Wîkîpediya kuwiki https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîpediya Gotûbêja Wîkîpediyayê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê Portal Gotûbêja portalê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 10 1095559 1095405 2022-08-17T19:42:08Z Mohajeer 15290 /* Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ==== Serhildana Elî Batı (gulan 1918) ==== Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Hewlên Elîşêr Beg==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] 67lm7xwizvy1fk1vqt82sfr27iu7opn 1095560 1095559 2022-08-17T19:43:13Z Mohajeer 15290 /* Serhildana Elî Batı (gulan 1918) */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Hewlên Elîşêr Beg==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] 1yp1tybfcfjdq4xdvy7oam37yj3x4f6 1095561 1095560 2022-08-17T19:43:43Z Mohajeer 15290 /* Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918) */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Hewlên Elîşêr Beg==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ==== Serhildana Elî Batı (gulan 1918) ==== Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] jez1bwjgsxytks7yjs13a48l6zcsri4 1095564 1095561 2022-08-17T19:50:45Z Mohajeer 15290 /* Serhildana Elî Batı (gulan 1918) */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Hewlên Elîşêr Beg==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ==== Serhildana Elî Batı (gulan 1918) ==== Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. ==== Serhildana Cemîlê Çeto (7ê çileya 1920-20 nîsana 1920) ==== Cemîlê Çeto serokeşîrê Pêncinariyan bû li herêma [[Misirc]]ê. ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] af6qfbvsctotuyp15m5rahz4i3bkhee 1095567 1095564 2022-08-17T19:57:12Z Mohajeer 15290 /* Serhildana Cemîlê Çeto (7ê çileya 1920-20 nîsana 1920) */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Hewlên Elîşêr Beg==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ==== Serhildana Elî Batı (gulan 1918) ==== Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. ==== Serhildana Cemîlê Çeto (7ê çileya 1920-20 nîsana 1920) ==== Cemîlê Çeto serokeşîrê Pêncinariyan bû li herêma [[Misirc]]ê. ==== Serhildana Eşîra Millî (1 xizîran 1920) ==== ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] 8rdprb3qr9bazcrb00nnygmb5883qaf 1095568 1095567 2022-08-17T19:58:47Z Mohajeer 15290 /* Serhildana Elî Batı (gulan 1918) */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Hewlên Elîşêr Beg==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ==== Serhildana Elî Batı (gulan 1918) ==== Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. ==== Rûdana Elî Galîb û eşîrên kurdan (xizîran 1919) ==== ==== Serhildana Cemîlê Çeto (7ê çileya 1920-20 nîsana 1920) ==== Cemîlê Çeto serokeşîrê Pêncinariyan bû li herêma [[Misirc]]ê. ==== Serhildana Eşîra Millî (1 xizîran 1920) ==== ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] cweizpn1e75t79m760cumt0tvm29p8d 1095569 1095568 2022-08-17T20:06:34Z Mohajeer 15290 /* Hewlên Elîşêr Beg */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ==== Serhildana Elî Batı (gulan 1918) ==== Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. ==== Rûdana Elî Galîb û eşîrên kurdan (xizîran 1919) ==== ==== Serhildana Cemîlê Çeto (7ê çileya 1920-20 nîsana 1920) ==== Cemîlê Çeto serokeşîrê Pêncinariyan bû li herêma [[Misirc]]ê. ==== Serhildana Eşîra Millî (1 xizîran 1920) ==== ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] 51cqye3xxysb62e4gatnfypnoggfg5z 1095571 1095569 2022-08-17T20:08:47Z Mohajeer 15290 /* Peymana Sevrê (20 tebax 1920) */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ==== Serhildana Elî Batı (gulan 1918) ==== Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. ==== Rûdana Elî Galîb û eşîrên kurdan (xizîran 1919) ==== ==== Serhildana Cemîlê Çeto (7ê çileya 1920-20 nîsana 1920) ==== Cemîlê Çeto serokeşîrê Pêncinariyan bû li herêma [[Misirc]]ê. ==== Serhildana Eşîra Millî (1 xizîran 1920) ==== ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Serhildana Qoçgirîyê (adara 1921ê)==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] kfdpcgzgtcvruw8q3zi1zfyf0d6ld4w 1095573 1095571 2022-08-17T20:11:13Z Mohajeer 15290 /* Serhildana Eşîra Millî (1 xizîran 1920) */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ==== Serhildana Elî Batı (gulan 1918) ==== Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. ==== Rûdana Elî Galîb û eşîrên kurdan (xizîran 1919) ==== ==== Serhildana Cemîlê Çeto (7ê çileya 1920-20 nîsana 1920) ==== Cemîlê Çeto serokeşîrê Pêncinariyan bû li herêma [[Misirc]]ê. ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Serhildana Qoçgirîyê (adara 1921ê)==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] jd633le1jeuiqo0i7o978ae33o0f1y3 1095574 1095573 2022-08-17T20:11:35Z Mohajeer 15290 /* Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920) */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ==== Serhildana Elî Batı (gulan 1918) ==== Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. ==== Rûdana Elî Galîb û eşîrên kurdan (xizîran 1919) ==== ==== Serhildana Cemîlê Çeto (7ê çileya 1920-20 nîsana 1920) ==== Cemîlê Çeto serokeşîrê Pêncinariyan bû li herêma [[Misirc]]ê. ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ==== Serhildana Eşîra Millî (1 xizîran 1920) ==== ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Serhildana Qoçgirîyê (adara 1921ê)==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] n5sj97e44e0u5q06nsvvakq6udnjdbd 0 1446 1095620 1094968 2022-08-18T00:24:18Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = الأيوبيون (Eyyûbîyûn) | nav ziman = [[Erebî]] | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di bîn Selahedîn Eyûbi di sala 1193an | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]]-[[Sunîtî]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1220 CE.png|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû. Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]) Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Sûriye û Mezopotamyayê ==== Selahedîn her çendî bi nave xwe vasalê Nureddîn bû jî, lê belê Selaheddîn polîtîkayeke derve ya serbixwe pejirand. Ev serxwebûn piştî mirina Nureddîn di sala 1174an de bi eşkereyî eşkere bû. Paşê, Selahedîn ji bo ku Sûriyê ji destê [[Xanedana Zengiyan]] bigre dest pê kir û di 23ê Mijdarê de li Şamê ji aliyê waliyê bajêr ve hat pêşwazîkirin. Di sala 1175'an de, wî Hama û Humsê xistibû bin kontrola xwe, lê piştî dorpêçkirina Helebê, bi ser neket. Di sala 1179'an de kontrola Humsê radestî neviyên Şîrkûh hat kirin û Hama jî radestî biraziyê Selahedîn [[El-Muzefer Umer]] hate kirin. Serkeftinên Selaheddîn Emîr Seyf El-Dîn ê Mûsilê, serokê Zengiyan wê demê tirsand, ku Sûriyê wek milkê malbata xwe dihesiband û hêrs bû ku ew ji aliyê xizmetkarekî berê yê Nur El-Dîn ve hat zeftkirin. Wî artêşek ji bo rûbirûbûna Selahedîn li nêzîkî Hemayê kom kir. Selahedîn û leşkerên xwe yên dêrîn tevî ku jimara wan pir zêde bû, bi biryar Zengiyan têk bir. Piştî serkeftina xwe, Selahedîn xwe wek şah îlan kir û navê Salih Îsmaîl El-Malik (kurê Nûredîn yê ciwan) di nimêjên înê û diravên îslamî de hilda û navê xwe li şûna wî xist. [[Xanedana Ebasiyan|Xelîfeyê Ebbasî el-Mustadî]] bi dilgermî pêşwaziya desthilatdariya Selahedîn kir û navê “Sultanê Misir û Sûriyê” da wî. Di bihara sala 1176an de, di navbera Zengiyan û Eyûbiyan de pevçûneke din a mezin rû da, vê carê li Girê Sultan, ku 15 kîlometre dûrî Helebê ye. Selahedîn dîsa bi ser ket, lê Seyf El-Dîn karî bi tengahî bireve. Eyûbî li bakur bajarên din ên Sûriyê, bi navê [[Ma'eret El-Numan]], [[Ezaz]], [[Buza'a]] û [[Minbic]] bi dest xistin, lê di dorpêça duyemîn de nekarîn Helebê bi dest bixin. Lê belê lihevkirinek hate danîn, ku Gumuştgîn, parêzgarê Helebê û hevalbendên wî yên li Hisn Keyfa û Mêrdînê, Selahedîn wek serwerê milkên Eyûbîyan li Sûrîyê nas bikin, lê Selahedîn destûr da Gumuştgîn û Salih [[El- Malik]] ku desthilatdariya xwe li ser Helebê bidomînin. Di dema ku Selahedîn li Sûriyê bû, birayê wî el-Adil Misirê îdare kir û di salên 1174-75 de Kanz el-Dewle yê [[Aswanî]] bi mebesta vegerandina desthilatdariya Fatimiyan li dijî Eyûbiyan serî hilda. Piştgirên wî yên sereke êlên herêmî yên Bedewîn û Nûbiyan bûn, lê wî di heman demê de ji gelek komên din, ku di nav wan de Ermenî jî hebûn, piştgirî dikir. Tesaduf an jî dibe ku bi hevrêziyê re, serhildanek ji hêla [[Abbas ibn Shadî]] ve bû ku [[Qus]] li ser çemê Nîlê li navenda Misrê girt. Her du serhildan jî ji aliyê el-Adil ve hatin şikandin. Di dawiya wê salê de û di destpêka sala 1176-an de, Qereqeş êrîşên xwe li rojavayê [[Afrîkaya Bakur|bakurê Afrîkayê]] domandin, û Eyûbî bi Almohadên ku li [[Magrîbê]] hukum dikirin re anî nav nakokiyan. Di sala 1177 de, Selahedîn hêzek ji 26,000 leşkeran, li gorî kronîknivîsê xaçparêz William of Tyre, ber bi başûrê Filistînê ve bir piştî ku bihîst ku piraniya leşkerên Padîşahiya Orşelîmê Harem, Sûriyê li rojavayê Helebê dorpêç kirine. Ji nişka ve ji hêla Templarên di bin Baldwin IV ya Orşelîmê de li nêzî Ramlayê êrîş kirin, artêşa Eyûbî di Şerê Montgisard de têk çû û piraniya leşkerên wê hatin kuştin. Sala din Selahedîn li Humsê encam da û di navbera hêzên wî yên bi fermandariya [[Ferrux Şah]] û Xaçparêzan de çend pevçûn derketin. Selahedîn ji rojava ve êrîşî dewletên Xaçparêzan kir û di 1179an de di Şerê Marj Ayyun de Baldwin têk bir. Di kampanyaya 1182 de, ew dîsa bi Baldwin re di şerê bêkêmasî ya Keleha Belvoir de li Kawkab al-Hawa şer kir. Di Gulana 1182an de Selaheddîn Heleb piştî dorpêçeke kurt girt; parêzgarê nû yê bajêr, Îmadeddîn Zengî II, di nav şêniyên xwe de ne ecibandibû û Heleb radest kiribû piştî ku Selahedîn razî bû ku kontrola berê ya Zengî II li ser [[Şingal]], [[Reqa]] û [[Nisêbîn]] vegerîne, ku wê piştre bibe herêmên bindest ên Eyûbiyan. Heleb di 12’ê Hezîranê de bi awayekî fermî ket destê Eyyûbiyan. Dotira rojê, Selahedîn çû Harimê, li nêzîkî Entakya di destê xaçparêzan de û bajar girt dema ku garnîzona wê serokê wan Surhak bi zorê derxist, ku piştre ji aliyê el-Muzaffar Umer ve demeke kurt hat binçavkirin û berdan. Radestkirina Helebê û hevalbendiya Selahedîn bi Zengî II re, [[Îzzeddîn El-Mesûdê]] Mûsilê tenê hevrikê misilman ê Eyûbiyan hiştibû. Mûsil di payîza 1182’an de rastî dorpêçeke kurt hatibû, lê piştî navbeynkariya xelîfeyê Ebasî En-Nasir, Selahedîn hêzên xwe vekişand. Mesûd hewl da ku