|publisher=Sterling Publishing Company, Inc.|isbn=978-1-4027-6829-3|language=en}}</ref> Bûdîzm li herêma antîk ya Hindokujê bi berfirehî belav bûye. Berhemên hunerî yên kevnar ên Bûdîzmê peykerên mezin ên kevir ên bi navê Bamiyan Buddhas, li dawiya başûr û rojavayê Hindokujê cih digirin. Ev peyker di sala 2001an de ji aliyê Îslamîstên Talîbanê ve hatin hilweşandin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=bjeaBAAAQBAJ&redir_esc=y|title=The War on Terror Encyclopedia: From the Rise of Al-Qaeda to 9/11 and Beyond: From the Rise of Al-Qaeda to 9/11 and Beyond|last=Ph.D|first=Jan Goldman|date=2014-10-07|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-61069-511-4|language=en}}</ref> Newalên Hindokuj ên başûrê rojhilat ku ber bi herêma Geliyê Indusê ve girêdayî ne, navendeke sereke bû ku ji manastiran re, zanyarên olî yên ji deverên dûr, torên bazirganî û bazirganên binparzemîna Hindistanê ya kevnar re wargeh bû.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=GB-JV2eOr2UC&redir_esc=y|title=Early Buddhist Transmission and Trade Networks: Mobility and Exchange Within and Beyond the Northwestern Borderlands of South Asia|last=Neelis|first=Jason|date=2010-11-19|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-18159-5|language=en}}</ref> ==Erdnasî == Ji aliyê erdnasî ve, ev kok di damezrandina jêrzemînek ji deverek Gondwana de ye ku bi qasî 160 mîlyon sal berê, ji dorhêla Jurassîka Navîn ji rojhilatê Afrîkayê dûr ketiye.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=mrPiq_8pkAwC&pg=PA267&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Applications of Palaeontology: Techniques and Case Studies|last=Jones|first=Robert Wynn|date=2011-08-18|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49920-0|language=en}}</ref> Nîv parzemîna Hindî, Avusturalya û giravên Okyanûsa Hindî bêtir çikiyan, ber bi bakurê rojhilat ve çûn, û parzemîna Hindî nêzî 55 mîlyon sal berê, ber bi dawiya Paleosenê, bi Plateya Avrasyayê re li hev ketin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=mrPiq_8pkAwC&pg=PA267&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Applications of Palaeontology: Techniques and Case Studies|last=Jones|first=Robert Wynn|date=2011-08-18|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49920-0|language=en}}</ref> Bi van lihevketinên parzemînan Rêzeçiyayên Himalaya û rêzeçiyayê Hindokuj dertê holê.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=hwN7CgAAQBAJ&pg=PA55&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Tectonics of the Himalaya|last=Mukherjee|first=S.|last2=Carosi|first2=R.|last3=Beek|first3=P. A. van der|last4=Mukherjee|first4=B. K.|last5=Robinson|first5=D. M.|date=2015-09-28|publisher=Geological Society of London|isbn=978-1-86239-703-3|language=en}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Rêzeçiya]] 0sjla8fr45fczewkuw15onyd45s0fgt 1094525 1094523 2022-08-06T09:12:04Z MikaelF 935 çima navê wî "Hindokuj" bû, -kuj? wikitext text/x-wiki {{Infobox çiya | nav = Çiyayên Hindokûşê | navê_din = Zîncîreçiyayê Hindokûşê | wêne = Mountains in Afghanistan.JPG | wêne_sernav = Dîmenek ji Çiyayên Hindokûşê, li Efxanistanê. | çiyayê_bilind = | bilindayî = 7.708 | dirêjayî = 800 | firehî = | cih = [[Efxanistan]], [[Pakistan]], [[Çîn]], [[Tacikîstan]] | nexşeya_cihan = Efxanistan | koordînat = | cure = Zincîrçiya | çalakbûna_dawî = }} '''Çiyayên Hindokûşê''' yan jî '''Zincîrçiyayê Hindokûşê''' (bi [[zimanê peşto|peşto]]: هندوکش, /kʊʃ, kuːʃ) zincîrçiyayeke [[Asyaya Navendî|Asyaya Navîn]] ku 800 kilometre dirêjahiya wê he ye. Zîncîreçiyayê Hindokûşê beşek ji [[Zîncîreçiyayê Hîmalayayê]] ye ku ji [[Efxanistan|Efxanîstana]] navîn destpêdike û 800 kîlomêtre ber bi rojhilat ve dirêj dibe. Beşek ji Zincîrçiyayê Hindokûşê dikeve nava erdê bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] û başurê [[Tacîkistan|Tacîkistanê]]. ==Dîrok == Bilindbûna bilind a çiyayan, li Başûr û Asyaya Navîn xwedî girîngiyeke dîrokî ye. Qada Rêzeçiyayê Hindokûş navendeke sereke ya girîng a [[Budîzm|baweriya bûdîzmê]] bû.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=OTK_BAAAQBAJ&pg=PA5&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=After the Destruction of Giant Buddha Statues in Bamiyan (Afghanistan) in 2001: A UNESCO's Emergency Activity for the Recovering and Rehabilitation of Cliff and Niches|last=Margottini|first=Claudio|date=2013-09-20|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-3-642-30051-6|language=en}}</ref> Di dema êrîşên jêrparzemîna Hindistanê de wekî rê hatiye bikaranîn.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=loeWIRBo3isC&pg=PA577&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=A Companion to the Classical Greek World|last=Kinzl|first=Konrad H.|date=2010-01-11|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-4443-3412-8|language=en}}</ref> Çiya herêma serekeyî ye ku Talîban û El Qaide lê bihêz bûne.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=ZtCrAgAAQBAJ&redir_esc=y|title=Decoding Al-Qaeda's Strategy: The Deep Battle Against America|last=Ryan|first=Michael|date=2013-07-09|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-16384-2|language=en}}</ref> Li Geliyê Kowkchehê madenên kevn ên ku lapis lazûlî hildiberînin têne dîtin. Li bakurê Kabulê li geliyê Çemê Panjşer û li hinek deverên wî jî zimrûdên pola cewherî têne dîtin. Li gorî Walter Schûmann, li Çiyayên Hindokûş ên Rojava bi hezaran salan çavkaniya herî zêde yê madenên baş a Lapis lazolî ye.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=V9PqVxpxeiEC&pg=PA188&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Gemstones of the World|last=Schumann|first=Walter|date=2009|publisher=Sterling Publishing Company, Inc.|isbn=978-1-4027-6829-3|language=en}}</ref> Bûdîzm li herêma antîk ya Hindokûşê bi berfirehî belav bûye. Berhemên hunerî yên kevnar ên Bûdîzmê peykerên mezin ên kevir ên bi navê Bamiyan Buddhas, li dawiya başûr û rojavayê Hindokûşê cih digirin. Ev peyker di sala 2001an de ji aliyê Îslamîstên Talîbanê ve hatin hilweşandin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=bjeaBAAAQBAJ&redir_esc=y|title=The War on Terror Encyclopedia: From the Rise of Al-Qaeda to 9/11 and Beyond: From the Rise of Al-Qaeda to 9/11 and Beyond|last=Ph.D|first=Jan Goldman|date=2014-10-07|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-61069-511-4|language=en}}</ref> Newalên Hindokûş ên başûrê rojhilat ku ber bi herêma Geliyê Indusê ve girêdayî ne, navendeke sereke bû ku ji manastiran re, zanyarên olî yên ji deverên dûr, torên bazirganî û bazirganên binparzemîna Hindistanê ya kevnar re wargeh bû.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=GB-JV2eOr2UC&redir_esc=y|title=Early Buddhist Transmission and Trade Networks: Mobility and Exchange Within and Beyond the Northwestern Borderlands of South Asia|last=Neelis|first=Jason|date=2010-11-19|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-18159-5|language=en}}</ref> ==Erdnasî == Ji aliyê erdnasî ve, ev kok di damezrandina jêrzemînek ji deverek Gondwana de ye ku bi qasî 160 mîlyon sal berê, ji dorhêla Jurassîka Navîn ji rojhilatê Afrîkayê dûr ketiye.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=mrPiq_8pkAwC&pg=PA267&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Applications of Palaeontology: Techniques and Case Studies|last=Jones|first=Robert Wynn|date=2011-08-18|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49920-0|language=en}}</ref> Nîv parzemîna Hindî, Avusturalya û giravên Okyanûsa Hindî bêtir çikiyan, ber bi bakurê rojhilat ve çûn, û parzemîna Hindî nêzî 55 mîlyon sal berê, ber bi dawiya Paleosenê, bi Plateya Avrasyayê re li hev ketin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=mrPiq_8pkAwC&pg=PA267&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Applications of Palaeontology: Techniques and Case Studies|last=Jones|first=Robert Wynn|date=2011-08-18|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49920-0|language=en}}</ref> Bi van lihevketinên parzemînan Rêzeçiyayên Himalaya û rêzeçiyayê Hindokûş dertê holê.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=hwN7CgAAQBAJ&pg=PA55&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Tectonics of the Himalaya|last=Mukherjee|first=S.|last2=Carosi|first2=R.|last3=Beek|first3=P. A. van der|last4=Mukherjee|first4=B. K.|last5=Robinson|first5=D. M.|date=2015-09-28|publisher=Geological Society of London|isbn=978-1-86239-703-3|language=en}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Rêzeçiya]] ifb28p1ryr4zrwxnf8gxu617hihwkrz 1094526 1094525 2022-08-06T09:13:40Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Infobox çiya | nav = Çiyayên Hindokûşê | navê_din = Zîncîreçiyayê Hindokûşê | wêne = Mountains in Afghanistan.JPG | wêne_sernav = Dîmenek ji Çiyayên Hindokûşê, li Efxanistanê. | çiyayê_bilind = | bilindayî = 7 708 | dirêjayî = 800 | firehî = | cih = [[Efxanistan]], [[Pakistan]], [[Çîn]], [[Tacikîstan]] | nexşeya_cihan = Efxanistan | koordînat = | cure = Zincîrçiya | çalakbûna_dawî = }} '''Hindokûş''', '''Hindûkûş''', '''çiyayên Hindokûşê''' yan jî '''zincîrçiyayê Hindokûşê''' (bi [[zimanê peşto|peşto]]: هندوکش, /kʊʃ, kuːʃ) zincîrçiyayeke [[Asyaya Navendî|Asyaya Navîn]] ku 800 kilometre dirêjahiya wê he ye. Zîncîreçiyayê Hindokûşê beşek ji [[Zîncîreçiyayê Hîmalayayê]] ye ku ji [[Efxanistan|Efxanîstana]] navîn destpêdike û 800 kîlomêtre ber bi rojhilat ve dirêj dibe. Beşek ji Zincîrçiyayê Hindokûşê dikeve nava erdê bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] û başurê [[Tacîkistan|Tacîkistanê]]. ==Dîrok == Bilindbûna bilind a çiyayan, li Başûr û Asyaya Navîn xwedî girîngiyeke dîrokî ye. Qada Rêzeçiyayê Hindokûş navendeke sereke ya girîng a [[Budîzm|baweriya bûdîzmê]] bû.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=OTK_BAAAQBAJ&pg=PA5&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=After the Destruction of Giant Buddha Statues in Bamiyan (Afghanistan) in 2001: A UNESCO's Emergency Activity for the Recovering and Rehabilitation of Cliff and Niches|last=Margottini|first=Claudio|date=2013-09-20|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-3-642-30051-6|language=en}}</ref> Di dema êrîşên jêrparzemîna Hindistanê de wekî rê hatiye bikaranîn.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=loeWIRBo3isC&pg=PA577&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=A Companion to the Classical Greek World|last=Kinzl|first=Konrad H.|date=2010-01-11|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-4443-3412-8|language=en}}</ref> Çiya herêma serekeyî ye ku Talîban û El Qaide lê bihêz bûne.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=ZtCrAgAAQBAJ&redir_esc=y|title=Decoding Al-Qaeda's Strategy: The Deep Battle Against America|last=Ryan|first=Michael|date=2013-07-09|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-16384-2|language=en}}</ref> Li Geliyê Kowkchehê madenên kevn ên ku lapis lazûlî hildiberînin têne dîtin. Li bakurê Kabulê li geliyê Çemê Panjşer û li hinek deverên wî jî zimrûdên pola cewherî têne dîtin. Li gorî Walter Schûmann, li Çiyayên Hindokûş ên Rojava bi hezaran salan çavkaniya herî zêde yê madenên baş a Lapis lazolî ye.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=V9PqVxpxeiEC&pg=PA188&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Gemstones of the World|last=Schumann|first=Walter|date=2009|publisher=Sterling Publishing Company, Inc.|isbn=978-1-4027-6829-3|language=en}}</ref> Bûdîzm li herêma antîk ya Hindokûşê bi berfirehî belav bûye. Berhemên hunerî yên kevnar ên Bûdîzmê peykerên mezin ên kevir ên bi navê Bamiyan Buddhas, li dawiya başûr û rojavayê Hindokûşê cih digirin. Ev peyker di sala 2001an de ji aliyê Îslamîstên Talîbanê ve hatin hilweşandin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=bjeaBAAAQBAJ&redir_esc=y|title=The War on Terror Encyclopedia: From the Rise of Al-Qaeda to 9/11 and Beyond: From the Rise of Al-Qaeda to 9/11 and Beyond|last=Ph.D|first=Jan Goldman|date=2014-10-07|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-61069-511-4|language=en}}</ref> Newalên Hindokûş ên başûrê rojhilat ku ber bi herêma Geliyê Indusê ve girêdayî ne, navendeke sereke bû ku ji manastiran re, zanyarên olî yên ji deverên dûr, torên bazirganî û bazirganên binparzemîna Hindistanê ya kevnar re wargeh bû.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=GB-JV2eOr2UC&redir_esc=y|title=Early Buddhist Transmission and Trade Networks: Mobility and Exchange Within and Beyond the Northwestern Borderlands of South Asia|last=Neelis|first=Jason|date=2010-11-19|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-18159-5|language=en}}</ref> ==Erdnasî == Ji aliyê erdnasî ve, ev kok di damezrandina jêrzemînek ji deverek Gondwana de ye ku bi qasî 160 mîlyon sal berê, ji dorhêla Jurassîka Navîn ji rojhilatê Afrîkayê dûr ketiye.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=mrPiq_8pkAwC&pg=PA267&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Applications of Palaeontology: Techniques and Case Studies|last=Jones|first=Robert Wynn|date=2011-08-18|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49920-0|language=en}}</ref> Nîv parzemîna Hindî, Avusturalya û giravên Okyanûsa Hindî bêtir çikiyan, ber bi bakurê rojhilat ve çûn, û parzemîna Hindî nêzî 55 mîlyon sal berê, ber bi dawiya Paleosenê, bi Plateya Avrasyayê re li hev ketin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=mrPiq_8pkAwC&pg=PA267&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Applications of Palaeontology: Techniques and Case Studies|last=Jones|first=Robert Wynn|date=2011-08-18|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49920-0|language=en}}</ref> Bi van lihevketinên parzemînan Rêzeçiyayên Himalaya û rêzeçiyayê Hindokûş dertê holê.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=hwN7CgAAQBAJ&pg=PA55&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Tectonics of the Himalaya|last=Mukherjee|first=S.