Wîkîpediya kuwiki https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîpediya Gotûbêja Wîkîpediyayê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê Portal Gotûbêja portalê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1446 1094864 1094727 2022-08-10T19:59:15Z 2001:871:210:2D03:6032:A03C:A1D4:8149 wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an) | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Arteşen Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan du bin Selahedîn Eyûbî di sala 1193an]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. ===Cihê hikûmetê=== Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] coka7ee97judknar1639ubp0qse4gqh 1094865 1094864 2022-08-10T19:59:35Z 2001:871:210:2D03:6032:A03C:A1D4:8149 wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an) | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan du bin Selahedîn Eyûbî di sala 1193an]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. ===Cihê hikûmetê=== Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] djxjrkkvhi8f5xhwgshl38my5jy2g5j 1094868 1094865 2022-08-10T23:41:49Z 2001:871:210:2D03:6032:A03C:A1D4:8149 wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an) | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan du bin Selahedîn Eyûbî di sala 1193an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû. Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]) Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. ===Cihê hikûmetê=== Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] rysubm0tfme2mbv8gx6pah4kr6gkevk 1094869 1094868 2022-08-10T23:47:19Z 2001:871:210:2D03:6032:A03C:A1D4:8149 /* Dîrok */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an) | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan du bin Selahedîn Eyûbî di sala 1193an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê.<ref> Dîrokatiya Kurd 1977, Ali Ahmad</ref> Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû.<ref> Çîroka Eyûbiyan 2004, Sterktv</ref><ref> Marco Polo (Page 56), Kurdistan</ref> Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû.<ref> Mertoglu (Page 107), History of the Kurds</ref> Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]).<ref> History of Islam Page 99</ref> Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref> Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir.<ref> Sosyal-Haber 2014, Eyübiler</ref> Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike.<ref> Mustafa Berdawan rûpel „Avakirina Eyûbiyan“</ref> Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. ===Cihê hikûmetê=== Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] 5hdl9as7tl823rb489gde4uy3mmo0oe 1094870 1094869 2022-08-10T23:50:15Z 2001:871:210:2D03:6032:A03C:A1D4:8149 /* Dîrok */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an) | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan du bin Selahedîn Eyûbî di sala 1193an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê.<ref> Dîrokatiya Kurd 1977, Ali Ahmad</ref> Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû.<ref> Çîroka Eyûbiyan 2004, Sterktv</ref><ref> Marco Polo (Page 56), Kurdistan</ref> Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû.<ref> Mertoglu (Page 107), History of the Kurds</ref> Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]).<ref> History of Islam Page 99</ref> Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref> Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir.<ref> Sosyal-Haber 2014, Eyübiler</ref> Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike.<ref> Mustafa Berdawan rûpel „Avakirina Eyûbiyan“</ref> Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin.<ref> Abdulkerim 1994, „Kürtlerin Tarihi Belgesel“</ref Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. ===Cihê hikûmetê=== Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] gjywh4qx86ihpez7vtd1zdgg9u00zg7 1094871 1094870 2022-08-10T23:50:45Z 2001:871:210:2D03:6032:A03C:A1D4:8149 wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an) | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan du bin Selahedîn Eyûbî di sala 1193an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû. Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]) Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. ===Cihê hikûmetê=== Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] rysubm0tfme2mbv8gx6pah4kr6gkevk 1094872 1094871 2022-08-11T00:01:22Z 2001:871:210:2D03:6032:A03C:A1D4:8149 /* Rêvebir */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an) | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan du bin Selahedîn Eyûbî di sala 1193an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû. Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]) Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== [[Wêne: Ayyubid Az Zahir 1204 Aleppo.jpg|thumb| Perveyên Az Zahir ji sala 1204an lî Helebê.]] Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. ===Cihê hikûmetê=== Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] 3rvl89btg1ommq0nyyc8bsar5xhrhlv 1094873 1094872 2022-08-11T00:03:38Z 2001:871:210:2D03:6032:A03C:A1D4:8149 wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an) | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan du bin Selahedîn Eyûbî di sala 1193an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû. Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]) Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== [[Wêne: Ayyubid Az Zahir 1204 Aleppo.jpg|thumb| Perveyên Az Zahir ji sala 1204an lî Helebê.]] ==== Awayî ==== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. Sê rêyên sereke yên Eyyûbiyan hebûn ku ji bo birêvebirina bajar û bajarokên xwe hewcedarê elîtên xwende bin. Hin ji van serokên herêmî ku bi navê şêx têne nasîn, ketine xizmeta maleke desthilatdar a Eyûbî û bi vî rengî daxwazên wan ên ji bo desthilatdariyê ji dahat û bandora malên Eyûbî hatine piştgirî kirin. Yên din rasterast ji dahatên ku ji dîwanê, saziyeke hikûmî ya bilind a dewletê, dihatin dayîn. Rêbaza sêyem jî dayîna dahatên ewqafên xêrxwazî ​​yên ku bi navê weqfê dihatin binavkirin ji şêxan re bû. Eyyûbiyan, mîna pêşiyên xwe yên cihê yên li herêmê, kêm dezgehên dewletê hebûn ku bi wan karîbûn derbasî bajar û bajarokên xwe bibin. Ji bo ku xwe bi elîta xwendewar a bajarên xwe ve girêbidin, xwe dispêrin bikaranîna siyasî ya pratîkên patronajê. Tayînkirina dahata waqfê ji bo vê elîtê dişibihe tayînkirina feydeyan (îqta'et) ji fermandar û generalên artêşê re. Di her du haletan de jî, wê karî Eyûbiyan elîteke girêdayî, lê ne ji aliyê îdarî ve bidest bixin. Piştî dagirkirina Orşelîmê di sala 1187 de, Eyûbiyên di bin serokatiya Selahedîn de dibe ku yekem kes bûn ku pozîsyona emir el-hajj (fermandarê hecê) ji bo parastina karwanên hecê yên salane ku ji Şamê diçûn Mekkê bi tayînkirina Tughtekîn ibn Eyûb re ava kirin. ===Cihê hikûmetê=== Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] habx5gj0491inw9drl2f5jgqpr9csyw 1094874 1094873 2022-08-11T00:05:49Z 2001:871:210:2D03:6032:A03C:A1D4:8149 /* Cihê hikûmetê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an) | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan du bin Selahedîn Eyûbî di sala 1193an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû. Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]) Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== [[Wêne: Ayyubid Az Zahir 1204 Aleppo.jpg|thumb| Perveyên Az Zahir ji sala 1204an lî Helebê.]] ==== Awayî ==== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. Sê rêyên sereke yên Eyyûbiyan hebûn ku ji bo birêvebirina bajar û bajarokên xwe hewcedarê elîtên xwende bin. Hin ji van serokên herêmî ku bi navê şêx têne nasîn, ketine xizmeta maleke desthilatdar a Eyûbî û bi vî rengî daxwazên wan ên ji bo desthilatdariyê ji dahat û bandora malên Eyûbî hatine piştgirî kirin. Yên din rasterast ji dahatên ku ji dîwanê, saziyeke hikûmî ya bilind a dewletê, dihatin dayîn. Rêbaza sêyem jî dayîna dahatên ewqafên xêrxwazî ​​yên ku bi navê weqfê dihatin binavkirin ji şêxan re bû. Eyyûbiyan, mîna pêşiyên xwe yên cihê yên li herêmê, kêm dezgehên dewletê hebûn ku bi wan karîbûn derbasî bajar û bajarokên xwe bibin. Ji bo ku xwe bi elîta xwendewar a bajarên xwe ve girêbidin, xwe dispêrin bikaranîna siyasî ya pratîkên patronajê. Tayînkirina dahata waqfê ji bo vê elîtê dişibihe tayînkirina feydeyan (îqta'et) ji fermandar û generalên artêşê re. Di her du haletan de jî, wê karî Eyûbiyan elîteke girêdayî, lê ne ji aliyê îdarî ve bidest bixin. Piştî dagirkirina Orşelîmê di sala 1187 de, Eyûbiyên di bin serokatiya Selahedîn de dibe ku yekem kes bûn ku pozîsyona emir el-hajj (fermandarê hecê) ji bo parastina karwanên hecê yên salane ku ji Şamê diçûn Mekkê bi tayînkirina Tughtekîn ibn Eyûb re ava kirin. ===Cihê hikûmetê=== [[Wêne: Flickr - HuTect ShOts - Citadel of Salah El.Din and Masjid Muhammad Ali قلعة صلاح الدين الأيوبي ومسجد محمد علي - Cairo - Egypt - 17 04 2010 (4).jpg|thumb| Qesra ku ji aliyê Selahedîn Eyûbî ve hatiye çêkirin û heta niha jî heye]] Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] koq9zc9ceko1qafksbsjvsjukpl17im 1094875 1094874 2022-08-11T00:06:03Z 2001:871:210:2D03:6032:A03C:A1D4:8149 /* Cihê hikûmetê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an) | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan du bin Selahedîn Eyûbî di sala 1193an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû. Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]) Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== [[Wêne: Ayyubid Az Zahir 1204 Aleppo.jpg|thumb| Perveyên Az Zahir ji sala 1204an lî Helebê.]] ==== Awayî ==== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. Sê rêyên sereke yên Eyyûbiyan hebûn ku ji bo birêvebirina bajar û bajarokên xwe hewcedarê elîtên xwende bin. Hin ji van serokên herêmî ku bi navê şêx têne nasîn, ketine xizmeta maleke desthilatdar a Eyûbî û bi vî rengî daxwazên wan ên ji bo desthilatdariyê ji dahat û bandora malên Eyûbî hatine piştgirî kirin. Yên din rasterast ji dahatên ku ji dîwanê, saziyeke hikûmî ya bilind a dewletê, dihatin dayîn. Rêbaza sêyem jî dayîna dahatên ewqafên xêrxwazî ​​yên ku bi navê weqfê dihatin binavkirin ji şêxan re bû. Eyyûbiyan, mîna pêşiyên xwe yên cihê yên li herêmê, kêm dezgehên dewletê hebûn ku bi wan karîbûn derbasî bajar û bajarokên xwe bibin. Ji bo ku xwe bi elîta xwendewar a bajarên xwe ve girêbidin, xwe dispêrin bikaranîna siyasî ya pratîkên patronajê. Tayînkirina dahata waqfê ji bo vê elîtê dişibihe tayînkirina feydeyan (îqta'et) ji fermandar û generalên artêşê re. Di her du haletan de jî, wê karî Eyûbiyan elîteke girêdayî, lê ne ji aliyê îdarî ve bidest bixin. Piştî dagirkirina Orşelîmê di sala 1187 de, Eyûbiyên di bin serokatiya Selahedîn de dibe ku yekem kes bûn ku pozîsyona emir el-hajj (fermandarê hecê) ji bo parastina karwanên hecê yên salane ku ji Şamê diçûn Mekkê bi tayînkirina Tughtekîn ibn Eyûb re ava kirin. ====Cihê hikûmetê==== [[Wêne: Flickr - HuTect ShOts - Citadel of Salah El.Din and Masjid Muhammad Ali قلعة صلاح الدين الأيوبي ومسجد محمد علي - Cairo - Egypt - 17 04 2010 (4).jpg|thumb| Qesra ku ji aliyê Selahedîn Eyûbî ve hatiye çêkirin û heta niha jî heye]] Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] 88g05o6w4hlhee5xkw2xt9y81licgf9 1094876 1094875 2022-08-11T00:06:37Z 2001:871:210:2D03:6032:A03C:A1D4:8149 /* Cihê hikûmetê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an) | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1193 AD.jpg|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan du bin Selahedîn Eyûbî di sala 1193an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû. Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]) Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== [[Wêne: Ayyubid Az Zahir 1204 Aleppo.jpg|thumb| Perveyên Az Zahir ji sala 1204an lî Helebê.]] ==== Awayî ==== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. Sê rêyên sereke yên Eyyûbiyan hebûn ku ji bo birêvebirina bajar û bajarokên xwe hewcedarê elîtên xwende bin. Hin ji van serokên herêmî ku bi navê şêx têne nasîn, ketine xizmeta maleke desthilatdar a Eyûbî û bi vî rengî daxwazên wan ên ji bo desthilatdariyê ji dahat û bandora malên Eyûbî hatine piştgirî kirin. Yên din rasterast ji dahatên ku ji dîwanê, saziyeke hikûmî ya bilind a dewletê, dihatin dayîn. Rêbaza sêyem jî dayîna dahatên ewqafên xêrxwazî ​​yên ku bi navê weqfê dihatin binavkirin ji şêxan re bû. Eyyûbiyan, mîna pêşiyên xwe yên cihê yên li herêmê, kêm dezgehên dewletê hebûn ku bi wan karîbûn derbasî bajar û bajarokên xwe bibin. Ji bo ku xwe bi elîta xwendewar a bajarên xwe ve girêbidin, xwe dispêrin bikaranîna siyasî ya pratîkên patronajê. Tayînkirina dahata waqfê ji bo vê elîtê dişibihe tayînkirina feydeyan (îqta'et) ji fermandar û generalên artêşê re. Di her du haletan de jî, wê karî Eyûbiyan elîteke girêdayî, lê ne ji aliyê îdarî ve bidest bixin. Piştî dagirkirina Orşelîmê di sala 1187 de, Eyûbiyên di bin serokatiya Selahedîn de dibe ku yekem kes bûn ku pozîsyona emir el-hajj (fermandarê hecê) ji bo parastina karwanên hecê yên salane ku ji Şamê diçûn Mekkê bi tayînkirina Tughtekîn ibn Eyûb re ava kirin. ====Cihê hikûmetê==== [[Wêne: Flickr - HuTect ShOts - Citadel of Salah El.Din and Masjid Muhammad Ali قلعة صلاح الدين الأيوبي ومسجد محمد علي - Cairo - Egypt - 17 04 2010 (4).jpg|thumb| Qesra ku ji aliyê Selahedîn Eyûbî li Qahîre ve hatiye çêkirin û heta niha jî heye]] Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] eo62oykc4nwkr954bfbk1mlit76f4wb 0 9424 1094857 992437 2022-08-10T13:57:18Z Kovan kurdish 36474 Sala tomar Kirna album w jihe tomar kirne wikitext text/x-wiki {{ne rind kurdî}} '''Koma Wetan''' yekemîn koma 'rock a kurdî' ye l sala 1973 l soviet union album tomar kirya. == Portre == Kom di sala 1973an de ji aliyê 4 ciwanên [[kurd]] ên [[Qefqasya]]<nowiki/>yê (îro: [[Gurcistan]]) ve hate damezirandin. Piştî xebatên amator ciwan biryar didin ku komenê dadimezrînin û li ser dikê muzîka xwe pêskêşî gel bikin. Kom di destpêka kariyera xwe de helbestên helbestvanên kurd ên Qefqasyayê - wekî [[Mîkaîl Reşît]], Karlînî Çaçan, Eliyê Îsko, Ordixanê Celîl û Latifî Husret - werdigerîne stranan. === Endamên komê === [[Kerem Tahar Gerdenzerî|Kerem Gerdenzerî]] 6 adar 1952 li bajarê [[Tbîlîsî|Tibîlîs]]î li [[Gurcistan]] ji dayik bû. Kurdê [[Êzdîtî|êzidî]] ye. Wî li zaningeha muzikê beşa Bas Guitar xwend û di sala 1976an de digel sê hevalên din Koma Wetan ava dike. Ew neha jiyana xwe li bajarê [[Mosko]]<nowiki/>yê ([[Rûsya]]) berdewam dike. == Damezrandina rocka kurdî == {{GotarêBingeh|Rocka kurdî}} Di sala 1978an da televîzyona neteweyî ya Gurcistanê komê dawetî festîvaleke muzîkê dike û kom bi vî rengî xwe ji cîhanê re dide nasîn. Di wê demê de kişandina albuman dijwar be jî, kom biryar dide ku wê albumekê amade bike. Lewra amadekirina yekemîn albumê bi salan diajo û li hemberî qedandinê albûm berî Perestroika yê dernakeve piyasê. Navê yekemîn albuma komê 'Azadî' dibe û di sala 1979an de tê weşandin. Îro ev albûm wekî yekemîn albuma rocka kurdî tê qebulkirin. Di sala 1991an de koma Wetan belaw dibe, lê [[Kerem Tahar Gerdenzerî|Kerem Gerdenzerî]] xebatên xwe yên muzikê berdewam dike. == Girêdanên derve == * Binêre: [[Kerem Gerdenzerî]] * Strana [http://youtube.com/watch?v=IAd9K5HA7ik Sine] di YouTube de * [http://www.cafrande.org/?p=790 Cafrande.org: Ilk Kürtçe Rock grubu Koma Wetan v SSCB'de çıkan ilk albümü 'Azadî'] {{kurt}} [[Kategorî:Koma muzîkê]] [[Kategorî:Rockvan]] 13zj5xlchrzartcwgv5f01l8wxf1ilp 1094863 1094857 2022-08-10T19:08:21Z MikaelF 935 ? Guhertoya 1094857 ya [[Special:Contributions/Kovan kurdish|Kovan kurdish]] ([[User talk:Kovan kurdish|gotûbêj]]) şûnde kir wikitext text/x-wiki {{ne rind kurdî}} '''Koma Wetan''' yekemîn koma 'rock a kurdî' ye. == Portre == Kom di sala 1973an de ji aliyê 4 ciwanên [[kurd]] ên [[Qefqasya]]<nowiki/>yê (îro: [[Gurcistan]]) ve hate damezirandin. Piştî xebatên amator ciwan biryar didin ku komenê dadimezrînin û li ser dikê muzîka xwe pêskêşî gel bikin. Kom di destpêka kariyera xwe de helbestên helbestvanên kurd ên Qefqasyayê - wekî [[Mîkaîl Reşît]], Karlînî Çaçan, Eliyê Îsko, Ordixanê Celîl û Latifî Husret - werdigerîne stranan. === Endamên komê === [[Kerem Tahar Gerdenzerî|Kerem Gerdenzerî]] 6 adar 1952 li bajarê [[Tbîlîsî|Tibîlîs]]î li [[Gurcistan]] ji dayik bû. Kurdê [[Êzdîtî|êzidî]] ye. Wî li zaningeha muzikê beşa Bas Guitar xwend û di sala 1976an de digel sê hevalên din Koma Wetan ava dike. Ew neha jiyana xwe li bajarê [[Mosko]]<nowiki/>yê ([[Rûsya]]) berdewam dike. == Damezrandina rocka kurdî == {{GotarêBingeh|Rocka kurdî}} Di sala 1978an da televîzyona neteweyî ya Gurcistanê komê dawetî festîvaleke muzîkê dike û kom bi vî rengî xwe ji cîhanê re dide nasîn. Di wê demê de kişandina albuman dijwar be jî, kom biryar dide ku wê albumekê amade bike. Lewra amadekirina yekemîn albumê bi salan diajo û li hemberî qedandinê albûm berî Perestroika yê dernakeve piyasê. Navê yekemîn albuma komê 'Azadî' dibe û di sala 1979an de tê weşandin. Îro ev albûm wekî yekemîn albuma rocka kurdî tê qebulkirin. Di sala 1991an de koma Wetan belaw dibe, lê [[Kerem Tahar Gerdenzerî|Kerem Gerdenzerî]] xebatên xwe yên muzikê berdewam dike. == Girêdanên derve == * Binêre: [[Kerem Gerdenzerî]] * Strana [http://youtube.com/watch?v=IAd9K5HA7ik Sine] di YouTube de * [http://www.cafrande.org/?p=790 Cafrande.org: Ilk Kürtçe Rock grubu Koma Wetan v SSCB'de çıkan ilk albümü 'Azadî'] {{kurt}} [[Kategorî:Koma muzîkê]] [[Kategorî:Rockvan]] ogz83oclhhntytoem06nk6uf3zj8rvr 0 10217 1094858 992747 2022-08-10T16:10:09Z 5.176.250.183 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank navçe | Nav = Navçeya Qerebaxanê | Navê_din = | Navê_fermî = Arıcak | Wêne = | Wêne_sernav = | Welat = [[Bakurê Kurdistanê]] <!--- KARGÊRIYÎ --------------> | Dûgel = [[Tirkiye]] | Parêzgeh = [[Xarpêt (parêzgeh)]] | Serbajar = Qerebaxan | Qeymeqam = | Hejmara_nahiyan = 1 <!--- BINEBEŞ ----------------> | Hejmara_bajarokan = 4 | Hejmara_taxan = | Hejmara_gundan = 10 | Hejmara_mezran = | Gelhê_navçeyê = 16.937<ref>[http://report.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&report=idari_yapi_2008.RDF&p_il1=23&p_yil=2008&desformat=html&ENVID=adnksdb2Env tuik, 2008]</ref> <!--- GELHE û ERDNÎGAR -------> | Gelhê_navçeyê_sal = [[2008]] | Gelhê_bajaran = | Gelhê_gundan = | Rûerd_navçe = 374 | Berbelavî_navçe = 45,3 | Gelhe_serbajar = 4.039 <!--- BAJARÊ NAVENDÎ ---------> | Gelhê_serbajarê_sal= [[2008]] | Rûerd_serbajar = | Bilindayî_serbajar = 1.100 | Koda_postayê = 23510 | Koda_telefonê = (+90) 424 | nexşeya_cihan = Tirkiye | koordînat = {{Koord|38|33|51|N|40|8|4|E|display=inline, title}} }} '''Qerebegan''', '''Mîyaran''' an jî '''Mîrvan''' ([[tirkî]]: ''Arıcak'') yek ji navçeyên [[Mezra|Mezrayê]] ye. Navê Mîrvan di sala [[1960]] da hatîye qedexekirin. Mîrvan 112 km li başûrrojhilatê [[Mezra|Mezrayê]] dikeve. Firehiya erdê Mîrvanê 257[[km²]], bilindahî ji rûyê avê 1.100m ye. Piraniya axa navçeyê daristan e. Aborî li ser xwedîkirina ajalan e. [[Çemê Berkilîn]] û Mîrvan ku her du jî şaxên [[Robara Dîcleyê]] ne, di axa Mîrvanê de derbasdibin. Dîroka herêmê ji ya [[Kurdistan]]ê ne cudatir e. Gorî îdiyan navçeyê navê xwe ji [[Çemê Mîrvan]] girtiye. Di qeydên dîrokî yê Ereban de navê navçeyê wekî Meravîn û ya Farsan de Miyanrûyan (ango meyanê / nava du rûyan / robaran) derbasdibe. Dîroknas di wê baweriyê de ne navçe wekî gund di destpêka [[1500]] da avabûye. Di sala [[1972]] de bûye şaredarî û di sala [[1987]] de jî bûye navçe. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|38|33|51|N|40|08|04|E|type:city|display=title}} {{Navçeyên Xarpêtê}} [[Kategorî:Navçeyên Elezîzê]] cql4q3plit2nm9mfx68n9g5px4sx2wa 1094859 1094858 2022-08-10T16:12:11Z 5.176.250.183 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank navçe | Nav = Navçeya Qerebeganê | Navê_din = Mîyaran | Navê_fermî = Arıcak | Wêne = | Wêne_sernav = | Welat = [[Bakurê Kurdistanê]] <!--- KARGÊRIYÎ --------------> | Dûgel = [[Tirkiye]] | Parêzgeh = [[Xarpêt (parêzgeh)]] | Serbajar = Qerebegan | Qeymeqam = | Hejmara_nahiyan = 1 <!--- BINEBEŞ ----------------> | Hejmara_bajarokan = 4 | Hejmara_taxan = | Hejmara_gundan = 10 | Hejmara_mezran = | Gelhê_navçeyê = 16.937<ref>[http://report.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&report=idari_yapi_2008.RDF&p_il1=23&p_yil=2008&desformat=html&ENVID=adnksdb2Env tuik, 2008]</ref> <!--- GELHE û ERDNÎGAR -------> | Gelhê_navçeyê_sal = [[2008]] | Gelhê_bajaran = | Gelhê_gundan = | Rûerd_navçe = 374 | Berbelavî_navçe = 45,3 | Gelhe_serbajar = 4.039 <!--- BAJARÊ NAVENDÎ ---------> | Gelhê_serbajarê_sal = [[2008]] | Rûerd_serbajar = | Bilindayî_serbajar = 1.100 | Koda_postayê = 23510 | Koda_telefonê = (+90) 424 | nexşeya_cihan = Tirkiye | koordînat = {{Koord|38|33|51|N|40|8|4|E|display=inline, title}} }} '''Qerebegan''', '''Mîyaran''' an jî '''Mîrvan''' ([[tirkî]]: ''Arıcak'') yek ji navçeyên [[Mezra|Mezrayê]] ye. Navê Mîrvan di sala [[1960]] da hatîye qedexekirin. Mîrvan 112 km li başûrrojhilatê [[Mezra|Mezrayê]] dikeve. Firehiya erdê Mîrvanê 257[[km²]], bilindahî ji rûyê avê 1.100m ye. Piraniya axa navçeyê daristan e. Aborî li ser xwedîkirina ajalan e. [[Çemê Berkilîn]] û Mîrvan ku her du jî şaxên [[Robara Dîcleyê]] ne, di axa Mîrvanê de derbasdibin. Dîroka herêmê ji ya [[Kurdistan]]ê ne cudatir e. Gorî îdiyan navçeyê navê xwe ji [[Çemê Mîrvan]] girtiye. Di qeydên dîrokî yê Ereban de navê navçeyê wekî Meravîn û ya Farsan de Miyanrûyan (ango meyanê / nava du rûyan / robaran) derbasdibe. Dîroknas di wê baweriyê de ne navçe wekî gund di destpêka [[1500]] da avabûye. Di sala [[1972]] de bûye şaredarî û di sala [[1987]] de jî bûye navçe. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|38|33|51|N|40|08|04|E|type:city|display=title}} {{Navçeyên Xarpêtê}} [[Kategorî:Navçeyên Elezîzê]] rzhqw6u7mqas3t0w7abb9c971q0u8z1 1094860 1094859 2022-08-10T16:15:20Z 5.176.250.183 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank navçe | Nav = Navçeya Qerebeganê | Navê_din = Mîyaran | Navê_fermî = Arıcak | Wêne = | Wêne_sernav = | Welat = [[Bakurê Kurdistanê]] <!--- KARGÊRIYÎ --------------> | Dûgel = [[Tirkiye]] | Parêzgeh = [[Xarpêt (parêzgeh)]] | Serbajar = Qerebegan/Mîyaran | Qeymeqam = | Hejmara_nahiyan = 1 <!--- BINEBEŞ ----------------> | Hejmara_bajarokan = 4 | Hejmara_taxan = | Hejmara_gundan = 10 | Hejmara_mezran = | Gelhê_navçeyê = 16.937<ref>[http://report.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&report=idari_yapi_2008.RDF&p_il1=23&p_yil=2008&desformat=html&ENVID=adnksdb2Env tuik, 2008]</ref> <!