xwe bi Artûqiyên Mêrdînê re bike yek, lê ew li şûna wan bûne hevalbendên Selahedîn. Di sala 1183an de, Erbilê jî bi Eyûbiyan re guherî. Paşê Mesûd piştgirî ji [[Pehlewan îbn Mihemed]], waliyê Azerbaycanê xwest, û her çend ew bi gelemperî mudaxele li herêmê nekir jî, îhtîmala destwerdana [[Pehlewan Mûsa Xemîs]], Selahedîn ji destpêkirina hêrîşên din ên li dijî Mûsilê hişyar kir. Lihevkirinek hate kirin ku Adil bi navê kurê Selahedîn el-Efdal Helebê îdare bike, li ser navê kurê Selahedîn Osman ê din jî Misir ji aliyê El Muzefer Umer ve were birêvebirin. Dema ku her du kur bihatana temen, ew ê li her du herêman bibin desthilatdar, lê eger yek bimira, dê birayê Selahedîn cihê wan bigirta. Di havîna 1183 de, piştî wêrankirina rojhilata [[Celîle]], êrîşên Selahedîn li wir di [[Şerê el-Fule]] de li Geliyê Jezreel di navbera wî û Xaçperestên di bin Guy of Lusignan de bi dawî bû. Şerê bi giranî rû bi rû bi awayekî bêbiryar bi dawî bû. Herdu artêş bi kîlometreyekê ji hev vekişiyan û dema ku Xaçperestan li ser mijarên navxweyî nîqaş dikirin, Selahedîn Deşta Golanê girt û xaçparêz ji çavkaniya wan a sereke qut kir. Di Cotmeha 1183an de û paşê jî di 13ê Tebaxa 1184an de, Selahedîn û Adil Karak di destê xaçperestan de dorpêç kirin, lê nekarîn wê bigirin. Paşê Eyûbiyan êrîşî Sameryayê kirin û Nablus şewitandin. Selahedîn di Îlona 1184an de vegeriya Şamê û di navbera dewletên xaçparêz û împaratoriya Eyûbiyan de di pey re di navbera 1184-1185an de aştiyeke nisbî pêk hat. Selahedîn êrîşa xwe ya dawî li dijî Mûsilê di dawiya sala 1185an de dest pê kir, bi hêviya serkeftinek hêsan li hember Mesûdê ku tê texmîn kirin bê moral bû, lê ji ber berxwedana dijwar a bajêr û nexweşiyek giran ku bû sedem ku Selahedîn vekişe [[Herran|Harranê]], têk çû. Li ser teşwîqkirina Ebbasiyan, Selahedîn û Mesûd di Adara 1186an de li ser peymaneke ku Zengiyan di bin kontrola Mûsilê de hiştibûn, lê dema ku daxwaza Eyûbiyan tê xwestin, ew mecbûr bûn ku piştgiriya leşkerî bidin Eyûbiyan. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Sefera Xaçperestan a Sêyemîn ==== Papa Gregory VIII di destpêka sala 1189 de banga Xaçperestiya Sêyemîn li dijî Misilmanan kir. [[Frederick Barbarossa]] ji [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]], [[Philip Augustus]] ê [[Fransa]] û [[Richard the Lionheart]] ê [[Înglistan|Înglistanê]] ji bo ji nû ve dagirkirina Orşelîmê hevalbendek çêkir. Di vê navberê de, Xaçperest û Eyûbî wê salê li nêzîkî Akrê şer kirin û ji Ewrupa jî bi hêz bûn. Ji 1189 heta 1191, Akrê ji hêla Xaçparêzan ve hate dorpêç kirin, û tevî serketinên destpêkê yên misilmanan, ew ket destê hêzên xaçparêzan. Komkujiyek ji 2700 dîlên şer ên misilman pêk hat û xaçparêzan paşê plan kirin ku Ascalon li başûr bigirin. Xaçperestan, ku niha di bin fermandariya yekgirtî ya Richard de, Selahedîn di Şerê Arsuf de têk birin, hişt ku xaçparêzan Jaffa û piraniya Filistîna peravê dagir bike, lê wan nekarî herêmên hundurîn vegerînin. Di şûna wê de, Richard di sala 1192an de bi Selahedîn re peymanek îmze kir, ku Padîşahiya Orşelîmê vegerand nav çemek deryayî ya di navbera [[Jaffa]] û Beyrûtê de. Ew hewldana şer a dawîn a kariyera Selahedîn bû, ji ber ku ew sala din, di 1193 de mir. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ==== Pevçûnên li ser sultaniyê ==== Li şûna ku [[Împaratoriyek navendî]] ava bike, Selahedîn li seranserê erdên xwe xwedîtiya mîratî ava kiribû, împaratoriya xwe di nav xizmên xwe de parve kiribû û endamên malbatê serokatiya [[feyles]] û mîrekiyên nîv-xweser dikirin. Her çiqas van mîr ([[Emîreg]]) deyndarê sultanê Eyûbî bin jî, li herêmên xwe serxwebûna nisbî parastibûn. Bi mirina Selahedîn, [[Ez-Zahir]] li gorî rêkeftinê Heleb ji Adil stand û [[Ezîz Osman]] Qahîre girt, lê kurê wî yê mezin [[El-Efdal]] Şam girt, ku di nav de Filistîn û piraniya [[Çiyayê Libnanê]] jî hebûn. Piştre [[El-Adil el-Cezîra]] ([[Mezopotamya Bakur|Mezopotamya Jor]]) bi dest xist, li wir Zengiyên Mûsilê li ber xwe da. Di sala 1193an de Mesûdê Mûsilê bi Zengî II yê Şengalê re li hev kir û bi hev re koalîsyona Zengiyan ji bo dagirkirina Cezîrê tevgeriya. Lêbelê, berî ku encamên mezin bi dest bikevin, Mesûd nexweş ket û vegeriya Mûsilê, û Adil paşê Zengî neçar kir ku aştiyek bilez çêbike berî ku Zengiyan ji destê Eyûbiyan ziyanên erdî bibînin. Kurê El-Adil el-Muezzem dest danî ser Karak û [[Transurdan|Transurdanê]]. Lê di demeke kurt de, kurên Selaheddîn li ser dabeşkirina împaratoriyê bi hev ketin. Selaheddîn el-Efdal tayîn kiribû waliyê Şamê bi mebesta ku kurê wî bajêr wekî cihê rûniştina xwe ya sereke bibînê da ku girîngiyê bide serweriya cîhadê (têkoşîn) li dijî dewletên Xaçparêz. Lêbelê [[Al-Afdal]] dît ku girêdana wî ya bi Şamê re bûye sedema hilweşandina wî. Çend emîrên bindestê bavê wî ji bajêr derketin û çûn Qahîreyê da ku lobiyê bidin Osman da ku wî ji kar derxîne bi îdiaya ku ew bê tecrube ye û mebesta derxistina cerdevanên kevn ên Eyûbî ye. El-Adil bêtir Osman teşwîq kir ku tevbigere da ku pêşî li bêhêziya el-Efdal bigire û împaratoriya Eyûbî bikeve xeterê. Ji ber vê yekê, di sala 1194 de, [[Osman]] bi eşkere daxwaza sultaniyê kir. Daxwaza Osmanî ya ser text di zincîre êrîşên li ser Şamê di sala 1196an de hate çareser kirin, û el-Efdal neçar kir ku ji bo postek kêmtir li Salxadê derkeve. El-Adil xwe li Şamê wekî serçeteyê Osmanî bi cih kir, lê di nava împaratoriyê de xwedî bandorek mezin bû. Dema ku Osman di qezaya nêçîrê de li nêzî Qahîreyê mir, [[El-Efdal]] dîsa bû sultan (her çend kurê Osman [[El-Mensûr]] hukumdarê binavkirî yê Misrê bû), el-Adil di kampanyayek li bakur-rojhilat de tunebû. El-Adil vegeriya û karî [[Keleha Şamê]] dagir bike, lê piştre rastî êrîşeke tund a hêzên hevgirtî yên el-Efdal û birayê wî [[Ez-Zahir]] ê Helebê hat. Ev hêz di bin serokatiya el-Efdal de ji hev belav bûn û di sala 1200de el-Adil dîsa dest bi êrîşa xwe kir. Bi mirina Osman re, du eşîrên memlûkan (eskerên koleyan) ketine nava nakokiyan. Ew Esadiye û Selahiye, herdu jî Şîrkuh û Selahedîn kirîbûn. Selahiye di tekoşîna xwe ya li hember el-Efdal de pişta xwe da Adil. Bi piştgiriya wan, el-Adil di sala 1200 de Qahîre zeft kir û el-Efdal neçar kir ku sirgûnkirina navxweyî qebûl bike. Paşê xwe [[Sultanê Misir]] û Sûriyê îlan kir û rêveberiya Şamê spart [[El Muezzem]] û Cezîrê jî spart kurê xwe yê din El-Kamil. Her weha li dora sala 1200, [[Şerîfok|Şerîf]] (serokê eşîra ku girêdayî pêxemberê îslamê Mihemed e), [[Qetada ibn Idrîs]], li Mekkê desthilatdarî girt û ji hêla Adil ve wekî emîrê bajêr hate naskirin. El-Efdal hewl da ku dema xwe ya dawî li Şamê bigire, bi ser neket. El-Adil di sala 1201ê de bi serfirazî derbasî bajêr bû. Paşê, di 50 salên din ên desthilatdariya Eyûbiyan de, ne ji xeta Selahedîn, xeta Adil serdest bû. Lêbelê, Ez-Zahir hîna jî Heleb girtibû û el-Efdal li Anatolyayê Samosata hat dayîn. El-Adil mal û milkên xwe di navbera kurên xwe de ji nû ve parve kir: El-Kamil diviya bû ku li Misrê şûna wî bihata, El-Eşref Cezîre wergirt û [[El Ewhad]] jî ji [[Diyarbekir (qeza)|Diyarbekir]] re hat dayîn, lê piştî el-Eşref ev xaka dawî hate guherandin. El-Adil dijminatiya vekirî ji lobiya Henbelî li Şamê rakir, ji ber ku bi giranî guh neda xaçparêzan, ku tenê kampanyayek li dijî wan da destpêkirin. El-Adil di wê baweriyê de bû ku artêşa Xaçperestan bi şerekî rasterast nayê têkbirin. Kampanyayên demdirêj di heman demê de zehmetiyên domandina hevbendiyek misilman a hevgirtî jî vedihewîne. Meyla di bin al-Adil de mezinbûna domdar a împaratoriyê bû, nemaze bi riya berfirehkirina desthilatdariya Eyûbiyan li Cezîrê û tevlêkirina herêmên [[Şah-Armen]] (li rojhilatê Anatolyayê). Ebbasiyan di dawiyê de rola el-Adil wekî sultan di 1207 de nas kirin. Di sala 1208'an de [[Padîşahiya Gurcistanê]] li dijî desthilatdariya Eyûbiyan li [[Anatolya|rojhilatê Anatolyayê]] derket û Xilat (xwedîyên el-Ewhad) dorpêç kir. Di bersivê de el-Adil artêşeke mezin a misilmanan ku di nav wan de mîrên [[Homs]], [[Hamasa Jêr|Hama]] û Baalbek û her weha hêzên ji mîrektiyên din ên Eyûbî ji bo piştgirîkirina El-Ewhad di nav de hebûn, kom kir û bi xwe rêberiya artêşê kir. Di dema dorpêçkirinê de, generalê gurcî Îvane [[Mxargrdzelî]] bi tesadufî kete destê el-Ewhadê li derûdora Xilatê û di sala 1210-an de serbest hat berdan, tenê piştî ku [[Gurcî|Gurciyan]] li ser îmzekirina Agirbestek Sî Salî razî bûn. Agirbesta Gurcî ji [[Ermenîstana Eyyûbî]] re bi dawî bû û herêma [[Gola Wanê]] ji Eyûbiyên Şamê re hişt. Kampanyaya leşkerî ya Xaçperestan di 3-ê Mijdara 1217-an de dest pê kir, bi êrîşek ber bi Transurdun ve dest pê kir. El-Muezzem ji el-Adil xwest ku êrîşeke dijber bike, lê wî pêşniyara kurê xwe red kir. Di 1218 de, kela Damietta ya li Deltaya Nîlê ji hêla Xaçperestan ve hate dorpêç kirin. Piştî du hewildanên têkçûyî, keleh di dawiyê de di 25ê Tebaxê de têk çû. Piştî şeş rojan el-Adil ji ber windabûna Damietta ji şokeke xuya mir. El-Kamil xwe li Qahîreyê sultan îlan kir, birayê wî el-Muezzem jî li Şamê textê xwe daxuyand. [[Al-Kamil]] hewl da ku Damietta vegerîne, lê ji hêla [[John of Brienne]] ve hat paşve xistin. Piştî hînbûna komploya li dijî wî, reviya û serokê artêşa Misrê bêpar ma. Panîk dest pê kir, lê bi alîkariya el-Muezzem, el-Kamil hêzên xwe ji nû ve kom kir. Lê wê çaxê Xaçparêzan kampa wî zeft kiribûn. Eyûbiyan ji bo vekişîna ji Damiettayê, ji bilî kelehên Mont Real û [[Karak]], ji bo vegerandina Filistînê ji Padîşahiya Orşelîmê re pêşniyara danûstandinan kirin. Ev yek ji hêla rêberê Xaçperestiya Pêncemîn, Pelagius of Albano ve hate red kirin, û di 1221 de, Xaçperest piştî serkeftina Eyûbiyan li Mansura ji Deltaya Nîlê hatin derxistin. === Perçebûn === ==== Wendakirina herêman û radestkirina Orşelîmê ==== Li rojhilat, [[Xanedana Anûştigîniyan]] di bin serokatiya [[Celaledînê Rûmî]] Mingburnu de bajarokê Xilat ji [[El esref]] girtin, dema ku Resûliyên dilsoz ên kevneşopî dest pê kirin destdirêjiya ser milkên Eyûbiyan li [[Erebîstanê|Erebistanê]]. Di sala 1222an de Eyûbiyan rêberê [[Xanedana Resûliyan|Resûliyan]] [[Elî ibn Resûl]] wek waliyê [[Meke|Mekkeyê]] tayîn kirin. Desthilatdariya Eyûbiyan li Yemenê û Hecazê ber bi kêmbûnê ve diçû û waliyê eyûbî yê [[Yemen|Yemenê]] [[Mesûd ibn Kamil]] di sala 1223an de neçar ma ku here [[Misir|Misrê]] û di dema nebûna wî de [[Nureddîn Umer]] wek waliyê xwe destnîşan kir. Di sala 1224an de xanedaneke herêmî Hedremaut ji Eyyûbiyan bi dest xist, ku ji ber rewşa wan