|last2=Carosi|first2=R.|last3=Beek|first3=P. A. van der|last4=Mukherjee|first4=B. K.|last5=Robinson|first5=D. M.|date=2015-09-28|publisher=Geological Society of London|isbn=978-1-86239-703-3|language=en}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Rêzeçiya]] 3pyshw0tosgm8sjg39fg6zc4lq2klaa 0 129062 1094505 2022-08-06T02:09:47Z Shango92 51890 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1102589516|Vince McMahon]]" wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | nav = Vince McMahon | wêne = Vince McMahon 2.jpg | sernavê_wêne = McMahon in 2006 | navê_jidayikbûnê = Vincent Kennedy McMahon | roja_jidayikbûnê = {{birth date and age|1945|8|24}} | cihê_jidayikbûnê = [[Pinehurst, North Carolina]], U.S. | perwerde = [[East Carolina University]] ([[Bachelor of Arts|BA]]) | pîşe = {{plainlist| * Businessman * Former professional wrestling promoter and executive }} | karder = | sedema_navdarbûnê = {{plainlist| * Pioneer of the [[1980s professional wrestling boom|professional wrestling revolution]] in the U.S. * Co-creator of the [[XFL (2001)|XFL]], and other WWE-related ventures }} | sernav = {{plainlist| * Former Chairman and CEO of [[WWE]] * Founder and chairman of Alpha Entertainment }} | hevjîn = {{marriage|[[Linda McMahon|Linda Edwards]]|August 26, 1966}}<!-- Her maiden name is Edwards --> | zarok = [[Shane McMahon|Shane]] and [[Stephanie McMahon]] | xizm = {{plainlist| * [[Jess McMahon]] (grandfather) * [[Vincent J. McMahon]] (father) * [[Triple H]] (son in-law) }} | malbat = [[McMahon family|McMahons]] | şanenav = | modul = {{Infobox professional wrestler | child = yes | names = '''Mr. McMahon'''<br />'''Vince McMahon''' |height = 6 ft 2 in<ref name=Encyclopedia>{{cite book|title=WWE Encyclopedia|last1=Shields|first1=Brian|last2=Sullivan|first2=Kevin|page=[https://archive.org/details/wweencyclopediad0000shie/page/330 330]|publisher=[[Dorling Kindersley|DK]]|year=2009|isbn=978-0-7566-4190-0|url=https://archive.org/details/wweencyclopediad0000shie/page/330}}</ref> |weight = 248 lb<ref name=Encyclopedia/> | billed = Greenwich, Connecticut<ref name="WWEBio">{{cite web |title=Mr. McMahon - WWE Bio |url=https://www.wwe.com/superstars/mr-mcmahon |website=[[WWE]] |access-date=December 18, 2018}}</ref> | debut = 1969 (commentator)<br />1998 (wrestler) | retired = 2022 }} }} '''Vincent Kennedy McMahon''' ( {{IPAc-en|m|ə|k|ˈ|m|æ|n}} ; jidayîkbûn 24ê Tebaxê, 1945) xwedan medyaya Amerîkî ye, pêşvebir, rêvebir, û performerkerê [[Gemşa profesyonel|pîşeyî yê]] teqawîtbûyî ye. Ji 1982-an heya 2022-an, wî wekî serok û berpirsiyarê kargêriyê (CEO) yê [[WWE]], pargîdaniya herî mezin a werzîşê ya profesyonel a cîhanê, ku ew hîn jî xwediyê piraniyê ye, kar kir. Ew jî damezrîner û xwediyê Alpha Entertainment e. McMahon li Pinehurst, Karolînaya Bakur ji dayik bû, û di sala 1968-an de ji Zanîngeha Karolînaya Rojhilat bi destûrnameyek karsaziyê mezûn bû. Wî ji bo bavê xwe Vincent J. McMahon -a wê demê WWWF-ya piraniya salên 1970-an şîrove kir, ew di sala 1982-an de kirî, û hema hema pîşesaziya yekdestdar kir, ku berê wekî saziyên cuda li seranserê Dewletên Yekbûyî kar dikir. Vê yekê bû sedema pêşkeftina salane ya WrestleMania, ku bû yek ji bûyerên herî serfiraz ên werzîşê yên profesyonel . WWE di salên 1990-an de, berî ku pargîdaniya pêşbaziyê di sala 2001-an de bikire, bi pêşbaziya pîşesaziyê ji Wrestling Championshipampiyoniya Cîhanê (WCW) re rû bi rû ma. WWE di sala 2003-an de jî malûmatên Wrestling Şampiyoniya Extreme (ECW) ya neçalakkirî kirî. McMahon dest bi gelek serpêhatiyên [[WWE|têkildarî WWE]] kiriye. Di sala 2014-an de, wî Tora WWE-yê, karûbarek vîdyoyek abonetiyê ya li ser-daxwaza serhêl da destpêkirin. McMahon di heman demê de xwedan pargîdaniyên din ên multimedia yên WWE û dibistanek werzîşê ya profesyonel e . Ji derveyî têkoşînê, McMahon bi hev re xwediyê XFL, lîga futbolê, du caran; her du dubarekirin piştî yek demsalê, ya duyemîn jî ji ber [[Pandemiya vîrûsa Koronayê|pandemiya COVID-19 qelibî]] . Wî di heman demê de serokatiya Federasyona Bodybuilding a Cîhanî ya demkurt kir û xwediyê marqeya cilan Tapout e. McMahon ji sala 1969-an vir ve ji bo WWE-yê li ser ekranê xuya bû, di destpêkê de wekî şîrovekarek kesayetî, lîstik-bi-play. Ji sala 1997-an pê ve, McMahon fêlbaziya '''birêz McMahon''' pejirand, ku dilîze zalimekî hêrsker, hov, hovane, yê ku li ser domandina kontrola pargîdaniya xwe dilgiran bû, bi gotina " Tu firr dikî !"!!" <ref name="Mick Foley's Hardcore Diaries">{{Cite news|url=https://www.google.com/books/edition/Hardcore_Diaries/ClvqQV3BhLYC?gbpv=1&pg=PT27&printsec=frontcover|title=The Hardcore Diaries|last=Foley|first=Mick|date=January 1, 2007|website=World Wrestling Entertainment, Inc.|location=United States|access-date=January 29, 2022}}</ref> Di bin fêlbaziya Birêz McMahon de, ew carinan di maçên peşbirkê de pêşbazî dikir û bû yek carî Şampiyonê WWE, yek carî Şampiyonê ECW, serketiyek maça Royal Rumble, û sernavek pay-per-dîmenê ya pir-dem. Li dû îdiayên peymanên drav -drav ku McMahon li ser têkiliyên îdiakirî yên bi xebatkarên berê yên WWE re dayê, <ref>{{Cite web|url=https://www.wsj.com/articles/wwe-board-probes-secret-3-million-hush-pact-by-ceo-vince-mcmahon-sources-say-11655322722|title=WWE Board Probes Secret $3 Million Hush Pact by CEO Vince McMahon, Sources Say|date=June 15, 2022|website=WSJ|access-date=June 24, 2022}}</ref> McMahon di 17ê Hezîrana 2022-an de wekî CEO û serokê WWE îstifa kir ku li benda encamdana lêpirsînek navxweyî ye û keça wî Stephanie McMahon şûna wî girt. . <ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=https://corporate.wwe.com/investors/news/press-releases/2022/06-17-2022-120023255|title=WWE & Board of Directors Joint Release|date=June 17, 2022|website=WWE|access-date=June 17, 2022}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.pwinsider.com/article/160037/vince-mcmahon-steps-back-as-wwe-ceo-chairman-of-the-board-stephanie-mcmahon-returns-to-company.html?p=1|title=Vince Mcmahon Steps Back As Wwe Ceo & Chairman Of The Board, Stephanie Mcmahon Returns To Company|date=2022-06-17|publisher=PWInsider.com|access-date=2022-07-02}}</ref> Di 22ê Tîrmeha 2022-an de, McMahon teqawidbûna xwe ji WWE ragihand. <ref>{{Cite web|url=https://corporate.wwe.com/news/company-news/2022/07-22-2022a|title=Vince McMahon Retires|date=July 22, 2022|website=WWE|access-date=July 22, 2022}}</ref> hdjdbd djfjdhve udbdudbd udbdbdjd dheifbdjd jdidvdjd sidbhd d did fby d fnebdid dbdjd dbd jdidvdjd you can vdbjd djfjd is udbdudbd udbdbdjd dheifbdjd jdidvdjd sidbhd hdbhdbd jdbvdbfbbdbdbdbd dhjdhfhd djdjdpedb t1dfmdiv3bt42rn1w1evdm86bn63eu1 1094506 1094505 2022-08-06T02:10:39Z Shango92 51890 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | nav = Vince McMahon | wêne = Vince McMahon 2.jpg | sernavê_wêne = McMahon in 2006 | navê_jidayikbûnê = Vincent Kennedy McMahon | roja_jidayikbûnê = {{birth date and age|1945|8|24}} | cihê_jidayikbûnê = [[Pinehurst, North Carolina]], U.S. | perwerde = [[East Carolina University]] ([[Bachelor of Arts|BA]]) | pîşe = {{plainlist| * Businessman * Former professional wrestling promoter and executive }} | karder = | sedema_navdarbûnê = {{plainlist| * Pioneer of the [[1980s professional wrestling boom|professional wrestling revolution]] in the U.S. * Co-creator of the [[XFL (2001)|XFL]], and other WWE-related ventures }} | sernav = {{plainlist| * Former Chairman and CEO of [[WWE]] * Founder and chairman of Alpha Entertainment }} | hevjîn = {{marriage|[[Linda McMahon|Linda Edwards]]|August 26, 1966}}<!-- Her maiden name is Edwards --> | zarok = [[Shane McMahon|Shane]] and [[Stephanie McMahon]] | xizm = {{plainlist| * [[Jess McMahon]] (grandfather) * [[Vincent J. McMahon]] (father) * [[Triple H]] (son in-law) }} | malbat = [[McMahon family|McMahons]] | şanenav = | modul = {{Infobox professional wrestler | child = yes | names = '''Mr. McMahon'''<br />'''Vince McMahon''' |height = 6 ft 2 in<ref name=Encyclopedia>{{cite book|title=WWE Encyclopedia|last1=Shields|first1=Brian|last2=Sullivan|first2=Kevin|page=[https://archive.org/details/wweencyclopediad0000shie/page/330 330]|publisher=[[Dorling Kindersley|DK]]|year=2009|isbn=978-0-7566-4190-0|url=https://archive.org/details/wweencyclopediad0000shie/page/330}}</ref> |weight = 248 lb<ref name=Encyclopedia/> | billed = Greenwich, Connecticut<ref name="WWEBio">{{cite web |title=Mr. McMahon - WWE Bio |url=https://www.wwe.com/superstars/mr-mcmahon |website=[[WWE]] |access-date=December 18, 2018}}</ref> | debut = 1969 (commentator)<br />1998 (wrestler) | retired = 2022 }} }} '''Vincent Kennedy McMahon''' ( {{IPAc-en|m|ə|k|ˈ|m|æ|n}} ; jidayîkbûn 24ê Tebaxê, 1945) xwedan medyaya Amerîkî ye, pêşvebir, rêvebir, û performerkerê [[Gemşa profesyonel|pîşeyî yê]] teqawîtbûyî ye. Ji 1982-an heya 2022-an, wî wekî serok û berpirsiyarê kargêriyê (CEO) yê [[WWE]], pargîdaniya herî mezin a werzîşê ya profesyonel a cîhanê, ku ew hîn jî xwediyê piraniyê ye, kar kir. Ew jî damezrîner û xwediyê Alpha Entertainment e. McMahon li Pinehurst, Karolînaya Bakur ji dayik bû, û di sala 1968-an de ji Zanîngeha Karolînaya Rojhilat bi destûrnameyek karsaziyê mezûn bû. Wî ji bo bavê xwe Vincent J. McMahon -a wê demê WWWF-ya piraniya salên 1970-an şîrove kir, ew di sala 1982-an de kirî, û hema hema pîşesaziya yekdestdar kir, ku berê wekî saziyên cuda li seranserê Dewletên Yekbûyî kar dikir. Vê yekê bû sedema pêşkeftina salane ya WrestleMania, ku bû yek ji bûyerên herî serfiraz ên werzîşê yên profesyonel . WWE di salên 1990-an de, berî ku pargîdaniya pêşbaziyê di sala 2001-an de bikire, bi pêşbaziya pîşesaziyê ji Wrestling Championshipampiyoniya Cîhanê (WCW) re rû bi rû ma. WWE di sala 2003-an de jî malûmatên Wrestling Şampiyoniya Extreme (ECW) ya neçalakkirî kirî. McMahon dest bi gelek serpêhatiyên [[WWE|têkildarî WWE]] kiriye. Di sala 2014-an de, wî Tora WWE-yê, karûbarek vîdyoyek abonetiyê ya li ser-daxwaza serhêl da destpêkirin. McMahon di heman demê de xwedan pargîdaniyên din ên multimedia yên WWE û dibistanek werzîşê ya profesyonel e . Ji derveyî têkoşînê, McMahon bi hev re xwediyê XFL, lîga futbolê, du caran; her du dubarekirin piştî yek demsalê, ya duyemîn jî ji ber [[Pandemiya vîrûsa Koronayê|pandemiya COVID-19 qelibî]] . Wî di heman demê de serokatiya Federasyona Bodybuilding a Cîhanî ya demkurt kir û xwediyê marqeya cilan Tapout e. McMahon ji sala 1969-an vir ve ji bo WWE-yê li ser ekranê xuya bû, di destpêkê de wekî şîrovekarek kesayetî, lîstik-bi-play. Ji sala 1997-an pê ve, McMahon fêlbaziya '''birêz McMahon''' pejirand, ku dilîze zalimekî hêrsker, hov, hovane, yê ku li ser domandina kontrola pargîdaniya xwe dilgiran bû, bi gotina " Tu firr dikî !"!!" <ref name="Mick Foley's Hardcore Diaries">{{Cite news|url=https://www.google.com/books/edition/Hardcore_Diaries/ClvqQV3BhLYC?gbpv=1&pg=PT27&printsec=frontcover|title=The Hardcore Diaries|last=Foley|first=Mick|date=January 1, 2007|website=World Wrestling Entertainment, Inc.|location=United States|access-date=January 29, 2022}}</ref> Di bin fêlbaziya Birêz McMahon de, ew carinan di maçên peşbirkê de pêşbazî dikir û bû yek carî Şampiyonê WWE, yek carî Şampiyonê ECW, serketiyek maça Royal Rumble, û sernavek pay-per-dîmenê ya pir-dem. Li dû îdiayên peymanên drav -drav ku McMahon li ser têkiliyên îdiakirî yên bi xebatkarên berê yên WWE re dayê, <ref>{{Cite web|url=https://www.wsj.com/articles/wwe-board-probes-secret-3-million-hush-pact-by-ceo-vince-mcmahon-sources-say-11655322722|title=WWE Board Probes Secret $3 Million Hush Pact by CEO Vince McMahon, Sources Say|date=June 15, 2022|website=WSJ|access-date=June 24, 2022}}</ref> McMahon di 17ê Hezîrana 2022-an de wekî CEO û serokê WWE îstifa kir ku li benda encamdana lêpirsînek navxweyî ye û keça wî Stephanie McMahon şûna wî girt. . <ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=https://corporate.wwe.com/investors/news/press-releases/2022/06-17-2022-120023255|title=WWE & Board of Directors Joint Release|date=June 17, 2022|website=WWE|access-date=June 17, 2022}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.pwinsider.com/article/160037/vince-mcmahon-steps-back-as-wwe-ceo-chairman-of-the-board-stephanie-mcmahon-returns-to-company.html?p=1|title=Vince Mcmahon Steps Back As Wwe Ceo & Chairman Of The Board, Stephanie Mcmahon Returns To Company|date=2022-06-17|publisher=PWInsider.com|access-date=2022-07-02}}</ref> Di 22ê Tîrmeha 2022-an de, McMahon teqawidbûna xwe ji WWE ragihand. <ref>{{Cite web|url=https://corporate.wwe.com/news/company-news/2022/07-22-2022a|title=Vince McMahon Retires|date=July 22, 2022|website=WWE|access-date=July 22, 2022}}</ref> == Çavkanî == tf8wkamb1k5fwqx43hpbs65u4t9872l 1094509 1094506 2022-08-06T02:16:20Z Shango92 51890 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | nav = Vince McMahon | wêne = Vince McMahon 2.jpg | sernavê_wêne = McMahon in 2006 | navê_jidayikbûnê = Vincent Kennedy McMahon | roja_jidayikbûnê = {{birth date and age|1945|8|24}} | cihê_jidayikbûnê = [[Pinehurst, North Carolina]], U.S. | perwerde = [[East Carolina University]] ([[Bachelor of Arts|BA]]) | pîşe = {{plainlist| * Businessman * Former professional wrestling promoter and executive }} | karder = | sedema_navdarbûnê = {{plainlist| * Pioneer of the [[1980s professional wrestling boom|professional wrestling revolution]] in the U.S. * Co-creator of the [[XFL (2001)|XFL]], and other WWE-related ventures }} | sernav = {{plainlist| * Former Chairman and CEO of [[WWE]] * Founder and chairman of Alpha Entertainment }} | hevjîn = {{marriage|[[Linda McMahon|Linda Edwards]]|August 26, 1966}}<!