--- GELHE û ERDNÎGAR -------> | Gelhê_navçeyê_sal = [[2008]] | Gelhê_bajaran = | Gelhê_gundan = | Rûerd_navçe = 374 | Berbelavî_navçe = 45,3 | Gelhe_serbajar = 4.039 <!--- BAJARÊ NAVENDÎ ---------> | Gelhê_serbajarê_sal = [[2008]] | Rûerd_serbajar = | Bilindayî_serbajar = 1.100 | Koda_postayê = 23510 | Koda_telefonê = (+90) 424 | nexşeya_cihan = Tirkiye | koordînat = {{Koord|38|33|51|N|40|8|4|E|display=inline, title}} }} '''Qerebegan''', '''Mîyaran''' an jî '''Mîrvan''' ([[tirkî]]: ''Arıcak'') yek ji navçeyên [[Mezra|Mezrayê]] ye. Navê Mîrvan di sala [[1960]] da hatîye qedexekirin. Mîrvan 112 km li başûrrojhilatê [[Mezra|Mezrayê]] dikeve. Firehiya erdê Mîrvanê 257[[km²]], bilindahî ji rûyê avê 1.100m ye. Piraniya axa navçeyê daristan e. Aborî li ser xwedîkirina ajalan e. [[Çemê Berkilîn]] û Mîrvan ku her du jî şaxên [[Robara Dîcleyê]] ne, di axa Mîrvanê de derbasdibin. Dîroka herêmê ji ya [[Kurdistan]]ê ne cudatir e. Gorî îdiyan navçeyê navê xwe ji [[Çemê Mîrvan]] girtiye. Di qeydên dîrokî yê Ereban de navê navçeyê wekî Meravîn û ya Farsan de Miyanrûyan (ango meyanê / nava du rûyan / robaran) derbasdibe. Dîroknas di wê baweriyê de ne navçe wekî gund di destpêka [[1500]] da avabûye. Di sala [[1972]] de bûye şaredarî û di sala [[1987]] de jî bûye navçe. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|38|33|51|N|40|08|04|E|type:city|display=title}} {{Navçeyên Xarpêtê}} [[Kategorî:Navçeyên Elezîzê]] 2j35880pu1wc0zog8emh5rt803in4fn 0 16818 1094861 996878 2022-08-10T17:55:42Z 5.121.237.144 Fixed typo wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Komara Agiriyê | nav = Komara Araratê | nav ziman = | nav2 = Komara Kurdî ya Agiriyê | nav2 ziman = | sal destpêk = [[1927]] | sal dawî = [[1931]] | al = Flag of Republic of Ararat.svg | al lînk = [[Alaya Kurdistanê]] | nîşan = Logo of Ararat.jpg | nîşan lînk = [[Nîşana Herêma Kurdistanê|Nîşana Kurdistanê]] | nexşe = Republic of Ararat.png | binnexşe = Komara Araratê 1927-1931 | paytext = [[Kurdava]]<ref name="Jwaideh">Wadie Jwaideh, ''The Kurdish national movement: its origins and development'', Syracuse University Press, 2006, ISBN 978-0-8156-3093-7, [http://books.google.com.tr/books?id=FCbspX-dGPYC&pg=PA211&dq=Kurdava+1930&hl=tr&ei=pPeyTNu5GYrCcY6-9aYN&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CC8Q6AEwAg#v=onepage&q=Kurd%20Ava&f=false p. 211.]</ref><ref name="Sayan">Celal Sayan, ''La construction de l'état national turc et le mouvement national kurde, 1918-1938'', Presses universitaires du septentrion, 2002, [http://books.google.com.tr/books?id=Y1MtAQAAIAAJ&q=Kurdava+1930&dq=Kurdava+1930&hl=tr&ei=pPeyTNu5GYrCcY6-9aYN&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CCsQ6AEwAQ p. 649.]</ref><br/><small> | ziman = [[Zimanê kurdî|Kurdî]] [[Kurmancî]] û [[Zazakî]] | ol = | hikûmet = [[Komarî]] | dirav = | sernav serokA = Serokê hikûmetê | serokA1 = [[Biroyê Heskî Têlî]] | serokA1 sal = {{nowrap|1927 - 1931}} | sernav serokB = Fermandarê artêşê | serokB1 = [[Îhsan Nûrî Paşa]] | serokB2 sal = 1921 - 1924 | berê1 = [[Komara Tirkiyeyê]] | berê1 al = Flag of Turkey.svg | berê1_rûpel = Komara Tirkiye | paşê1 = [[Tirkiye|Komara Tirkiyeyê]] | paşê1 al = Flag of Turkey.svg | paşê1_rûpel = Komara Tirkiyeyê }} '''Komara Agiriyê''' yan '''Komara Araratê''' yan jî '''Komara Yekem''' yek ji dewletên kurd ên dîrokî ye. Di pêvajoya [[Serhildana Agiriyê]] de ji aliyê tevgera kurd ve hatiye îlankirin. Gelê Kurd piştî têkçûyîna [[osmanî]] wekî gelên din li azadiya xwe digere. Gorî [[peymana Sevrê]] mafê kurd û ermeniyan ên dewletbûnê ji aliyê osmaniyan ve hatibû pejirandin. Lê di praktîkê de tirkan nedixwastin kurd bibin xwedî dewlet û ji bo wê jî çi ji destê wan bihata dikirin. Bi şikestina tevgera di bin pêşengiya [[Şêx Seîd]] re, navenda doza azadiya Kurdistanê bû Agirî. Serokê Kurd [[Îhsan Nûrî Paşa]] tevger û şereke nûjen dida û roj bi roj Kurd berî bi serkeftinê dibûn. Tê zanîn rêxistina Xoybûnê serhildan birêvedibir. [[Xoybûn]] îlankirina Komara Agiriyê ''(li Ewropa Komara Araratê dihate binavkirin û pirranî wisa tê zanîn)'' bi fermî kir. Komar dê sazûmaniyeke demokratîk avabikira û Kurd û [[Ermenî]] di nava dostanî û têkildariyê de bijiyan. [[Biroyê Heskî Têlî]] ([[Îbrahîm Heskî]]) bû serokê birêvebiriya avakirina hikûmetê û karên sîvîl. Herwekî [[Temir Axa]] wekî serokê artêşê û berpirsiyarê birêvebiriya avakirina karên leşkerî hate peywirdarkirin. Bi alîkariya [[YKSS]], [[Brîtanya]] û [[Îran]]ê hêza kurdan hate şikestin û serhildan têkçû. Lê heya sala 1931ê ala Komara Agiriyê her dihate pêldan. == Xebatên Xoybûnê == [[Wêne:Ağrı, an imagined Kurdistan is buried here..PNG|thumb|150px|left|Piştî têkbirina komara Agiriyê, karîkatura di [[Milliyet]]ê de;''Kurdistana Xeyalî li vê derê veşartiye''.]] Di vê navbêrê de di encama xebatên ronakbîrên kurd ên bi rêxistinkirinê yên ku di rêxistinên [[kurd]]an de xebatkirine, li beldeya [[Bihamdum]] ya [[Libnan]]ê Kongreya Serbixwe ya Xoybûnê hate lidarxistin û vê Kongreyê li gel hemu rêxistinên kurd, serekeşîrên mûxalîf ên li [[Kurdistan]]ê jî anîbû cem hev. Li hemberî banga hukumetê ya "efuya giştî" [[Xoybun]]ê li her deverê [[belavok]] belavkirin û bang li eşîretan kir ku bi gotinên efuyê neyên xapandin. Di vê navbêrê de Îhsan Nûrî Paşa di ser [[Îran]]ê re derbasî cîhê ku eşîreta celaliyan rabû ser pêyan, yanî derbasî Agiriyê bû. [[Îhsan Nûrî Paşa]], li vê derê serekeşîrên ku rabûne [[serhildan]]ê, di nava tevgereke çekdarî de bi rêxistin kir. Piştî ku berxwedana Agiriyê ji aliyê hêzên artêşa Komara Tirk ve hatin temirandin, di rojnameyên wê demê de qarîqatorekî qerfî hatibû weşandin û tê de li ser goristanekê wiha hatibû nivîsîn: "Kurdistana Xeyalî li vê derê veşartiye...". Dixwestin bibêjin ku êdî pirsgirêka kurdî hatiye betonkirin. ==Ala== Al yekem carî di dema tevgera ji bo serxwebûna [[Kurdistan|Kurdistanê]] ji [[Împeratoriya Osmanî]] de xuya bû û dişibe guhertoyek berê ku ji hêla rêxistina Xoybûn ve hatibû afirandin, di serhildana Araratê ya 1930 de çalak bû, û di dema 1927 de ji hêla Komara Araratê ya veqetandî ve hat daliqandin. –1931. [[Wêne:Flag of Republic of Ararat.svg|center|thumb|346x346px|Alaya [[Komara Agiriyê|Komara '''Agiriyê''']] ku di 1927 de hate afirandin<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=i9IsAAAAIAAJ&q=kurmu%C5%9F,+%C3%BC%C3%A7+renkli&dq=kurmu%C5%9F,+%C3%BC%C3%A7+renkli&hl=tr&ei=pxC1TN76JYrRcbG9kNcI&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDMQ6AEwAg|title=Ağrı Dağı isyanı|last=Nuri (Paşa.)|first=İhsan|last2=Paşa|first2=İhsan Nuri|date=1992|publisher=MED Yayıncılık|language=tr}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://chawykurd.com/details.aspx?=hewal&jmare=3683&Jor=9|title=کۆماری ئارارات، ئاوڕدانەوەیەک لە مێژوو|website=chawykurd.com|access-date=2021-02-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.ekurds.com/english/republicsofararat.htm|title=Republics of Ararat|website=www.ekurds.com|access-date=2021-02-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.crwflags.com/fotw/flags/krd_slvd.html|title=Kurdistan: Short-lived independent states|website=www.crwflags.com|access-date=2021-02-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.rbvex.it/asiapag/curdialtre.html|title=Curdi repubbliche|website=www.rbvex.it|access-date=2021-02-01}}</ref>]] == Bide ber == * [[Keyaniya Kurdistanê]] * [[Komara Kurdistanê]] * [[Kurdistana Sor]] *[[Komara kurdî ya Laçînê]] == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Bakurê Kurdistanê]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Serhildanên Agiriyê]] [[Kategorî:Dewletên dîrokî]] 9k33dvq7i6aq8bqj8vyq11fkzjqm2j0 1094862 1094861 2022-08-10T17:57:08Z 5.121.237.144 Fixed typo wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Komara Agiriyê | nav = Komara Araratê | nav ziman = | nav2 = Komara Kurdî ya Agiriyê | nav2 ziman = | sal destpêk = [[1927]] | sal dawî = [[1931]] | al = Flag of Republic of Ararat.svg | al lînk = [[Alaya Kurdistanê]] | nîşan = Logo of Ararat.jpg | nîşan lînk = [[Nîşana Herêma Kurdistanê|Nîşana Kurdistanê]] | nexşe = Republic of Ararat.png | binnexşe = Komara Araratê 1927-1931 | paytext = [[Kurdava]]<ref name="Jwaideh">Wadie Jwaideh, ''The Kurdish national movement: its origins and development'', Syracuse University Press, 2006, ISBN 978-0-8156-3093-7, [http://books.google.com.tr/books?id=FCbspX-dGPYC&pg=PA211&dq=Kurdava+1930&hl=tr&ei=pPeyTNu5GYrCcY6-9aYN&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CC8Q6AEwAg#v=onepage&q=Kurd%20Ava&f=false p. 211.]</ref><ref name="Sayan">Celal Sayan, ''La construction de l'état national turc et le mouvement national kurde, 1918-1938'', Presses universitaires du septentrion, 2002, [http://books.google.com.tr/books?id=Y1MtAQAAIAAJ&q=Kurdava+1930&dq=Kurdava+1930&hl=tr&ei=pPeyTNu5GYrCcY6-9aYN&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CCsQ6AEwAQ p. 649.]</ref><br/><small> | ziman = [[Zimanê kurdî|Kurdî]] ( [[Kurmancî]] û [[Zazakî]] ) | ol = | hikûmet = [[Komarî]] | dirav = | sernav serokA = Serokê hikûmetê | serokA1 = [[Biroyê Heskî Têlî]] | serokA1 sal = {{nowrap|1927 - 1931}} | sernav serokB = Fermandarê artêşê | serokB1 = [[Îhsan Nûrî Paşa]] | serokB2 sal = 1921 - 1924 | berê1 = [[Komara Tirkiyeyê]] | berê1 al = Flag of Turkey.svg | berê1_rûpel = Komara Tirkiye | paşê1 = [[Tirkiye|Komara Tirkiyeyê]] | paşê1 al = Flag of Turkey.svg | paşê1_rûpel = Komara Tirkiyeyê }} '''Komara Agiriyê''' yan '''Komara Araratê''' yan jî '''Komara Yekem''' yek ji dewletên kurd ên dîrokî ye. Di pêvajoya [[Serhildana Agiriyê]] de ji aliyê tevgera kurd ve hatiye îlankirin. Gelê Kurd piştî têkçûyîna [[osmanî]] wekî gelên din li azadiya xwe digere. Gorî [[peymana Sevrê]] mafê kurd û ermeniyan ên dewletbûnê ji aliyê osmaniyan ve hatibû pejirandin. Lê di praktîkê de tirkan nedixwastin kurd bibin xwedî dewlet û ji bo wê jî çi ji destê wan bihata dikirin. Bi şikestina tevgera di bin pêşengiya [[Şêx Seîd]] re, navenda doza azadiya Kurdistanê bû Agirî. Serokê Kurd [[Îhsan Nûrî Paşa]] tevger û şereke nûjen dida û roj bi roj Kurd berî bi serkeftinê dibûn. Tê zanîn rêxistina Xoybûnê serhildan birêvedibir. [[Xoybûn]] îlankirina Komara Agiriyê ''(li Ewropa Komara Araratê dihate binavkirin û pirranî wisa tê zanîn)'' bi fermî kir. Komar dê sazûmaniyeke demokratîk avabikira û Kurd û [[Ermenî]] di nava dostanî û têkildariyê de bijiyan. [[Biroyê Heskî Têlî]] ([[Îbrahîm Heskî]]) bû serokê birêvebiriya avakirina hikûmetê û karên sîvîl. Herwekî [[Temir Axa]] wekî serokê artêşê û berpirsiyarê birêvebiriya avakirina karên leşkerî hate peywirdarkirin. Bi alîkariya [[YKSS]], [[Brîtanya]] û [[Îran]]ê hêza kurdan hate şikestin û serhildan têkçû. Lê heya sala 1931ê ala Komara Agiriyê her dihate pêldan. == Xebatên Xoybûnê == [[Wêne:Ağrı, an imagined Kurdistan is buried here..PNG|thumb|150px|left|Piştî têkbirina komara Agiriyê, karîkatura di [[Milliyet]]ê de;''Kurdistana Xeyalî li vê derê veşartiye''.]] Di vê navbêrê de di encama xebatên ronakbîrên kurd ên bi rêxistinkirinê yên ku di rêxistinên [[kurd]]an de xebatkirine, li beldeya [[Bihamdum]] ya [[Libnan]]ê Kongreya Serbixwe ya Xoybûnê hate lidarxistin û vê Kongreyê li gel hemu rêxistinên kurd, serekeşîrên mûxalîf ên li [[Kurdistan]]ê jî anîbû cem hev. Li hemberî banga hukumetê ya "efuya giştî" [[Xoybun]]ê li her deverê [[belavok]] belavkirin û bang li eşîretan kir ku bi gotinên efuyê neyên xapandin. Di vê navbêrê de Îhsan Nûrî Paşa di ser [[Îran]]ê re derbasî cîhê ku eşîreta celaliyan rabû ser pêyan, yanî derbasî Agiriyê bû. [[Îhsan Nûrî Paşa]], li vê derê serekeşîrên ku rabûne [[serhildan]]ê, di nava tevgereke çekdarî de bi rêxistin kir. Piştî ku berxwedana Agiriyê ji aliyê hêzên artêşa Komara Tirk ve hatin temirandin, di rojnameyên wê demê de qarîqatorekî qerfî hatibû weşandin û tê de li ser goristanekê wiha hatibû nivîsîn: "Kurdistana Xeyalî li vê derê veşartiye...". Dixwestin bibêjin ku êdî pirsgirêka kurdî hatiye betonkirin. ==Ala== Al yekem carî di dema tevgera ji bo serxwebûna [[Kurdistan|Kurdistanê]] ji [[Împeratoriya Osmanî]] de xuya bû û dişibe guhertoyek berê ku ji hêla rêxistina Xoybûn ve hatibû afirandin, di serhildana Araratê ya 1930 de çalak bû, û di dema 1927 de ji hêla Komara Araratê ya veqetandî ve hat daliqandin. –1931. [[Wêne:Flag of Republic of Ararat.svg|center|thumb|346x346px|Alaya [[Komara Agiriyê|Komara '''Agiriyê''']] ku di 1927 de hate afirandin<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=i9IsAAAAIAAJ&q=kurmu%C5%9F,+%C3%BC%C3%A7+renkli&dq=kurmu%C5%9F,+%C3%BC%C3%A7+renkli&hl=tr&ei=pxC1TN76JYrRcbG9kNcI&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDMQ6AEwAg|title=Ağrı Dağı isyanı|last=Nuri (Paşa.)