a aloz li Yemenê, kontrola wan lawaz bû. Piştî mirina Mesûd îbn Kamil di sala 1229an de, Nureddîn Umer serxwebûna xwe ragihand û dayîna baca salane ya ji bo Eyûbiyên li Misrê rawestand. Di bin fermana Frederick II de, Sefera Xaçperestan a Şeşemîn hate dest pê kirin, ku di navbera el-Kamilê Misirê û [[el-Mu'ezzemê Sûrî]] de berdewam dike. Dûv re, [[el-Kamil]] [[Orşelîm]] pêşkêşî Frederick kir da ku pêşî li êrîşa Sûrî ya li Misrê bigire, lê Frederick red kir. Di sala 1227'an de dema El-Muezzem mir û kurê wî [[En-Nasir Dawud]] ket şûna wî, pozîsyona El-Kamil xurt bû. El-Kamil danûstandinên bi Frederick re li Akrê di sala 1228 de berdewam kir, û bû sedema agirbestek ku di Sibata 1229 de hate îmzekirin. Peymana Xaçparêzan ji bo zêdetirî deh salan li ser Orşelîmeke bêhêz kontrol kir, lê di heman demê de kontrola misilmanan li ser cihên pîroz ên îslamî li bajêr garantî kir. Her çend girîngiya wê ya leşkerî hindik bû jî, En-Nasir Dawud ew wek hincet bikar anî da ku hestên niştecihên Sûriyê derbixe. Xûtaya înê ya ku li Mizgefta Emewiyan ji aliyê weazekî gelêrî ve hat kirin "elalet daxist girî û hêstiran". Lihevhatina bi Xaçparêzan re bi pêşniyara ji nû ve dabeşkirina mîrektiyên Eyûbî pêk hat ku Şam û herêmên wê ji aliyê El-Eşref ve bên birêvebirin, ku serweriya El-Kamil nas kir. En-Nasir Dawud li ber xwe da, ji ber agirbesta Eyûbî-Xaçperestan hêrs bû. Hêzên El-Kamil gihîştin Şamê ji bo pêkanîna peymana pêşniyarkirî di Gulana 1229an de. Dorpêçkirina piştî wê zextek girîng li ser niştecihan kir, lê ew li en-Nasir Dawûd kom bûn, ji ber ku piştgirî ji desthilatdariya domdar a bavê xwe re kir û ji peymana bi [[Frederick]] re hêrs bûn. Piştî mehekê, En-Nasir Dawud doza aşitiyê kir û mîrektiyek nû, ku navenda wê li derdora Karak bû, jê re hat dayîn, lê el-Eşref, parêzgarê Diyar Bekir, parêzgariya Şamê girt ser xwe. Di vê navberê de [[Selcûqî|Selçûqî]] jî ber bi [[Cizîr|Cezîrê]] ve diçûn. Neviyên Qetada îbn Îdrîs li Mekkeyê desthilatdariya Eyûbî rikber kirin. Resûliyan ji vê yekê sûd werdigirin ku serweriya Eyûbiyan li [[Hîcaz|Hicazê]] bi dawî bikin û herêmê têxin bin kontrola xwe, ku wan di sala 1238an de dema ku Nûredîn Umer Mekke girt, pêk anî. ==== Karak serxwebûnê destnîşan dike ==== [[Wêne: Ayyubids 1257.png|thumb|Nexşeya Eyûbiyan de salan 1257 bêr Dagirkirina Mongolan]] Herêmên Eyûbiyan di sala 1257an de. Devera bi rengê sor yê geş ji aliyê En-Nasir Yûsif ve hat kontrolkirin, lê devera di bin sorê tarî de di bin kontrola binavûdeng a el-Mughith Umer ê Kerakî de bû. Têkiliyên di navbera En-Nasir Yûsiv û [[Xanedana Bahriyan|Xanedana Bahriyan ya Memlûk]] de aloz bûn piştî ku yên berê nexwestin dagirkirina Misrê bikin. Di Cotmeha 1257 de, Baibars û hevalên wî yên Memlûk ji Şamê derketin an jî ji bajêr hatin derxistin û bi hev re derbasî başûrê Qudsê bûn. Dema ku walî Kutuk red kir ku li hember Nasir Yûsif alîkariya wan bike, Beybars ew ji kar avêt û [[El-Mugith Umer]], emîrê Karak, di xutba li Mescîda Eqsayê de got; Di dirêjahiya salan de, el-Mugith Umer destûr dabû muxalifên siyasî yên Qahîre û Şamê, ku ji desthilatdarên Memlûk û Eyûbî digeriyan, di nav xaka wî de penagehek ewledar bin. Piştî bidestxistina Orşelîmê, Baibars Xezze fetih kir û En-Nasir Yusuf artêşa xwe şand Nablusê. Şer derket û di dawiyê de Memlûk di ser Çemê Urdunê re reviyan herêma Balqa. Ji wir gihîştin Zughara li başûrê Behra Mirî û li wir teslîmî Karakê kirin. Têkiliya nû ya El-Mughith Umer bi Beybars re serxwebûna wî ji Sûriyê [[En-Nasir Yûsif]] xurt kir. El-Mughith Umer, ji bo serxwebûna xwe misoger bike, dest bi dabeşkirina herêmên Filistîn û Transurdan li nav Behrî Memlûkan kir. Hevalbendên nuh artêşeke piçûk berhev kirin û ber bi Misrê ve çûn. Tevî destkeftiyên destpêkê yên li Filistîn û [[El-Erîşê]], piştî ku dîtin ku ji hêla artêşa Misrê ve çiqas pir zêde bûn, vekişiyan. El-Mughith Umer û Baibars cesaret nebûn, lêbelê, û di destpêka sala 1258an de artêşek ji 1500 siwarên nîzamî ber bi Sînayê ve birin, lê dîsa ji hêla Memlûkên Misrê ve hatin têkbirin. ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== [[Wêne: Ayyubid Az Zahir 1204 Aleppo.jpg|thumb| Perveyên Az Zahir ji sala 1204an lî Helebê.]] ==== Awayî ==== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. Sê rêyên sereke yên Eyyûbiyan hebûn ku ji bo birêvebirina bajar û bajarokên xwe hewcedarê elîtên xwende bin. Hin ji van serokên herêmî ku bi navê şêx têne nasîn, ketine xizmeta maleke desthilatdar a Eyûbî û bi vî rengî daxwazên wan ên ji bo desthilatdariyê ji dahat û bandora malên Eyûbî hatine piştgirî kirin. Yên din rasterast ji dahatên ku ji dîwanê, saziyeke hikûmî ya bilind a dewletê, dihatin dayîn. Rêbaza sêyem jî dayîna dahatên ewqafên xêrxwazî ​​yên ku bi navê weqfê dihatin binavkirin ji şêxan re bû. Eyyûbiyan, mîna pêşiyên xwe yên cihê yên li herêmê, kêm dezgehên dewletê hebûn ku bi wan karîbûn derbasî bajar û bajarokên xwe bibin. Ji bo ku xwe bi elîta xwendewar a bajarên xwe ve girêbidin, xwe dispêrin bikaranîna siyasî ya pratîkên patronajê. Tayînkirina dahata waqfê ji bo vê elîtê dişibihe tayînkirina feydeyan (îqta'et) ji fermandar û generalên artêşê re. Di her du haletan de jî, wê karî Eyûbiyan elîteke girêdayî, lê ne ji aliyê îdarî ve bidest bixin. Piştî dagirkirina Orşelîmê di sala 1187 de, Eyûbiyên di bin serokatiya Selahedîn de dibe ku yekem kes bûn ku pozîsyona emir el-hajj (fermandarê hecê) ji bo parastina karwanên hecê yên salane ku ji Şamê diçûn Mekkê bi tayînkirina Tughtekîn ibn Eyûb re ava kirin. ====Cihê hikûmetê==== [[Wêne: Flickr - HuTect ShOts - Citadel of Salah El.Din and Masjid Muhammad Ali قلعة صلاح الدين الأيوبي ومسجد محمد علي - Cairo - Egypt - 17 04 2010 (4).jpg|thumb| Qesra ku ji aliyê Selahedîn Eyûbî li Qahîre ve hatiye çêkirin û heta niha jî heye]] Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] k8y5eafbfpiiukxspy8g8casycd2ewt 1095621 1095620 2022-08-18T00:26:10Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 /* Dîrok */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = الأيوبيون (Eyyûbîyûn) | nav ziman = [[Erebî]] | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di bîn Selahedîn Eyûbi di sala 1193an | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]]-[[Sunîtî]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1220 CE.png|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû. Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]) Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Sûriye û Mezopotamyayê ==== Selahedîn her çendî bi nave xwe vasalê Nureddîn bû jî, lê belê Selaheddîn polîtîkayeke derve ya serbixwe pejirand. Ev serxwebûn piştî mirina Nureddîn di sala 1174an de bi eşkereyî eşkere bû. Paşê, Selahedîn ji bo ku Sûriyê ji destê [[Xanedana Zengiyan]] bigre dest pê kir û di 23ê Mijdarê de li Şamê ji aliyê waliyê bajêr ve hat pêşwazîkirin. Di sala 1175'an de, wî Hama û Humsê xistibû bin kontrola xwe, lê piştî dorpêçkirina Helebê, bi ser neket. Di sala 1179'an de kontrola Humsê radestî neviyên Şîrkûh hat kirin û Hama jî radestî biraziyê Selahedîn [[El-Muzefer Umer]] hate kirin. Serkeftinên Selaheddîn Emîr Seyf El-Dîn ê Mûsilê, serokê Zengiyan wê demê tirsand, ku Sûriyê wek milkê malbata xwe dihesiband û hêrs bû ku ew ji aliyê xizmetkarekî berê yê Nur El-Dîn ve hat zeftkirin. Wî artêşek ji bo rûbirûbûna Selahedîn li nêzîkî Hemayê kom kir. Selahedîn û leşkerên xwe yên dêrîn tevî ku jimara wan pir zêde bû, bi biryar Zengiyan têk bir. Piştî serkeftina xwe, Selahedîn xwe wek şah îlan kir û navê Salih Îsmaîl El-Malik (kurê Nûredîn yê ciwan) di nimêjên înê û diravên îslamî de hilda û navê xwe li şûna wî xist. [[Xanedana Ebasiyan|Xelîfeyê Ebbasî el-Mustadî]] bi dilgermî pêşwaziya desthilatdariya Selahedîn kir û navê “Sultanê Misir û Sûriyê” da wî. Di bihara sala 1176an de, di navbera Zengiyan û Eyûbiyan de pevçûneke din a mezin rû da, vê carê li Girê Sultan, ku 15 kîlometre dûrî Helebê ye. Selahedîn dîsa bi ser ket, lê Seyf El-Dîn karî bi tengahî bireve. Eyûbî li bakur bajarên din ên Sûriyê, bi navê [[Ma'eret El-Numan]], [[Ezaz]], [[Buza'a]] û [[Minbic]] bi dest xistin, lê di dorpêça duyemîn de nekarîn Helebê bi dest bixin. Lê belê lihevkirinek hate danîn, ku Gumuştgîn, parêzgarê Helebê û hevalbendên wî yên li Hisn Keyfa û Mêrdînê, Selahedîn wek serwerê milkên Eyûbîyan li Sûrîyê nas bikin, lê Selahedîn destûr da Gumuştgîn û Salih [[El- Malik]] ku desthilatdariya xwe li ser Helebê bidomînin. Di dema ku Selahedîn li Sûriyê bû, birayê wî el-Adil Misirê îdare kir û di salên 1174-75 de Kanz el-Dewle yê [[Aswanî]] bi mebesta vegerandina desthilatdariya Fatimiyan li dijî Eyûbiyan serî hilda. Piştgirên wî yên sereke êlên herêmî yên Bedewîn û Nûbiyan bûn, lê wî di heman demê de ji gelek komên din, ku di nav wan de Ermenî jî hebûn, piştgirî dikir. Tesaduf an jî dibe ku bi hevrêziyê re, serhildanek ji hêla [[Abbas ibn Shadî]] ve bû ku [[Qus]] li ser çemê Nîlê li navenda Misrê girt. Her du serhildan jî ji aliyê el-Adil ve hatin şikandin. Di dawiya wê salê de û di destpêka sala 1176-an de, Qereqeş êrîşên xwe li rojavayê [[Afrîkaya Bakur|bakurê Afrîkayê]] domandin, û Eyûbî bi Almohadên ku li [[Magrîbê]] hukum dikirin re anî nav nakokiyan. Di sala 1177 de, Selahedîn hêzek ji 26,000 leşkeran, li gorî kronîknivîsê xaçparêz William of Tyre, ber bi başûrê Filistînê ve bir piştî ku bihîst ku piraniya leşkerên Padîşahiya Orşelîmê Harem, Sûriyê li rojavayê Helebê dorpêç kirine. Ji nişka ve ji hêla Templarên di bin Baldwin IV ya Orşelîmê de li nêzî Ramlayê êrîş kirin, artêşa Eyûbî di Şerê Montgisard de têk çû û piraniya leşkerên wê hatin kuştin. Sala din Selahedîn li Humsê encam da û di navbera hêzên wî yên bi fermandariya [[Ferrux Şah]] û Xaçparêzan de çend pevçûn derketin. Selahedîn ji rojava ve êrîşî dewletên Xaçparêzan kir û di 1179an de di Şerê Marj Ayyun de Baldwin têk bir. Di kampanyaya 1182 de, ew dîsa bi Baldwin re di şerê bêkêmasî ya Keleha Belvoir de li Kawkab al-Hawa şer kir. Di Gulana 1182an de Selaheddîn Heleb piştî dorpêçeke kurt girt; parêzgarê nû yê bajêr, Îmadeddîn Zengî II, di nav şêniyên xwe de ne ecibandibû û Heleb radest kiribû piştî ku Selahedîn razî bû ku kontrola berê ya Zengî II li ser [[Şingal]], [[Reqa]] û [[Nisêbîn]] vegerîne, ku wê piştre bibe herêmên bindest ên Eyûbiyan. Heleb di 12’ê Hezîranê de bi awayekî fermî ket destê Eyyûbiyan. Dotira rojê, Selahedîn çû Harimê, li nêzîkî Entakya di destê xaçparêzan de û bajar girt dema ku