-- Her maiden name is Edwards --> | zarok = [[Shane McMahon|Shane]] and [[Stephanie McMahon]] | xizm = {{plainlist| * [[Jess McMahon]] (grandfather) * [[Vincent J. McMahon]] (father) * [[Triple H]] (son in-law) }} | malbat = [[McMahon family|McMahons]] | şanenav = | modul = {{Infobox professional wrestler | child = yes | names = '''Mr. McMahon'''<br />'''Vince McMahon''' |height = 6 ft 2 in<ref name=Encyclopedia>{{cite book|title=WWE Encyclopedia|last1=Shields|first1=Brian|last2=Sullivan|first2=Kevin|page=[https://archive.org/details/wweencyclopediad0000shie/page/330 330]|publisher=[[Dorling Kindersley|DK]]|year=2009|isbn=978-0-7566-4190-0|url=https://archive.org/details/wweencyclopediad0000shie/page/330}}</ref> |weight = 248 lb<ref name=Encyclopedia/> | billed = Greenwich, Connecticut<ref name="WWEBio">{{cite web |title=Mr. McMahon - WWE Bio |url=https://www.wwe.com/superstars/mr-mcmahon |website=[[WWE]] |access-date=December 18, 2018}}</ref> | debut = 1969 (commentator)<br />1998 (wrestler) | retired = 2022 }} }} '''Vincent Kennedy McMahon''' ( {{IPAc-en|m|ə|k|ˈ|m|æ|n}} ; jidayîkbûn 24ê Tebaxê, 1945) xwedan medyaya Amerîkî ye, pêşvebir, rêvebir, û performerkerê [[Gemşa profesyonel|pîşeyî yê]] teqawîtbûyî ye. Ji 1982-an heya 2022-an, wî wekî serok û berpirsiyarê kargêriyê (CEO) yê [[WWE]], pargîdaniya herî mezin a Sprê ya cîhanê, Ew jî damezrîner û xwediyê Alpha Entertainment e. McMahon dest bi gelek serpêhatiyên [[WWE|têkildarî WWE]] kiriye. Di sala 2014-an de, wî Tora WWE-yê, karûbarek vîdyoyek abonetiyê ya li ser-daxwaza serhêl da destpêkir. McMahon di heman demê de xwedan pargîdaniyên din ên multimedia yên [[WWE]] û dibistanek werzîşê ya profesyonel e . Ji derveyî têkoşînê, McMahon bi hev re xwediyê [[XFL]], lîga futbolê, du caran; her du dubarekirin piştî yek demsalê, ya duyemîn jî ji ber [[Pandemiya vîrûsa Koronayê|pandemiya COVID-19 qelibî]] . Wî di heman demê de serokatiya Federasyona Bodybuilding a Cîhanî ya demkurt kir û xwediyê marqeya cilan Tapout e. Ji sala 1997-an pê ve, McMahon fêlbaziya '''birêz McMahon''' pejirand, ku di,lîze zalimekî hêrsker, hov, hovane, yê ku li ser domandina kontrola pargîdaniya xwe dilgiran bû, bi gotik "!!dem. <ref>{{Cite web|url=https://www.wsj.com/articles/wwe-board-probes-secret-3-million-hush-pact-by-ceo-vince-mcmahon-sources-say-11655322722|title=WWE Board Probes Secret $3 Million Hush Pact by CEO Vince McMahon, Sources Say|date=June 15, 2022|website=WSJ|access-date=June 24, 2022}}</ref> McMahon di 17ê Hezîrana 2022-an de wekî CEO û serokê WWE îstifa kir ku li benda encamdana lêpirsînek navxweyî ye û keça wî Stephanie McMahon şûna wî girt. . <ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=https://corporate.wwe.com/investors/news/press-releases/2022/06-17-2022-120023255|title=WWE & Board of Directors Joint Release|date=June 17, 2022|website=WWE|access-date=June 17, 2022}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.pwinsider.com/article/160037/vince-mcmahon-steps-back-as-wwe-ceo-chairman-of-the-board-stephanie-mcmahon-returns-to-company.html?p=1|title=Vince Mcmahon Steps Back As Wwe Ceo & Chairman Of The Board, Stephanie Mcmahon Returns To Company|date=2022-06-17|publisher=PWInsider.com|access-date=2022-07-02}}</ref> Di 22ê Tîrmeha 2022-an de, McMahon teqawidbûna xwe ji WWE ragihand. <ref>{{Cite web|url=https://corporate.wwe.com/news/company-news/2022/07-22-2022a|title=Vince McMahon Retires|date=July 22, 2022|website=WWE|access-date=July 22, 2022}}</ref> == Çavkanî == caddbs1cwp9qoycvurj5w36tjlnq5t8 1094510 1094509 2022-08-06T02:17:48Z Shango92 51890 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | nav = Vince McMahon | wêne = Vince McMahon 2.jpg | sernavê_wêne = McMahon in 2006 | navê_jidayikbûnê = Vincent Kennedy McMahon | roja_jidayikbûnê = {{birth date and age|1945|8|24}} | cihê_jidayikbûnê = [[Pinehurst, North Carolina]], U.S. | perwerde = [[East Carolina University]] ([[Bachelor of Arts|BA]]) | pîşe = {{plainlist| * Businessman * Former professional wrestling promoter and executive }} | karder = | sedema_navdarbûnê = {{plainlist| * Pioneer of the [[1980s professional wrestling boom|professional wrestling revolution]] in the U.S. * Co-creator of the [[XFL (2001)|XFL]], and other WWE-related ventures }} | sernav = {{plainlist| * Former Chairman and CEO of [[WWE]] * Founder and chairman of Alpha Entertainment }} | hevjîn = {{marriage|[[Linda McMahon|Linda Edwards]]|August 26, 1966}}<!-- Her maiden name is Edwards --> | zarok = [[Shane McMahon|Shane]] and [[Stephanie McMahon]] | xizm = {{plainlist| * [[Jess McMahon]] (grandfather) * [[Vincent J. McMahon]] (father) * [[Triple H]] (son in-law) }} | malbat = [[McMahon family|McMahons]] | şanenav = | modul = {{Infobox professional wrestler | child = yes | names = '''Mr. McMahon'''<br />'''Vince McMahon''' |height = 6 ft 2 in<ref name=Encyclopedia>{{cite book|title=WWE Encyclopedia|last1=Shields|first1=Brian|last2=Sullivan|first2=Kevin|page=[https://archive.org/details/wweencyclopediad0000shie/page/330 330]|publisher=[[Dorling Kindersley|DK]]|year=2009|isbn=978-0-7566-4190-0|url=https://archive.org/details/wweencyclopediad0000shie/page/330}}</ref> |weight = 248 lb<ref name=Encyclopedia/> | billed = Greenwich, Connecticut<ref name="WWEBio">{{cite web |title=Mr. McMahon - WWE Bio |url=https://www.wwe.com/superstars/mr-mcmahon |website=[[WWE]] |access-date=December 18, 2018}}</ref> | debut = 1969 (commentator)<br />1998 (wrestler) | retired = 2022 }} }} '''Vincent Kennedy McMahon''' ( {{IPAc-en|m|ə|k|ˈ|m|æ|n}} ; jidayîkbûn 24ê Tebaxê, 1945) xwedan medyaya Amerîkî ye, pêşvebir, rêvebir, û performerkerê [[Gemşa profesyonel|pîşeyî yê]] teqawîtbûyî ye. Ji 1982-an heya 2022-an, wek serok û berpirsiyarê kargêriyê (CEO) ya [[WWE]] e, pargîdaniya herî mezin a Sprê ya cîhanê ye, Ew jî damezrîner û xwediyê Alpha Entertainment e. McMahon dest bi gelek serpêhatiyên [[WWE|têkildarî WWE]] kiriye. Di sala 2014-an de, wî Tora WWE-yê, karûbarek vîdyoyek abonetiyê ya li ser-daxwaza serhêl da destpêkir. McMahon di heman demê de xwedan pargîdaniyên din ên multimedia yên [[WWE]] û dibistanek werzîşê ya profesyonel e . Ji derveyî têkoşînê, McMahon bi hev re xwediyê [[XFL]], lîga futbolê, du caran; her du dubarekirin piştî yek demsalê, ya duyemîn jî ji ber [[Pandemiya vîrûsa Koronayê|pandemiya COVID-19 qelibî]] . Wî di heman demê de serokatiya Federasyona Bodybuilding a Cîhanî ya demkurt kir û xwediyê marqeya cilan Tapout e. Ji sala 1997-an pê ve, McMahon fêlbaziya '''birêz McMahon''' pejirand, ku di,lîze zalimekî hêrsker, hov, hovane, yê ku li ser domandina kontrola pargîdaniya xwe dilgiran bû, bi gotik "!!dem. <ref>{{Cite web|url=https://www.wsj.com/articles/wwe-board-probes-secret-3-million-hush-pact-by-ceo-vince-mcmahon-sources-say-11655322722|title=WWE Board Probes Secret $3 Million Hush Pact by CEO Vince McMahon, Sources Say|date=June 15, 2022|website=WSJ|access-date=June 24, 2022}}</ref> McMahon di 17ê Hezîrana 2022-an de wekî CEO û serokê WWE îstifa kir ku li benda encamdana lêpirsînek navxweyî ye û keça wî Stephanie McMahon şûna wî girt. . <ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=https://corporate.wwe.com/investors/news/press-releases/2022/06-17-2022-120023255|title=WWE & Board of Directors Joint Release|date=June 17, 2022|website=WWE|access-date=June 17, 2022}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.pwinsider.com/article/160037/vince-mcmahon-steps-back-as-wwe-ceo-chairman-of-the-board-stephanie-mcmahon-returns-to-company.html?p=1|title=Vince Mcmahon Steps Back As Wwe Ceo & Chairman Of The Board, Stephanie Mcmahon Returns To Company|date=2022-06-17|publisher=PWInsider.com|access-date=2022-07-02}}</ref> Di 22ê Tîrmeha 2022-an de, McMahon teqawidbûna xwe ji WWE ragihand. <ref>{{Cite web|url=https://corporate.wwe.com/news/company-news/2022/07-22-2022a|title=Vince McMahon Retires|date=July 22, 2022|website=WWE|access-date=July 22, 2022}}</ref> == Çavkanî == 53pfr0he2p1ennb2xzs24adkh9me7i0 0 129063 1094513 2022-08-06T02:43:42Z Shango92 51890 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1096654258|Isabel Allende]]" wikitext text/x-wiki {{Agahîdank nivîskar | nav = Isabel Allende | wêne = Isabel Allende Frankfurter Buchmesse 2015 (cropped).JPG | sernavê_wêne = Allende in Germany, 2015 | navê_jidayikbûnê = Isabel Angélica Allende Llona | roja_jidayikbûnê = {{Birth date and age|df=yes|1942|8|2}} | cihê_jidayikbûnê = [[Lima]], [[Peru]]{{r|page=1942|timeline2019|quote=1942: Isabel Allende born August 2 in Lima, [[Perú]], where her father, Tomás Allende, a Chilean diplomat and first cousin of [[Salvador Allende]], is stationed. Her mother, Francisca Llona (known as Doña Panchita) is the daughter of Isabel Barros Moreira and Agustín Llona Cuevas.}} | netewe = Chilean | hevwelatî = {{hlist|Chile|United States}} | pîşe = {{flatlist |Author |journalist}} | ziman = Spanish | hevjîn = {{marriage|Miguel Frías|1962|1987|end=divorce}}<ref name="isabelallende.com" /><br/>{{marriage|William C. Gordon|1988|2015|end=divorce}}<ref name="walker2015" /><br/>{{marriage|Roger Cukras|2019}}<ref name="timeline2019" /> | zarok = [[Paula Frías Allende]]<br/>Nicolás Frías Allende | xizm = [[Allende family]] | xelat = {{ubl | [[National Prize for Literature (Chile)|National Prize for Literature]] | [[Presidential Medal of Freedom]]<ref name="schulman2014" /> }} | malper = {{URL|http://www.isabelallende.com}} }} <references /> '''Isabel Angélica Allende Llona''' ( {{IPA-es|isaˈβel aˈʝende|am|Isabel Allende.ogg}}</img> <span class="nowrap" data-ve-ignore="true" style="font-size:85%"><span class="unicode haudio"><span class="fn">[[Media:Isabel Allende.ogg|guhdarî bike]]</span></span> )</span> ; li [[Lîma]], 2'ê gelawêjê 1942) nivîskarekî [[Şîleyî|Şîlî]] <ref name=":0">{{Cite web|url=http://bigthink.com/ideas/20489|title=Isabel Allende: "Big Think Interview with Isabel Allende" June 16, 2010"|last=George|first=Priya|date=3 May 2010|website=[[Big Think]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20131221101308/http://bigthink.com/videos/big-think-interview-with-isabel-allende|archive-date=21 December 2013|url-status=dead|access-date=24 November 2014|quote=''Question:'' Why did you choose to move to the U.S. and become a citizen?<br/ >''Isabel Allende:'' Yes, I came to the United States because I fell in love and I forced my guy—I forced him into marriage. And so I became a resident. And then I realized that I couldn’t bring my children. I couldn’t sponsor my children if I wasn’t a citizen. So I became a citizen. But by then, I had learned to love this country; I have received a lot from this country. I'm very critical, but at the same time I'm very grateful. And I want to give back. I belong here.}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGeorge2010">George, Priya (3 May 2010). [https://web.archive.org/web/20131221101308/http://bigthink.com/videos/big-think-interview-with-isabel-allende "Isabel Allende: "Big Think Interview with Isabel Allende" June 16, 2010""]. ''[[Big Think]]''. Archived from [http://bigthink.com/ideas/20489 the original] on 21 December 2013<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">24 November</span> 2014</span>. <q>''Question:'' Why did you choose to move to the U.S. and become a citizen?<br /><br />''Isabel Allende:'' Yes, I came to the United States because I fell in love and I forced my guy—I forced him into marriage. And so I became a resident. And then I realized that I couldn’t bring my children. I couldn’t sponsor my children if I wasn’t a citizen. So I became a citizen. But by then, I had learned to love this country; I have received a lot from this country. I'm very critical, but at the same time I'm very grateful. And I want to give back. I belong here.</q></cite></ref> ye. Allende, ku di berhemên wê de romanên wekî ''Mala'' Ruhanan ( ''La casa de los espíritus'', 1982) û ''Bajarê Cinawiran'' ( ''La ciudad de las bestias'', 2002) tê Nasikirin. ew bazirganî serkeftî bû. Allende wekî "nivîskara herî baş ya zimanê spanî di cîhanê de tê xweyakirin." <ref name="Cer1">{{Cite news|url=http://www.laht.com/article.asp?ArticleId=346023&CategoryId=13003|title=Latin American Herald Tribune - Isabel Allende Named to Council of Cervantes Institute|website=[[Latin American Herald Tribune]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20110430032920/http://www.laht.com/article.asp?ArticleId=346023&CategoryId=13003|archive-date=30 April 2011|access-date=11 November 2017|quote=[[Madrid|MADRID]] – [[Council of Ministers (Spain)|Spain’s Cabinet]] announced Friday the appointment of Isabel Allende, the world’s most widely read Spanish-language author, to the Council of the [[Instituto Cervantes|Cervantes Institute]], whose mission is promoting the language, literature and culture of the Iberian nation.}}</ref> Di 2004 de, Allende di Akademiya Huner û Wêjeyê ya Amerîka de hate destnîşankirin, <ref>{{Cite web|url=http://www.artsandletters.org/academicians2_current.php|title=American Academy of Arts and Letters – Current Members|publisher=Artsandletters.org|archive-url=https://web.archive.org/web/20160624004136/http://www.artsandletters.org/academicians2_current.php|archive-date=24 June 2016|url-status=dead|access-date=2012-12-21}}</ref> û di 2010 de, wê Xelata Wêjeya Neteweyî ya Şîlî wergirt . <ref>{{Cite web|url=http://www.latercera.com/noticia/cultura/2010/09/1453-288788-9-isabel-allende-gana-el-premio-nacional-de-literatura-tras-fuerte-campana-de.shtml|title=Isabel Allende gana el Premio Nacional de Literatura tras intenso lobby &#124; Cultura|date=1990-01-01|publisher=La Tercera|archive-url=https://web.archive.org/web/20130728154319/http://www.latercera.com/noticia/cultura/2010/09/1453-288788-9-isabel-allende-gana-el-premio-nacional-de-literatura-tras-fuerte-campana-de.shtml|archive-date=28 July 2013|url-status=dead|access-date=2012-12-21}}</ref> Serok [[Barack Obama]] sala 2014'an Madalyaya Azadiyê ya Serokatiyê da wê . <ref name="schulman2014">{{Cite web|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/blog/2014/11/10/president-obama-announces-presidential-medal-freedom-recipients|title=President Obama Announces the Presidential Medal of Freedom Recipients|last=Schulman|first=Kori|date=10 November 2014|website=whitehouse.gov|language=en|access-date=25 March 2020|quote=The following individuals will be awarded the [[Presidential Medal of Freedom]] in a ceremony at the White House on 24 November 2014: ... Isabel Allende is a highly acclaimed author of 21 books that have sold 65 million copies in 35 languages. She has been recognized with numerous awards internationally. She received the prestigious [[National Prize for Literature (Chile)|National Literary Award in Chile]], her country of origin, and is a member of the [[American Academy of Arts and Letters]].