|first=İhsan|last2=Paşa|first2=İhsan Nuri|date=1992|publisher=MED Yayıncılık|language=tr}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://chawykurd.com/details.aspx?=hewal&jmare=3683&Jor=9|title=کۆماری ئارارات، ئاوڕدانەوەیەک لە مێژوو|website=chawykurd.com|access-date=2021-02-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.ekurds.com/english/republicsofararat.htm|title=Republics of Ararat|website=www.ekurds.com|access-date=2021-02-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.crwflags.com/fotw/flags/krd_slvd.html|title=Kurdistan: Short-lived independent states|website=www.crwflags.com|access-date=2021-02-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.rbvex.it/asiapag/curdialtre.html|title=Curdi repubbliche|website=www.rbvex.it|access-date=2021-02-01}}</ref>]] == Bide ber == * [[Keyaniya Kurdistanê]] * [[Komara Kurdistanê]] * [[Kurdistana Sor]] *[[Komara kurdî ya Laçînê]] == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Bakurê Kurdistanê]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Serhildanên Agiriyê]] [[Kategorî:Dewletên dîrokî]] eodi4itdfym6mbeag9yghh6ufcaxcd4 0 29145 1094892 1066077 2022-08-11T04:19:42Z Kwamikagami 20360 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | nav = Baba Tahirê Uryan | wêne = Babatahr.png | sernavê_wêne = | navê_rastî = باباطاهر | roja_jidayikbûnê = 935 an 1000 | cihê_jidayikbûnê = [[Hemedan]], [[Îran]] | roja_mirinê = 1010 an 1055 | cihê_mirinê = Hemedan | netewe = [[Lur]] | hevwelatî = | perwerde = | pîşe = [[Fîlozof]] û [[Helbestvan]] | salên_çalak = | xebatên_navdar = | dê = | bav = | malper = | bandorbar = [[Bayezîdê Bestamî]], [[Firdewsî]], [[Camî (helbestvan)|Camî]], [[Mensûr Xelac]] | bandorker = [[Omer Xeyam]], [[Celaledînê Rûmî|Mewlana Celaledînê Rûmî]], [[Yunus Emre]] }} [[Wêne:Mausolée Baba Taher Hamedan.jpg|thumb|Aramgeha Baba Tahir, li Hemedanê (Îran)]] '''Baba Tahir''' yan '''Baba Tahirê Uryan''' (jdb. 935 [[Hemedan]] - m.1010 Hamedan), [[helbestvan]] û [[fîlozof]]ê [[kurd]] ê [[lekî]]<ref>http://helbestenkurdi-piran.blogspot.fr/2012/04/baba-tahire-uryan.html?m=1</ref><ref>Hamzehʼee, M. Reza. The Yaresan: a sociological, historical and religio-historical study of a Kurdish community, 1990.</ref> yê sedsala 11an e.<ref>http://www.farsinet.com/hamadan/babatahir.html</ref> Roja jidayikbûn û mira wî bi temamî ne kifş e, di çavkaniyan de gelek ji hev cuda dîrok nişan didin. == Nasnavê wî == Nasnavê wî Baba Tahirê ''Uryan'' bû yê ku tê wateya Baba Tahirê ''Ta'zî'' yê ku cilan li xwe nake yan jî cilên wî xweşik laşê wî nastrîne . Ev nasnav nîşan û pajoya [[derwêş]]bûna wî ye{{Çavk}}. Hundek dibêjin wateya "Uryan =Xwas" lê ev ne raste. Ji ber ku di zimanê erebî de wateya "Uryan =taziye" kesê bê cil yan kesên ku cilên wî laşê wî ne bi awayekî geştî disitirîne. Û xwas wateya wê bi erebî "Hafî, hefyan" yê ku bê pêlav û nig tazî. == Jiyan == Gelek agahdariyên li ser jiyana Baba Tahir negihiştine destê me û em bi ronakî nizanin ku bajarê ku wî di tê de ji dayik bûye kîjane (ango Baba Tahir gelê kîj bajarê [[Kurdistan]]ê bû). Guman dibe girtûperê (derdorê) 1100 salan berê niha hatbûye cîhan. Baba Tahir bi salan li [[Hemedan]]ê de dijî û mala wî ya herî dawî, ango [[gorgeh]]a wî, di meydanek (bi navê [[Meydana Baba Tahir]]) de li bakûrê bajarê [[Hemedan]] e. == Helbestvanî == Helbest û [[honrawe]]yên Baba Tahir bêtir çarîn in û wek stiranan dihatin bikaranîn. Îro rojhelatzan van helbestan girêdidin [[pehlewiyan]]. Bedaxewe heta îroj helbestên wî yên bi kurdî wek helbestên bi farsî, [[lûrî]] yan têkilek ji [[farsî]], lûrî û kurdî hatine naskirin. Belam bi rastî ev ne rast e çimku heta niha gelek [[helbestvan]] û [[hozan]]ên kurd, [[azerî]], [[gîlek]], [[mazenî]] û hwd., bûne ku bi zimanê fars helbestvanî kirine lêbelê heta niha yek helbestvanê [[Fars]] jî nebûye ku helbest û honraweyên xwe têkil kurdî bike yan hetan bi kurdî honrawe bibêje. Heger em ji dîmeneke rasteqîn û resen binêrin em dikarin bi vê rasteqînê ve bigihêjin encamek ku Baba Tahirê Xwas tenê hozaneki kurd bû ku heger dixwast bi farsî honrawe bibêje, honraweyên xwe têkil kurdî dikir! == Hindek ji helbestên Baba Tahirê Uryan == {{helbest|Xûdawenda! kê bûşim ba kê bûşim? :Mije pirr eşkê xûnîn ta kê bûşim? :Hemem kez der biranin sû te ayim :To kem ez der biranî va kê bûşim?!)) :Paçve: :Xwedê! bi kê bêjim, bi kê bêjim? :Mijang pirr hêstirên xwînî, ta kingê bêjim? :Demek ku mirov min ji der dixin, ez têm bi warê te :Heger tu jî min ji xwe der bixey, ez bi kî gazî bikim û bêjim?! :***** :((Dilim ez derdê te daîm xemîn e :Be balîn xiştim û bester zemîn e :Hemîn cûrmim kê mû te dost dîrim :Zi her ket dost dire hal în e?!)) :Paçve :Dilê min ji derdê te daîm xemgîn e :Ez ji jana evîna te hêjar bûme nivîna min zemîn e :Tenê guneha min ev e ku ez ji te hez dikim :Ji her kî re ku ji te hez bike wesa dikey bi rewş û hale wî?! :***** :((Meger şîr û pelengî ey dil ey dil? :Be mû daîm bicengî ey dil ey dil :Eger destim fitî xûnit verîjim :Bivînim ta çi rengî ey dil ey dil!)) :Paçve: :Meger tu şêr û pilingî ey dilo ey dilo? :Bi min re daîm bicengî ey dilo ey dilo :Eger bikevî destê min, xwîna te verijînim :Bibînim ka tu çi rengî ey dilo! :***** :((Hezarit dil be ğaret borde vîşe :Hezaranit ciger xûn kerde vîşe :Hezaran dax vîş, ez vîşim eşmer :Henî neşmerde ez eşmerde vîş e!)) :Paçve: :Te zêdetir (mişetir) ji hezaran dil be tarran (xaret) birin :Ji hezaran jî mişetir ciger te xwîn kirin :Hezaran dax zêdetir (mişetir), min zêdetir jî hejmart :Hêjî nejmartî ji ejmartî zêdetir in! :***** :((Sîye bextim ke bextim sernigûn bî :Tûwe rûjim ke rûjim vajgûn bî :Şûdim xar û xesê kûhê mûhebbet :Zê destê dil ke ya reb ğerqi xûn bî!)) :Paçve: :Ez reşbextim ku bextê min vajî bûye :Ez hêjarim ku rojgara min vajî bûye :Ez bûme poş û pilaxê çîyaya evînê :Gazî ji destê dil ku hêvî dikim dil di nav xwîn de bxindike! (Xwedê xenîmê dil bike!) :***** :((Nigarîna dil û cumin te dîrî :Heme peyda û penhûnim te dîrî :Nedûnim mû ke î derd ez kê dîrim :Hemî zûnim ke dermûnim te dîrî)) :Paçve: :Dilberê! (Nîgarê!), dil û gîyana min bi destên te ne :Hemî kar û barên min jî her wesa :Ez nizanim ku vî derda evînê ji ku ve hatîye nav min :Tenê dizanim ku dermanê vê derdê bi destê te ye :***** :((Dilî nazûk be sane şîşe’em bî :Eger ahî kişim endîşe’em bî :Sirişkim ger bûwe xûnîn eceb nîst :Mû an darim ke der xûn rîşe’em bî!)) :Paçve: :Dilê min mîna şûşe ye :Heger ez gazî bikim û ax bikîşim di nav dilê min de endêş û tirs e :Hêstirên min heger bûne xwînawî eceba nîye :Ez ew darim ku di nav xwîn de reh rîşe yên xwe hene! :***** :((Ço mû yek sûte dil pervaneî ne :Cehan ra hemço mû dîvaneî ne :Heme marûn û mûrûn lane dîrin :Menê bîçare ra vîraneî ne!)) :Paçve: :Wek min ti perperikê dil şewitî nîye :Di nav cîhan de dînîyekî wek min nîye :Hemî maran û moriyan hêlanên xwe hene :Lê ji minê hêjar re wêraneyek jî çine!{{çavk}} }} ==Helbestên tevkurdî== Mamoste [[Rehmet Mucteba Mînewî]] li [[muze]]ya [[Qonya]]yê de hindek parçe honrawe û [[çarîne]] bi zimanekî kevnar peyda kiriye ku yên Baba Tahir in. Ev helbestan bi giştî bi zaravayekî kurdî yê kevnar in ku îroj êdî nemaye{{Çavk}}. Lê vî zarava bi rastî pirdek e li nav ziman û zaravayên kurdî û em dikarin bêjin ku [[hewramî]], [[soranî]] û [[kirmanckî]] girê didine yek. Parçeyek ji wan helbestan: {{helbest|Zaricem dî werayî mûrc edxwerd :Mûrcan du destî we Xweda derd :Negehan bamed an bazûdarî :Zariciş kûşt û mûran zaric edxwerd :Dallê ce [[Elwend]] kohan kerd perwaz :Baziş bikûşt û xûniş pak vaxwerd :Bamed neçîrevan derdîn û dayîn :Be wekdiş tîr û dall ej kar baderd :“Bişe neçîrevan destit û ça dest :Çi înet bedkere ej kar baderd” :“Be name neşê îne wed ke min kerd :Be min her an keran her wed ke min kerd!”)) :Paçve: :Min kewek dît ku mûrî dixward :Mûran du destên xwe da ber Xwedê :Bêgav bazek hat :Kew kûşt û vêga mûran kew dixward :Şahînek (dalek) ji çîyayên [[Elwend]] firrî :Wî baz kûşt û xwîna wî jî vexward :Nêçîrvanê bêpîyare û rehm hat :Tîrek ji dal re da û wî kûşt :[Mûran got:] “Biçe nêçîrvan, destê te neyje! :Çimku te wî bedker kûşt :[Nêçîrvan got:] “Ev kar ku min kir nabe nîşana mezinahiya min :Bi min jî her we bikin ku min (ji dal re) kir!”