garnîzona wê serokê wan Surhak bi zorê derxist, ku piştre ji aliyê el-Muzaffar Umer ve demeke kurt hat binçavkirin û berdan. Radestkirina Helebê û hevalbendiya Selahedîn bi Zengî II re, [[Îzzeddîn El-Mesûdê]] Mûsilê tenê hevrikê misilman ê Eyûbiyan hiştibû. Mûsil di payîza 1182’an de rastî dorpêçeke kurt hatibû, lê piştî navbeynkariya xelîfeyê Ebasî En-Nasir, Selahedîn hêzên xwe vekişand. Mesûd hewl da ku xwe bi Artûqiyên Mêrdînê re bike yek, lê ew li şûna wan bûne hevalbendên Selahedîn. Di sala 1183an de, Erbilê jî bi Eyûbiyan re guherî. Paşê Mesûd piştgirî ji [[Pehlewan îbn Mihemed]], waliyê Azerbaycanê xwest, û her çend ew bi gelemperî mudaxele li herêmê nekir jî, îhtîmala destwerdana [[Pehlewan Mûsa Xemîs]], Selahedîn ji destpêkirina hêrîşên din ên li dijî Mûsilê hişyar kir. Lihevkirinek hate kirin ku Adil bi navê kurê Selahedîn el-Efdal Helebê îdare bike, li ser navê kurê Selahedîn Osman ê din jî Misir ji aliyê El Muzefer Umer ve were birêvebirin. Dema ku her du kur bihatana temen, ew ê li her du herêman bibin desthilatdar, lê eger yek bimira, dê birayê Selahedîn cihê wan bigirta. Di havîna 1183 de, piştî wêrankirina rojhilata [[Celîle]], êrîşên Selahedîn li wir di [[Şerê el-Fule]] de li Geliyê Jezreel di navbera wî û Xaçperestên di bin Guy of Lusignan de bi dawî bû. Şerê bi giranî rû bi rû bi awayekî bêbiryar bi dawî bû. Herdu artêş bi kîlometreyekê ji hev vekişiyan û dema ku Xaçperestan li ser mijarên navxweyî nîqaş dikirin, Selahedîn Deşta Golanê girt û xaçparêz ji çavkaniya wan a sereke qut kir. Di Cotmeha 1183an de û paşê jî di 13ê Tebaxa 1184an de, Selahedîn û Adil Karak di destê xaçperestan de dorpêç kirin, lê nekarîn wê bigirin. Paşê Eyûbiyan êrîşî Sameryayê kirin û Nablus şewitandin. Selahedîn di Îlona 1184an de vegeriya Şamê û di navbera dewletên xaçparêz û împaratoriya Eyûbiyan de di pey re di navbera 1184-1185an de aştiyeke nisbî pêk hat. Selahedîn êrîşa xwe ya dawî li dijî Mûsilê di dawiya sala 1185an de dest pê kir, bi hêviya serkeftinek hêsan li hember Mesûdê ku tê texmîn kirin bê moral bû, lê ji ber berxwedana dijwar a bajêr û nexweşiyek giran ku bû sedem ku Selahedîn vekişe [[Herran|Harranê]], têk çû. Li ser teşwîqkirina Ebbasiyan, Selahedîn û Mesûd di Adara 1186an de li ser peymaneke ku Zengiyan di bin kontrola Mûsilê de hiştibûn, lê dema ku daxwaza Eyûbiyan tê xwestin, ew mecbûr bûn ku piştgiriya leşkerî bidin Eyûbiyan. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Sefera Xaçperestan a Sêyemîn ==== Papa Gregory VIII di destpêka sala 1189 de banga Xaçperestiya Sêyemîn li dijî Misilmanan kir. [[Frederick Barbarossa]] ji [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]], [[Philip Augustus]] ê [[Fransa]] û [[Richard the Lionheart]] ê [[Înglistan|Înglistanê]] ji bo ji nû ve dagirkirina Orşelîmê hevalbendek çêkir. Di vê navberê de, Xaçperest û Eyûbî wê salê li nêzîkî Akrê şer kirin û ji Ewrupa jî bi hêz bûn. Ji 1189 heta 1191, Akrê ji hêla Xaçparêzan ve hate dorpêç kirin, û tevî serketinên destpêkê yên misilmanan, ew ket destê hêzên xaçparêzan. Komkujiyek ji 2700 dîlên şer ên misilman pêk hat û xaçparêzan paşê plan kirin ku Ascalon li başûr bigirin. Xaçperestan, ku niha di bin fermandariya yekgirtî ya Richard de, Selahedîn di Şerê Arsuf de têk birin, hişt ku xaçparêzan Jaffa û piraniya Filistîna peravê dagir bike, lê wan nekarî herêmên hundurîn vegerînin. Di şûna wê de, Richard di sala 1192an de bi Selahedîn re peymanek îmze kir, ku Padîşahiya Orşelîmê vegerand nav çemek deryayî ya di navbera [[Jaffa]] û Beyrûtê de. Ew hewldana şer a dawîn a kariyera Selahedîn bû, ji ber ku ew sala din, di 1193 de mir. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ==== Pevçûnên li ser sultaniyê ==== Li şûna ku [[Împaratoriyek navendî]] ava bike, Selahedîn li seranserê erdên xwe xwedîtiya mîratî ava kiribû, împaratoriya xwe di nav xizmên xwe de parve kiribû û endamên malbatê serokatiya [[feyles]] û mîrekiyên nîv-xweser dikirin. Her çiqas van mîr ([[Emîreg]]) deyndarê sultanê Eyûbî bin jî, li herêmên xwe serxwebûna nisbî parastibûn. Bi mirina Selahedîn, [[Ez-Zahir]] li gorî rêkeftinê Heleb ji Adil stand û [[Ezîz Osman]] Qahîre girt, lê kurê wî yê mezin [[El-Efdal]] Şam girt, ku di nav de Filistîn û piraniya [[Çiyayê Libnanê]] jî hebûn. Piştre [[El-Adil el-Cezîra]] ([[Mezopotamya Bakur|Mezopotamya Jor]]) bi dest xist, li wir Zengiyên Mûsilê li ber xwe da. Di sala 1193an de Mesûdê Mûsilê bi Zengî II yê Şengalê re li hev kir û bi hev re koalîsyona Zengiyan ji bo dagirkirina Cezîrê tevgeriya. Lêbelê, berî ku encamên mezin bi dest bikevin, Mesûd nexweş ket û vegeriya Mûsilê, û Adil paşê Zengî neçar kir ku aştiyek bilez çêbike berî ku Zengiyan ji destê Eyûbiyan ziyanên erdî bibînin. Kurê El-Adil el-Muezzem dest danî ser Karak û [[Transurdan|Transurdanê]]. Lê di demeke kurt de, kurên Selaheddîn li ser dabeşkirina împaratoriyê bi hev ketin. Selaheddîn el-Efdal tayîn kiribû waliyê Şamê bi mebesta ku kurê wî bajêr wekî cihê rûniştina xwe ya sereke bibînê da ku girîngiyê bide serweriya cîhadê (têkoşîn) li dijî dewletên Xaçparêz. Lêbelê [[Al-Afdal]] dît ku girêdana wî ya bi Şamê re bûye sedema hilweşandina wî. Çend emîrên bindestê bavê wî ji bajêr derketin û çûn Qahîreyê da ku lobiyê bidin Osman da ku wî ji kar derxîne bi îdiaya ku ew bê tecrube ye û mebesta derxistina cerdevanên kevn ên Eyûbî ye. El-Adil bêtir Osman teşwîq kir ku tevbigere da ku pêşî li bêhêziya el-Efdal bigire û împaratoriya Eyûbî bikeve xeterê. Ji ber vê yekê, di sala 1194 de, [[Osman]] bi eşkere daxwaza sultaniyê kir. Daxwaza Osmanî ya ser text di zincîre êrîşên li ser Şamê di sala 1196an de hate çareser kirin, û el-Efdal neçar kir ku ji bo postek kêmtir li Salxadê derkeve. El-Adil xwe li Şamê wekî serçeteyê Osmanî bi cih kir, lê di nava împaratoriyê de xwedî bandorek mezin bû. Dema ku Osman di qezaya nêçîrê de li nêzî Qahîreyê mir, [[El-Efdal]] dîsa bû sultan (her çend kurê Osman [[El-Mensûr]] hukumdarê binavkirî yê Misrê bû), el-Adil di kampanyayek li bakur-rojhilat de tunebû. El-Adil vegeriya û karî [[Keleha Şamê]] dagir bike, lê piştre rastî êrîşeke tund a hêzên hevgirtî yên el-Efdal û birayê wî [[Ez-Zahir]] ê Helebê hat. Ev hêz di bin serokatiya el-Efdal de ji hev belav bûn û di sala 1200de el-Adil dîsa dest bi êrîşa xwe kir. Bi mirina Osman re, du eşîrên memlûkan (eskerên koleyan) ketine nava nakokiyan. Ew Esadiye û Selahiye, herdu jî Şîrkuh û Selahedîn kirîbûn. Selahiye di tekoşîna xwe ya li hember el-Efdal de pişta xwe da Adil. Bi piştgiriya wan, el-Adil di sala 1200 de Qahîre zeft kir û el-Efdal neçar kir ku sirgûnkirina navxweyî qebûl bike. Paşê xwe [[Sultanê Misir]] û Sûriyê îlan kir û rêveberiya Şamê spart [[El Muezzem]] û Cezîrê jî spart kurê xwe yê din El-Kamil. Her weha li dora sala 1200, [[Şerîfok|Şerîf]] (serokê eşîra ku girêdayî pêxemberê îslamê Mihemed e), [[Qetada ibn Idrîs]], li Mekkê desthilatdarî girt û ji hêla Adil ve wekî emîrê bajêr hate naskirin. El-Efdal hewl da ku dema xwe ya dawî li Şamê bigire, bi ser neket. El-Adil di sala 1201ê de bi serfirazî derbasî bajêr bû. Paşê, di 50 salên din ên desthilatdariya Eyûbiyan de, ne ji xeta Selahedîn, xeta Adil serdest bû. Lêbelê, Ez-Zahir hîna jî Heleb girtibû û el-Efdal li Anatolyayê Samosata hat dayîn. El-Adil mal û milkên xwe di navbera kurên xwe de ji nû ve parve kir: El-Kamil diviya bû ku li Misrê şûna wî bihata, El-Eşref Cezîre wergirt û [[El Ewhad]] jî ji [[Diyarbekir (qeza)|Diyarbekir]] re hat dayîn, lê piştî el-Eşref ev xaka dawî hate guherandin. El-Adil dijminatiya vekirî ji lobiya Henbelî li Şamê rakir, ji ber ku bi giranî guh neda xaçparêzan, ku tenê kampanyayek li dijî wan da destpêkirin. El-Adil di wê baweriyê de bû ku artêşa Xaçperestan bi şerekî rasterast nayê têkbirin. Kampanyayên demdirêj di heman demê de zehmetiyên domandina hevbendiyek misilman a hevgirtî jî vedihewîne. Meyla di bin al-Adil de mezinbûna domdar a împaratoriyê bû, nemaze bi riya berfirehkirina desthilatdariya Eyûbiyan li Cezîrê û tevlêkirina herêmên [[Şah-Armen]] (li rojhilatê Anatolyayê). Ebbasiyan di dawiyê de rola el-Adil wekî sultan di 1207 de nas kirin. Di sala 1208'an de [[Padîşahiya Gurcistanê]] li dijî desthilatdariya Eyûbiyan li [[Anatolya|rojhilatê Anatolyayê]] derket û Xilat (xwedîyên el-Ewhad) dorpêç kir. Di bersivê de el-Adil artêşeke mezin a misilmanan ku di nav wan de mîrên [[Homs]], [[Hamasa Jêr|Hama]] û Baalbek û her weha hêzên ji mîrektiyên din ên Eyûbî ji bo piştgirîkirina El-Ewhad di nav de hebûn, kom kir û bi xwe rêberiya artêşê kir. Di dema dorpêçkirinê de, generalê gurcî Îvane [[Mxargrdzelî]] bi tesadufî kete destê el-Ewhadê li derûdora Xilatê û di sala 1210-an de serbest hat berdan, tenê piştî ku [[Gurcî|Gurciyan]] li ser îmzekirina Agirbestek Sî Salî razî bûn. Agirbesta Gurcî ji [[Ermenîstana Eyyûbî]] re bi dawî bû û herêma [[Gola Wanê]] ji Eyûbiyên Şamê re hişt. Kampanyaya leşkerî ya Xaçperestan di 3-ê Mijdara 1217-an de dest pê kir, bi êrîşek ber bi Transurdun ve dest pê kir. El-Muezzem ji el-Adil xwest ku êrîşeke dijber bike, lê wî pêşniyara kurê xwe red kir. Di 1218 de, kela Damietta ya li Deltaya Nîlê ji hêla Xaçperestan ve hate dorpêç kirin. Piştî du hewildanên têkçûyî, keleh di dawiyê de di 25ê Tebaxê de têk çû. Piştî şeş rojan el-Adil ji ber windabûna Damietta ji şokeke xuya mir. El-Kamil xwe li Qahîreyê sultan îlan kir, birayê wî el-Muezzem jî li Şamê textê xwe daxuyand. [[Al-Kamil]] hewl da ku Damietta vegerîne, lê ji hêla [[John of Brienne]] ve hat paşve xistin. Piştî hînbûna komploya li dijî wî, reviya û serokê artêşa Misrê bêpar ma. Panîk dest pê kir, lê bi alîkariya el-Muezzem, el-Kamil hêzên xwe ji nû ve kom kir. Lê wê çaxê Xaçparêzan kampa wî zeft kiribûn. Eyûbiyan ji bo vekişîna ji Damiettayê, ji bilî kelehên Mont Real û [[Karak]], ji bo vegerandina Filistînê ji Padîşahiya Orşelîmê re pêşniyara danûstandinan kirin. Ev yek ji hêla rêberê Xaçperestiya Pêncemîn, Pelagius of Albano ve hate red kirin, û di 1221 de, Xaçperest piştî serkeftina Eyûbiyan li Mansura ji Deltaya Nîlê hatin derxistin. === Perçebûn === ==== Wendakirina herêman û radestkirina Orşelîmê ==== [[Wêne: Al-Kamil Muhammad al-Malik and Frederick II Holy Roman Emperor.jpg|thumb|200px|El-Kamil û Frederick‘ê dûyemîn, revêberî Romanîya Piroz.]] Li rojhilat, [[Xanedana Anûştigîniyan]] di bin serokatiya [[Celaledînê Rûmî]] Mingburnu de bajarokê Xilat ji [[El esref]] girtin, dema ku Resûliyên dilsoz