}}</ref> Romanên Allende bi gelemperî li ser serpêhatiya wê ya kesane û bûyerên dîrokî ne. Wê ji bo hînkirina edebiyatê li gelek zanîngehên Dewletên Yekbûyî ders daye û gerandiye. ku ji 1989-an vir ve li California dijî, yekem bi mêrê xwe yê Amerîkî (ku ew niha jê veqetiyaye). jxyxhy4ill6u62ojc631xg2h5plb7cx 1094514 1094513 2022-08-06T02:44:46Z Shango92 51890 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank nivîskar | nav = Isabel Allende | wêne = Isabel Allende Frankfurter Buchmesse 2015 (cropped).JPG | sernavê_wêne = Allende in Germany, 2015 | navê_jidayikbûnê = Isabel Angélica Allende Llona | roja_jidayikbûnê = {{Birth date and age|df=yes|1942|8|2}} | cihê_jidayikbûnê = [[Lima]], [[Peru]]{{r|page=1942|timeline2019|quote=1942: Isabel Allende born August 2 in Lima, [[Perú]], where her father, Tomás Allende, a Chilean diplomat and first cousin of [[Salvador Allende]], is stationed. Her mother, Francisca Llona (known as Doña Panchita) is the daughter of Isabel Barros Moreira and Agustín Llona Cuevas.}} | netewe = Chilean | hevwelatî = {{hlist|Chile|United States}} | pîşe = {{flatlist |Author |journalist}} | ziman = Spanish | hevjîn = {{marriage|Miguel Frías|1962|1987|end=divorce}}<ref name="isabelallende.com" /><br/>{{marriage|William C. Gordon|1988|2015|end=divorce}}<ref name="walker2015" /><br/>{{marriage|Roger Cukras|2019}}<ref name="timeline2019" /> | zarok = [[Paula Frías Allende]]<br/>Nicolás Frías Allende | xizm = [[Allende family]] | xelat = {{ubl | [[National Prize for Literature (Chile)|National Prize for Literature]] | [[Presidential Medal of Freedom]]<ref name="schulman2014" /> }} | malper = {{URL|http://www.isabelallende.com}} }} '''Isabel Angélica Allende Llona''' ( {{IPA-es|isaˈβel aˈʝende|am|Isabel Allende.ogg}}</img> ; li [[Lîma]], 2'ê gelawêjê 1942) nivîskarekî [[Şîleyî|Şîlî]] <ref name=":0">{{Cite web|url=http://bigthink.com/ideas/20489|title=Isabel Allende: "Big Think Interview with Isabel Allende" June 16, 2010"|last=George|first=Priya|date=3 May 2010|website=[[Big Think]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20131221101308/http://bigthink.com/videos/big-think-interview-with-isabel-allende|archive-date=21 December 2013|url-status=dead|access-date=24 November 2014|quote=''Question:'' Why did you choose to move to the U.S. and become a citizen?<br/ >''Isabel Allende:'' Yes, I came to the United States because I fell in love and I forced my guy—I forced him into marriage. And so I became a resident. And then I realized that I couldn’t bring my children. I couldn’t sponsor my children if I wasn’t a citizen. So I became a citizen. But by then, I had learned to love this country; I have received a lot from this country. I'm very critical, but at the same time I'm very grateful. And I want to give back. I belong here.}}</ref> ye. Allende, ku di berhemên wê de romanên wekî ''Mala'' Ruhanan ( ''La casa de los espíritus'', 1982) û ''Bajarê Cinawiran'' ( ''La ciudad de las bestias'', 2002) tê Nasikirin. ew bazirganî serkeftî bû. Allende wekî "nivîskara herî baş ya zimanê spanî di cîhanê de tê xweyakirin." <ref name="Cer1">{{Cite news|url=http://www.laht.com/article.asp?ArticleId=346023&CategoryId=13003|title=Latin American Herald Tribune - Isabel Allende Named to Council of Cervantes Institute|website=[[Latin American Herald Tribune]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20110430032920/http://www.laht.com/article.asp?ArticleId=346023&CategoryId=13003|archive-date=30 April 2011|access-date=11 November 2017|quote=[[Madrid|MADRID]] – [[Council of Ministers (Spain)|Spain’s Cabinet]] announced Friday the appointment of Isabel Allende, the world’s most widely read Spanish-language author, to the Council of the [[Instituto Cervantes|Cervantes Institute]], whose mission is promoting the language, literature and culture of the Iberian nation.}}</ref> Di 2004 de, Allende di Akademiya Huner û Wêjeyê ya Amerîka de hate destnîşankirin, <ref>{{Cite web|url=http://www.artsandletters.org/academicians2_current.php|title=American Academy of Arts and Letters – Current Members|publisher=Artsandletters.org|archive-url=https://web.archive.org/web/20160624004136/http://www.artsandletters.org/academicians2_current.php|archive-date=24 June 2016|url-status=dead|access-date=2012-12-21}}</ref> û di 2010 de, wê Xelata Wêjeya Neteweyî ya Şîlî wergirt . <ref>{{Cite web|url=http://www.latercera.com/noticia/cultura/2010/09/1453-288788-9-isabel-allende-gana-el-premio-nacional-de-literatura-tras-fuerte-campana-de.shtml|title=Isabel Allende gana el Premio Nacional de Literatura tras intenso lobby &#124; Cultura|date=1990-01-01|publisher=La Tercera|archive-url=https://web.archive.org/web/20130728154319/http://www.latercera.com/noticia/cultura/2010/09/1453-288788-9-isabel-allende-gana-el-premio-nacional-de-literatura-tras-fuerte-campana-de.shtml|archive-date=28 July 2013|url-status=dead|access-date=2012-12-21}}</ref> Serok [[Barack Obama]] sala 2014'an Madalyaya Azadiyê ya Serokatiyê da wê . <ref name="schulman2014">{{Cite web|url=https://obamawhitehouse.archives.gov/blog/2014/11/10/president-obama-announces-presidential-medal-freedom-recipients|title=President Obama Announces the Presidential Medal of Freedom Recipients|last=Schulman|first=Kori|date=10 November 2014|website=whitehouse.gov|language=en|access-date=25 March 2020|quote=The following individuals will be awarded the [[Presidential Medal of Freedom]] in a ceremony at the White House on 24 November 2014: ... Isabel Allende is a highly acclaimed author of 21 books that have sold 65 million copies in 35 languages. She has been recognized with numerous awards internationally. She received the prestigious [[National Prize for Literature (Chile)|National Literary Award in Chile]], her country of origin, and is a member of the [[American Academy of Arts and Letters]].}}</ref> Romanên Allende bi gelemperî li ser serpêhatiya wê ya kesane û bûyerên dîrokî ne. Wê ji bo hînkirina edebiyatê li gelek zanîngehên Dewletên Yekbûyî ders daye û gerandiye. ku ji 1989-an vir ve li California dijî, yekem bi mêrê xwe yê Amerîkî (ku ew niha jê veqetiyaye). == Çavkanî == 4s223txouft85h62eyjm84xyuhnqbdw 0 129064 1094516 2022-08-06T07:16:37Z Zakiho 44573 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:fa:Special:Redirect/revision/35127355|پهلوان موسی خمیس]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki   [[رده:جعبه زندگینامه که از پارامتر دین استفاده می‌کند]] [[رده:جعبه زندگینامه که از پارامتر مذهب استفاده می‌کند]] [[رده:مقاله‌ها با اچ‌کاردها]] {{جعبه زندگینامه|اندازه جعبه=|عنوان=|نام=پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند|تصویر=Aks Pahlavan Mosa1020.jpg|اندازه تصویر=|عنوان تصویر=نقش برجسته پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند ریاست ایل ملکشاهی پهلوان و سردار سپاه ایران|زادروز=[[زندیه]]|زادگاه=[[ایران]]، [[ارکواز]]، [[شهرستان ملکشاهی]]، [[استان ایلام]]|تاریخ مرگ=اواسط [[قاجار]]|مکان مرگ=[[ایران]]، [[ارکواز]]، [[شهرستان ملکشاهی]]، [[استان ایلام]]|آرامگاه=[[عراق]]، [[نجف]]|عرض جغرافیایی محل دفن=|طول جغرافیایی محل دفن=<!-- عرض جغرافیایی به درجه دقیقه و ثانیه و جهت پیش‌فرض شمال-->|latd=|latm=|lats=|latNS=N <!-- طول جغرافیایی به درجه دقیقه و ثانیه و جهت پیش‌فرض غرب-->|longd=|longm=|longs=|longEW=E|محل زندگی=[[ارکواز]] - [[استان ایلام]]|ملیت=[[پرونده:Early 20th Century Qajar Flag.svg|23px]] [[ایرانی‌ها|ایرانی]]|نژاد=[[کرد]]|تابعیت=[[ایران]]|تحصیلات=|دانشگاه=|پیشه=سردار سپاه ایران [[فتحعلی شاه قاجار]]، پهلوان اول ایران [[فتحعلی شاه قاجار]]|سال‌های فعالیت=|کارفرما=|نهاد=|نماینده=|شناخته‌شده برای=|نقش‌های برجسته=|سبک=|تأثیرگذاران=|تأثیرپذیرفتگان=|شهر خانگی=|تلویزیون=|لقب='''پهلوان گرز دین‌وند'''|حزب=|جنبش=|مخالفان=|هیئت=|دین=[[اسلام]]|مذهب=[[شیعه]]|منصب=سردار سپاه ایران|مکتب=|آثار=|خویشاوندان سرشناس=[[فرامرز اسدی]]، [[ملکشاه]]|گفتاورد=|جوایز=بازوبند پهلوانی دربار [[فتحعلی شاه قاجار]]|امضاء=|اندازه امضاء=|وبگاه=|پانویس=}} '''Pehlewanê Mûsa Xemîs Garzdînwend ku bi Pehlewanê Garzdînwend''' '''tê''' naskirin, yekem şervanê [[Îran|Îranê]] û yek ji şervanên bi zendê Îranê di serdema Feth Elî Şahê Qacar de, yekem şervanê naskirî di serdema [[Xanedana Qacaran|Qacaran de,]] serî. ji eşîra Malikşahî û fermandarê artêşa Îranê di şerê bi [[Împeratoriya Osmanî|Împaratoriya Osmanî re]] bû. <ref name="ion.ir" /> <ref name="ReferenceA">علیرضا اسدی. فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ. دوره چهاردهم، 1393.</ref> <ref name="ReferenceB">علیرضا اسدی، تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. هفته نامه نجوا، سال سیزدهم، شماره ۵۰۲، یکشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref>رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، ص340.</ref> ] ] == malbat == pehlevan Mûsa Xemîs Garzdînwendî kurê Emîr Xemîs kurê Şeh Mîr e. Ev malbat bi eslê xwe ji neviyên emîrê kurd Melikşah Çemşgezk e. Li gor nivîsarên [[ewliya Çelebî]] di [[Seyahatname|seyahatname a ewliya Çelebî]] de, ew bi [[Cemşîd]], şahê efsanewî yê Îranê ve girêdayî ne di vegotinekê de jî neviyên Sultan Melik Şah têne hesibandin. <ref>بدلیسی، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1377، ص163</ref> <ref>اولیاء چلبی. سیاحتنامه. ترجمه فاروق کیخسروی. جلد۲، ارومیه: انتشارات صلاح الدین ایوبی، ۱۳۶۴، ص222</ref> <ref>رستم رفعتی، انساب شهری و عشاری استان ایلام، ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، ص340-341.</ref> [[Şerefxanê Bidlîsî]], nivîskarê [[Şerefname|Şerefnameyê]] û Îslam Xerabî El-Ebasî, jînenasê Misrî, vê malbatê ji neviyên [[Ebas bin Ebdulmutelib|Ebbas bin Ebdulmuttelib]] apê [[Muhemmed|Muhemmedê]] [[Pêxember|Pêxemberê]] [[Îslam|Îslamê]] ku ji [[Haşimî|Benî haşim]] bû, dihesibînin. . <ref>بدلیسی، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1377، ص162.</ref> Cefer Xital û Haşim Tebatebaî nîjada wê ji [[Elam|Elama kevnar]] dihesibînin. <ref name="ReferenceC">مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹، صص 286- 293.</ref> Ew beşeke girîng ji malbata Melikşahî ne û bapîrê wan “Şah Mîr” e, piştî wî şazdeh nifş hene, yê dawî jî Şîh Mîr (Şah Mîr) yek ji mîrên serdema Sefevîyan e. Zarokên wan bi navên: Xemîs, Kazim Beg, Husên Beg, Neqî, Nezar Beg, Şeker Beg, Xwedadad, Rusgeh (Rustem Beg) û Melgeh bûn ku bi heman navan êl ava kirine û Xemîs bavê Pehlevan Mûsa bû mezinê birayan. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef5">نجم سلمان مهدی الفیلی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009، ص 165</ref> === zarokên xemîs === Pehlevan '''Mûsa Xemîs Gorzdînwend''' : Ji malbatên Asadî, Daraxanî, Reşîdpûr, Kemrî, Rehgûnî, Pervas pêk tên. Feramerz Esedî serokê eşîra Melekşahîyan e û mîrê Piştkuhê jî ji vê malbatê ye. Ew li [[Melekşahî (navçe)|bajarê]] Melekşahî, bajarên Arkvaz, [[Îlam]], [[Sine]], [[Tehran]] û hejmareke zêde ji wan li [[Iraq]], û Nîvgirava [[Skandînavya]] û [[Almanya]] dijîn. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> '''Pehlevan Melêgeh Xemîs''' : Ji malbatên BaqirXan, Mihemed Elî Xan û Elî Mihemed Xan pêk hatîye û li bajarên Erkûvaz, [[Îlam (parêzgeh)|Îlam]], [[Tehran]] û gelek bajarên din ên welatê [[Iraq|Iraqê]] dijîn. Namdar, Şehbaz, Şîrxan, Sahab û Abbas Azîzîyan ji vê eşîrê ne. Malbatên Rehîmî, Ezîziyan, Mîrzayî û Tab ji vê malbatê ne. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> == Xemîs Şah Mîr, serokê serhildana eşîrên fîlî ên Pûştkuhê == Di dawiya dewra Efşarîyeyê û [[Xanedana Zendan|Zendîyeyê]] de, "Xemîs" serokê eşîra Melekşahiyan û kurê mezin ê Şah Mîr, ji ber hêza xwe ya bedenî (mucîzevî) a awarte di nav birayan de navdar bû . walî ÎsmaîlXan mîrê roristan u îlama niha ew wek fermandarekî leşkerî tayîn kir û Hesen Xan mîr neviyê xwe şand cem wî ku serhildana eşîra Maliman (Mal Hûman) bitepisîne. Herwiha Xemîs mirovekî dilrehm û xêrxwaz bû û piştî tepeserkirina serhildana eşîra Malîman (Mal Hûman) nehişt ku “Xorge” kurê serokê eşîra Malîman (Mal Hûman) bê kuştin. û ew ji mirinê xilas kir. Di vê heyamê de Xemîs serokê eşîra Malekşahî ya Çemzî bû. <ref name="ReferenceC">مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹، صص 286- 293.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef5">نجم سلمان مهدی الفیلی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009، ص 165</ref> <ref>علیرضا اسدی، فتح نامه ایل ملکشاهی، فصل نامه آموزش تاریخ.</ref> <ref>دست نوشته‌های عشیره مالیمان، نسخه خطی: صص8-10.</ref> <ref>رستم رفعتی، انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶: صص 335-343.</ref> Di dawiya serdema [[Nadir Şah|Nadir Şahê Efşar de]], Xemîs – serokê êla Melekşahiyan – ji ber barê giran ê bacê yê [[Nadir Şah|Nadir Şah Efşar]] serîhilda û pêşengiya serhildana [[Feylî|eşîrên fîlan]] kir. <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref>علیرضا اسدی، فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ.</ref> Di pirtûka dîroka Naderî ya bi navê cehangoşa de wiha tê gotin; Komek ji serokên eşîra Fîlî [bi serokatiya eşîra Malkşahî , Xemîs Şah Mîr], nêzîkî bîst bacgirên Nadir Şah kuştin, û dema ku eşîrên din ji vê kiryara Malişahîyan agahdar bûn, ewan jî bacgirên xwe kuştin. <ref>میرزا محمد مهدی استرآبادی، تاریخ جهانگشای نادری، نسخه خطی مصور متعلق به 1171 ه‍.