{{Çavk}} }} == Rûbaiya Baba Tahirê Uryan == Du keziyên te li ber ruwê te ne, <br> Gul û simbil li cem te bi hev re ne; <br> Dema tu keziyên xwe belav dikî, <br> Bi hemû mûyên wan dil bi dar de ne. <center>🙝🙟</center> Tu ku qamnazenîn û dilruba yî, <br> Tu ku bêyî kilê çav bi kila yî; <br> Tu ku xwedyê du keziyên siya yî <br> Çer dipirsî ku çima awara yî. <center>🙝🙟</center> Eger derdê min yek bûya çi dibû; <br> Ger xema min hindik bûya çi dibû; <br> Li kêleka min hebîb yan tebîbek, <br> Ji herduyan yek hebûya çi dibû. <center>🙝🙟</center> Evîndar ew e ku herdem bi bela be; <br> Mîna Eyûb bi kurman mubtela be; <br> Weku Hesen binoşe tasa jehrê <br> Mîna Huseyn şehîdê Kerbela be. <center>🙝🙟</center> Min bikujî b’zorê, tê j’kê bitirsî; <br> Biqewrînî b’xorê, tê j’kê bitirsî; <br> Ez bi vî nîvdilî j’kesî natirsim, <br> Ey dilê du alem, tê j’kê bitirsî. == Helsengandina zimanê çarîneyên Baba Tahir ligel kurdî, lûrî û farsî == {| class="prettytable" |- bgcolor="#D5E0FF" ! Wûşeyê Baba Tahir{{Çavk}} || Kurdiya başûr (kelhûrî, gerrûsî, lekî, soranî) || Kurdiya bakûr (kurmancî) || Lûrî || Farsî |- | ez, mû | min, mi | ez | mo , mi | men |- | te | to, tû, tûwe | te | to | to |- | eşmerdin | eşmardin, jimardin | ejmartin | eşmardin | şêmorden |- | bûşim | bûşim | bêjim | boim | bêgûyem |- | dîr- | dîr-, he-, hes- | he- | dar- | dar- |- | dost dîrî | dost dîrî | hez dike | dust dare | dust dared |- | verîj- | rij-, riş- | verij- | rêz- | rîz- |- | vîn- | wîn-, bîn- | bîn- | bîn- | bîn- |- | sîye | sîye, reş | reş | sê | sîyah |- | rûj | rûj, roj | roj | rûz | rûz |- | bîn | bîn | bûn | bîyin | bûden |- | zûn- | zan- | zan- | dûn- | dan- |- | bûwe | bûwe, bîye | bûye | bîye | bûde |- | ed- | e(d)-, di- | di- | (mê-) | mî- |- | mûran edxwerd | mûran exwerd | mûran dixward | mirûciya eherdin | mûrçêha mîxordend |- | Xweda | Xweda, Xwa | Xwedê | Xoda | Xoda |- | dall | dall | şahîn | dal | oqab, şahîn |- | vaxwerd | hellxwerd | vexward | herd | aşamîd |- | neçîrevan | neçîrewan/-van | nêçîrvan | neçîrvan | şêkarçî |- | ej, ce | ej, je, le, de | ji, je | di , zi | ez |- | wed | wa, weha | we, wesa | çino | angûnê |- | bişe | biço | biçe | rro | boro |- |} == Helsengandin ligel hewramî, kirmanckî, lûrî û farsî == {| class="prettytable" |- bgcolor="#D5E0FF" ! Wûşeyê Baba Tahir{{Çavk}} || Hewramî || Kirmanckî || Lûrî || Farsî |- | ez, mû | min, ez (kevnar) | mi (min), ez | mo , mi | men |- | te | tu | to, ti, te | to | to |- | eşmerdin | eşmerdey | hûmar | eşmardin | şêmorden |- | zaric | jereç | zaranc | kok | kebk |- | werayî | werayî | (çîyê) werdişî | herdinî | xorak |- | ce | ce | ci | di , zi | ez |- | verîj- | rîj- | riş- | rîz- | rîz- |- | vîn- | wîn-, vîn- | vîn- | bîn- | bîn- |- | bişe | lû | şo | rro | boro |- | îne-ş bikûşt | ey ney kişt | îne-ş kûşt | î kûşt-êş | în ra koşt-eş |- |} ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == *[http://www.pen-kurd.org/gotarhome/Abdusamet_Yekbunakurdan.html Bavê Tahirê Uryanî] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111016011224/http://www.pen-kurd.org/gotarhome/Abdusamet_Yekbunakurdan.html |date=2011-10-16 }} {{Wêjevanên kurd}} [[Kategorî:Jidayikbûn 935]] [[Kategorî:Mirin 1010]] [[Kategorî:Helbestvanên kurd]] [[Kategorî:Fîlozofên kurd]] [[Kategorî:Nivîskarên kurd]] [[Kategorî:Kesên ji Hemedanê]] [[Kategorî:Kurdên Rojhilata Kurdistanê]] 48ejad4e9nxx5mjte77xdksms7kmka9 0 65064 1094889 1094595 2022-08-11T02:39:23Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokûşê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketinê de, di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Ewrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]], li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] û li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên.<ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava kirine. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên îranî yên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împeratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekem {{bz}} de, dema ku [[Med|medan]] jî bi [[Suryanî|asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|elamî]] û [[Babîl (dewlet)|babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê baktriyan û sogdiyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împeratoriya Axemenî]], zimanê farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbicur ên Împeratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî [[darî]] jî tê zanîn) û navendî belav bû - Asya (bi navê tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li [[Rojhilata Nêzîk]] di bin serweriya împeratoriyên cuda yên [[Suryanî|asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|medan]] bi [[Gelê Farsê|persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[îskît]], [[Kildanî|keldanî]] û [[kimmeriyan]], alîkariya [[Med|medan]] kir ku di sala 612an {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de [[împeratoriya Nû-Asûrî]] hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna împeratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605an {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|medan]] ve hate avakirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550î {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û împeratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî împeratoriya yekem a farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, împeratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama şerên navbera yewnanî û persan de [[Gelê Farsê|faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanistan]] û ya mayî ya [[ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser Yewnanistanê bindestê farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî împeratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka împeratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000 {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|belûçî]] bi zimanê kurdî, [[kurmancî]], [[soranî]], [[Hewramî|goranî]] û [[zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. ==Genetîk== Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên ariyanî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên ariyanî bi gelemperî bi gelên [[Ewropî]] û yên din ên [[Rojhilata Navîn]] re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî [[Gelê Farsê|fars]], [[kurd]], [[Azerî (gel)|azerî]], [[Teberi (gel)|mazenderanî]], [[gilak]] û [[zerdeştiyên hindî]], li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava û Ewrasyayê, nêzî [[Ewropî]], [[Rojhilata Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Navendî]] kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û [[homojen]] e. [[Ewropî]] û hinek [[Asyaya Başûr]] (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê [[Afrîkaya Sub-Sahara]] û [[Asyaya Rojhilat]] bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/title/plos-genetics-a-peer-reviewed-open-access-journal/oclc/162211050|title=PLoS Genetics: a peer-reviewed, open-access journal|last=Public Library of Science|date=2005|publisher=Public Library of Science|location=San Francisco, Calif.|oclc=162211050}}</ref> == Gel, ziman û welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 3g9o46ey0zbtjqo0gylz3e9kvdwulg8 0 66635 1094856 1011902 2022-08-10T12:21:55Z Dlyar 51748 wikitext text/x-wiki {{Location map | Sûrî | lat_deg = 36 | lat_min = 49 | lat_sec = | lat_dir = N | lon_deg = 38 | lon_min = 01 | lon_sec = 51 | lon_dir = E | label = Cerablus | label_size = 88 | mark = Red Dot.svg | width = 250 | float = right | caption = Cerablus ([[Sûrî]]) }} Kaniya Dil an Cerablûs{{Çavk}} an jî '''Girgamêş'''{{Çavk}}, bajarekî li [[Rojavayê Kurdistanê]] ye. Xelkê bajêr û gundên derdorê bi pirranî Kurd û ereb in, belê hindek tirkman û çerkez jî hene. == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Koord|36|49|N|38|01|E|display=title|region:SY_type:city(11570)_source:GNS-enwiki}} [[Kategorî:Bajarên Sûriyê]] [[Kategorî:Erdnîgariya Rojavaya Kurdistanê]] {{Bajar-şitil}} cqk8lq588luvdvzhrffq4jtywo6t5lf 0 83318 1094877 1017445 2022-08-11T00:35:14Z 78.180.189.64 Çavkaniyek wikitext text/x-wiki '''Hiseyîn Axayê Çongdeve''' kurê [[Şemdîn Axa|Şemdîn Axayê]] serokê eşîra [[Redkî|redkîye]]. Piştî mirina bavê xwe, ew dibe serokê eşîrê <ref>[Yakup Karataş, Beyazıd Sancağı ve İdarecileri (1700-1914.]</ref>. Di pirtûka [[Mele Mahmûdê Bazîdî]] ya bi navê [[Cami'eyê Risaleyan û Hikayetan (pirtûk)|Camî'yê Rîsaliyan û Hîkayetan]] bi [[zimanê kurmancî]]' de, di derheqê Hiseyîn Axa de du çîrok hene <ref>[Mela Mahmûdê Bazîdî, Camî'yê rîsaliyan û h'îkayetan bi zimanê kurmancî]</ref>. Her wusa di pirtûka [[Tîrêj]] ya bi navê [[Serpêhatiyên kurda]] di derheqê Hiseyîn Axa de çîrokek heye <ref>[Tîrêj, Serpêhatiyên kurda, 1992, Şam ]</ref>. Hiseyîn Axa di sala 1842an de li Qaqizmanê gundê [[Kêrsê]]ê dimire û wî gundê [[Aydinkavak|Pifika Şêxa]] ya ser bi [[Kaxizman|Qaqizmana]] [[Qers]]ê çal dikin. Di sala 1960î de di erdhejekê de merzel xera dibe. Piştî mirina wî, kurê wî Şemdîn Axayê Piçûk dibe serokê eşîrê. [[Sirmelî Memed Paşa]] yê ku [[Evdalê Zeynikê]] dengbêjê wî bû, xwarziyê Hiseyîn Axa ye.<ref>[Belge: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HAT. 1/18-C 8 Temmuz 1820 ]</ref> == Di kilameke Evdalê Zeynikê de Hiseyîn Axa == Ey mîr Hayde bavo... Axayo de siyar be, Mîrê min siyar be, Ji siyara siyarekî rindî karîbar be. Di ser dilbijûyê Erebî hûr da xar be, Di wêrana Deveboynê da xar be, Şayol li milê teyî rastê ye, nêzîk e Lêxe, di Sînega Êzdiya ra Di Çemçê ra, di warê Huseyîn Axa de xar be, Li ber derê Gulî Cewar Axa, Axayê Torina Kose û Huseyîn Axayê Çongdeve peya be, Fîncanek qawe vexwe, Bira can û bedena te belav be, Bira ji bona kekê min zewq û şîfa be...<ref>[Ahmed Aras, Evdalê Zeynikê, weşanên Nûbihar, 2019.]</ref> . == Çavkanî == 74cayj2maa19s240sny35iluv9qtfel 1094878 1094877 2022-08-11T00:35:52Z 78.180.189.64 Çavkaniyek 2 wikitext text/x-wiki '''Hiseyîn Axayê Çongdeve''' kurê [[Şemdîn Axa|Şemdîn Axayê]] serokê eşîra [[Redkî|redkîye]]. Piştî mirina bavê xwe, ew dibe serokê eşîrê <ref>[Yakup Karataş, Beyazıd Sancağı ve İdarecileri (1700-1914.]</ref>. Di pirtûka [[Mele Mahmûdê Bazîdî]] ya bi navê [[Cami'eyê Risaleyan û Hikayetan (pirtûk)|Camî'yê Rîsaliyan û Hîkayetan]] bi [[zimanê kurmancî]]' de, di derheqê Hiseyîn Axa de du çîrok hene <ref>[Mela Mahmûdê Bazîdî, Camî'yê rîsaliyan û h'îkayetan bi zimanê kurmancî]</ref>. Her wusa di pirtûka [[Tîrêj]] ya bi navê [[Serpêhatiyên kurda]] di derheqê Hiseyîn Axa de çîrokek heye <ref>[Tîrêj, Serpêhatiyên kurda, 1992, Şam ]</ref>. Hiseyîn Axa di sala 1842an de li Qaqizmanê gundê [[Kêrs]]ê dimire û wî gundê [[Aydinkavak|Pifika Şêxa]] ya ser bi [[Kaxizman|Qaqizmana]] [[Qers]]ê çal dikin. Di sala 1960î de di erdhejekê de merzel xera dibe. Piştî mirina wî, kurê wî Şemdîn Axayê Piçûk dibe serokê eşîrê. [[Sirmelî Memed Paşa]] yê ku [[Evdalê Zeynikê]] dengbêjê wî bû, xwarziyê Hiseyîn Axa ye.<ref>[Belge: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HAT. 1/18-C 8 Temmuz 1820 ]</ref> == Di kilameke Evdalê Zeynikê de Hiseyîn Axa == Ey mîr Hayde bavo... Axayo de siyar be, Mîrê min siyar be, Ji siyara siyarekî rindî karîbar be. Di ser dilbijûyê Erebî hûr da xar be, Di wêrana Deveboynê da xar be, Şayol li milê teyî rastê ye, nêzîk e Lêxe, di Sînega Êzdiya ra Di Çemçê ra, di warê Huseyîn Axa de xar be, Li ber derê Gulî Cewar Axa, Axayê Torina Kose û Huseyîn Axayê Çongdeve peya be, Fîncanek qawe vexwe, Bira can û bedena te belav be, Bira ji bona kekê min zewq û şîfa be...<ref>[Ahmed Aras, Evdalê Zeynikê, weşanên Nûbihar, 2019.]</ref> . == Çavkanî == ena5w59ubuoge7jqyyiiwc8chau2paz 1094879 1094878 2022-08-11T00:45:12Z 78.180.189.64 Agahiyek wikitext text/x-wiki '''Hiseyîn Axayê Çongdeve''' kurê [[Şemdîn Axa|Şemdîn Axayê]] serokê eşîra [[Redkî|redkîye]]. Beşeka eşîra Redkî li [[Rewan]]ê dijiya ev herêma di bin destê [[Rûs]]an de bû. Vê malbatê li wir, ji ber bapîrê xwe Şemdîn Axa paşnava [[Şemseddînov]] hildabû. Di çavkaniyên Rûsan de ev malbata wek [[Kurdên Şemseddînov]] derbas dibin <ref>[Averyanov, P. İ. (1900). Kurdy v Voynakh Rossii s Persiyey i Turtsiyey. Tiflis: Tipografiya Ştaba Kavkazskogo Voyennogo Okruga]</ref>. Piştî mirina bavê xwe Şemdîn Axa, Hiseyîn Axa dibe serokê eşîrê <ref>[Yakup Karataş, Beyazıd Sancağı ve İdarecileri (1700-1914.]</ref>. Di pirtûka [[Mele Mahmûdê Bazîdî]] ya bi navê [[Cami'eyê Risaleyan û Hikayetan (pirtûk)|Camî'yê Rîsaliyan û Hîkayetan]] bi [[zimanê kurmancî]]' de, di derheqê Hiseyîn Axa de du çîrok hene <ref>[Mela Mahmûdê Bazîdî, Camî'yê rîsaliyan û h'îkayetan bi zimanê kurmancî]</ref>. Her wusa di pirtûka [[Tîrêj]] ya bi navê [[Serpêhatiyên kurda]] di derheqê Hiseyîn Axa de çîrokek heye <ref>[Tîrêj, Serpêhatiyên kurda, 1992, Şam ]</ref>. Hiseyîn Axa di sala 1842an de li Qaqizmanê gundê [[Kêrs]]ê dimire û wî gundê [[Aydinkavak|Pifika Şêxa]] ya ser bi [[Kaxizman|Qaqizmana]] [[Qers]]ê çal dikin. Di sala 1960î de di erdhejekê de merzel xera dibe. Piştî mirina wî, kurê wî Şemdîn Axayê Piçûk dibe serokê eşîrê. [[Sirmelî Memed Paşa]] yê ku [[Evdalê Zeynikê]] dengbêjê wî bû, xwarziyê Hiseyîn Axa ye.