ên kevneşopî dest pê kirin destdirêjiya ser milkên Eyûbiyan li [[Erebîstanê|Erebistanê]]. Di sala 1222an de Eyûbiyan rêberê [[Xanedana Resûliyan|Resûliyan]] [[Elî ibn Resûl]] wek waliyê [[Meke|Mekkeyê]] tayîn kirin. Desthilatdariya Eyûbiyan li Yemenê û Hecazê ber bi kêmbûnê ve diçû û waliyê eyûbî yê [[Yemen|Yemenê]] [[Mesûd ibn Kamil]] di sala 1223an de neçar ma ku here [[Misir|Misrê]] û di dema nebûna wî de [[Nureddîn Umer]] wek waliyê xwe destnîşan kir. Di sala 1224an de xanedaneke herêmî Hedremaut ji Eyyûbiyan bi dest xist, ku ji ber rewşa wan a aloz li Yemenê, kontrola wan lawaz bû. Piştî mirina Mesûd îbn Kamil di sala 1229an de, Nureddîn Umer serxwebûna xwe ragihand û dayîna baca salane ya ji bo Eyûbiyên li Misrê rawestand. Di bin fermana Frederick II de, Sefera Xaçperestan a Şeşemîn hate dest pê kirin, ku di navbera el-Kamilê Misirê û [[el-Mu'ezzemê Sûrî]] de berdewam dike. Dûv re, [[el-Kamil]] [[Orşelîm]] pêşkêşî Frederick kir da ku pêşî li êrîşa Sûrî ya li Misrê bigire, lê Frederick red kir. Di sala 1227'an de dema El-Muezzem mir û kurê wî [[En-Nasir Dawud]] ket şûna wî, pozîsyona El-Kamil xurt bû. El-Kamil danûstandinên bi Frederick re li Akrê di sala 1228 de berdewam kir, û bû sedema agirbestek ku di Sibata 1229 de hate îmzekirin. Peymana Xaçparêzan ji bo zêdetirî deh salan li ser Orşelîmeke bêhêz kontrol kir, lê di heman demê de kontrola misilmanan li ser cihên pîroz ên îslamî li bajêr garantî kir. Her çend girîngiya wê ya leşkerî hindik bû jî, En-Nasir Dawud ew wek hincet bikar anî da ku hestên niştecihên Sûriyê derbixe. Xûtaya înê ya ku li Mizgefta Emewiyan ji aliyê weazekî gelêrî ve hat kirin "elalet daxist girî û hêstiran". Lihevhatina bi Xaçparêzan re bi pêşniyara ji nû ve dabeşkirina mîrektiyên Eyûbî pêk hat ku Şam û herêmên wê ji aliyê El-Eşref ve bên birêvebirin, ku serweriya El-Kamil nas kir. En-Nasir Dawud li ber xwe da, ji ber agirbesta Eyûbî-Xaçperestan hêrs bû. Hêzên El-Kamil gihîştin Şamê ji bo pêkanîna peymana pêşniyarkirî di Gulana 1229an de. Dorpêçkirina piştî wê zextek girîng li ser niştecihan kir, lê ew li en-Nasir Dawûd kom bûn, ji ber ku piştgirî ji desthilatdariya domdar a bavê xwe re kir û ji peymana bi [[Frederick]] re hêrs bûn. Piştî mehekê, En-Nasir Dawud doza aşitiyê kir û mîrektiyek nû, ku navenda wê li derdora Karak bû, jê re hat dayîn, lê el-Eşref, parêzgarê Diyar Bekir, parêzgariya Şamê girt ser xwe. Di vê navberê de [[Selcûqî|Selçûqî]] jî ber bi [[Cizîr|Cezîrê]] ve diçûn. Neviyên Qetada îbn Îdrîs li Mekkeyê desthilatdariya Eyûbî rikber kirin. Resûliyan ji vê yekê sûd werdigirin ku serweriya Eyûbiyan li [[Hîcaz|Hicazê]] bi dawî bikin û herêmê têxin bin kontrola xwe, ku wan di sala 1238an de dema ku Nûredîn Umer Mekke girt, pêk anî. ==== Karak serxwebûnê destnîşan dike ==== [[Wêne: Ayyubids 1257.png|thumb|Nexşeya Eyûbiyan de salan 1257 bêr Dagirkirina Mongolan]] Herêmên Eyûbiyan di sala 1257an de. Devera bi rengê sor yê geş ji aliyê En-Nasir Yûsif ve hat kontrolkirin, lê devera di bin sorê tarî de di bin kontrola binavûdeng a el-Mughith Umer ê Kerakî de bû. Têkiliyên di navbera En-Nasir Yûsiv û [[Xanedana Bahriyan|Xanedana Bahriyan ya Memlûk]] de aloz bûn piştî ku yên berê nexwestin dagirkirina Misrê bikin. Di Cotmeha 1257 de, Baibars û hevalên wî yên Memlûk ji Şamê derketin an jî ji bajêr hatin derxistin û bi hev re derbasî başûrê Qudsê bûn. Dema ku walî Kutuk red kir ku li hember Nasir Yûsif alîkariya wan bike, Beybars ew ji kar avêt û [[El-Mugith Umer]], emîrê Karak, di xutba li Mescîda Eqsayê de got; Di dirêjahiya salan de, el-Mugith Umer destûr dabû muxalifên siyasî yên Qahîre û Şamê, ku ji desthilatdarên Memlûk û Eyûbî digeriyan, di nav xaka wî de penagehek ewledar bin. Piştî bidestxistina Orşelîmê, Baibars Xezze fetih kir û En-Nasir Yusuf artêşa xwe şand Nablusê. Şer derket û di dawiyê de Memlûk di ser Çemê Urdunê re reviyan herêma Balqa. Ji wir gihîştin Zughara li başûrê Behra Mirî û li wir teslîmî Karakê kirin. Têkiliya nû ya El-Mughith Umer bi Beybars re serxwebûna wî ji Sûriyê [[En-Nasir Yûsif]] xurt kir. El-Mughith Umer, ji bo serxwebûna xwe misoger bike, dest bi dabeşkirina herêmên Filistîn û Transurdan li nav Behrî Memlûkan kir. Hevalbendên nuh artêşeke piçûk berhev kirin û ber bi Misrê ve çûn. Tevî destkeftiyên destpêkê yên li Filistîn û [[El-Erîşê]], piştî ku dîtin ku ji hêla artêşa Misrê ve çiqas pir zêde bûn, vekişiyan. El-Mughith Umer û Baibars cesaret nebûn, lêbelê, û di destpêka sala 1258an de artêşek ji 1500 siwarên nîzamî ber bi Sînayê ve birin, lê dîsa ji hêla Memlûkên Misrê ve hatin têkbirin. ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Rêvebir== [[Wêne: Ayyubid Az Zahir 1204 Aleppo.jpg|thumb| Perveyên Az Zahir ji sala 1204an lî Helebê.]] ==== Awayî ==== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. Sê rêyên sereke yên Eyyûbiyan hebûn ku ji bo birêvebirina bajar û bajarokên xwe hewcedarê elîtên xwende bin. Hin ji van serokên herêmî ku bi navê şêx têne nasîn, ketine xizmeta maleke desthilatdar a Eyûbî û bi vî rengî daxwazên wan ên ji bo desthilatdariyê ji dahat û bandora malên Eyûbî hatine piştgirî kirin. Yên din rasterast ji dahatên ku ji dîwanê, saziyeke hikûmî ya bilind a dewletê, dihatin dayîn. Rêbaza sêyem jî dayîna dahatên ewqafên xêrxwazî ​​yên ku bi navê weqfê dihatin binavkirin ji şêxan re bû. Eyyûbiyan, mîna pêşiyên xwe yên cihê yên li herêmê, kêm dezgehên dewletê hebûn ku bi wan karîbûn derbasî bajar û bajarokên xwe bibin. Ji bo ku xwe bi elîta xwendewar a bajarên xwe ve girêbidin, xwe dispêrin bikaranîna siyasî ya pratîkên patronajê. Tayînkirina dahata waqfê ji bo vê elîtê dişibihe tayînkirina feydeyan (îqta'et) ji fermandar û generalên artêşê re. Di her du haletan de jî, wê karî Eyûbiyan elîteke girêdayî, lê ne ji aliyê îdarî ve bidest bixin. Piştî dagirkirina Orşelîmê di sala 1187 de, Eyûbiyên di bin serokatiya Selahedîn de dibe ku yekem kes bûn ku pozîsyona emir el-hajj (fermandarê hecê) ji bo parastina karwanên hecê yên salane ku ji Şamê diçûn Mekkê bi tayînkirina Tughtekîn ibn Eyûb re ava kirin. ====Cihê hikûmetê==== [[Wêne: Flickr - HuTect ShOts - Citadel of Salah El.Din and Masjid Muhammad Ali قلعة صلاح الدين الأيوبي ومسجد محمد علي - Cairo - Egypt - 17 04 2010 (4).jpg|thumb| Qesra ku ji aliyê Selahedîn Eyûbî li Qahîre ve hatiye çêkirin û heta niha jî heye]] Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] dqhwnixrvk1eevs2frkrduoq9uq5h1h 1095622 1095621 2022-08-18T00:27:58Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 /* Hikûmdar */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = الأيوبيون (Eyyûbîyûn) | nav ziman = [[Erebî]] | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1260/1517 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = Nexşeya mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di bîn Selahedîn Eyûbi di sala 1193an | hikûmet = | paytext = [[Qahîre]] (1171-1254) <br> [[Şam]] (1254-1341) | sernav paytext = | ziman = [[Kurdî]], [[Erebî]] | ol = [[Îslam]]-[[Sunîtî]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 (têne Misîr û Suriyê) | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1193 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 2.250.000 | rûerd2 sal = 1220 | rûerd2 = 3.750.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}} '''Xanedan û Malbata''' '''Eyûbiyan''' li hawîrdora [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ku ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li [[Tikrît]]ê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]]. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di sala [[1136]]an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb wekê waliyê [[Belbek]]ê tayîn kir. Piştî mirina [[Selahedînê Eyûbî]] di sala 1193an de, kurên wî li ser kontrola sultanetê rikber kirin, lê birayê Selahedîn [[Êla Kîlîs|El-Adil]] di dawiyê de di sala 1200 de bû Sultan. Di salên 1230-an de, mîrên [[Sûrî|Sûriyê]] hewl dan ku serxwebûna xwe ji Misirê bipejirînin û warê Eyûbî parçe bû heta ku Sultan Salih Eyûb yekitiya xwe vegerand û piraniya Sûriyê, ji xeynî [[Heleb|Helebê]], di sala 1247-an de xist bin destê xwe. Eyûbî ji [[Yemen]], [[Hîcaz]] û deverên [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] derketin. Piştî mirina wî di sala 1249an de, [[Es-Salih Eyûb]] li Misirê ji aliyê kurê wî [[El-Muezzem Turanşah]] hat şûna wî. Lêbelê, ya paşîn di demek kurt de ji hêla generalên wî yên [[Dewleta Memlûkan|Memlûk]] ve ku êrişek [[Xaçperestan]] a li ser Deltaya Nîlê red kiribû, hate hilweşandin. Bi vê yekê desthilatdariya Eyûbiyan li Misirê bi bandor bi dawî kir. Hewldanên mîrên Sûriyê, bi serokatiya [[En-Nasir Yûsif]] ê Helebê, ji bo vegerandina Misrê têk çûn. Di sala 1260 de, Mongolan Heleb talan kirin û piştî demeke kin herêmên Eyyûbiyan ên mayî bi dest xistin. Memlûkên ku [[Împeratoriya Mongolan|Mongolan]] derxistin, mîrektiya Eyûbî ya Hamayê diparêzin heta ku di sala 1341an de mîrê wê yê dawîn hilweşandin. Tevî emrê wan kêmasî, xanedana Eyûbî bandorek veguherîner li herêmê, bi taybetî li Misrê, kir. Di bin desthilatdariya Eyyûbiyan de, Misrê ku berê bi awayekî fermî xîlafeta [[Şiîtî|Şîa]] bû, bû hêza serdest a siyasî û leşkerî ya Sunnî û navenda [[Aborî]] û [[Çand|Çandî]] ya herêmê, statûya wê heta ku ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|osmaniyan]] ve were dagirkirin, wê bimîne [[1517]]. Li seranserî sultanetiyê, desthilatdarîya Eyûbiyan serdemeke geşbûna aborî destpêkir, û îmkan û palpiştiya ku ji alîyê Eyûbiyan ve dihatin dayîn bû sedema vejîna çalakîya rewşenbîrî li cîhana [[Îslam|Îslamê]]. Di vê serdemê de jî pêvajoyek Eyûbî bi xurtkirina serdestiya [[Sunîtî|Misilmanên Sunnî]] li herêmê bi avakirina gelek medreseyan (dibistanên qanûnî yên îslamî) li bajarên wan ên mezin hat nîşankirin. Piştî ku ji aliyê Memlûkan ve hat rûxandin jî, siltantiya ku ji aliyê Selahedîn û Eyûbiyan ve hatiye avakirin, wê 267 salên din li Misir, [[Şam]] û Hîcazê berdewam bike. Selahedîn ji bo serketina wî ya pîroz a li ser xaçparêzan, ku destkefta taca wê vegerandina [[Padişahiya Orşelîmê|Orşelîmê]] bû 99 sal piştî ku xaçperestan bi xwe bajar ji Misrê [[Fatimî|Fatimiyan]] zevt kirin, Selahedîn îro li gelek welatên ku beşek ji sultanatiya wî bûn, bi taybetî wekî lehengekî neteweyî tê pîroz kirin. Misir, Sûriye, [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] û cihê jidayikbûna wî Iraq, bi her welatekî re, ji bilî Sûriyê, ajelê wî yê heraldîk wek kirasê wan yê neteweyî ye. ==Dîrok== [[Wêne: Flag of Ayyubid Dynasty.svg|thumb| Alayê Eyûbiyanê Misir]] [[Wêne: Ayyubid Sultanate 1220 CE.png|thumb| Mezinbûna Împaratoriya Eyûbiyan di sala 1220an]] ==== Esîl ==== [[Wêne: Eagle of Saladin Sketch from Cairo Citadel.png|thumb| Skeça orîjînal "Eagle of Selaheddîn" ya Keleha Qahîre, Misir.]] Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. Pêşewa [[Malbata Eyûbiyan]], [[Necmedîn Eyûb ibn Şadî]] , ji eşîra kurdên [[Rewadiyan|Rewadiye]] bû, ku bi xwe jî şaxek ji eşîra mezin a [[Hezbanî]] bû. Bav û kalên Eyûb li bakurê [[Ermenistan|Ermenîstanê]] li bajarê [[Dvîn|Dvînê]] bi cih bûne. Rewadiya koma kurdan a serdest li navçeya Dvînê bû, ku beşek ji [[Elîta siyasî-leşkerî]] ya bajêr bû. Dema ku serleşkerên [[Tirkmen]] bajar ji destê mîrê wê yê kurd girtin, rewş li Dvînê nebaş bû. Şadî tevî her du kurên xwe Eyûb û [[Esaddîn Şîrkûh]] çû. Hevalê wî [[Mucahîddîn Bihruz]] – waliyê leşkerî yê bakurê Mezopotamya di bin destê [[Selcûqî|Selçûqiyan]] de – pêşwazî li wî kir û ew kir waliyê Tikrîtê. Piştî mirina Şadî, Eyûb bi alîkariya birayê wî Şîrkuh bû şûna wî û rêveberiya bajêr kir. Wan bi hev re kar û barên bajêr baş bi rê ve dibirin û ji şêniyên herêmê re populerbûna xwe bi dest dixistin. Di vê navberê de Îmadeddîn Zengî mîrê Mûsilê ji aliyê Ebbasiyan ve di bin destê Xelîfe [[El-Musterşîd]] û Bihrûz de têk çû. [[Îmadedîn Zengî]] ji bo ku ji meydana şer di rêya Tikrîtê re derbasî Mûsilê bibe, xwe li cem Eyûb girt û di vî karî de alîkariya wî xwest. Eyûb qebûl kir û ji bo ku ji [[Çemê Dîcleyê]] derbas bibin û bi silametî bigihêjin [[Mûsil|Mûsilê]], keştiyên Zengî û hevalên wî pêşkêş kirin. (Bînere [[Xanedana Zengiyan]]) Di encamê de ji bo alîkariya Zengî, rayedarên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] li dijî Eyûb tedbîrên cezakirinê xwestin. Hevdem, di bûyereke cuda de, Şîrkuh kesekî nêzîkî Bihruz bi tawana destdirêjiya seksî li jinekê li [[Tikrît|Tikrîtê]] kuşt. Dîwana Ebasiyan biryara girtinê ji bo Eyûb û Şîrkûh derxist, lê beriya ku bira bên girtin, di sala 1138an de ji Tikrîtê derketin û ber bi Mûsilê ve çûn. Dema gihîştin Mûsilê, Zengî hemû îmkanên pêwîst da wan û herdu bira jî xistin xizmeta xwe. Eyûb kirin fermandarê [[Ba’elbek]] û Şîrkûh kete xizmeta kurê Zengî Nûreddîn. Li gorî dîroknas [[Abdul Alî]], di bin lêneratî û serweriya Zengî de malbata Eyûbî rabûye ser piyan. ====Damezrandina li Misrê==== Binêre herwiha: [[Selahedîn li Misrê]] [[Wêne: Saladin coin obverse.jpg|thumb|Pervêya Selahûdin]] Perek Dirhm ku Selahedîn teswîr dike, c. 1189 CE. Di sala 1164an de, [[Nureddîn Şîrkûh]] şand ku rêberiya hêzek seferê bike da ku rê li ber xaçparêzan bigire ku hebûna xwe ya bihêz li Misirek her ku diçe anarşîk ava bikin. Şîrkûh kurê Eyûb Selahedîn kire efserekî di bin emrê xwe de. Wan bi serfirazî Dirgham, wezîrê Misrê, derxistin û pêşiyê wî Şawar vegerandin. Piştî ku Şewar hat vegerandin, ferman da Şîrkuh ku hêzên xwe ji Misrê vekişîne, lê [[Şîrkûh]] red kir, bi îdiaya ku ev wesiyeta Nûreddîn e ku bimîne. Di nav çend salan de, Şîrkûh û Selahedîn hêzên hevgirtî yên Xaçparêz û leşkerên Şawar têk birin, pêşî li [[Bilbais]], paşê li cîhek li nêzî [[Giza]], û li Îskenderiyeyê, ku Selahedîn dê li wir bimîne ji bo parastinê dema ku Şîrkûh li pey hêzên xaçparêz li Misrê Jêrîn. Şawar di sala 1169an de wefat kir û Şîrkuh bû wezîr, lê ew jî di wê salê de wefat kir. Piştî mirina Şîrkûh, Selaheddîn ji aliyê xelîfeyê [[Fatimî]] [[El-Adid]] ve weke wezîr hat tayînkirin, ji ber ku "kesek ji Selahedîn lawaztir û biçûktir tune bû" û "yekî ji emîran guh neda wî û xizmeta wî nekir", li gorî kronîknivîsê misilman yê serdema navîn Ibn [[El- Athir]]. Selahedîn zû di kariyera xwe de ji her demê bêtir serbixwetir dît, ji ber ku Nureddîn ku hewl dida bandorê li bûyerên li Misrê bike pir aciz bû. Wî destûr da birayê Selahedîn, Turan-Şah, ku serpereştiya Selahedîn bike da ku di nav malbata Eyûbî de nakokiyan derxe û bi vî awayî pozîsyona wê ya li Misrê têk bibe. Nûreddîn daxwaza Selahedîn ku bavê wî Eyûb jî biçe cem wî, bi cih anî. Lêbelê, Eyûb di serî de hat şandin da ku serweriya Ebbasiyan li Misrê were ragihandin, ku Selahedîn ji ber pozîsyona wî ya wekî wezîrê Fatimiyan nerazî bû. Tevî ku Nûreddîn nekarî Eyûbiyan ber bi hevrikiyê ve bibe jî, malbata berfireh a Eyûbî, bi taybetî hejmareke parêzgarên [[Herêmî]] li Sûriyê, bi temamî pişta Selahedîn negirt. Selahedîn kontrola xwe li Misrê xurt kir piştî ku ferman da [[Turan-Şah]] ku serhildanek li Qahîreyê ku ji hêla alayên [[Nûbiya]]yî yên 50,000-î yên artêşa Fatimiyan ve hatibû organîzekirin, hilweşîne. Piştî vê serketinê, Selahedîn dest bi dayîna postên payebilind li welat ji endamên malbata xwe re kir û bi fermana avakirina zanîngehek ji bo mekteba fiqihê ya Îslama [[Sunî]] ya Malikî li Qahîreyê, bandora misilmanên sunnî li Qahîreyê zêde kir. ji bo mekteba Şafiî, ku ew jê re bû, li [[El-Fustat]]. Di sala 1171 de, el-Adîd mir û Selahedîn ji vê valahiya hêzê sûd werdigire, bi bandor li welat xiste bin kontrola xwe. Piştî bidestxistina desthilatê, wî alîgirê Misrê guhert Xîlafeta Ebasî ya ku bingehê wê li Bexdayê ye, ku girêdayî Îslama Sunî bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala 1192 levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cizîr|Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. [[Wêne:AyyubidGreatest.png|thumb|Împeratoriya Eyûbî (1171–1246) di asta herî mezin de]] [[Wêne:Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|Perveya ku li ser navê Eyûbî el-Adil hatiye çekirin]] Bi kêmbûna [[Fatimiyan]] li Misrê, êrîşên zêde yên [[Seferên Xaçperestan]] yên [[Padîşahiya Orşelîmê|Kraltiya Orşelîmê]] dest pê kirin. Li hember vana, Fatimiyan banga alîkariyê ji [[Îmadedîn Zengî|Zengîn]] yên ku li Sûriyê serwer bûn. Vana leşker şandin Misrê di bin destê [[Şirkuh]] de, yê ku bi xwe [[Wezîr]] destnîşan kiribû. Piştî mirina wî, biraziyê wî [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] di sala 1169an de bû wezîr. Di sala 1171ê de xanedana [[Îsmaîlî|Îsmaîlî]] Fatimiyan [[Xelifyan|Xelîfeyan]] ji holê rakir û xanedana Eyûbîyan ava kir. Di serdema Selahedîn (1171–1193) de, Misir ji nû ve hate birêxistinkirin û aborî bi pêşxistina çandinî û bazirganiyê xurttir bû da ku bikaribe xaçparêzan ji [[Quds]] û [[Filistîn (herêm)|Filistîn]] derxîne. Di sala 1181 de, desthilatdariya li ser Sûriyê, [[Mezopotamya|Mezopotamya Jor]], [[Yemen]] û [[Nébian|Nubia]] hate dirêj kirin, û hişt ku Selahedîn serweriya piraniya deverên Ereban bike. Piştî ku desthilatdariya xwe xurt kir, di 4'ê Tîrmeha 1187'an de di [[Şerê Hattîn]] de li nêzî [[Tîberya]] bi biryardarî xaçperestan têk bir û Orşelîm zeft kir. Di [[Seferên xaçperestan|Sefera Xaçperestan a Sêyemîn]] ya ku li pey wê hat, xaçparêzan karîbûn hin bajarên peravê ([[Acre]] jî di nav de) vegerînin, lê wan di destpêkê de nekarîn Orşelîmê vegerînin. ==== Bidestxistina Afrîkaya Bakur û Nûbia ==== Selahedîn di sala 1171–72 de çû Îskenderiyeyê û xwe li ber dubendiya ku li bajêr gelek alîgir hene, lê pereyên hindik in, rû bi rû maye. Li wir ji aliyê emîrên Eyûbî yên Misirê ve meclîseke malbatî hat lidarxistin û biryar hat dayîn ku [[El-Muzefer]] Teqî [[El-Dîn Umer]], biraziyê Selahedîn, bi hêza 500 kesî li dijî herêma peravê Barqa ([[Cyrenaica]]) li rojavayê Misirê bi artêşek piyade seferekê bide destpêkirin. Ji bo rewakirina serdegirtinê, nameyek ji eşîrên Bedewiyên Barqa re hat şandin û tê de ji ber diziya rêwiyan ew şermezar kirin û ji wan re ferman hat dayîn ku baca zekatê bidin. Diviyabû evên dawî ji dewarên wan bên komkirin. Di dawiya sala 1172an de, Aswan ji hêla leşkerên Fatimid ên berê yên [[Nûbia]] ve hate dorpêç kirin û parêzgarê bajêr, Kanz al-Dewle - dilsozek berê ya Fatimid - ji Selahedîn ku bi cih anî, daxwaza hêzeke kir. Piştî ku Nûbiyan berê xwe dan Aswanê, hêzdarbûn hatin, lê hêzên Eyûbî yên bi [[Serokan|serokatiya]] Turan-Şah pêşve çûn û bakurê Nubia zeft kirin piştî ku bajarokê Ibrim girtin. Tûran-Şah û leşkerên wî yên [[Kurdnasî|Kurd]] bi awayekî demkî li wir man. Ji Ibrim, wan êrîşî herêma derdorê kirin, piştî ku pêşniyarek agirbestê ji padîşahê Nûbian a Dongola hate pêşkêş kirin, [[Operasyon|operasyonên]] xwe rawestandin. Tevî ku bersiva destpêkê ya Turan-Şah hovane bû jî, wî paşê nûnerek şand Dongola, ku piştî vegerê, xizaniya bajêr û bi giştî ya Nubyayê ji Turan-Şah re vegot. Ji ber vê yekê, Eyûbî, mîna pêşiyên xwe yên Fatimî, ji ber feqîrbûna herêmê ji berfirehbûna zêdetir ber bi başûr ve ber bi Nûbyayê ve bêhêvî bûn, lê ji Nûbyayê xwestin ku parastina Aswan û Misrê Jorîn garantî bike. Garnîzona Eyûbî ya li Îbrîmê di sala 1175an de vekişiyaye Misrê. Di sala 1174an de [[Şerefeddîn Qereqûş]], fermandarê El-Muzefer Umer, bi artêşeke [[Tirk]] û Bedewiyan ve Trablus ji Normanan zeft kir. Dûv re, dema ku hin hêzên Eyûbî li Şam bi xaçparêzan re şer kirin, artêşek din a wan, di bin destê Şerefeddîn de, di sala 1188-an de Qayrûan ji destê Elmohadiyan derxist. ==== Fetihkirina Sûriye û Mezopotamyayê ==== Selahedîn her çendî bi nave xwe vasalê Nureddîn bû jî, lê belê Selaheddîn polîtîkayeke derve ya serbixwe pejirand. Ev serxwebûn piştî mirina Nureddîn di sala 1174an de bi eşkereyî eşkere bû. Paşê, Selahedîn ji bo ku Sûriyê ji destê [[Xanedana Zengiyan]] bigre dest pê kir û di 23ê Mijdarê de li Şamê ji aliyê waliyê bajêr ve hat pêşwazîkirin. Di sala 1175'an de, wî Hama û Humsê xistibû bin kontrola xwe, lê piştî dorpêçkirina Helebê, bi ser neket. Di sala 1179'an de kontrola Humsê radestî neviyên Şîrkûh hat kirin û Hama jî radestî biraziyê Selahedîn [[El-Muzefer Umer]] hate kirin. Serkeftinên Selaheddîn Emîr Seyf El-Dîn ê Mûsilê, serokê Zengiyan wê demê tirsand, ku Sûriyê wek milkê malbata xwe dihesiband û hêrs bû ku ew ji aliyê xizmetkarekî berê yê Nur El-Dîn ve hat zeftkirin. Wî artêşek ji bo rûbirûbûna Selahedîn li nêzîkî Hemayê kom kir. Selahedîn û leşkerên xwe yên dêrîn tevî ku jimara wan pir zêde bû, bi biryar Zengiyan têk bir. Piştî serkeftina xwe, Selahedîn xwe wek şah îlan kir û navê Salih Îsmaîl El-Malik (kurê Nûredîn yê ciwan) di nimêjên înê û diravên îslamî de hilda û navê xwe li şûna wî xist. [[Xanedana Ebasiyan|Xelîfeyê Ebbasî el-Mustadî]] bi dilgermî pêşwaziya desthilatdariya Selahedîn kir û navê “Sultanê Misir û Sûriyê” da wî. Di bihara sala 1176an de, di navbera Zengiyan û Eyûbiyan de pevçûneke din a mezin rû da, vê carê li Girê Sultan, ku 