ق با مقدمهٔ عبدالعلی ادیب پورمند. تهران: انتشارات سروش و نگار، 1370. ص402.</ref> <ref>رضا شعبانی. تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، جلد۱، چاپ دوم، تهران: انتشارات نوین، ۱۳۶۹. ص109.</ref> Mervî di Araî Naderî de li ser vê mijarê wiha dibêje: ji ber ku destpêkirina tundiyê û siyasetê gihîştiye sînorê tundiyê, komek ji serokên eşîra Filî [Il Malekşahi û di serî de Xemîs Şah Mîr] li hev kirin, bi qasî 20 bacgirên devleta [[Nadir Şah|Naderşah]] kuştin Gava eşîrên din ew tevger dîtin, hma her kesî jî bacgirên xwe kuştin, ew jî tevlî civata navborî bûn. <ref>محمد کاظم مروی، عالم آرای نادری، جلد3، تهران: نشر علم، 1369. ص937.</ref> [[Wêne:Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg/220px-Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg|rast|thumb| Fermana padîşahiyê ya herî bilind a mîr Mihemed Elî Mîrza Devletşah û Feth Alî şah Qacar di derbara serokatîya Melekşahî ya Pehlevan Mûsa Xemîs <ref group="یادداشت">'''[[عالیجاه]]''' بالاترین مقام رسمی کشوری از دوره [[صفویه]] به بعد بوده‌است.</ref> di Nivîstok belgeyê de hatiye gotin. eşîra Malkşahî û eşîrên din ên xûrdê Kobê (Hordeh Ko an jî eşîrên bi nifûsa kêmtir) ji niha û pê ve biryar hatîyê danîn ku hemî Toşmal, Kedxwed, mezin û şêniyên eşîrên Çemzî yên eşîra Malkşahiyan û her weha eşîrên din ên dêhKub ( Hordeh Ku an eşîrên ku nifûsa wan kêm in) alîcah tûşmal Mûsa ji hemû Tûşmalên din bilindtir dihesibînin, gotin û şîretên wî, nemaze hukm û erkên bacê binpê nekin û hukm û erkên wî j bo xwe pêwîst bibînin û mecbûr in ku wan bi cih bînin. fermanên alîcah Tuşemal Mûsa wek binpêkirina fermanên Mîr û Şah Qacar e ye . Dîroka belgeyê 1222 Hîcrî wek 1185 rojî ye]] == Fatehname == Ev zevî bi rûbera 36.000 hektar milkê bav û kalên Hac Fermerz Esedî bûn, ku ji aliyê Feth Elî Şahê Qacarî ve û bi îmzeya Mîr Mihemed Elî Mîrza Dolatşah, kurê mezin ê Şah hatiye îmzekirin. Namah di nav mezinên malbata Malikşahiyan de), <ref>قیام ایلام در عصر رضا شاه. عباس محمدزاده. ایلام: انتشارات زانا، 1389. چاپ دوم. ص 28</ref> Di tarîxa Zul-Hicayê sala 1236 Hicrî ya ku li gorî sala 1199 Hicrî de ji ber mêrxasiya malbata Malikşahiyan di şerê bi êrişkerên Osmanî re û dagirkirina [[Silêmanî (bajar)|Silêmanî]], Zor û [[Mûsil|Mûsilê]] de., [[Kerkûk]] û [[Semara|Samerra]] û dorpêçkirina [[Bexda|Bexdayê]] ji bajarên [[Împeratoriya Osmanî|Împaratoriya Osmanî]] ji qehreman Mûsa Xemîs Ced Bozor Hac Faramerz Esedî û Îl Malekşahî re hat dayîn. Hêjayî gotinê ye ku mezinên êla Malkşahî guhên rastê yên hemû girtiyên artêşa Osmanî jêkirin û xistin kefa wan a rastê û şandin paytextê. <ref>تاریخ روضه الصفای ناصری، هدایت، رضا قلی خان. جلد 9، تهران: انتشارات اساطیر، 1380. ص7780.</ref> <ref>ایران در دوره سلطنت قاجار. علی اصغر شمیم. تهران: انتشارات مدبر، ۱۳۷۵. صص118-119.</ref> <ref>ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. ایرج افشار سیستانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380. ص100.</ref> Di vî şerî de çar hezar leşkerên ji eşîra Malekşahî Çemzeyî, di nav wan de sed siwarên navdar ji eşîra Malekşahî Çemzeyî û sed çekdarên mêşhingiv ji eşîra Malekşahî Çemzeyî (ku piştre bi mêrxasiya xwe û bikaranîna kulm û mêşan hatin naskirin. di vî şerî de û şerên wan ên berê yên bi êrişkerên Osmanî re, ew bi navê eşîrên Garzdînvend hatin nasîn, ku ev eşîretên Xemîs, Kazim Beg, Neqî, Husên Beg, Rustem Beg, Melgeh, Şekarbeg û Xudadad) û sê hezar û heşt sed peya di bin destê fermandariya "Pehlan Mûsa" li ser serê leşkerê îranê.wan kirin. Ji bo naskirina vê rûmetê, rolyefên van mêrxasên hanê li Baxçeya Nazar a Şîrazê û Muzexaneya Parsê hatine parastin. <ref name="ToolAutoGenRef6">علیرضا اسدی، تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. هفته نامه نجوا، سال سیزدهم، شماره 502، یکشنبه 28 اردیبهشت 1393، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef3">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶. ص 29.</ref> Mezinên sipî û mezinên êla Malekşahiyan wiha vedibêjin: Şervanên Garzdînwendê di vî şerî de şer kirine. Tê gotin ku di vî şerî de zêdetirî sîh birîndar li ser laşê têkoşer Mûsa Xemîs hebûye, lê vî şervanê Reşîd di qada şer de gav paşde neavêtiye. <ref name="ToolAutoGenRef6" /> <ref name="ToolAutoGenRef3" /> Piştî derbeya leşkerî ya sala 1332’an a Rojî, Hac Feramerz Esadî li gorî belgeya hejmar 566 a roja 13’ê Hezîrana sala 1335’an a Rojî, ev erd li ser navê xwe tomar kiribûn. Lê piştî şoreşê ev zevî ji aliyê Rêveberiya Çavkaniyên Xwezayî ya Parêzgeha Îlamê ve bê sedemek yasayî hatin desteserkirin û radestî kesên din hatin kirin. <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> === Destanên Kurdî yên girêdayî Fetihnameyê ===    == pirsên girêdayî == * Hac Faramarz Esadi * Şerê Îran-Osmanî (1821-1823) * [[Kurd|gel kir]] * [[Îlam (parêzgeh)|parêzgeha Îlamê]] == Not == <references group="یادداشت" /> <references group="یادداشت" /> == Peyvnot == <references group=""></references> * مهدی استرآبادی، میرزا محمد (۱۳۹۱). جهانگشای نادری. تهران: انتشارات دنیای کتاب. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۴۶۲۴-۴-۴.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * سپهر، محمد تقی لسان الملک (۱۳۷۷). ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه) به اهتمام جمشید کیانفر. اول. تهران: انتشارات اساطیر. شابک ۹۶۴-۵۹۶۰-۸۵-۱.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * رفعتی، رستم (۱۳۸۶)، انساب شهری و عشایری استان ایلام، ایلام: انتشارات برگ آذین، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۳۷۲-۶۱-۹<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * عالم آرای نادری. محمد کاظم مروی. جلد۲، تهران: نشر علم، ۱۳۶۹. * محمدزاده، عباس (۱۳۹۰)، قیام ایلام در عصر رضا شاه، ایلام: انتشارات زانا، شابک ۹۶۴-۷۴۹۴-۴۸-۳<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * الفیلی، نجم سلمان مهدی (۲۰۰۹)، الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی، اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه. رضا شعبانی. جلد۱، چاپ دوم، تهران: انتشارات نوین، ۱۳۶۹. * شمیم، علی اصغر (۱۳۸۴)، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: انتشارات مدبر، شابک ۹۶۴-۹۰۴۹۲-۲-۳<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. ایرج افشار سیستانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰. * هدایت، رضا قلی خان (۱۳۸۰)، تاریخ روضه الصفای ناصری، تهران: انتشارات اساطیر، شابک ۹۶۴-۳۳۱-۰۹۹-X<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام. علیرضا اسدی. فصل نامه آموزش تاریخ. * بدلیسی، شرف الدین بن شمس الدین (۱۳۷۷). شرفنامه. تهران: انتشارات اساطیر. شابک ۹۶۴-۵۹۶۰-۵۹-۲.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * سیاحتنامه. [[Ewliya Çelebî|اولیاء چلبی]]. ترجمه فاروق کیخسروی. ارومیه: انتشارات صلاح الدین ایوبی، ۱۳۶۴. * مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹. * تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش اول و دوم. علیرضا اسدی. هفته‌نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۲ و ۵۰۳ یکشنبه ۲۸ اردیبهشت و یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳. * واژه ملکشاهی در لغتنامه دهخدا. * ایل ملکشاهی. هفته‌نامه «صدای ملت»، شماره ۱۷۳(۱۶ شهریور ۸۷). [[Kategorî:Faris]] [[Kategorî:Siyasetmedarên kurd]] [[Kategorî:Desthilatdarên kurd]] [[Kategorî:Îlam (parêzgeh)]] a3bo60nqo7qcbfz2a7e8ckwrgt9sx8u 1094517 1094516 2022-08-06T07:17:31Z Zakiho 44573 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:fa:Special:Redirect/revision/35127355|پهلوان موسی خمیس]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki [[رده:جعبه زندگینامه که از پارامتر دین استفاده می‌کند]] '''Pehlewanê Mûsa Xemîs Garzdînwend ku bi Pehlewanê Garzdînwend''' '''tê''' naskirin, yekem şervanê [[Îran|Îranê]] û yek ji şervanên bi zendê Îranê di serdema Feth Elî Şahê Qacar de, yekem şervanê naskirî di serdema [[Xanedana Qacaran|Qacaran de,]] serî. ji eşîra Malikşahî û fermandarê artêşa Îranê di şerê bi [[Împeratoriya Osmanî|Împaratoriya Osmanî re]] bû. <ref name="ion.ir" /> <ref name="ReferenceA">علیرضا اسدی. فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ. دوره چهاردهم، 1393.</ref> <ref name="ReferenceB">علیرضا اسدی، تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. هفته نامه نجوا، سال سیزدهم، شماره ۵۰۲، یکشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref>رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، ص340.</ref> ] ] == malbat == pehlevan Mûsa Xemîs Garzdînwendî kurê Emîr Xemîs kurê Şeh Mîr e. Ev malbat bi eslê xwe ji neviyên emîrê kurd Melikşah Çemşgezk e. Li gor nivîsarên [[ewliya Çelebî]] di [[Seyahatname|seyahatname a ewliya Çelebî]] de, ew bi [[Cemşîd]], şahê efsanewî yê Îranê ve girêdayî ne di vegotinekê de jî neviyên Sultan Melik Şah têne hesibandin. <ref>بدلیسی، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1377، ص163</ref> <ref>اولیاء چلبی. سیاحتنامه. ترجمه فاروق کیخسروی. جلد۲، ارومیه: انتشارات صلاح الدین ایوبی، ۱۳۶۴، ص222</ref> <ref>رستم رفعتی، انساب شهری و عشاری استان ایلام، ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، ص340-341.</ref> [[Şerefxanê Bidlîsî]], nivîskarê [[Şerefname|Şerefnameyê]] û Îslam Xerabî El-Ebasî, jînenasê Misrî, vê malbatê ji neviyên [[Ebas bin Ebdulmutelib|Ebbas bin Ebdulmuttelib]] apê [[Muhemmed|Muhemmedê]] [[Pêxember|Pêxemberê]] [[Îslam|Îslamê]] ku ji [[Haşimî|Benî haşim]] bû, dihesibînin. . <ref>بدلیسی، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1377، ص162.</ref> Cefer Xital û Haşim Tebatebaî nîjada wê ji [[Elam|Elama kevnar]] dihesibînin. <ref name="ReferenceC">مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹، صص 286- 293.</ref> Ew beşeke girîng ji malbata Melikşahî ne û bapîrê wan “Şah Mîr” e, piştî wî şazdeh nifş hene, yê dawî jî Şîh Mîr (Şah Mîr) yek ji mîrên serdema Sefevîyan e. Zarokên wan bi navên: Xemîs, Kazim Beg, Husên Beg, Neqî, Nezar Beg, Şeker Beg, Xwedadad, Rusgeh (Rustem Beg) û Melgeh bûn ku bi heman navan êl ava kirine û Xemîs bavê Pehlevan Mûsa bû mezinê birayan. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef5">نجم سلمان مهدی الفیلی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009، ص 165</ref> === zarokên xemîs === Pehlevan '''Mûsa Xemîs Gorzdînwend''' : Ji malbatên Asadî, Daraxanî, Reşîdpûr, Kemrî, Rehgûnî, Pervas pêk tên. Feramerz Esedî serokê eşîra Melekşahîyan e û mîrê Piştkuhê jî ji vê malbatê ye. Ew li [[Melekşahî (navçe)|bajarê]] Melekşahî, bajarên Arkvaz, [[Îlam]], [[Sine]], [[Tehran]] û hejmareke zêde ji wan li [[Iraq]], û Nîvgirava [[Skandînavya]] û [[Almanya]] dijîn. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> '''Pehlevan Melêgeh Xemîs''' : Ji malbatên BaqirXan, Mihemed Elî Xan û Elî Mihemed Xan pêk hatîye û li bajarên Erkûvaz, [[Îlam (parêzgeh)|Îlam]], [[Tehran]] û gelek bajarên din ên welatê [[Iraq|Iraqê]] dijîn. Namdar, Şehbaz, Şîrxan, Sahab û Abbas Azîzîyan ji vê eşîrê ne. Malbatên Rehîmî, Ezîziyan, Mîrzayî û Tab ji vê malbatê ne. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> == Xemîs Şah Mîr, serokê serhildana eşîrên fîlî ên Pûştkuhê == Di dawiya dewra Efşarîyeyê û [[Xanedana Zendan|Zendîyeyê]] de, "Xemîs" serokê eşîra Melekşahiyan û kurê mezin ê Şah Mîr, ji ber hêza xwe ya bedenî (mucîzevî) a awarte di nav birayan de navdar bû . walî ÎsmaîlXan mîrê roristan u îlama niha ew wek fermandarekî leşkerî tayîn kir û Hesen Xan mîr neviyê xwe şand cem wî ku serhildana eşîra Maliman (Mal Hûman) bitepisîne. Herwiha Xemîs mirovekî dilrehm û xêrxwaz bû û piştî tepeserkirina serhildana eşîra Malîman (Mal Hûman) nehişt ku “Xorge” kurê serokê eşîra Malîman (Mal Hûman) bê kuştin. û ew ji mirinê xilas kir. Di vê heyamê de Xemîs serokê eşîra Malekşahî ya Çemzî bû. <ref name="ReferenceC">مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹، صص 286- 293.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef5">نجم سلمان مهدی الفیلی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009، ص 165</ref> <ref>علیرضا اسدی، فتح نامه ایل ملکشاهی، فصل نامه آموزش تاریخ.</ref> <ref>دست نوشته‌های عشیره مالیمان، نسخه خطی: صص8-10.</ref> <ref>رستم رفعتی، انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶: صص 335-343.</ref> Di dawiya serdema [[Nadir Şah|Nadir Şahê Efşar de]], Xemîs – serokê êla Melekşahiyan – ji ber barê giran ê bacê yê [[Nadir Şah|Nadir Şah Efşar]] serîhilda û pêşengiya serhildana [[Feylî|eşîrên fîlan]] kir. <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref>علیرضا اسدی، فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ.</ref> Di pirtûka dîroka Naderî ya bi navê cehangoşa de wiha tê gotin; Komek ji serokên eşîra Fîlî [bi serokatiya eşîra Malkşahî , Xemîs Şah Mîr], nêzîkî bîst bacgirên Nadir Şah kuştin, û dema ku eşîrên din ji vê kiryara Malişahîyan agahdar bûn, ewan jî bacgirên xwe kuştin. <ref>میرزا محمد مهدی استرآبادی، تاریخ جهانگشای نادری، نسخه خطی مصور متعلق به 1171 ه‍.ق با مقدمهٔ عبدالعلی ادیب پورمند. تهران: انتشارات سروش و نگار، 1370. ص402.</ref> <ref>رضا شعبانی. تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، جلد۱، چاپ دوم، تهران: انتشارات نوین، ۱۳۶۹. ص109.</ref> Mervî di Araî Naderî de li ser vê mijarê wiha dibêje: ji ber ku destpêkirina tundiyê û siyasetê gihîştiye sînorê tundiyê, komek ji serokên eşîra Filî [Il Malekşahi û di serî de Xemîs Şah Mîr] li hev kirin, bi qasî 20 bacgirên devleta [[Nadir Şah|Naderşah]] kuştin Gava eşîrên din ew tevger dîtin, hma her kesî jî bacgirên xwe kuştin, ew jî tevlî civata navborî bûn. <ref>محمد کاظم مروی، عالم آرای نادری، جلد3، تهران: نشر علم، 1369. ص937.</ref> [[Wêne:Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg/220px-Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg|rast|thumb| Fermana padîşahiyê ya herî bilind a mîr Mihemed Elî Mîrza Devletşah û Feth Alî şah Qacar di derbara serokatîya Melekşahî ya Pehlevan Mûsa Xemîs <ref group="یادداشت">'''[[عالیجاه]]''' بالاترین مقام رسمی کشوری از دوره [[صفویه]] به بعد بوده‌است.