<ref>[Belge: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HAT. 1/18-C 8 Temmuz 1820 ]</ref> == Di kilameke Evdalê Zeynikê de Hiseyîn Axa == Ey mîr Hayde bavo... Axayo de siyar be, Mîrê min siyar be, Ji siyara siyarekî rindî karîbar be. Di ser dilbijûyê Erebî hûr da xar be, Di wêrana Deveboynê da xar be, Şayol li milê teyî rastê ye, nêzîk e Lêxe, di Sînega Êzdiya ra Di Çemçê ra, di warê Huseyîn Axa de xar be, Li ber derê Gulî Cewar Axa, Axayê Torina Kose û Huseyîn Axayê Çongdeve peya be, Fîncanek qawe vexwe, Bira can û bedena te belav be, Bira ji bona kekê min zewq û şîfa be...<ref>[Ahmed Aras, Evdalê Zeynikê, weşanên Nûbihar, 2019.]</ref> . == Çavkanî == rvaafszepdyf6yszfr732cs9w34w9db 1094880 1094879 2022-08-11T00:46:49Z 78.180.189.64 Çavkanî wikitext text/x-wiki '''Hiseyîn Axayê Çongdeve''' kurê [[Şemdîn Axa|Şemdîn Axayê]] serokê eşîra [[Redkî|redkîye]]. Beşeka eşîra Redkî li [[Rewan]]ê dijiya û ev herêma di bin destê [[Rûs]]an de bû. Vê malbatê li wir ji ber bapîrê xwe Şemdîn Axa, paşnava [[Şemseddînov]] hildabû. Di çavkaniyên Rûsan de ev malbata wek [[Kurdên Şemseddînov]] derbas dibin <ref>[Averyanov, P. İ. (1900). Kurdy v Voynakh Rossii s Persiyey i Turtsiyey. Tiflis: Tipografiya Ştaba Kavkazskogo Voyennogo Okruga]</ref>. Piştî mirina bavê xwe Şemdîn Axa, Hiseyîn Axa dibe serokê eşîrê <ref>[Yakup Karataş, Beyazıd Sancağı ve İdarecileri (1700-1914.]</ref>. Di pirtûka [[Mele Mahmûdê Bazîdî]] ya bi navê [[Cami'eyê Risaleyan û Hikayetan (pirtûk)|Camî'yê Rîsaliyan û Hîkayetan]] bi [[zimanê kurmancî]]' de, di derheqê Hiseyîn Axa de du çîrok hene <ref>[Mela Mahmûdê Bazîdî, Camî'yê rîsaliyan û h'îkayetan bi zimanê kurmancî]</ref>. Her wusa di pirtûka [[Tîrêj]] ya bi navê [[Serpêhatiyên kurda]] di derheqê Hiseyîn Axa de çîrokek heye <ref>[Tîrêj, Serpêhatiyên kurda, 1992, Şam ]</ref>. Hiseyîn Axa di sala 1842an de li Qaqizmanê gundê [[Kêrs]]ê dimire û wî gundê [[Aydinkavak|Pifika Şêxa]] ya ser bi [[Kaxizman|Qaqizmana]] [[Qers]]ê çal dikin. Di sala 1960î de di erdhejekê de merzel xera dibe. Piştî mirina wî, kurê wî Şemdîn Axayê Piçûk dibe serokê eşîrê. [[Sirmelî Memed Paşa]] yê ku [[Evdalê Zeynikê]] dengbêjê wî bû, xwarziyê Hiseyîn Axa ye.<ref>[Belge: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HAT. 1/18-C 8 Temmuz 1820 ]</ref> == Di kilameke Evdalê Zeynikê de Hiseyîn Axa == Ey mîr Hayde bavo... Axayo de siyar be, Mîrê min siyar be, Ji siyara siyarekî rindî karîbar be. Di ser dilbijûyê Erebî hûr da xar be, Di wêrana Deveboynê da xar be, Şayol li milê teyî rastê ye, nêzîk e Lêxe, di Sînega Êzdiya ra Di Çemçê ra, di warê Huseyîn Axa de xar be, Li ber derê Gulî Cewar Axa, Axayê Torina Kose û Huseyîn Axayê Çongdeve peya be, Fîncanek qawe vexwe, Bira can û bedena te belav be, Bira ji bona kekê min zewq û şîfa be...<ref>[Ahmed Aras, Evdalê Zeynikê, weşanên Nûbihar, 2019.]</ref> . == Çavkanî == 8xalk1fptbp2gfa5xamx5uklv42xvpd 1094883 1094880 2022-08-11T00:51:23Z 78.180.189.64 Sererastkirin wikitext text/x-wiki '''Hiseyîn Axayê Çongdeve''' kurê [[Şemdîn Axa|Şemdîn Axayê]] serokê eşîra [[Redkî|redkîye]]. Beşeka eşîra Redkî li [[Rewan]]ê dijiya û ev herêma di bin destê [[Rûs]]an de bû. Vê malbatê li wir ji ber bapîrê xwe Şemdîn Axa, paşnava [[Şemseddînov]] hildabû. Di çavkaniyên Rûsan de ev malbata wek [[Kurdên Şemseddînov]] derbas dibin <ref>[Averyanov, P. İ. (1900). Kurdy v Voynakh Rossii s Persiyey i Turtsiyey. Tiflis: Tipografiya Ştaba Kavkazskogo Voyennogo Okruga]</ref>. Piştî mirina bavê xwe Şemdîn Axa, Hiseyîn Axa dibe serokê eşîrê <ref>[Yakup Karataş, Beyazıd Sancağı ve İdarecileri (1700-1914.]</ref>. Di pirtûka [[Mele Mahmûdê Bazîdî]] ya bi navê [[Cami'eyê Risaleyan û Hikayetan (pirtûk)|Camî'yê Rîsaliyan û Hîkayetan]] bi [[zimanê kurmancî]]' de, di derheqê Hiseyîn Axa de du çîrok hene <ref>[Mela Mahmûdê Bazîdî, Camî'yê rîsaliyan û h'îkayetan bi zimanê kurmancî]</ref>. Her wusa di pirtûka [[Seydayê Tîrêj]] ya bi navê [[Serpêhatiyên kurda]] di derheqê Hiseyîn Axa de çîrokek heye <ref>[Tîrêj, Serpêhatiyên kurda, 1992, Şam ]</ref>. Hiseyîn Axa di sala 1842an de li Qaqizmanê gundê [[Kêrs]]ê dimire û wî gundê [[Aydinkavak|Pifika Şêxa]] ya ser bi [[Kaxizman|Qaqizmana]] [[Qers]]ê çal dikin. Di sala 1960î de di erdhejekê de merzel xera dibe. Piştî mirina wî, kurê wî Şemdîn Axayê Piçûk dibe serokê eşîrê. [[Sirmelî Memed Paşa]] yê ku [[Evdalê Zeynikê]] dengbêjê wî bû, xwarziyê Hiseyîn Axa ye.<ref>[Belge: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HAT. 1/18-C 8 Temmuz 1820 ]</ref> == Di kilameke Evdalê Zeynikê de Hiseyîn Axa == Ey mîr Hayde bavo... Axayo de siyar be, Mîrê min siyar be, Ji siyara siyarekî rindî karîbar be. Di ser dilbijûyê Erebî hûr da xar be, Di wêrana Deveboynê da xar be, Şayol li milê teyî rastê ye, nêzîk e Lêxe, di Sînega Êzdiya ra Di Çemçê ra, di warê Huseyîn Axa de xar be, Li ber derê Gulî Cewar Axa, Axayê Torina Kose û Huseyîn Axayê Çongdeve peya be, Fîncanek qawe vexwe, Bira can û bedena te belav be, Bira ji bona kekê min zewq û şîfa be...<ref>[Ahmed Aras, Evdalê Zeynikê, weşanên Nûbihar, 2019.]</ref> . == Çavkanî == e3msyfofxzwp45ff0dev3fnyvro7562 1094884 1094883 2022-08-11T00:52:49Z 78.180.189.64 Sererastkirin wikitext text/x-wiki '''Hiseyîn Axayê Çongdeve''' kurê [[Şemdîn Axa|Şemdîn Axayê]] serokê eşîra [[Redkî|redkîye]]. Beşeka eşîra Redkî li [[Rewan]]ê dijiya û ev herêma di bin destê [[Rûs]]an de bû. Vê malbatê li wir ji ber bapîrê xwe Şemdîn Axa, paşnava [[Şemseddînov]] hildabû. Di çavkaniyên Rûsan de ev malbata wek [[Kurdên Şemseddînov]] derbas dibin <ref>[Averyanov, P. İ. (1900). Kurdy v Voynakh Rossii s Persiyey i Turtsiyey. Tiflis: Tipografiya Ştaba Kavkazskogo Voyennogo Okruga]</ref>. Piştî mirina bavê xwe Şemdîn Axa, Hiseyîn Axa dibe serokê eşîrê <ref>[Yakup Karataş, Beyazıd Sancağı ve İdarecileri (1700-1914.]</ref>. Di pirtûka [[Mele Mahmûdê Bazîdî]] ya bi navê [[Cami'eyê Risaleyan û Hikayetan (pirtûk)|Camî'yê Rîsaliyan û Hîkayetan]] bi [[zimanê kurmancî]]' de, di derheqê Hiseyîn Axa de du çîrok hene <ref>[Mela Mahmûdê Bazîdî, Camî'yê rîsaliyan û h'îkayetan bi zimanê kurmancî]</ref>. Her wusa di pirtûka [[Seydayê Tîrêj]] ya bi navê [[Serpêhatiyên kurdan]] di derheqê Hiseyîn Axa de çîrokek heye <ref>[Tîrêj, Serpêhatiyên kurdan, 1992, Şam ]</ref>. Hiseyîn Axa di sala 1842an de li Qaqizmanê gundê [[Kêrs]]ê dimire û wî gundê [[Aydinkavak|Pifika Şêxa]] ya ser bi [[Kaxizman|Qaqizmana]] [[Qers]]ê çal dikin. Di sala 1960î de di erdhejekê de merzel xera dibe. Piştî mirina wî, kurê wî Şemdîn Axayê Piçûk dibe serokê eşîrê. [[Sirmelî Memed Paşa]] yê ku [[Evdalê Zeynikê]] dengbêjê wî bû, xwarziyê Hiseyîn Axa ye.<ref>[Belge: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HAT. 1/18-C 8 Temmuz 1820 ]</ref> == Di kilameke Evdalê Zeynikê de Hiseyîn Axa == Ey mîr Hayde bavo... Axayo de siyar be, Mîrê min siyar be, Ji siyara siyarekî rindî karîbar be. Di ser dilbijûyê Erebî hûr da xar be, Di wêrana Deveboynê da xar be, Şayol li milê teyî rastê ye, nêzîk e Lêxe, di Sînega Êzdiya ra Di Çemçê ra, di warê Huseyîn Axa de xar be, Li ber derê Gulî Cewar Axa, Axayê Torina Kose û Huseyîn Axayê Çongdeve peya be, Fîncanek qawe vexwe, Bira can û bedena te belav be, Bira ji bona kekê min zewq û şîfa be...<ref>[Ahmed Aras, Evdalê Zeynikê, weşanên Nûbihar, 2019.]</ref> . == Çavkanî == 1ybcq7em1238oftc7gy6hhqg75yr2s2 1094886 1094884 2022-08-11T00:57:47Z 78.180.189.64 Mijarek wikitext text/x-wiki '''Hiseyîn Axayê Çongdeve''' kurê [[Şemdîn Axa|Şemdîn Axayê]] serokê eşîra [[Redkî|redkîye]]. Beşeka eşîra Redkî li [[Rewan]]ê dijiya û ev herêma di bin destê [[Rûs]]an de bû. Vê malbatê li wir ji ber bapîrê xwe Şemdîn Axa, paşnava [[Şemseddînov]] hildabû. Di çavkaniyên Rûsan de ev malbata wek [[Kurdên Şemseddînov]] derbas dibin <ref>[Averyanov, P. İ. (1900). Kurdy v Voynakh Rossii s Persiyey i Turtsiyey. Tiflis: Tipografiya Ştaba Kavkazskogo Voyennogo Okruga]</ref>. Piştî mirina bavê xwe Şemdîn Axa, Hiseyîn Axa dibe serokê eşîrê <ref>[Yakup Karataş, Beyazıd Sancağı ve İdarecileri (1700-1914.]</ref>. Di pirtûka [[Mele Mahmûdê Bazîdî]] ya bi navê [[Cami'eyê Risaleyan û Hikayetan (pirtûk)|Camî'yê Rîsaliyan û Hîkayetan]] bi [[zimanê kurmancî]]' de, di derheqê Hiseyîn Axa de du çîrok hene <ref>[Mela Mahmûdê Bazîdî, Camî'yê rîsaliyan û h'îkayetan bi zimanê kurmancî]</ref>. Her wusa di pirtûka [[Seydayê Tîrêj]] ya bi navê [[Serpêhatiyên kurdan]] di derheqê Hiseyîn Axa de çîrokek heye <ref>[Tîrêj, Serpêhatiyên kurdan, 1992, Şam ]</ref>. Hiseyîn Axa di sala 1842an de li Qaqizmanê gundê [[Kêrs]]ê dimire û wî gundê [[Aydinkavak|Pifika Şêxa]] ya ser bi [[Kaxizman|Qaqizmana]] [[Qers]]ê çal dikin. Di sala 1960î de di erdhejekê de merzelê wî yê wek kumbetan xera dibe. Piştî mirina wî, kurê wî Şemdîn Axayê Piçûk dibe serokê eşîrê. [[Sirmelî Memed Paşa]] yê ku [[Evdalê Zeynikê]] dengbêjê wî bû, xwarziyê Hiseyîn Axa ye.<ref>[Belge: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HAT. 1/18-C 8 Temmuz 1820 ]</ref> == Di kilameke Evdalê Zeynikê de Hiseyîn Axa == Ey mîr Hayde bavo... Axayo de siyar be, Mîrê min siyar be, Ji siyara siyarekî rindî karîbar be. Di ser dilbijûyê Erebî hûr da xar be, Di wêrana Deveboynê da xar be, Şayol li milê teyî rastê ye, nêzîk e Lêxe, di Sînega Êzdiya ra Di Çemçê ra, di warê Huseyîn Axa de xar be, Li ber derê Gulî Cewar Axa, Axayê Torina Kose û Huseyîn Axayê Çongdeve peya be, Fîncanek qawe vexwe, Bira can û bedena te belav be, Bira ji bona kekê min zewq û şîfa be...<ref>[Ahmed Aras, Evdalê Zeynikê, weşanên Nûbihar, 2019.]</ref> . == Çavkanî == jchcvs8zva0vi8hzhm6io94pphfi1nq 1094888 1094886 2022-08-11T01:10:37Z 78.180.189.64 Dîrokên bûyîn û mirinê. wikitext text/x-wiki '''Hiseyîn Axayê Çongdeve''' (b.? m.1842) kurê [[Şemdîn Axa|Şemdîn Axayê]] (b.1750, m.1807) serokê eşîra [[Redkî|redkîye]]. Beşeka eşîra Redkî li [[Rewan]]ê dijiya û ev herêma di bin destê [[Rûs]]an de bû. Vê malbatê li wir ji ber bapîrê xwe Şemdîn Axa, paşnava [[Şemseddînov]] hildabû. Di çavkaniyên Rûsan de ev malbata wek [[Kurdên Şemseddînov]] derbas dibin <ref>[Averyanov, P. İ. (1900). Kurdy v Voynakh Rossii s Persiyey i Turtsiyey. Tiflis: Tipografiya Ştaba Kavkazskogo Voyennogo Okruga]</ref>. Piştî mirina bavê xwe Şemdîn Axa, Hiseyîn Axa dibe serokê eşîrê <ref>[Yakup Karataş, Beyazıd Sancağı ve İdarecileri (1700-1914.]</ref>. Di pirtûka [[Mele Mahmûdê Bazîdî]] ya bi navê [[Cami'eyê Risaleyan û Hikayetan (pirtûk)|Camî'yê Rîsaliyan û Hîkayetan]] bi [[zimanê kurmancî]]' de, di derheqê Hiseyîn Axa de du çîrok hene <ref>[Mela Mahmûdê Bazîdî, Camî'yê rîsaliyan û h'îkayetan bi zimanê kurmancî]</ref>. Her wusa di pirtûka [[Seydayê Tîrêj]] ya bi navê [[Serpêhatiyên kurdan]] di derheqê Hiseyîn Axa de çîrokek heye <ref>[Tîrêj, Serpêhatiyên kurdan, 1992, Şam ]</ref>. Hiseyîn Axa di sala 1842an de li Qaqizmanê gundê [[Kêrs]]ê dimire û wî gundê [[Aydinkavak|Pifika Şêxa]] ya ser bi [[Kaxizman|Qaqizmana]] [[Qers]]ê çal dikin. Di sala 1960î de di erdhejekê de merzelê wî yê wek kumbetan xera dibe. Piştî mirina wî, kurê wî Şemdîn Axayê Piçûk dibe serokê eşîrê. [[Sirmelî Memed Paşa]] yê ku [[Evdalê Zeynikê]] dengbêjê wî bû, xwarziyê Hiseyîn Axa ye.