15 kîlometre dûrî Helebê ye. Selahedîn dîsa bi ser ket, lê Seyf El-Dîn karî bi tengahî bireve. Eyûbî li bakur bajarên din ên Sûriyê, bi navê [[Ma'eret El-Numan]], [[Ezaz]], [[Buza'a]] û [[Minbic]] bi dest xistin, lê di dorpêça duyemîn de nekarîn Helebê bi dest bixin. Lê belê lihevkirinek hate danîn, ku Gumuştgîn, parêzgarê Helebê û hevalbendên wî yên li Hisn Keyfa û Mêrdînê, Selahedîn wek serwerê milkên Eyûbîyan li Sûrîyê nas bikin, lê Selahedîn destûr da Gumuştgîn û Salih [[El- Malik]] ku desthilatdariya xwe li ser Helebê bidomînin. Di dema ku Selahedîn li Sûriyê bû, birayê wî el-Adil Misirê îdare kir û di salên 1174-75 de Kanz el-Dewle yê [[Aswanî]] bi mebesta vegerandina desthilatdariya Fatimiyan li dijî Eyûbiyan serî hilda. Piştgirên wî yên sereke êlên herêmî yên Bedewîn û Nûbiyan bûn, lê wî di heman demê de ji gelek komên din, ku di nav wan de Ermenî jî hebûn, piştgirî dikir. Tesaduf an jî dibe ku bi hevrêziyê re, serhildanek ji hêla [[Abbas ibn Shadî]] ve bû ku [[Qus]] li ser çemê Nîlê li navenda Misrê girt. Her du serhildan jî ji aliyê el-Adil ve hatin şikandin. Di dawiya wê salê de û di destpêka sala 1176-an de, Qereqeş êrîşên xwe li rojavayê [[Afrîkaya Bakur|bakurê Afrîkayê]] domandin, û Eyûbî bi Almohadên ku li [[Magrîbê]] hukum dikirin re anî nav nakokiyan. Di sala 1177 de, Selahedîn hêzek ji 26,000 leşkeran, li gorî kronîknivîsê xaçparêz William of Tyre, ber bi başûrê Filistînê ve bir piştî ku bihîst ku piraniya leşkerên Padîşahiya Orşelîmê Harem, Sûriyê li rojavayê Helebê dorpêç kirine. Ji nişka ve ji hêla Templarên di bin Baldwin IV ya Orşelîmê de li nêzî Ramlayê êrîş kirin, artêşa Eyûbî di Şerê Montgisard de têk çû û piraniya leşkerên wê hatin kuştin. Sala din Selahedîn li Humsê encam da û di navbera hêzên wî yên bi fermandariya [[Ferrux Şah]] û Xaçparêzan de çend pevçûn derketin. Selahedîn ji rojava ve êrîşî dewletên Xaçparêzan kir û di 1179an de di Şerê Marj Ayyun de Baldwin têk bir. Di kampanyaya 1182 de, ew dîsa bi Baldwin re di şerê bêkêmasî ya Keleha Belvoir de li Kawkab al-Hawa şer kir. Di Gulana 1182an de Selaheddîn Heleb piştî dorpêçeke kurt girt; parêzgarê nû yê bajêr, Îmadeddîn Zengî II, di nav şêniyên xwe de ne ecibandibû û Heleb radest kiribû piştî ku Selahedîn razî bû ku kontrola berê ya Zengî II li ser [[Şingal]], [[Reqa]] û [[Nisêbîn]] vegerîne, ku wê piştre bibe herêmên bindest ên Eyûbiyan. Heleb di 12’ê Hezîranê de bi awayekî fermî ket destê Eyyûbiyan. Dotira rojê, Selahedîn çû Harimê, li nêzîkî Entakya di destê xaçparêzan de û bajar girt dema ku garnîzona wê serokê wan Surhak bi zorê derxist, ku piştre ji aliyê el-Muzaffar Umer ve demeke kurt hat binçavkirin û berdan. Radestkirina Helebê û hevalbendiya Selahedîn bi Zengî II re, [[Îzzeddîn El-Mesûdê]] Mûsilê tenê hevrikê misilman ê Eyûbiyan hiştibû. Mûsil di payîza 1182’an de rastî dorpêçeke kurt hatibû, lê piştî navbeynkariya xelîfeyê Ebasî En-Nasir, Selahedîn hêzên xwe vekişand. Mesûd hewl da ku xwe bi Artûqiyên Mêrdînê re bike yek, lê ew li şûna wan bûne hevalbendên Selahedîn. Di sala 1183an de, Erbilê jî bi Eyûbiyan re guherî. Paşê Mesûd piştgirî ji [[Pehlewan îbn Mihemed]], waliyê Azerbaycanê xwest, û her çend ew bi gelemperî mudaxele li herêmê nekir jî, îhtîmala destwerdana [[Pehlewan Mûsa Xemîs]], Selahedîn ji destpêkirina hêrîşên din ên li dijî Mûsilê hişyar kir. Lihevkirinek hate kirin ku Adil bi navê kurê Selahedîn el-Efdal Helebê îdare bike, li ser navê kurê Selahedîn Osman ê din jî Misir ji aliyê El Muzefer Umer ve were birêvebirin. Dema ku her du kur bihatana temen, ew ê li her du herêman bibin desthilatdar, lê eger yek bimira, dê birayê Selahedîn cihê wan bigirta. Di havîna 1183 de, piştî wêrankirina rojhilata [[Celîle]], êrîşên Selahedîn li wir di [[Şerê el-Fule]] de li Geliyê Jezreel di navbera wî û Xaçperestên di bin Guy of Lusignan de bi dawî bû. Şerê bi giranî rû bi rû bi awayekî bêbiryar bi dawî bû. Herdu artêş bi kîlometreyekê ji hev vekişiyan û dema ku Xaçperestan li ser mijarên navxweyî nîqaş dikirin, Selahedîn Deşta Golanê girt û xaçparêz ji çavkaniya wan a sereke qut kir. Di Cotmeha 1183an de û paşê jî di 13ê Tebaxa 1184an de, Selahedîn û Adil Karak di destê xaçperestan de dorpêç kirin, lê nekarîn wê bigirin. Paşê Eyûbiyan êrîşî Sameryayê kirin û Nablus şewitandin. Selahedîn di Îlona 1184an de vegeriya Şamê û di navbera dewletên xaçparêz û împaratoriya Eyûbiyan de di pey re di navbera 1184-1185an de aştiyeke nisbî pêk hat. Selahedîn êrîşa xwe ya dawî li dijî Mûsilê di dawiya sala 1185an de dest pê kir, bi hêviya serkeftinek hêsan li hember Mesûdê ku tê texmîn kirin bê moral bû, lê ji ber berxwedana dijwar a bajêr û nexweşiyek giran ku bû sedem ku Selahedîn vekişe [[Herran|Harranê]], têk çû. Li ser teşwîqkirina Ebbasiyan, Selahedîn û Mesûd di Adara 1186an de li ser peymaneke ku Zengiyan di bin kontrola Mûsilê de hiştibûn, lê dema ku daxwaza Eyûbiyan tê xwestin, ew mecbûr bûn ku piştgiriya leşkerî bidin Eyûbiyan. ==== Fetihkirina Filistîn û Transurdanê ==== [[Wêne: Battle of Cresson.jpg|thumb|Wêneyên Şere [[Cresson]]ê.]] Bi rastî tevahiya Padişahiya Orşelîmê piştî serkeftina wan a li dijî [[Seferên xaçperestan]] di şerê Hattînê de di sala 1187an de ket destê Eyyûbiyan; illustration ji Les Passages faits Outremer par les Français contre les Turcs et autres Sarrasins et Maures outremarins, dora 1490 Selaheddîn di 3'ê Tîrmeha 1187'an de li rojhilatê Celîlê Teberias dorpêç kir û artêşa xaçperestan hewl da bi rêya Kafr Kanna êrîşî Eyûbiyan bike. Piştî bihîstina meşa Xaçperestan, Selahedîn nobedarên xwe ber bi kampa wan a sereke ya li Kafr Sabt ve bir û desteyek piçûk li Tiberias hişt. Selahedîn bi dîtineke zelal a artêşa xaçperestan, ferman da el-Muzefer Umer ku ketina Xaçperestan ji Hattîn asteng bike û li nêzî Lubya cih bigire, dema ku [[Gökböri]] û leşkerên wî li girekî li nêzî el-Şajara bi cih bûne. Di 4ê Tîrmehê de Xaçperestên Xaçperest ber bi Kevanên Hattînê ve bi pêş ve çûn û li dijî hêzên Misilman êrîş kirin, lê bi ser ketin û bi biryar hatin têkbirin. Çar roj piştî şer, Selahedîn el-Adil vexwend ku bi wî re di vegerandina [[Dewleta Filistînê|Filistînê]], Celîl û peravên Lubnanê de tev bigerin. Di 8ê Tîrmehê de keleha Akrê ya xaçparêzan ji aliyê Selahedîn ve hat girtin, dema ku hêzên wî Nazaret û Saffuriya girtin; lîwayên din [[Heyfa]], [[Qeyserî]], [[Sebastia]] û [[Nablus]] girtin, lê Adil Mîrabel û Yafa zeft kir. Di 26ê Tîrmehê de Selahedîn vedigere peravê û teslîmkirina [[Sarepta]], [[Saydon]], [[Bêrût]] û [[Cebelê]] wergirt. Di meha Tebaxê de Eyyûbiyan Ramla, Darum, Gaza, Beyt Cibrin û Latrun zeft kirin. Ascalon di 4ê Îlonê de hat girtin. Di îlon-cotmeha 1187 de, Eyûbiyan Orşelîmê dorpêç kirin, piştî danûstandinên bi Balian Îbelin re, di 2ê cotmehê de dest danîn ser Orşelîmê. Karak û Mont Real li Transurdan zû ket, li pey Safad li bakurê rojhilatê Celîlê. Di dawiya sala 1187-an de Eyyûbiyan bi rastî tevahiya Padîşahiya Xaçperestan a li Levantê ji bilî Tyre, ku di bin Conrad Montferrat de bû, kontrol kirin. Di Kanûna 1187an de, artêşa Eyûbî ku ji garnîzonên Selahedîn û birayên wî yên Heleb, Hama û Misrê pêk dihat, Sûr dorpêç kir. Nîvê fîloya deryayî ya misilmanan di 29ê Kanûnê de ji hêla hêzên Conrad ve hate desteser kirin, li dûv wê têkçûnek Eyûbî li peravê bajêr. Di 1 Çile 1188 de, Selaheddîn meclîsa şer pêk anî û tê de vekişîna ji Trablusê hat pejirandin. Ji ber ku Selahedîn beriya mirina xwe împaratorî parçe kiribû, di destpêkê de di navbera cîgirên wî de şerên desthilatdariyê hebûn, ku [[el-Adil I.]] (1200–1218) li dijî [[el-Mensûr (Eyûbî)|el-Mensûr] ] (1198-1200), kurê temenbiçûk [[El-Ezîz (Eyûbî)|el-Ezîz']] (1193-1198), karîbû îcra bike. Her çend el-Adil jî berî mirina xwe împaratorî parçe kir jî, cîgirê wî [[el-Kamil]] (1218–1238) karîbû ji [[esera Damietta]] (1217–1221) li Misirê û [[Sefera xaçperestan a duyem|sefera xaçperestan a Frederick II.]] (1228–1229) bi danûstandinên bi [[Frederick II. (HRR)|Kaiser]] re, ku tê de Orşelîma bêhêz hat radest kirin. Demeke kin berî mirina xwe, el-Kamil jî karîbû xwe li Sûriyê bipejirîne. ==== Sefera Xaçperestan a Sêyemîn ==== Papa Gregory VIII di destpêka sala 1189 de banga Xaçperestiya Sêyemîn li dijî Misilmanan kir. [[Frederick Barbarossa]] ji [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]], [[Philip Augustus]] ê [[Fransa]] û [[Richard the Lionheart]] ê [[Înglistan|Înglistanê]] ji bo ji nû ve dagirkirina Orşelîmê hevalbendek çêkir. Di vê navberê de, Xaçperest û Eyûbî wê salê li nêzîkî Akrê şer kirin û ji Ewrupa jî bi hêz bûn. Ji 1189 heta 1191, Akrê ji hêla Xaçparêzan ve hate dorpêç kirin, û tevî serketinên destpêkê yên misilmanan, ew ket destê hêzên xaçparêzan. Komkujiyek ji 2700 dîlên şer ên misilman pêk hat û xaçparêzan paşê plan kirin ku Ascalon li başûr bigirin. Xaçperestan, ku niha di bin fermandariya yekgirtî ya Richard de, Selahedîn di Şerê Arsuf de têk birin, hişt ku xaçparêzan Jaffa û piraniya Filistîna peravê dagir bike, lê wan nekarî herêmên hundurîn vegerînin. Di şûna wê de, Richard di sala 1192an de bi Selahedîn re peymanek îmze kir, ku Padîşahiya Orşelîmê vegerand nav çemek deryayî ya di navbera [[Jaffa]] û Beyrûtê de. Ew hewldana şer a dawîn a kariyera Selahedîn bû, ji ber ku ew sala din, di 1193 de mir. ==== Fetihkirina Erebistanê ==== Sala 1173an [[Selahedînê Eyûbî]] Turan-Şah şand Yemenê û Hecazê bi dest bixe. Nivîskarên misilman Ibn el-Ethir û paşê Meqrîzî nivîsîbûn ku sedema fetha Yemenê tirseke Eyûbî bû ku Misir bikeve destê Nureddîn, ew dikarin li deverek dûr bigerin. Di Gulana 1174an de, Turan-Şah Zabid zeft kir û paşê wê salê Aden girt. Aden bû bendera deryayî ya sereke ya xanedaniyê li [[Okyanûsa Hindî]] û bajarê sereke yê [[Yemen|Yemenê]], tevî ku paytexta fermî ya Yemena Eyûbî Taîz bû. Hatina Eyûbiyan destpêka serdemeke geşbûna nû ya li bajêr bû, ku tê de pêşketina binesaziya wê ya bazirganî, damezrandina saziyên nû, û derkirina pereyên xwe dît. Piştî vê dewlemendiyê, Eyûbiyan baceke nû ya ku bi galeyan dihat berhevkirin, danîn. Turan-Şah mîrên Hemdanî yên mayî yên Sanayê derxistin û di sala 1175an de bajarê çiyayî zeft kirin. Bi dagirkirina Yemenê re, Eyûbiyan fîloya peravê bi navê el-Asakir al-Behriyya ava kirin, ku ji bo parastina peravên behrê yên di bin kontrola xwe de û parastina wan ji êrîşên korsanan bikar anîn. Fetih ji bo Yemenê girîngiyek mezin hebû ji ber ku Eyûbiyan karîbûn her sê dewletên serbixwe yên berê (Zabîd, Aden