</ref> di Nivîstok belgeyê de hatiye gotin. eşîra Malkşahî û eşîrên din ên xûrdê Kobê (Hordeh Ko an jî eşîrên bi nifûsa kêmtir) ji niha û pê ve biryar hatîyê danîn ku hemî Toşmal, Kedxwed, mezin û şêniyên eşîrên Çemzî yên eşîra Malkşahiyan û her weha eşîrên din ên dêhKub ( Hordeh Ku an eşîrên ku nifûsa wan kêm in) alîcah tûşmal Mûsa ji hemû Tûşmalên din bilindtir dihesibînin, gotin û şîretên wî, nemaze hukm û erkên bacê binpê nekin û hukm û erkên wî j bo xwe pêwîst bibînin û mecbûr in ku wan bi cih bînin. fermanên alîcah Tuşemal Mûsa wek binpêkirina fermanên Mîr û Şah Qacar e ye . Dîroka belgeyê 1222 Hîcrî wek 1185 rojî ye]] == Fatehname == Ev zevî bi rûbera 36.000 hektar milkê bav û kalên Hac Fermerz Esedî bûn, ku ji aliyê Feth Elî Şahê Qacarî ve û bi îmzeya Mîr Mihemed Elî Mîrza Dolatşah, kurê mezin ê Şah hatiye îmzekirin. Namah di nav mezinên malbata Malikşahiyan de), <ref>قیام ایلام در عصر رضا شاه. عباس محمدزاده. ایلام: انتشارات زانا، 1389. چاپ دوم. ص 28</ref> Di tarîxa Zul-Hicayê sala 1236 Hicrî ya ku li gorî sala 1199 Hicrî de ji ber mêrxasiya malbata Malikşahiyan di şerê bi êrişkerên Osmanî re û dagirkirina [[Silêmanî (bajar)|Silêmanî]], Zor û [[Mûsil|Mûsilê]] de., [[Kerkûk]] û [[Semara|Samerra]] û dorpêçkirina [[Bexda|Bexdayê]] ji bajarên [[Împeratoriya Osmanî|Împaratoriya Osmanî]] ji qehreman Mûsa Xemîs Ced Bozor Hac Faramerz Esedî û Îl Malekşahî re hat dayîn. Hêjayî gotinê ye ku mezinên êla Malkşahî guhên rastê yên hemû girtiyên artêşa Osmanî jêkirin û xistin kefa wan a rastê û şandin paytextê. <ref>تاریخ روضه الصفای ناصری، هدایت، رضا قلی خان. جلد 9، تهران: انتشارات اساطیر، 1380. ص7780.</ref> <ref>ایران در دوره سلطنت قاجار. علی اصغر شمیم. تهران: انتشارات مدبر، ۱۳۷۵. صص118-119.</ref> <ref>ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. ایرج افشار سیستانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380. ص100.</ref> Di vî şerî de çar hezar leşkerên ji eşîra Malekşahî Çemzeyî, di nav wan de sed siwarên navdar ji eşîra Malekşahî Çemzeyî û sed çekdarên mêşhingiv ji eşîra Malekşahî Çemzeyî (ku piştre bi mêrxasiya xwe û bikaranîna kulm û mêşan hatin naskirin. di vî şerî de û şerên wan ên berê yên bi êrişkerên Osmanî re, ew bi navê eşîrên Garzdînvend hatin nasîn, ku ev eşîretên Xemîs, Kazim Beg, Neqî, Husên Beg, Rustem Beg, Melgeh, Şekarbeg û Xudadad) û sê hezar û heşt sed peya di bin destê fermandariya "Pehlan Mûsa" li ser serê leşkerê îranê.wan kirin. Ji bo naskirina vê rûmetê, rolyefên van mêrxasên hanê li Baxçeya Nazar a Şîrazê û Muzexaneya Parsê hatine parastin. <ref name="ToolAutoGenRef6">علیرضا اسدی، تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. هفته نامه نجوا، سال سیزدهم، شماره 502، یکشنبه 28 اردیبهشت 1393، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef3">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶. ص 29.</ref> Mezinên sipî û mezinên êla Malekşahiyan wiha vedibêjin: Şervanên Garzdînwendê di vî şerî de şer kirine. Tê gotin ku di vî şerî de zêdetirî sîh birîndar li ser laşê têkoşer Mûsa Xemîs hebûye, lê vî şervanê Reşîd di qada şer de gav paşde neavêtiye. <ref name="ToolAutoGenRef6" /> <ref name="ToolAutoGenRef3" /> Piştî derbeya leşkerî ya sala 1332’an a Rojî, Hac Feramerz Esadî li gorî belgeya hejmar 566 a roja 13’ê Hezîrana sala 1335’an a Rojî, ev erd li ser navê xwe tomar kiribûn. Lê piştî şoreşê ev zevî ji aliyê Rêveberiya Çavkaniyên Xwezayî ya Parêzgeha Îlamê ve bê sedemek yasayî hatin desteserkirin û radestî kesên din hatin kirin. <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> === Destanên Kurdî yên girêdayî Fetihnameyê ===    == pirsên girêdayî == * Hac Faramarz Esadi * Şerê Îran-Osmanî (1821-1823) * [[Kurd|gel kir]] * [[Îlam (parêzgeh)|parêzgeha Îlamê]] == Not == <references group="یادداشت" /> <references group="یادداشت" /> == Peyvnot == <references group=""></references> * مهدی استرآبادی، میرزا محمد (۱۳۹۱). جهانگشای نادری. تهران: انتشارات دنیای کتاب. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۴۶۲۴-۴-۴.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * سپهر، محمد تقی لسان الملک (۱۳۷۷). ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه) به اهتمام جمشید کیانفر. اول. تهران: انتشارات اساطیر. شابک ۹۶۴-۵۹۶۰-۸۵-۱.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * رفعتی، رستم (۱۳۸۶)، انساب شهری و عشایری استان ایلام، ایلام: انتشارات برگ آذین، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۳۷۲-۶۱-۹<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * عالم آرای نادری. محمد کاظم مروی. جلد۲، تهران: نشر علم، ۱۳۶۹. * محمدزاده، عباس (۱۳۹۰)، قیام ایلام در عصر رضا شاه، ایلام: انتشارات زانا، شابک ۹۶۴-۷۴۹۴-۴۸-۳<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * الفیلی، نجم سلمان مهدی (۲۰۰۹)، الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی، اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه. رضا شعبانی. جلد۱، چاپ دوم، تهران: انتشارات نوین، ۱۳۶۹. * شمیم، علی اصغر (۱۳۸۴)، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: انتشارات مدبر، شابک ۹۶۴-۹۰۴۹۲-۲-۳<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. ایرج افشار سیستانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰. * هدایت، رضا قلی خان (۱۳۸۰)، تاریخ روضه الصفای ناصری، تهران: انتشارات اساطیر، شابک ۹۶۴-۳۳۱-۰۹۹-X<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام. علیرضا اسدی. فصل نامه آموزش تاریخ. * بدلیسی، شرف الدین بن شمس الدین (۱۳۷۷). شرفنامه. تهران: انتشارات اساطیر. شابک ۹۶۴-۵۹۶۰-۵۹-۲.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * سیاحتنامه. [[Ewliya Çelebî|اولیاء چلبی]]. ترجمه فاروق کیخسروی. ارومیه: انتشارات صلاح الدین ایوبی، ۱۳۶۴. * مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹. * تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش اول و دوم. علیرضا اسدی. هفته‌نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۲ و ۵۰۳ یکشنبه ۲۸ اردیبهشت و یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳. * واژه ملکشاهی در لغتنامه دهخدا. * ایل ملکشاهی. هفته‌نامه «صدای ملت»، شماره ۱۷۳(۱۶ شهریور ۸۷). [[Kategorî:Faris]] [[Kategorî:Siyasetmedarên kurd]] [[Kategorî:Desthilatdarên kurd]] [[Kategorî:Îlam (parêzgeh)]] kxf6k8v2rsgwotc725tdj7v3swsj4ip 1094518 1094517 2022-08-06T07:18:13Z Zakiho 44573 wikitext text/x-wiki '''Pehlewanê Mûsa Xemîs Garzdînwend ku bi Pehlewanê Garzdînwend''' '''tê''' naskirin, yekem şervanê [[Îran|Îranê]] û yek ji şervanên bi zendê Îranê di serdema Feth Elî Şahê Qacar de, yekem şervanê naskirî di serdema [[Xanedana Qacaran|Qacaran de,]] serî. ji eşîra Malikşahî û fermandarê artêşa Îranê di şerê bi [[Împeratoriya Osmanî|Împaratoriya Osmanî re]] bû. <ref name="ion.ir" /> <ref name="ReferenceA">علیرضا اسدی. فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ. دوره چهاردهم، 1393.</ref> <ref name="ReferenceB">علیرضا اسدی، تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. هفته نامه نجوا، سال سیزدهم، شماره ۵۰۲، یکشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref>رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، ص340.</ref> ] ] == malbat == pehlevan Mûsa Xemîs Garzdînwendî kurê Emîr Xemîs kurê Şeh Mîr e. Ev malbat bi eslê xwe ji neviyên emîrê kurd Melikşah Çemşgezk e. Li gor nivîsarên [[ewliya Çelebî]] di [[Seyahatname|seyahatname a ewliya Çelebî]] de, ew bi [[Cemşîd]], şahê efsanewî yê Îranê ve girêdayî ne di vegotinekê de jî neviyên Sultan Melik Şah têne hesibandin. <ref>بدلیسی، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1377، ص163</ref> <ref>اولیاء چلبی. سیاحتنامه. ترجمه فاروق کیخسروی. جلد۲، ارومیه: انتشارات صلاح الدین ایوبی، ۱۳۶۴، ص222</ref> <ref>رستم رفعتی، انساب شهری و عشاری استان ایلام، ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، ص340-341.</ref> [[Şerefxanê Bidlîsî]], nivîskarê [[Şerefname|Şerefnameyê]] û Îslam Xerabî El-Ebasî, jînenasê Misrî, vê malbatê ji neviyên [[Ebas bin Ebdulmutelib|Ebbas bin Ebdulmuttelib]] apê [[Muhemmed|Muhemmedê]] [[Pêxember|Pêxemberê]] [[Îslam|Îslamê]] ku ji [[Haşimî|Benî haşim]] bû, dihesibînin. . <ref>بدلیسی، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1377، ص162.</ref> Cefer Xital û Haşim Tebatebaî nîjada wê ji [[Elam|Elama kevnar]] dihesibînin. <ref name="ReferenceC">مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹، صص 286- 293.</ref> Ew beşeke girîng ji malbata Melikşahî ne û bapîrê wan “Şah Mîr” e, piştî wî şazdeh nifş hene, yê dawî jî Şîh Mîr (Şah Mîr) yek ji mîrên serdema Sefevîyan e. Zarokên wan bi navên: Xemîs, Kazim Beg, Husên Beg, Neqî, Nezar Beg, Şeker Beg, Xwedadad, Rusgeh (Rustem Beg) û Melgeh bûn ku bi heman navan êl ava kirine û Xemîs bavê Pehlevan Mûsa bû mezinê birayan. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef5">نجم سلمان مهدی الفیلی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009، ص 165</ref> === zarokên xemîs === Pehlevan '''Mûsa Xemîs Gorzdînwend''' : Ji malbatên Asadî, Daraxanî, Reşîdpûr, Kemrî, Rehgûnî, Pervas pêk tên. Feramerz Esedî serokê eşîra Melekşahîyan e û mîrê Piştkuhê jî ji vê malbatê ye. Ew li [[Melekşahî (navçe)|bajarê]] Melekşahî, bajarên Arkvaz, [[Îlam]], [[Sine]], [[Tehran]] û hejmareke zêde ji wan li [[Iraq]], û Nîvgirava [[Skandînavya]] û [[Almanya]] dijîn. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> '''Pehlevan Melêgeh Xemîs''' : Ji malbatên BaqirXan, Mihemed Elî Xan û Elî Mihemed Xan pêk hatîye û li bajarên Erkûvaz, [[Îlam (parêzgeh)|Îlam]], [[Tehran]] û gelek bajarên din ên welatê [[Iraq|Iraqê]] dijîn. Namdar, Şehbaz, Şîrxan, Sahab û Abbas Azîzîyan ji vê eşîrê ne. Malbatên Rehîmî, Ezîziyan, Mîrzayî û Tab ji vê malbatê ne. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> == Xemîs Şah Mîr, serokê serhildana eşîrên fîlî ên Pûştkuhê == Di dawiya dewra Efşarîyeyê û [[Xanedana Zendan|Zendîyeyê]] de, "Xemîs" serokê eşîra Melekşahiyan û kurê mezin ê Şah Mîr, ji ber hêza xwe ya bedenî (mucîzevî) a awarte di nav birayan de navdar bû . walî ÎsmaîlXan mîrê roristan u îlama niha ew wek fermandarekî leşkerî tayîn kir û Hesen Xan mîr neviyê xwe şand cem wî ku serhildana eşîra Maliman (Mal Hûman) bitepisîne. Herwiha Xemîs mirovekî dilrehm û xêrxwaz bû û piştî tepeserkirina serhildana eşîra Malîman (Mal Hûman) nehişt ku “Xorge” kurê serokê eşîra Malîman (Mal Hûman) bê kuştin. û ew ji mirinê xilas kir. Di vê heyamê de Xemîs serokê eşîra Malekşahî ya Çemzî bû. <ref name="ReferenceC">مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹، صص 286- 293.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef5">نجم سلمان مهدی الفیلی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009، ص 165</ref> <ref>علیرضا اسدی، فتح نامه ایل ملکشاهی، فصل نامه آموزش تاریخ.</ref> <ref>دست نوشته‌های عشیره مالیمان، نسخه خطی: صص8-10.</ref> <ref>رستم رفعتی، انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶: صص 335-343.</ref> Di dawiya serdema [[Nadir Şah|Nadir Şahê Efşar de]], Xemîs – serokê êla Melekşahiyan – ji ber barê giran ê bacê yê [[Nadir Şah|Nadir Şah Efşar]] serîhilda û pêşengiya serhildana [[Feylî|eşîrên fîlan]] kir. <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref>علیرضا اسدی، فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ.</ref> Di pirtûka dîroka Naderî ya bi navê cehangoşa de wiha tê gotin; Komek ji serokên eşîra Fîlî [bi serokatiya eşîra Malkşahî , Xemîs Şah Mîr], nêzîkî bîst bacgirên Nadir Şah kuştin, û dema ku eşîrên din ji vê kiryara Malişahîyan agahdar bûn, ewan jî bacgirên xwe kuştin. <ref>میرزا محمد مهدی استرآبادی، تاریخ جهانگشای نادری، نسخه خطی مصور متعلق به 1171 ه‍.ق با مقدمهٔ عبدالعلی ادیب پورمند. تهران: انتشارات سروش و نگار، 1370. ص402.</ref> <ref>رضا شعبانی. تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، جلد۱، چاپ دوم، تهران: انتشارات نوین، ۱۳۶۹. ص109.</ref> Mervî di Araî Naderî de li ser vê mijarê wiha dibêje: ji ber ku destpêkirina tundiyê û siyasetê gihîştiye sînorê tundiyê, komek ji serokên eşîra Filî [Il Malekşahi û di serî de Xemîs Şah Mîr] li hev kirin, bi qasî 20 bacgirên devleta [[Nadir Şah|Naderşah]] kuştin Gava eşîrên din ew tevger dîtin, hma her kesî jî bacgirên xwe kuştin, ew jî tevlî civata navborî bûn. <ref>محمد کاظم مروی، عالم آرای نادری، جلد3، تهران: نشر علم، 1369. ص937.</ref> [[Wêne:Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg/220px-Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg|rast|thumb| Fermana padîşahiyê ya herî bilind a mîr Mihemed Elî Mîrza Devletşah û Feth Alî şah Qacar di derbara serokatîya Melekşahî ya Pehlevan Mûsa Xemîs <ref group="یادداشت">'''[[عالیجاه]]''' بالاترین مقام رسمی کشوری از دوره [[صفویه]] به بعد بوده‌است.</ref> di Nivîstok belgeyê de hatiye gotin. eşîra Malkşahî û eşîrên din ên xûrdê Kobê (Hordeh Ko an jî eşîrên bi nifûsa kêmtir) ji niha û pê ve biryar hatîyê danîn ku hemî Toşmal, Kedxwed, mezin û şêniyên eşîrên Çemzî yên eşîra Malkşahiyan û her weha eşîrên din ên dêhKub ( Hordeh Ku an eşîrên ku nifûsa wan kêm in) alîcah tûşmal Mûsa ji hemû Tûşmalên din bilindtir dihesibînin, gotin û şîretên wî, nemaze hukm û erkên bacê binpê nekin û hukm û erkên wî j bo xwe pêwîst bibînin û mecbûr in ku wan bi cih bînin. fermanên alîcah Tuşemal Mûsa wek binpêkirina fermanên Mîr û Şah Qacar e ye . Dîroka belgeyê 1222 Hîcrî wek 1185 rojî ye]] == Fatehname == Ev zevî bi rûbera 36.000 hektar milkê bav û kalên Hac Fermerz Esedî bûn, ku ji aliyê Feth Elî Şahê Qacarî ve û bi îmzeya Mîr Mihemed Elî Mîrza Dolatşah, kurê mezin ê Şah hatiye îmzekirin. Namah di nav mezinên malbata Malikşahiyan de), <ref>قیام ایلام در عصر رضا شاه. عباس محمدزاده. ایلام: انتشارات زانا، 1389. چاپ دوم. ص 28</ref> Di tarîxa Zul-Hicayê sala 1236 Hicrî ya ku li gorî sala 1199 Hicrî de ji ber mêrxasiya malbata Malikşahiyan di şerê bi êrişkerên Osmanî re û dagirkirina [[Silêmanî (bajar)|Silêmanî]], Zor û [[Mûsil|Mûsilê]] de., [[Kerkûk]] û [[Semara|Samerra]] û dorpêçkirina [[Bexda|Bexdayê]] ji bajarên [[Împeratoriya Osmanî|Împaratoriya Osmanî]] ji qehreman Mûsa Xemîs Ced Bozor Hac Faramerz Esedî û Îl Malekşahî re hat dayîn. Hêjayî gotinê ye ku mezinên êla Malkşahî guhên rastê yên hemû girtiyên artêşa Osmanî jêkirin û xistin kefa wan a rastê û şandin paytextê. <ref>تاریخ روضه الصفای ناصری، هدایت، رضا قلی خان. جلد 9، تهران: انتشارات اساطیر، 1380. ص7780.</ref> <ref>ایران در دوره سلطنت قاجار. علی اصغر شمیم. تهران: انتشارات مدبر، ۱۳۷۵. صص118-119.