<ref>[Belge: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, HAT. 1/18-C 8 Temmuz 1820 ]</ref> == Di kilameke Evdalê Zeynikê de Hiseyîn Axa == Ey mîr Hayde bavo... Axayo de siyar be, Mîrê min siyar be, Ji siyara siyarekî rindî karîbar be. Di ser dilbijûyê Erebî hûr da xar be, Di wêrana Deveboynê da xar be, Şayol li milê teyî rastê ye, nêzîk e Lêxe, di Sînega Êzdiya ra Di Çemçê ra, di warê Huseyîn Axa de xar be, Li ber derê Gulî Cewar Axa, Axayê Torina Kose û Huseyîn Axayê Çongdeve peya be, Fîncanek qawe vexwe, Bira can û bedena te belav be, Bira ji bona kekê min zewq û şîfa be...<ref>[Ahmed Aras, Evdalê Zeynikê, weşanên Nûbihar, 2019.]</ref> . == Çavkanî == 432alxp72dyaly5kkcsx5fo9lmww25c 0 100353 1094895 1075965 2022-08-11T11:22:54Z 185.184.197.3 /* Çavkanî */ wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} '''Dennis Dargul''', navê wî yê fermî '''Musabeg Hisên Budaxbeg''' e.(jdb. 1974 li bajarê [[Hekarî]]) nivîskarekê kurd e. ==Jiyan== Rojnamevan û Nivîskar Dennis Dargul di sala 1974yan de, li bajarê [[Hekarî|Hekari]]yê ji dayîk bûye. Ji Binemala Xanedana Pîrozbegê kinyata Budaxbegê Çelê ya Hekariyan e. Navê wî yê fermî “Musabeg Hisên Budaxbeg” e. Xwendina xwe ya seretayî û navendî, li bajarê Hekarê li Çelê, lîse û Zanko jî (beşa Şanogeriyê) li bajarê [[Awistirya]] [[Viyana|Wiyenna]] berdewam kiriye. Ji sala [[1989]] heta sala [[1993]]yan hem xwendina xwe ya zankoyê dixwend hem jî, mamostetiya dibistana seretayî dikir. Di sala 2014ê Zankoya “St. Clements ” beşa Ragihandinê li bajarê [[Duhok]]ê temam kir. Di sala [[1994]]ê heta sala [[1996]]ê di komeleyên çandî yên [[Ewropa]]yê de, xizmeta folklor û çanda kurdî dikir. Di sala 1996an de li Berlînê bû Berpirsê Enstitûya Kurdî ji bo lêkolîn û zanistiyê. Ji sala [[1997]]ê heta sala [[2001]]ê, di televîzyonên kurdî yên li [[Ewropa]]yê li [[Medya TV]], Ctv û [[Mezopotamya TV]] de wek modarator û pêşkêşvan xizmeta ziman û çanda kurdî kir. Li sala [[2001]]ê bi armanca çêkirina fîlmên dokumanterî derbasî Başurê Kurdistanê bû. Ji sala [[2001]]ê heta sala [[2005]]ê li [[Bexda]] û [[Mûsil]]ê li gel [[Ajansa Nûçeyan Mezopotamya|Ajansa Mezopotamyayê]] karê rojnamevaniyê berdewam kir. Li bajarê [[Duhok]]ê yê [[Başurê Kurdistanê]] li gel çend rewşenbîran “Enstîtûya Keleporê Kurdî” damezirand. Di Enstîtûya Keleporê Kurdî de derhênerî û serpereştiya fîlmên dokumanterî kir. Li sala 2007ê bû rêveberê [[Zagros TV]] li devera [[Behdînan]]ê. Heta sala [[2017]]ê wek rêveberê [[Zagros TV]], derhêner û peşkêşvanê bernameyên show wek “Gulistana Keleporî” “Zagros Show” û “Diyariya Rojê” karê xwe berdewam kir. Di Şerê DAIŞê de, sê salên xwe wek rojnamevan li gel Pêşmerge di eniyên şer de derbas kir. Li [[Başurê Kurdistanê]] 100î zêdetir fîlmên dokumanter bi navê “Bistanê Zerîn” encam daye û di hejmarek fîlmên berniyas de jî aktorî kiriye. Denis hemwelatiyê [[Almanya]]yê ye. [[Zimanê kurdî]], [[Zimanê tirkî|tirkî]] û [[Zimanê almanî|almanî]] dizane. Ji sala [[1995]]ê heta niha di xizmeta ragihandina kurdî de ye. Di destêla sala 2019ê de jî, di televizyona [[Kurdistan24|Kurdistan 24]]ê û heta niha beşa nûçeyê yên [[Bakurê Kurdistanê]] de, karê rojnamevaniyê dike. = Berhemên çapkirî = 1: Medya û Bernamevanî – Çapa I / Silêmanî 2004. 2: Medya û Bernamevanî – Çapa II / Duhok 2008. 3: Êşa Min – Roman – Çapxana Maxmur 2005. 4: Bîstanê Zêrîn – Çapxana Hewar – Duhok. 5: Girînek Bêrondik – Helbest / Çapxana Hewar 2011. 6: Medya û Bernamevanî – Çapa 3 / Çapxana J&J 2011. 7: Di Dîroka Kurdistanê De Çel – 2019 Çapxana Sitav, ISBN: 9786057920362. 8: Mercan – Nameyên Evînîyê. 9: Bûk - Roman 2022 - Lıman Kultur yayın evı-Enqere IBSN- 978-605-73592-3-0 10: Gulnîsan - Helbest 2022 - Liman Kultur yayin evi-Enqere IBSN- 978-605-73592-2-3 ==Çavkanî == 77q2epuxfw1l7dnots0le5o270xl8g6 1094896 1094895 2022-08-11T11:31:15Z 185.184.197.3 wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} '''Dennis Dargul''', navê wî yê fermî '''Musabeg Hisên Budaxbeg''' e. (1974 li bajarê [[Hekarî]]) Rojnamevan û Nivîskare. ==Jiyan== Rojnamevan û Nivîskar Dennis Dargul di sala 1974yan de, li bajarê [[Hekarî|Hekari]]yê ji dayîk bûye. Ji Binemala Xanedana Pîrozbegê kinyata Budaxbegê Çelê ya Hekariyan e. Navê wî yê fermî “Musabeg Hisên Budaxbeg” e. Xwendina xwe ya seretayî û navendî, li bajarê Hekarê li Çelê, lîse û Zanko jî (beşa Şanogeriyê) li bajarê [[Awistirya]] [[Viyana|Wiyenna]] berdewam kiriye. Ji sala [[1989]] heta sala [[1993]]yan hem xwendina xwe ya zankoyê dixwend hem jî, mamostetiya dibistana seretayî dikir. Di sala 2014ê Zankoya “St. Clements ” beşa Ragihandinê li bajarê [[Duhok]]ê temam kir. Di sala [[1994]]ê heta sala [[1996]]ê di komeleyên çandî yên [[Ewropa]]yê de, xizmeta folklor û çanda kurdî dikir. Di sala 1996an de li Berlînê bû Berpirsê Enstitûya Kurdî ji bo lêkolîn û zanistiyê. Ji sala [[1997]]ê heta sala [[2001]]ê, di televîzyonên kurdî yên li [[Ewropa]]yê li [[Medya TV]], Ctv û [[Mezopotamya TV]] de wek modarator û pêşkêşvan xizmeta ziman û çanda kurdî kir. Li sala [[2001]]ê bi armanca çêkirina fîlmên dokumanterî derbasî Başurê Kurdistanê bû. Ji sala [[2001]]ê heta sala [[2005]]ê li [[Bexda]] û [[Mûsil]]ê li gel [[Ajansa Nûçeyan Mezopotamya|Ajansa Mezopotamyayê]] karê rojnamevaniyê berdewam kir. Li bajarê [[Duhok]]ê yê [[Başurê Kurdistanê]] li gel çend rewşenbîran “Enstîtûya Keleporê Kurdî” damezirand. Di Enstîtûya Keleporê Kurdî de derhênerî û serpereştiya fîlmên dokumanterî kir. Li sala 2007ê bû rêveberê [[Zagros TV]] li devera [[Behdînan]]ê. Heta sala [[2017]]ê wek rêveberê [[Zagros TV]], derhêner û peşkêşvanê bernameyên show wek “Gulistana Keleporî” “Zagros Show” û “Diyariya Rojê” karê xwe berdewam kir. Di Şerê DAIŞê de, sê salên xwe wek rojnamevan li gel Pêşmerge di eniyên şer de derbas kir. Li [[Başurê Kurdistanê]] 100î zêdetir fîlmên dokumanter bi navê “Bistanê Zerîn” encam daye û di hejmarek fîlmên berniyas de jî aktorî kiriye. Denis hemwelatiyê [[Almanya]]yê ye. [[Zimanê kurdî]], [[Zimanê tirkî|tirkî]] û [[Zimanê almanî|almanî]] dizane. Ji sala [[1995]]ê heta niha di xizmeta ragihandina kurdî de ye. Di despêla sala 2019ê de jî, di televizyona [[Kurdistan24|Kurdistan 24]]ê û heta niha beşa nûçeyê yên [[Bakurê Kurdistanê]] de, karê rojnamevaniyê dike. Di heman demê de li Kurdistan TV pêşkeşvan û amadekar û derhênerê bernamên Malava (2021) Bernama Mêrgulan (2022ê) ye. = Berhemên çapkirî = 1: Medya û Bernamevanî – Çapa I / Silêmanî 2004. 2: Medya û Bernamevanî – Çapa II / Duhok 2008. 3: Êşa Min – Roman – Çapxana Maxmur 2005. 4: Bîstanê Zêrîn – Çapxana Hewar – Duhok. 5: Girînek Bêrondik – Helbest / Çapxana Hewar 2011. 6: Medya û Bernamevanî – Çapa 3 / Çapxana J&J 2011. 7: Di Dîroka Kurdistanê De Çel – 2019 Çapxana Sitav, ISBN: 9786057920362. 8: Mercan – Nameyên Evînîyê. 9: Bûk - Roman 2022 - Lıman Kultur yayın evı-Enqere IBSN- 978-605-73592-3-0 10: Gulnîsan - Helbest 2022 - Liman Kultur yayin evi-Enqere IBSN- 978-605-73592-2-3 ==Çavkanî == 08b1ryd7ay8sp5vhic4sgueb8lao8gl 0 129102 1094866 2022-08-10T21:23:48Z Shahrooz061 52108 Created by translating the opening section from the page "[[:eo:Special:Redirect/revision/7675356|Shayan Javadi]]" wikitext text/x-wiki '''Şayan Cewadî''' ({{Bi-fa|شایان جوادی}} ; 11'ê pûşperê, 1996 - Ahwaz ) wergêrekî îranî ye <ref>{{Cite web|url=https://madomeh.com/1400/12/04/75m/|title=Madomeh}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.bargehonar.com/1401/01/%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%A7-%D8%A7%D9%88%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%BE%D9%88/|title=زیرزمین}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://s6.uupload.ir/files/28-11-1400-1105_sazandegi_small-12_jd3z.jpg|title=Sazandegi}}</ref> û zimanzan pisporê zimanê [[Zimanê osetî|Osetî]] ye. Heta niha wî gelek berhemên edebî ji Osetî wergerandine [[Zimanê farisî|Farisî]] û [[Zimanê inglîzî|Îngilîzî]] . Wî çîroka Nart jî bi şêweyekî mîna Şahnameya Fîrdewsî wergerandiye Farisî. <ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CXrHRzSNd5R/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=‘Шаян Джавади - Анджела Кудзоева’}}</ref> qm5fs2gem8snqoc3yzd5pkukckyxhv3 1094867 1094866 2022-08-10T21:26:04Z Shahrooz061 52108 wikitext text/x-wiki '''Şayan Cewadî''' ({{Bi-fa|شایان جوادی}} ; 11'ê pûşperê, 1996 - Ahwaz ) wergêrekî îranî ye <ref>{{Cite web|url=https://madomeh.com/1400/12/04/75m/|title=Madomeh}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.bargehonar.com/1401/01/%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%A7-%D8%A7%D9%88%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%BE%D9%88/|title=زیرزمین}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://s6.uupload.ir/files/28-11-1400-1105_sazandegi_small-12_jd3z.jpg|title=Sazandegi}}</ref> û zimanzan pisporê zimanê [[Zimanê osetî|Osetî]] ye. Heta niha wî gelek berhemên edebî ji Osetî wergerandine [[Zimanê farisî|Farisî]] û [[Zimanê inglîzî|Îngilîzî]] . Wî çîroka Nart jî bi şêweyekî mîna Şahnameya Fîrdewsî wergerandiye Farisî. <ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CXrHRzSNd5R/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=‘Шаян Джавади - Анджела Кудзоева’}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://iryston.tv/ir/irajnag-goraet-avhazy-tsaeraeg-shayan-dzhavadi-persajnag-aevzagmae-taelmats-kaeny-iron-fysdzhyty-uatsmystae/|title= Ирайнаг горæт Ахвазы цæрæг Шаян Джавади персайнаг æвзагмæ тæлмац кæны ирон фысджыты уацмыстæ|author = Iryston.tv}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://iryston.tv/teleproject_release/tsard-ahaemtaej-fidauy/|title= Цард ахæмтæй фидауы|author = Iryston.tv}}</ref>. a2336e3j8wmty5upbrpqo1yg9ckokpi 1094887 1094867 2022-08-11T01:07:57Z Shahrooz061 52108 wikitext text/x-wiki '''Şayan Cewadî''' ({{Bi-fa|شایان جوادی}}) (11 pûşperê, 1996 - Ahwaz ) wergêrekî îranî ye <ref>{{Cite web|url=https://madomeh.com/1400/12/04/75m/|title=Madomeh}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.bargehonar.com/1401/01/%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%A7-%D8%A7%D9%88%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%BE%D9%88/|title=زیرزمین}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://s6.uupload.ir/files/28-11-1400-1105_sazandegi_small-12_jd3z.jpg|title=Sazandegi}}</ref> û zimanzan pisporê zimanê [[Zimanê osetî|Osetî]] ye. Heta niha wî gelek berhemên edebî ji Osetî wergerandine [[Zimanê farisî|Farisî]] û [[Zimanê inglîzî|Îngilîzî]] . Wî çîroka Nart jî bi şêweyekî mîna Şahnameya Fîrdewsî wergerandiye Farisî. <ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CXrHRzSNd5R/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=‘Шаян Джавади - Анджела Кудзоева’}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://iryston.tv/ir/irajnag-goraet-avhazy-tsaeraeg-shayan-dzhavadi-persajnag-aevzagmae-taelmats-kaeny-iron-fysdzhyty-uatsmystae/|title= Ирайнаг горæт Ахвазы цæрæг Шаян Джавади персайнаг æвзагмæ тæлмац кæны ирон фысджыты уацмыстæ|author = Iryston.tv}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://iryston.tv/teleproject_release/tsard-ahaemtaej-fidauy/|title= Цард ахæмтæй фидауы|author = Iryston.tv}}</ref>. jdl1pdunm55t3flzlt8db7a7bxzi5bn 1094890 1094887 2022-08-11T03:41:07Z Sakura emad 44816 Review+ wikitext text/x-wiki '''Şayan Cewadî''' ({{Bi-fa|شایان جوادی}}) (11 pûşperê, 1996 - Ahwaz ) wergêrekî îranî ye <ref>{{Cite web|url=https://madomeh.com/1400/12/04/75m/|title=Madomeh}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.bargehonar.com/1401/01/%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%A7-%D8%A7%D9%88%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%BE%D9%88/|title=زیرزمین}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://s6.uupload.ir/files/28-11-1400-1105_sazandegi_small-12_jd3z.jpg|title=Sazandegi}}</ref> û zimanzan pisporê zimanê [[Zimanê osetî|Osetî]] ye. Heta niha wî gelek berhemên edebî ji Osetî wergerandine [[Zimanê farisî|Farisî]] û [[Zimanê inglîzî|Îngilîzî]] . Wî çîroka Nart jî bi şêweyekî mîna Şahnameya Fîrdewsî wergerandiye Farisî. <ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CXrHRzSNd5R/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=‘Шаян Джавади - Анджела Кудзоева’}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://iryston.tv/ir/irajnag-goraet-avhazy-tsaeraeg-shayan-dzhavadi-persajnag-aevzagmae-taelmats-kaeny-iron-fysdzhyty-uatsmystae/|title= Ирайнаг горæт Ахвазы цæрæг Шаян Джавади персайнаг æвзагмæ тæлмац кæны ирон фысджыты уацмыстæ|author = Iryston.tv}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://iryston.tv/teleproject_release/tsard-ahaemtaej-fidauy/|title= Цард ахæмтæй фидауы|author = Iryston.tv}}</ref>. == Çavkanî == 7dcvovzdgj1fxdtz1dcw57dwb5twirw 1094891 1094890 2022-08-11T03:45:24Z Sakura emad 44816 Requesting Speedy Deletion wikitext text/x-wiki {{Delete|trivial sources, and too soon to have its own article on wikipedia}}<nowiki>{{informkesto homo</nowiki> '''Şayan Cewadî''' ({{Bi-fa|شایان جوادی}}) (11 pûşperê, 1996 - Ahwaz ) wergêrekî îranî ye <ref>{{Cite web|url=https://madomeh.com/1400/12/04/75m/|title=Madomeh}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.bargehonar.com/1401/01/%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%B3%DB%8C%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%A7-%D8%A7%D9%88%DA%A9%D8%A7%D9%85%D9%BE%D9%88/|title=زیرزمین}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://s6.uupload.ir/files/28-11-1400-1105_sazandegi_small-12_jd3z.jpg|title=Sazandegi}}</ref> û zimanzan pisporê zimanê [[Zimanê osetî|Osetî]] ye. Heta niha wî gelek berhemên edebî ji Osetî wergerandine [[Zimanê farisî|Farisî]] û [[Zimanê inglîzî|Îngilîzî]] . Wî çîroka Nart jî bi şêweyekî mîna Şahnameya Fîrdewsî wergerandiye Farisî. <ref>{{Cite web|url=https://www.instagram.com/p/CXrHRzSNd5R/?igshid=YmMyMTA2M2Y=|title=‘Шаян Джавади - Анджела Кудзоева’}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://iryston.tv/ir/irajnag-goraet-avhazy-tsaeraeg-shayan-dzhavadi-persajnag-aevzagmae-taelmats-kaeny-iron-fysdzhyty-uatsmystae/|title= Ирайнаг горæт Ахвазы цæрæг Шаян Джавади персайнаг æвзагмæ тæлмац кæны ирон фысджыты уацмыстæ|author = Iryston.tv}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://iryston.tv/teleproject_release/tsard-ahaemtaej-fidauy/|title= Цард ахæмтæй фидауы|author = Iryston.tv}}</ref>. == Çavkanî == 8d5ilsac37kj2pet245cv2tr11rla5q 0 129103 1094881 2022-08-11T00:49:41Z 78.180.189.64 Mijarek wikitext text/x-wiki Pirtûka nivîskar [[Tîrêj]] e ku di sala 1992an de li [[Şam]]ê ji aliyê [[Weşanên Kovara Zanîn]] ve hatiye çapkirin. 25ny6qqcr5cr55hf5z5uxxsqqsn65ag 1094882 1094881 2022-08-11T00:50:36Z 78.180.189.64 Mijareke nû wikitext text/x-wiki Pirtûka nivîskar [[Seydayê Tîrêj]] e ku di sala 1992an de li [[Şam]]ê ji aliyê [[Weşanên Kovara Zanîn]] ve hatiye çapkirin. a578cfj3uu4x3exqlwbwaedpup6k184 1094885 1094882 2022-08-11T00:54:11Z 78.180.189.64 Sererastkirin wikitext text/x-wiki Pirtûka nivîskar [[Seydayê Tîrêj]] e ku di sala 1992an de li [[Şam]]ê ji aliyê [[Weşanên Kovara Zanîn]] ve hatiye çapkirin. Navê resen Serpêhatiyên kurda ye. Lê li Îran û Tirkiyê wek Serpêhatiyên kurdan hatiye çapkirin. mql29gxt5aqamph3hpqvou8ohrldcv3 3 129104 1094893 2022-08-11T07:14:35Z Liuxinyu970226 11411 Rûpel bi "<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> == Global ban proposal notification == Apologies for writing in English. {{int:Please-translate}} There is an on-going discussion about a proposal that you be globally banned from editing all Wikimedia projects. You are invited to participate at [[:m:Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic|Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic]] on Meta-Wiki. {{int:Feedback-thanks-title}} ~~~~" hat çêkirin wikitext text/x-wiki <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> == Global ban proposal notification == Apologies for writing in English. {{int:Please-translate}} There is an on-going discussion about a proposal that you be globally banned from editing all Wikimedia projects. You are invited to participate at [[:m:Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic|Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic]] on Meta-Wiki. {{int:Feedback-thanks-title}} [[Bikarhêner:Liuxinyu970226|Liuxinyu970226]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Liuxinyu970226|gotûbêj]]) 07:14, 11 tebax 2022 (UTC) t6stu9loyk8m4jnaepygwxufh3p4rwg 0 129105 1094894 2022-08-11T09:13:02Z Biyolojiyabikurdi 31567 Min rûpelek nû çê kir. wikitext text/x-wiki [[Wêne:Pîtîn û çeqîn ku.png|thumb|501x501px|Pêvajoya ji pîtînê heta çeqînê, wekî peresîna pêşembriyoyî tê navkirin.]] '''Çeqîn''' (bi înglîzî: i''mplantation''), di nav navpoşê [[Malzarok|malzarokê]] de niqûmbûna embriyoyê. Peresîna weçeyê ya ji [[Pîtîn|pîtîna]] xaneya hêkê, heta dawiya çeqînê, wekî peresîna pêşembriyoyî tê navkirin.<ref name="Human anatomy">McKinley, M., & O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill </ref> Piştî hekdananê, eger [[Xaneya hêkê|hêkexane]] di nav 24 seatan de di [[coga hêkê]] de raste [[Sperm|spermê]] were, pîtîn rû dide. Hêka pîtandî wekî zîgot tê navkirin. Zîgot ji coga hêkê ber bi malzarokê ve tê şandin. Dema zîgot di nav coga hêkê de ye, bo xwedîkirina zîgotê xurek ji xaneyên coga hêkê tê derdan.<ref name="Anatomy and physiology">Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J., & Wilson, K. (2014).Ross and Wilson anatomy and physiology in health and illness (12th ed.). Edinburg: Elsevier.</ref> Di coga hêkê de zîgot dest bi dabeşbûnê dike. Ev dabeşbûn wekî [[şeqbûn]] tê navkirin. Koma xaneyên nû êdî wekî pêşembriyo an jî embriyo tê navkirin. Embriyoya 16-100 xaneyî wekî morula tê navkirin. Gava hejmara xaneyên bi şeqbûnê çê bûne ji sedî zêdetir dibin, êdî embriyo wekî blastula tê navkirin.<ref name="OpenStax, Biology"> Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,</ref> == Pêkhateya blastoçikildanê == Xaneyên blastula, wekî blastomer tên navkirin. Xaneyên blastomer bi awayek şidî be hevre girêdayî ne.<ref name="McGraw-Hill"> Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref> Embriyoya mirov di qonaxa blastula de wekî blastoçikildan (bi inglîzî: ''blastocyst'') tê navkirin. Blastoçikildan ji du beşan pêk tê: koma xaneyên navî (bi înglîzî: ''inner cell mass'') û li derdora wan jî korîon (bi înglîzî: ''chorion''). Korpele ji koma xanêyên navî peyda dibe. Ango koma xaneyên navî, xaneyên bineretî (bi înglîzî: ''stem cells'') ne û bi gorankariya van xaneyan şane û [[Endam (biyolojî)|endamên]] embryoyê peyda dibe.<ref name="visualizing-human-biology">Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology (3rd ed.). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.</ref> Korîon jî dibe beşek plasentayê û çînên parezger ên embriyoyê. Xaneyên beşa korîonê wekî xaneyên trofoblast (bi înglîzî: ''trophoblast cells'') tên navkirin.<ref name="Human Physiology" /> == Pêvajoya çeqînê == [[Wêne:Çeqîn ku.png|border|rast|frameless|355x355px]] Embriyo derdora roja pêncem a peresînê de digihîje malzarokê. [[Xaneya hêkê|Navçeya zelal]] (bi latînî: ''zona pellucida'') a dora embriyoyê hildiweşe û embriyo bi qasî du rojan di kelênan(valahî) malzarokê de serbest dimîne. Di vê demê de embriyo bi derdanên [[Rijên|rijênên]] malzarokê tê xwedîkirin.<ref name="VILLEE"> Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.</ref> Bi gelemperî 5 heta 7 roj li pêy [[Çerxa mehane|hêkdananê]] embriyo pêvajoya çeqînê dide destpêkirin. Blastoçikildan xwe bi navpoşê malzarokê ve girê dide û çeqîn rû dide.<ref name="medical physiology">Guyton, A. and Hall, J., 2011.Guyton And Hall Textbook Of Medical Physiology. Philadelphia: Saunders Elsevier.</ref> Xaneyên trofoblast ên bi navpoşê malzarokê ve hatine girêdan, enzîm der didin. Enzîm ji bo cihbûna embriyoyê beşek piçûka ji navpoşê malzarokê hildiweşîne. Blastoçikildan niqûmê (noqê) nav navpoşê malzarokê dibe, ev bûyer wekî çeqîn tê navkirin. Di nav 1 heta 3 rojan de blastoçikildan bi tevahî noqê navpoşê malzarokê dibe. Xaneyên malzarokê beşa hilweşiyayî car din çê dike. Bi vî awayî embriyo di nav navpoşê malzarokê de dimîne û peresîna embriyoyê li wir didome.<ref name="VILLEE" /> == Ji bo çeqînê amdekariyên malzarokê == Xestiya hormonên [[êstrocen]] û [[procesteron]] bandor li ser navpoşê malzarokê dike bo wergirtina embriyoyê. Ji bo çeqînek serkeftî, divê di laş de rêjeya êstrocen kêm, rêjeya procesteron jî zêde be. Herwisa divê [[tenê zer]] bi têra xwe hormona procesteron der bide.<ref name="Physiology">Costanzo, Linda S. Physiology. Sixth edition, Elsevier, 2018.</ref>Piştî hêkdananê, qonaxa derdanê ya malzarokê dest pê dike. Di vê qonaxê de, malzarok û navpoşê malzarokê ji ber derdana hormona procesteron xwe ji bo egera çeqîna embriyoyê amade dikin. Hormona procesteron ji tenê zer (bi latînî: corpus luteum) tê derdan. Bi bandora procesteron û êstrocenê, [[Xwînber|xwînberên]] malzarokê bi şêweyê lûlpêç fireh dibin,navpoşê malzarokê stûr dibe. Herwisa rijênên malzarokê gir dibin. Ji van rijênan bo embriyoyê şilemeniya xurek tê derdan. Derdana xurek hê ko embriyo li nav diwerê malzarokê cih nebûye dest pê dike. Bi taybetî di [[Xwîn|xwînê]] de xestiya bilind a procesteronê hê pirtir bandor li ser derdana malzarokê dike. Gava çeqîn rû dide, ji ber derdana pocesteronê ya tenê zer, stûrbûna navpoşê malzarokê jî hê zêdetir dibe.<ref name="Anatomy and physiology" /> Bi eslê xwe ducanî ne bi pîtîna hêkexaneyê, lê piştê çeqînê dest pê dike. Ango ducanî hefteyek piştî pîtînê dest pê dike. Heke çeqîn rû nede, hêka pîtandî (zîgot) an jî blastoçikildan ji laşê dayikê tê avêtin. Bi qasî % 75ê têkçûnên ducanmayînê ji ber biserneketina çeqînê rû dide.<ref name="Human Physiology">Fox, Stuart Ira.Human Physiology. McGraw-Hill Education, 2016.</ref> == Ducaniya derekî == ji bo çeqîna embriyoyê û berdewamiya ducaniyê, di nav malzarokê de beşa paş û beşa jorê navpoşê malzarokê cihê asayî û ewle ne. Hin caran xaneya pîtandî ne li beşa asayî ya navpoşê malzarokê de, lê li hin cihên din de diçeqe. Heke çeqîna zîgot an jî embriyoyê di coga hêkê de an jî li aliyê derveyî diwarê malzarokê de rû bide, ev ducanî wekî ducaniya derekî (bi înglîzî: ''ectopic pregnancy'') tê navkirin. Ducaniya derekî de egera geşebûn û peresîna asayî ya embriyoyê tune, herwisa ev rewş gefek xeter e ji bo jiyana dayikê. Ducaniyên derekî bi neştergeriyê tên dawîkirin.<ref name="Human Biology.">Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology (8th ed.). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company. </ref> == Çavkanî == [[Kategorî:Biyolojî]] <references /> 7xms4ec4ccayslpdrt8qgit37giowye