</ref> <ref>ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. ایرج افشار سیستانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380. ص100.</ref> Di vî şerî de çar hezar leşkerên ji eşîra Malekşahî Çemzeyî, di nav wan de sed siwarên navdar ji eşîra Malekşahî Çemzeyî û sed çekdarên mêşhingiv ji eşîra Malekşahî Çemzeyî (ku piştre bi mêrxasiya xwe û bikaranîna kulm û mêşan hatin naskirin. di vî şerî de û şerên wan ên berê yên bi êrişkerên Osmanî re, ew bi navê eşîrên Garzdînvend hatin nasîn, ku ev eşîretên Xemîs, Kazim Beg, Neqî, Husên Beg, Rustem Beg, Melgeh, Şekarbeg û Xudadad) û sê hezar û heşt sed peya di bin destê fermandariya "Pehlan Mûsa" li ser serê leşkerê îranê.wan kirin. Ji bo naskirina vê rûmetê, rolyefên van mêrxasên hanê li Baxçeya Nazar a Şîrazê û Muzexaneya Parsê hatine parastin. <ref name="ToolAutoGenRef6">علیرضا اسدی، تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. هفته نامه نجوا، سال سیزدهم، شماره 502، یکشنبه 28 اردیبهشت 1393، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef3">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶. ص 29.</ref> Mezinên sipî û mezinên êla Malekşahiyan wiha vedibêjin: Şervanên Garzdînwendê di vî şerî de şer kirine. Tê gotin ku di vî şerî de zêdetirî sîh birîndar li ser laşê têkoşer Mûsa Xemîs hebûye, lê vî şervanê Reşîd di qada şer de gav paşde neavêtiye. <ref name="ToolAutoGenRef6" /> <ref name="ToolAutoGenRef3" /> Piştî derbeya leşkerî ya sala 1332’an a Rojî, Hac Feramerz Esadî li gorî belgeya hejmar 566 a roja 13’ê Hezîrana sala 1335’an a Rojî, ev erd li ser navê xwe tomar kiribûn. Lê piştî şoreşê ev zevî ji aliyê Rêveberiya Çavkaniyên Xwezayî ya Parêzgeha Îlamê ve bê sedemek yasayî hatin desteserkirin û radestî kesên din hatin kirin. <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> === Destanên Kurdî yên girêdayî Fetihnameyê ===    == pirsên girêdayî == * Hac Faramarz Esadi * Şerê Îran-Osmanî (1821-1823) * [[Kurd|gel kir]] * [[Îlam (parêzgeh)|parêzgeha Îlamê]] == Not == <references group="یادداشت" /> <references group="یادداشت" /> == Peyvnot == <references group=""></references> * مهدی استرآبادی، میرزا محمد (۱۳۹۱). جهانگشای نادری. تهران: انتشارات دنیای کتاب. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۴۶۲۴-۴-۴.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * سپهر، محمد تقی لسان الملک (۱۳۷۷). ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه) به اهتمام جمشید کیانفر. اول. تهران: انتشارات اساطیر. شابک ۹۶۴-۵۹۶۰-۸۵-۱.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * رفعتی، رستم (۱۳۸۶)، انساب شهری و عشایری استان ایلام، ایلام: انتشارات برگ آذین، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۳۷۲-۶۱-۹<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * عالم آرای نادری. محمد کاظم مروی. جلد۲، تهران: نشر علم، ۱۳۶۹. * محمدزاده، عباس (۱۳۹۰)، قیام ایلام در عصر رضا شاه، ایلام: انتشارات زانا، شابک ۹۶۴-۷۴۹۴-۴۸-۳<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * الفیلی، نجم سلمان مهدی (۲۰۰۹)، الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی، اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه. رضا شعبانی. جلد۱، چاپ دوم، تهران: انتشارات نوین، ۱۳۶۹. * شمیم، علی اصغر (۱۳۸۴)، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: انتشارات مدبر، شابک ۹۶۴-۹۰۴۹۲-۲-۳<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. ایرج افشار سیستانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰. * هدایت، رضا قلی خان (۱۳۸۰)، تاریخ روضه الصفای ناصری، تهران: انتشارات اساطیر، شابک ۹۶۴-۳۳۱-۰۹۹-X<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام. علیرضا اسدی. فصل نامه آموزش تاریخ. * بدلیسی، شرف الدین بن شمس الدین (۱۳۷۷). شرفنامه. تهران: انتشارات اساطیر. شابک ۹۶۴-۵۹۶۰-۵۹-۲.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * سیاحتنامه. [[Ewliya Çelebî|اولیاء چلبی]]. ترجمه فاروق کیخسروی. ارومیه: انتشارات صلاح الدین ایوبی، ۱۳۶۴. * مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹. * تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش اول و دوم. علیرضا اسدی. هفته‌نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۲ و ۵۰۳ یکشنبه ۲۸ اردیبهشت و یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳. * واژه ملکشاهی در لغتنامه دهخدا. * ایل ملکشاهی. هفته‌نامه «صدای ملت»، شماره ۱۷۳(۱۶ شهریور ۸۷). [[Kategorî:Faris]] [[Kategorî:Siyasetmedarên kurd]] [[Kategorî:Desthilatdarên kurd]] [[Kategorî:Îlam (parêzgeh)]] 97dyqn18xb8o7l4yfpr4rzic5sgg7mc 1094519 1094518 2022-08-06T07:25:22Z 109.225.162.217 wikitext text/x-wiki '''Pehlewanê Mûsa Xemîs Garzdînwend ku bi Pehlewanê Garzdînwend''' '''tê''' naskirin, yekem pehlewan [[Îran|Îranê]] û yek ji pehlewanê bi zendnîşana Îranê di serdema Feth Elî Şahê Qacar û her wisa yekem pehlewan naskirî di serdema [[Xanedana Qacaran|Qacaran de,]] , ser eşîra Melikşahî û fermandarê artêşa Îranê di şerê bi [[Împeratoriya Osmanî|Împaratoriya Osmanî re]] bû. <ref name="ion.ir" /> <ref name="ReferenceA">علیرضا اسدی. فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ. دوره چهاردهم، 1393.</ref> <ref name="ReferenceB">علیرضا اسدی، تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. هفته نامه نجوا، سال سیزدهم، شماره ۵۰۲، یکشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref>رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، ص340.</ref> ] ] == malbat == pehlevan Mûsa Xemîs Garzdînwendî kurê Emîr Xemîs kurê Şeh Mîr e. Ev malbat bi eslê xwe ji neviyên emîrê kurd Melikşah Çemşgezk e. Li gor nivîsarên [[ewliya Çelebî]] di [[Seyahatname|seyahatname a ewliya Çelebî]] de, ew bi [[Cemşîd]], şahê efsanewî yê Îranê ve girêdayî ne di vegotinekê de jî neviyên Sultan Melik Şah têne hesibandin. <ref>بدلیسی، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1377، ص163</ref> <ref>اولیاء چلبی. سیاحتنامه. ترجمه فاروق کیخسروی. جلد۲، ارومیه: انتشارات صلاح الدین ایوبی، ۱۳۶۴، ص222</ref> <ref>رستم رفعتی، انساب شهری و عشاری استان ایلام، ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، ص340-341.</ref> [[Şerefxanê Bidlîsî]], nivîskarê [[Şerefname|Şerefnameyê]] û Îslam Xerabî El-Ebasî, jînenasê Misrî, vê malbatê ji neviyên [[Ebas bin Ebdulmutelib|Ebbas bin Ebdulmuttelib]] apê [[Muhemmed|Muhemmedê]] [[Pêxember|Pêxemberê]] [[Îslam|Îslamê]] ku ji [[Haşimî|Benî haşim]] bû, dihesibînin. . <ref>بدلیسی، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1377، ص162.</ref> Cefer Xital û Haşim Tebatebaî nîjada wê ji [[Elam|Elama kevnar]] dihesibînin. <ref name="ReferenceC">مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹، صص 286- 293.</ref> Ew beşeke girîng ji malbata Melikşahî ne û bapîrê wan “Şah Mîr” e, piştî wî şazdeh nifş hene, yê dawî jî Şîh Mîr (Şah Mîr) yek ji mîrên serdema Sefevîyan e. Zarokên wan bi navên: Xemîs, Kazim Beg, Husên Beg, Neqî, Nezar Beg, Şeker Beg, Xwedadad, Rusgeh (Rustem Beg) û Melgeh bûn ku bi heman navan êl ava kirine û Xemîs bavê Pehlevan Mûsa bû mezinê birayan. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef5">نجم سلمان مهدی الفیلی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009، ص 165</ref> === zarokên xemîs === Pehlevan '''Mûsa Xemîs Gorzdînwend''' : Ji malbatên Asadî, Daraxanî, Reşîdpûr, Kemrî, Rehgûnî, Pervas pêk tên. Feramerz Esedî serokê eşîra Melekşahîyan e û mîrê Piştkuhê jî ji vê malbatê ye. Ew li [[Melekşahî (navçe)|bajarê]] Melekşahî, bajarên Arkvaz, [[Îlam]], [[Sine]], [[Tehran]] û hejmareke zêde ji wan li [[Iraq]], û Nîvgirava [[Skandînavya]] û [[Almanya]] dijîn. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> '''Pehlevan Melêgeh Xemîs''' : Ji malbatên BaqirXan, Mihemed Elî Xan û Elî Mihemed Xan pêk hatîye û li bajarên Erkûvaz, [[Îlam (parêzgeh)|Îlam]], [[Tehran]] û gelek bajarên din ên welatê [[Iraq|Iraqê]] dijîn. Namdar, Şehbaz, Şîrxan, Sahab û Abbas Azîzîyan ji vê eşîrê ne. Malbatên Rehîmî, Ezîziyan, Mîrzayî û Tab ji vê malbatê ne. <ref name="ToolAutoGenRef2">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343.</ref> == Xemîs Şah Mîr, serokê serhildana eşîrên fîlî ên Pûştkuhê == Di dawiya dewra Efşarîyeyê û [[Xanedana Zendan|Zendîyeyê]] de, "Xemîs" serokê eşîra Melekşahiyan û kurê mezin ê Şah Mîr, ji ber hêza xwe ya bedenî (mucîzevî) a awarte di nav birayan de navdar bû . walî ÎsmaîlXan mîrê roristan u îlama niha ew wek fermandarekî leşkerî tayîn kir û Hesen Xan mîr neviyê xwe şand cem wî ku serhildana eşîra Maliman (Mal Hûman) bitepisîne. Herwiha Xemîs mirovekî dilrehm û xêrxwaz bû û piştî tepeserkirina serhildana eşîra Malîman (Mal Hûman) nehişt ku “Xorge” kurê serokê eşîra Malîman (Mal Hûman) bê kuştin. û ew ji mirinê xilas kir. Di vê heyamê de Xemîs serokê eşîra Malekşahî ya Çemzî bû. <ref name="ReferenceC">مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹، صص 286- 293.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef5">نجم سلمان مهدی الفیلی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009، ص 165</ref> <ref>علیرضا اسدی، فتح نامه ایل ملکشاهی، فصل نامه آموزش تاریخ.</ref> <ref>دست نوشته‌های عشیره مالیمان، نسخه خطی: صص8-10.</ref> <ref>رستم رفعتی، انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶: صص 335-343.</ref> Di dawiya serdema [[Nadir Şah|Nadir Şahê Efşar de]], Xemîs – serokê êla Melekşahiyan – ji ber barê giran ê bacê yê [[Nadir Şah|Nadir Şah Efşar]] serîhilda û pêşengiya serhildana [[Feylî|eşîrên fîlan]] kir. <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> <ref>علیرضا اسدی، فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ.</ref> Di pirtûka dîroka Naderî ya bi navê cehangoşa de wiha tê gotin; Komek ji serokên eşîra Fîlî [bi serokatiya eşîra Malkşahî , Xemîs Şah Mîr], nêzîkî bîst bacgirên Nadir Şah kuştin, û dema ku eşîrên din ji vê kiryara Malişahîyan agahdar bûn, ewan jî bacgirên xwe kuştin. <ref>میرزا محمد مهدی استرآبادی، تاریخ جهانگشای نادری، نسخه خطی مصور متعلق به 1171 ه‍.ق با مقدمهٔ عبدالعلی ادیب پورمند. تهران: انتشارات سروش و نگار، 1370. ص402.</ref> <ref>رضا شعبانی. تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، جلد۱، چاپ دوم، تهران: انتشارات نوین، ۱۳۶۹. ص109.</ref> Mervî di Araî Naderî de li ser vê mijarê wiha dibêje: ji ber ku destpêkirina tundiyê û siyasetê gihîştiye sînorê tundiyê, komek ji serokên eşîra Filî [Il Malekşahi û di serî de Xemîs Şah Mîr] li hev kirin, bi qasî 20 bacgirên devleta [[Nadir Şah|Naderşah]] kuştin Gava eşîrên din ew tevger dîtin, hma her kesî jî bacgirên xwe kuştin, ew jî tevlî civata navborî bûn. <ref>محمد کاظم مروی، عالم آرای نادری، جلد3، تهران: نشر علم، 1369. ص937.</ref> [[Wêne:Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg/220px-Hokm_Ali_Mosa_Khamis.jpg|rast|thumb| Fermana padîşahiyê ya herî bilind a mîr Mihemed Elî Mîrza Devletşah û Feth Alî şah Qacar di derbara serokatîya Melekşahî ya Pehlevan Mûsa Xemîs <ref group="یادداشت">'''[[عالیجاه]]''' بالاترین مقام رسمی کشوری از دوره [[صفویه]] به بعد بوده‌است.</ref> di Nivîstok belgeyê de hatiye gotin. eşîra Malkşahî û eşîrên din ên xûrdê Kobê (Hordeh Ko an jî eşîrên bi nifûsa kêmtir) ji niha û pê ve biryar hatîyê danîn ku hemî Toşmal, Kedxwed, mezin û şêniyên eşîrên Çemzî yên eşîra Malkşahiyan û her weha eşîrên din ên dêhKub ( Hordeh Ku an eşîrên ku nifûsa wan kêm in) alîcah tûşmal Mûsa ji hemû Tûşmalên din bilindtir dihesibînin, gotin û şîretên wî, nemaze hukm û erkên bacê binpê nekin û hukm û erkên wî j bo xwe pêwîst bibînin û mecbûr in ku wan bi cih bînin. fermanên alîcah Tuşemal Mûsa wek binpêkirina fermanên Mîr û Şah Qacar e ye . Dîroka belgeyê 1222 Hîcrî wek 1185 rojî ye]] == Fatehname == Ev zevî bi rûbera 36.000 hektar milkê bav û kalên Hac Fermerz Esedî bûn, ku ji aliyê Feth Elî Şahê Qacarî ve û bi îmzeya Mîr Mihemed Elî Mîrza Dolatşah, kurê mezin ê Şah hatiye îmzekirin. Namah di nav mezinên malbata Malikşahiyan de), <ref>قیام ایلام در عصر رضا شاه. عباس محمدزاده. ایلام: انتشارات زانا، 1389. چاپ دوم. ص 28</ref> Di tarîxa Zul-Hicayê sala 1236 Hicrî ya ku li gorî sala 1199 Hicrî de ji ber mêrxasiya malbata Malikşahiyan di şerê bi êrişkerên Osmanî re û dagirkirina [[Silêmanî (bajar)|Silêmanî]], Zor û [[Mûsil|Mûsilê]] de., [[Kerkûk]] û [[Semara|Samerra]] û dorpêçkirina [[Bexda|Bexdayê]] ji bajarên [[Împeratoriya Osmanî|Împaratoriya Osmanî]] ji qehreman Mûsa Xemîs Ced Bozor Hac Faramerz Esedî û Îl Malekşahî re hat dayîn. Hêjayî gotinê ye ku mezinên êla Malkşahî guhên rastê yên hemû girtiyên artêşa Osmanî jêkirin û xistin kefa wan a rastê û şandin paytextê. <ref>تاریخ روضه الصفای ناصری، هدایت، رضا قلی خان. جلد 9، تهران: انتشارات اساطیر، 1380. ص7780.</ref> <ref>ایران در دوره سلطنت قاجار. علی اصغر شمیم. تهران: انتشارات مدبر، ۱۳۷۵. صص118-119.</ref> <ref>ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. ایرج افشار سیستانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380. ص100.</ref> Di vî şerî de çar hezar leşkerên ji eşîra Malekşahî Çemzeyî, di nav wan de sed siwarên navdar ji eşîra Malekşahî Çemzeyî û sed çekdarên mêşhingiv ji eşîra Malekşahî Çemzeyî (ku piştre bi mêrxasiya xwe û bikaranîna kulm û mêşan hatin naskirin. di vî şerî de û şerên wan ên berê yên bi êrişkerên Osmanî re, ew bi navê eşîrên Garzdînvend hatin nasîn, ku ev eşîretên Xemîs, Kazim Beg, Neqî, Husên Beg, Rustem Beg, Melgeh, Şekarbeg û Xudadad) û sê hezar û heşt sed peya di bin destê fermandariya "Pehlan Mûsa" li ser serê leşkerê îranê.wan kirin. Ji bo naskirina vê rûmetê, rolyefên van mêrxasên hanê li Baxçeya Nazar a Şîrazê û Muzexaneya Parsê hatine parastin. <ref name="ToolAutoGenRef6">علیرضا اسدی، تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. هفته نامه نجوا، سال سیزدهم، شماره 502، یکشنبه 28 اردیبهشت 1393، ص5.</ref> <ref name="ToolAutoGenRef3">رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶. ص 29.</ref> Mezinên sipî û mezinên êla Malekşahiyan wiha vedibêjin: Şervanên Garzdînwendê di vî şerî de şer kirine. Tê gotin ku di vî şerî de zêdetirî sîh birîndar li ser laşê têkoşer Mûsa Xemîs hebûye, lê vî şervanê Reşîd di qada şer de gav paşde neavêtiye. <ref name="ToolAutoGenRef6" /> <ref name="ToolAutoGenRef3" /> Piştî derbeya leşkerî ya sala 1332’an a Rojî, Hac Feramerz Esadî li gorî belgeya hejmar 566 a roja 13’ê Hezîrana sala 1335’an a Rojî, ev erd li ser navê xwe tomar kiribûn. Lê piştî şoreşê ev zevî ji aliyê Rêveberiya Çavkaniyên Xwezayî ya Parêzgeha Îlamê ve bê sedemek yasayî hatin desteserkirin û radestî kesên din hatin kirin. <ref name="ToolAutoGenRef4">علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5.</ref> === Destanên Kurdî yên girêdayî Fetihnameyê ===    == pirsên girêdayî == * Hac Faramarz Esadi * Şerê Îran-Osmanî (1821-1823) * [[Kurd|gel kir]] * [[Îlam (parêzgeh)|parêzgeha Îlamê]] == Not == <references group="یادداشت" /> <references group="یادداشت" /> == Peyvnot == <references group=""></references> * مهدی استرآبادی، میرزا محمد (۱۳۹۱). جهانگشای نادری. تهران: انتشارات دنیای کتاب. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۴۶۲۴-۴-۴.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * سپهر، محمد تقی لسان الملک (۱۳۷۷). ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه) به اهتمام جمشید کیانفر. اول. تهران: انتشارات اساطیر. شابک ۹۶۴-۵۹۶۰-۸۵-۱.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * رفعتی، رستم (۱۳۸۶)، انساب شهری و عشایری استان ایلام، ایلام: انتشارات برگ آذین، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۳۷۲-۶۱-۹<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * عالم آرای نادری. محمد کاظم مروی. جلد۲، تهران: نشر علم، ۱۳۶۹. * محمدزاده، عباس (۱۳۹۰)، قیام ایلام در عصر رضا شاه، ایلام: انتشارات زانا، شابک ۹۶۴-۷۴۹۴-۴۸-۳<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * الفیلی، نجم سلمان مهدی (۲۰۰۹)، الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی، اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه. رضا شعبانی. جلد۱، چاپ دوم، تهران: انتشارات نوین، ۱۳۶۹. * شمیم، علی اصغر (۱۳۸۴)، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: انتشارات مدبر، شابک ۹۶۴-۹۰۴۹۲-۲-۳<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. ایرج افشار سیستانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰. * هدایت، رضا قلی خان (۱۳۸۰)، تاریخ روضه الصفای ناصری، تهران: انتشارات اساطیر، شابک ۹۶۴-۳۳۱-۰۹۹-X<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام. علیرضا اسدی. فصل نامه آموزش تاریخ. * بدلیسی، شرف الدین بن شمس الدین (۱۳۷۷). شرفنامه. تهران: انتشارات اساطیر. شابک ۹۶۴-۵۹۶۰-۵۹-۲.<nowiki><span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ion.ir-1">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span></nowiki> * سیاحتنامه. [[Ewliya Çelebî|اولیاء چلبی]]. ترجمه فاروق کیخسروی. ارومیه: انتشارات صلاح الدین ایوبی، ۱۳۶۴. * مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹. * تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش اول و دوم. علیرضا اسدی. هفته‌نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۲ و ۵۰۳ یکشنبه ۲۸ اردیبهشت و یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳. * واژه ملکشاهی در لغتنامه دهخدا. * ایل ملکشاهی. هفته‌نامه «صدای ملت»، شماره ۱۷۳(۱۶ شهریور ۸۷). [[Kategorî:Faris]] [[Kategorî:Siyasetmedarên kurd]] [[Kategorî:Desthilatdarên kurd]] [[Kategorî:Îlam (parêzgeh)]] ti1yse4iha7b7iwgxmz2pt88e2nllzz 0 129065 1094524 2022-08-06T09:06:22Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Çiyayên Hindokujê]] weke [[Çiyayên Hindokûşê]] guhert wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Çiyayên Hindokûşê]] arx7op7aiaztk2hohso83xobtkthaey 0 129066 1094532 2022-08-06T09:40:47Z MikaelF 935 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1076456584|List of dams and reservoirs in Iraq]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki Eve lîsteyeke [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]] . Ew li gorî cîhê xwe bi dirêjahiya [[Firat|çemê Firat]] an [[Dîcle|çemê Dîcle tên]] rêzkirin. == Bendav li baskê Firatê == * Regulator Duban, li ser Firat, herikîna Firatê di Gola Habbaniyah de birêkûpêk dike * Bendava Fallujah, li ser Firat * Bendava Haditha, li ser Firat, ava Gola Qadisiyah * Baregeha Hindiya, li ser şaxê Hindiya ya Firatê * Bendava Ramadî, li ser Firat * Warrar Regulator, li ser Firat * Sê bendavên li Wadi Hauran (bendava Hussayniyah, bendava Rutba û bendava Hauran) == Bendavên li hewza Dîcleyê == * Bendava Adhaim, li ser Çemê Adhaim * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Bastora * Bendava Bawanur (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser Çemê Beduhe * Bendava Bekhme (ne temam), li ser [[Zêyê Mezin|Zabê Mezin]] * [[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|Çemê Diyala]] * Bendava Deralok (di binê çêkirinê de), li ser Zabê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk|Zabê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zabê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan diafirîne]] * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * Bendava Hemrîn, li ser Çemê Diyala, Gola Hemrîn çêdike * Kut Barrage, li ser Dîcle * Bendava Mûsilê, li ser Dîcle * Bendava Samarra, li ser Dîcle [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb| Rijîna Bendava Mûsilê]] * Badaa Head Regulator, li ser Shatt al-Hayy * Regulator Serê Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Regulatorên Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîjlê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Thartar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve * {{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} d4mkcvqrfigy3svgo03w10zrz192oih 1094533 1094532 2022-08-06T09:46:58Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteyeke [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]] . Ew li gorî cîhê xwe bi dirêjahiya [[Firat|çemê Firat]] an [[Dîcle|çemê Dîcle tên]] rêzkirin. == Bendav li baskê Firatê == * Regulator Duban, li ser Firat, herikîna Firatê di Gola Habbaniyah de birêkûpêk dike * Bendava Fallujah, li ser Firat * Bendava Haditha, li ser Firat, ava Gola Qadisiyah * Baregeha Hindiya, li ser şaxê Hindiya ya Firatê * Bendava Ramadî, li ser Firat * Warrar Regulator, li ser Firat * Sê bendavên li Wadi Hauran (bendava Hussayniyah, bendava Rutba û bendava Hauran) == Bendavên li hewza Dîcleyê == * Bendava Adhaim, li ser Çemê Adhaim * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Bastora * Bendava Bawanur (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser Çemê Beduhe * Bendava Bekhme (ne temam), li ser [[Zêyê Mezin|Zabê Mezin]] * [[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|Çemê Diyala]] * Bendava Deralok (di binê çêkirinê de), li ser Zabê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk|Zabê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zabê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan diafirîne]] * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * Bendava Hemrîn, li ser Çemê Diyala, Gola Hemrîn çêdike * Kut Barrage, li ser Dîcle * Bendava Mûsilê, li ser Dîcle * Bendava Samarra, li ser Dîcle [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb| Rijîna Bendava Mûsilê]] * Badaa Head Regulator, li ser Shatt al-Hayy * Regulator Serê Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Regulatorên Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîjlê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Thartar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve * {{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} f70e2iwhxrtw06lvawknfsi1f3bqrvz 1094534 1094533 2022-08-06T10:07:25Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteyeke [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]] . Ew li gorî cîhê xwe bi dirêjahiya [[Firat|çemê Firat]] an [[Dîcle|çemê Dîcle tên]] rêzkirin. == Bendav li tejaneya Firatê == * Regulator Duban, li ser Firat, herikîna Firatê di Gola Habbaniyah de birêkûpêk dike * Bendava Fallujah, li ser Firat * Bendava Haditha, li ser Firat, ava Gola Qadisiyah * Baregeha Hindiya, li ser şaxê Hindiya ya Firatê * Bendava Ramadî, li ser Firat * Warrar Regulator, li ser Firat * Sê bendavên li Wadi Hauran (bendava Hussayniyah, bendava Rutba û bendava Hauran) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * Bendava Adhaim, li ser Çemê Adhaim * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Bastora * Bendava Bawanur (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser Çemê Beduhe * Bendava Bekhme (ne temam), li ser [[Zêyê Mezin|Zabê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|Çemê Diyala]] * Bendava Deralok (di binê çêkirinê de), li ser Zabê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk|Zabê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * Bendava Hemrîn, li ser Çemê Diyala, Gola Hemrîn çêdike * Kut Barrage, li ser Dîcle * Bendava Mûsilê, li ser Dîcle * Bendava Samarra, li ser Dîcle [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb| Rijîna Bendava Mûsilê]] * Badaa Head Regulator, li ser Shatt al-Hayy * Regulator Serê Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Regulatorên Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîjlê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Thartar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve * {{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} nlntivrdsfk7qy3juej0nfa89elyrva 1094538 1094534 2022-08-06T11:41:17Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteyeke [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]] . Ew li gorî cîhê xwe bi dirêjahiya [[Firat|çemê Firat]] an [[Dîcle|çemê Dîcle tên]] rêzkirin. == Bendav li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]], li ser Firat * [[Bendava Felucê]], li ser Firat * [[Bendava Hedîsê]], li ser Firat, ava Gola Qadisiyah * [[Bendava Hindiyê]], li ser çemê Hindiye yê Firatê * [[Bendava Remadî]], li ser Firat * Warrar Regulator, li ser Firat * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * Bendava Adhaim, li ser Çemê Adhaim * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Bastora * Bendava Bawanur (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser Çemê Beduhe * Bendava Bekhme (ne temam), li ser [[Zêyê Mezin|Zabê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|Çemê Diyala]] * Bendava Deralok (di binê çêkirinê de), li ser Zabê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk|Zabê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * Bendava Hemrîn, li ser Çemê Diyala, Gola Hemrîn çêdike * Kut Barrage, li ser Dîcle * Bendava Mûsilê, li ser Dîcle * Bendava Samarra, li ser Dîcle [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb| Rijîna Bendava Mûsilê]] * Badaa Head Regulator, li ser Shatt al-Hayy * Regulator Serê Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Regulatorên Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîjlê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Thartar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve * {{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} 8jk4hgg2jd8j464h3eve5i3dmpfjsyf 1094539 1094538 2022-08-06T11:43:49Z MikaelF 935 /* Bendav li tejaneya Firatê */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteyeke [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]] . Ew li gorî cîhê xwe bi dirêjahiya [[Firat|çemê Firat]] an [[Dîcle|çemê Dîcle tên]] rêzkirin. == Bendav li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]], li ser Firat * [[Bendava Felucê]], li ser Firat * [[Bendava Hedîsê]], li ser Firat, ava Gola Qadisiyah * [[Bendava Hindiyê]], li ser çemê Hindiye yê Firatê * [[Bendava Remadî]], li ser Firat * [[Bendava Werrarê]], li ser Firat * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * Bendava Adhaim, li ser Çemê Adhaim * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Bastora * Bendava Bawanur (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser Çemê Beduhe * Bendava Bekhme (ne temam), li ser [[Zêyê Mezin|Zabê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|Çemê Diyala]] * Bendava Deralok (di binê çêkirinê de), li ser Zabê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk|Zabê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * Bendava Hemrîn, li ser Çemê Diyala, Gola Hemrîn çêdike * Kut Barrage, li ser Dîcle * Bendava Mûsilê, li ser Dîcle * Bendava Samarra, li ser Dîcle [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb| Rijîna Bendava Mûsilê]] * Badaa Head Regulator, li ser Shatt al-Hayy * Regulator Serê Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Regulatorên Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîjlê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Thartar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve * {{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} 8z54dnxbcw967xebbsra5nr1u4ma8gh 1094540 1094539 2022-08-06T11:45:01Z MikaelF 935 /* Bendav li tejaneya Firatê */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteyeke [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]] . Ew li gorî cîhê xwe bi dirêjahiya [[Firat|çemê Firat]] an [[Dîcle|çemê Dîcle tên]] rêzkirin. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * Bendava Adhaim, li ser Çemê Adhaim * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Bastora * Bendava Bawanur (di binê çêkirinê de), li ser Çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser Çemê Beduhe * Bendava Bekhme (ne temam), li ser [[Zêyê Mezin|Zabê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|Çemê Diyala]] * Bendava Deralok (di binê çêkirinê de), li ser Zabê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk|Zabê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * Bendava Hemrîn, li ser Çemê Diyala, Gola Hemrîn çêdike * Kut Barrage, li ser Dîcle * Bendava Mûsilê, li ser Dîcle * Bendava Samarra, li ser Dîcle [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb| Rijîna Bendava Mûsilê]] * Badaa Head Regulator, li ser Shatt al-Hayy * Regulator Serê Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Regulatorên Gharraf, li ser Shatt al-Hayy * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîjlê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Thartar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve * {{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} mlk1fucpqczg0d4y4dd5t1e8hngvjua