û Sana) di bin yek hêzê de bikin yek. Lêbelê, dema ku Turan-Şah di sala 1176an de ji parêzgariya wî ya li Yemenê hate veguheztin, serhildanên li herêmê dest pê kirin û heya sala 1182an ku Selahedîn birayê xwe yê din Tughtekîn Seyf el-Islam wek waliyê Yemenê tayîn kir. Naîbên Eyûbî (cîgirê parêzgarê) Yemenê, [[Uthman el-Zendcilî]], di sala 1180an de, piştî ku Turan-Şah vegeriya Yemenê, beşa herî mezin a Hedremaut zeft kir. Ji Yemenê, ji Misrê, Eyûbiyan armanc kir ku li ser riyên bazirganiyê yên Deryaya Sor ku Misir girêdayî wan bû, serdest bibin û ji ber vê yekê xwestin ku destên xwe li ser Hecazê teng bikin, ku li wir rawestgeha bazirganiyê ya girîng, Yanbû, bû. Ji bo ku bazirganiya ber bi Deryaya Sor ve girêbidin, Eyûbiyan li ser rêyên bazirganiyê yên Deryaya Sor-Okyanûsa Hînd tesîs ava kirin da ku bi bazirganan re bibin yek. Eyûbiyan her wiha dixwestin ku li ser bajarên pîroz ên Îslamê yên [[Meke]] û [[Medîne|Medîneyê]] xwedî li serweriya xwe derbikevin. Fetih û pêşketinên aborî yên ku Selahedîn bi dest xistibûn, hegemonyaya Misrê li herêmê bi bandor ava kirin. Piştî destpêkirina şerên desthilatdariyê yên xanedaniyan, [[es-Salih]] (1240-1249) bi ser ket ku beşên mezin ên Împaratoriya Eyûbî ji nû ve bigihîne hev, tevî ku bakurê Sûriyê, Mezopotamya Jorîn û Yemen di dawiyê de winda bûn. Wî her weha di sala 1244 de karîbû Qudsê ji xaçperestan bi dawî bike. Di cih de piştî ku [[Seferên xaçperestan ya çaram|Sefera Xaçperestan a Şeşemîn]] (1249–1254) ku Misrê kiribû armanc, eyûbîya dawî [[Turan Şah]] komploya Tirkan [[Dewleta Memlûkan]] ket. di artêşê de dema xwest bandora wan bisînor bike. Xatûna wî [[Şecer ed-Dur]] heta sala 1257'an weke mîlîtan serkêşiya hikûmetê kir, bi serokê Memlûkan [[Îzzeddîn Eybek|Eybek]] re zewicî. Ev wekî El-Malik al-Muizz 1252 Sultan rabû, xanedana Eyûbiyan li Misrê bi dawî kir û Împeratoriya Memlûk ava kir (1252-1517). ==== Pevçûnên li ser sultaniyê ==== Li şûna ku [[Împaratoriyek navendî]] ava bike, Selahedîn li seranserê erdên xwe xwedîtiya mîratî ava kiribû, împaratoriya xwe di nav xizmên xwe de parve kiribû û endamên malbatê serokatiya [[feyles]] û mîrekiyên nîv-xweser dikirin. Her çiqas van mîr ([[Emîreg]]) deyndarê sultanê Eyûbî bin jî, li herêmên xwe serxwebûna nisbî parastibûn. Bi mirina Selahedîn, [[Ez-Zahir]] li gorî rêkeftinê Heleb ji Adil stand û [[Ezîz Osman]] Qahîre girt, lê kurê wî yê mezin [[El-Efdal]] Şam girt, ku di nav de Filistîn û piraniya [[Çiyayê Libnanê]] jî hebûn. Piştre [[El-Adil el-Cezîra]] ([[Mezopotamya Bakur|Mezopotamya Jor]]) bi dest xist, li wir Zengiyên Mûsilê li ber xwe da. Di sala 1193an de Mesûdê Mûsilê bi Zengî II yê Şengalê re li hev kir û bi hev re koalîsyona Zengiyan ji bo dagirkirina Cezîrê tevgeriya. Lêbelê, berî ku encamên mezin bi dest bikevin, Mesûd nexweş ket û vegeriya Mûsilê, û Adil paşê Zengî neçar kir ku aştiyek bilez çêbike berî ku Zengiyan ji destê Eyûbiyan ziyanên erdî bibînin. Kurê El-Adil el-Muezzem dest danî ser Karak û [[Transurdan|Transurdanê]]. Lê di demeke kurt de, kurên Selaheddîn li ser dabeşkirina împaratoriyê bi hev ketin. Selaheddîn el-Efdal tayîn kiribû waliyê Şamê bi mebesta ku kurê wî bajêr wekî cihê rûniştina xwe ya sereke bibînê da ku girîngiyê bide serweriya cîhadê (têkoşîn) li dijî dewletên Xaçparêz. Lêbelê [[Al-Afdal]] dît ku girêdana wî ya bi Şamê re bûye sedema hilweşandina wî. Çend emîrên bindestê bavê wî ji bajêr derketin û çûn Qahîreyê da ku lobiyê bidin Osman da ku wî ji kar derxîne bi îdiaya ku ew bê tecrube ye û mebesta derxistina cerdevanên kevn ên Eyûbî ye. El-Adil bêtir Osman teşwîq kir ku tevbigere da ku pêşî li bêhêziya el-Efdal bigire û împaratoriya Eyûbî bikeve xeterê. Ji ber vê yekê, di sala 1194 de, [[Osman]] bi eşkere daxwaza sultaniyê kir. Daxwaza Osmanî ya ser text di zincîre êrîşên li ser Şamê di sala 1196an de hate çareser kirin, û el-Efdal neçar kir ku ji bo postek kêmtir li Salxadê derkeve. El-Adil xwe li Şamê wekî serçeteyê Osmanî bi cih kir, lê di nava împaratoriyê de xwedî bandorek mezin bû. Dema ku Osman di qezaya nêçîrê de li nêzî Qahîreyê mir, [[El-Efdal]] dîsa bû sultan (her çend kurê Osman [[El-Mensûr]] hukumdarê binavkirî yê Misrê bû), el-Adil di kampanyayek li bakur-rojhilat de tunebû. El-Adil vegeriya û karî [[Keleha Şamê]] dagir bike, lê piştre rastî êrîşeke tund a hêzên hevgirtî yên el-Efdal û birayê wî [[Ez-Zahir]] ê Helebê hat. Ev hêz di bin serokatiya el-Efdal de ji hev belav bûn û di sala 1200de el-Adil dîsa dest bi êrîşa xwe kir. Bi mirina Osman re, du eşîrên memlûkan (eskerên koleyan) ketine nava nakokiyan. Ew Esadiye û Selahiye, herdu jî Şîrkuh û Selahedîn kirîbûn. Selahiye di tekoşîna xwe ya li hember el-Efdal de pişta xwe da Adil. Bi piştgiriya wan, el-Adil di sala 1200 de Qahîre zeft kir û el-Efdal neçar kir ku sirgûnkirina navxweyî qebûl bike. Paşê xwe [[Sultanê Misir]] û Sûriyê îlan kir û rêveberiya Şamê spart [[El Muezzem]] û Cezîrê jî spart kurê xwe yê din El-Kamil. Her weha li dora sala 1200, [[Şerîfok|Şerîf]] (serokê eşîra ku girêdayî pêxemberê îslamê Mihemed e), [[Qetada ibn Idrîs]], li Mekkê desthilatdarî girt û ji hêla Adil ve wekî emîrê bajêr hate naskirin. El-Efdal hewl da ku dema xwe ya dawî li Şamê bigire, bi ser neket. El-Adil di sala 1201ê de bi serfirazî derbasî bajêr bû. Paşê, di 50 salên din ên desthilatdariya Eyûbiyan de, ne ji xeta Selahedîn, xeta Adil serdest bû. Lêbelê, Ez-Zahir hîna jî Heleb girtibû û el-Efdal li Anatolyayê Samosata hat dayîn. El-Adil mal û milkên xwe di navbera kurên xwe de ji nû ve parve kir: El-Kamil diviya bû ku li Misrê şûna wî bihata, El-Eşref Cezîre wergirt û [[El Ewhad]] jî ji [[Diyarbekir (qeza)|Diyarbekir]] re hat dayîn, lê piştî el-Eşref ev xaka dawî hate guherandin. El-Adil dijminatiya vekirî ji lobiya Henbelî li Şamê rakir, ji ber ku bi giranî guh neda xaçparêzan, ku tenê kampanyayek li dijî wan da destpêkirin. El-Adil di wê baweriyê de bû ku artêşa Xaçperestan bi şerekî rasterast nayê têkbirin. Kampanyayên demdirêj di heman demê de zehmetiyên domandina hevbendiyek misilman a hevgirtî jî vedihewîne. Meyla di bin al-Adil de mezinbûna domdar a împaratoriyê bû, nemaze bi riya berfirehkirina desthilatdariya Eyûbiyan li Cezîrê û tevlêkirina herêmên [[Şah-Armen]] (li rojhilatê Anatolyayê). Ebbasiyan di dawiyê de rola el-Adil wekî sultan di 1207 de nas kirin. Di sala 1208'an de [[Padîşahiya Gurcistanê]] li dijî desthilatdariya Eyûbiyan li [[Anatolya|rojhilatê Anatolyayê]] derket û Xilat (xwedîyên el-Ewhad) dorpêç kir. Di bersivê de el-Adil artêşeke mezin a misilmanan ku di nav wan de mîrên [[Homs]], [[Hamasa Jêr|Hama]] û Baalbek û her weha hêzên ji mîrektiyên din ên Eyûbî ji bo piştgirîkirina El-Ewhad di nav de hebûn, kom kir û bi xwe rêberiya artêşê kir. Di dema dorpêçkirinê de, generalê gurcî Îvane [[Mxargrdzelî]] bi tesadufî kete destê el-Ewhadê li derûdora Xilatê û di sala 1210-an de serbest hat berdan, tenê piştî ku [[Gurcî|Gurciyan]] li ser îmzekirina Agirbestek Sî Salî razî bûn. Agirbesta Gurcî ji [[Ermenîstana Eyyûbî]] re bi dawî bû û herêma [[Gola Wanê]] ji Eyûbiyên Şamê re hişt. Kampanyaya leşkerî ya Xaçperestan di 3-ê Mijdara 1217-an de dest pê kir, bi êrîşek ber bi Transurdun ve dest pê kir. El-Muezzem ji el-Adil xwest ku êrîşeke dijber bike, lê wî pêşniyara kurê xwe red kir. Di 1218 de, kela Damietta ya li Deltaya Nîlê ji hêla Xaçperestan ve hate dorpêç kirin. Piştî du hewildanên têkçûyî, keleh di dawiyê de di 25ê Tebaxê de têk çû. Piştî şeş rojan el-Adil ji ber windabûna Damietta ji şokeke xuya mir. El-Kamil xwe li Qahîreyê sultan îlan kir, birayê wî el-Muezzem jî li Şamê textê xwe daxuyand. [[Al-Kamil]] hewl da ku Damietta vegerîne, lê ji hêla [[John of Brienne]] ve hat paşve xistin. Piştî hînbûna komploya li dijî wî, reviya û serokê artêşa Misrê bêpar ma. Panîk dest pê kir, lê bi alîkariya el-Muezzem, el-Kamil hêzên xwe ji nû ve kom kir. Lê wê çaxê Xaçparêzan kampa wî zeft kiribûn. Eyûbiyan ji bo vekişîna ji Damiettayê, ji bilî kelehên Mont Real û [[Karak]], ji bo vegerandina Filistînê ji Padîşahiya Orşelîmê re pêşniyara danûstandinan kirin. Ev yek ji hêla rêberê Xaçperestiya Pêncemîn, Pelagius of Albano ve hate red kirin, û di 1221 de, Xaçperest piştî serkeftina Eyûbiyan li Mansura ji Deltaya Nîlê hatin derxistin. === Perçebûn === ==== Wendakirina herêman û radestkirina Orşelîmê ==== [[Wêne: Al-Kamil Muhammad al-Malik and Frederick II Holy Roman Emperor.jpg|thumb|200px|El-Kamil û Frederick‘ê dûyemîn, revêberî Romanîya Piroz.]] Li rojhilat, [[Xanedana Anûştigîniyan]] di bin serokatiya [[Celaledînê Rûmî]] Mingburnu de bajarokê Xilat ji [[El esref]] girtin, dema ku Resûliyên dilsoz ên kevneşopî dest pê kirin destdirêjiya ser milkên Eyûbiyan li [[Erebîstanê|Erebistanê]]. Di sala 1222an de Eyûbiyan rêberê [[Xanedana Resûliyan|Resûliyan]] [[Elî ibn Resûl]] wek waliyê [[Meke|Mekkeyê]] tayîn kirin. Desthilatdariya Eyûbiyan li Yemenê û Hecazê ber bi kêmbûnê ve diçû û waliyê eyûbî yê [[Yemen|Yemenê]] [[Mesûd ibn Kamil]] di sala 1223an de neçar ma ku here [[Misir|Misrê]] û di dema nebûna wî de [[Nureddîn Umer]] wek waliyê xwe destnîşan kir. Di sala 1224an de xanedaneke herêmî Hedremaut ji Eyyûbiyan bi dest xist, ku ji ber rewşa wan a aloz li Yemenê, kontrola wan lawaz bû. Piştî mirina Mesûd îbn Kamil di sala 1229an de, Nureddîn Umer serxwebûna xwe ragihand û dayîna baca salane ya ji bo Eyûbiyên li Misrê rawestand. Di bin fermana Frederick II de, Sefera Xaçperestan a Şeşemîn hate dest pê kirin, ku di navbera el-Kamilê Misirê û [[el-Mu'ezzemê Sûrî]] de berdewam dike. Dûv re, [[el-Kamil]] [[Orşelîm]] pêşkêşî Frederick kir da ku pêşî li êrîşa Sûrî ya li Misrê bigire, lê Frederick red kir. Di sala 1227'an de dema El-Muezzem mir û kurê wî [[En-Nasir Dawud]] ket şûna wî, pozîsyona El-Kamil xurt bû. El-Kamil danûstandinên bi Frederick re li Akrê di sala 1228 de berdewam kir, û bû sedema agirbestek ku di Sibata 1229 de hate îmzekirin. Peymana Xaçparêzan ji bo zêdetirî deh salan li ser Orşelîmeke bêhêz kontrol kir, lê di heman demê de kontrola misilmanan li ser cihên pîroz ên îslamî li bajêr garantî kir. Her çend girîngiya wê ya leşkerî hindik bû jî, En-Nasir Dawud ew wek hincet bikar anî da ku hestên niştecihên Sûriyê derbixe. Xûtaya înê ya ku li Mizgefta Emewiyan ji aliyê weazekî gelêrî ve hat kirin "elalet daxist girî û hêstiran". Lihevhatina bi Xaçparêzan re bi pêşniyara ji nû ve dabeşkirina mîrektiyên Eyûbî pêk hat ku Şam û herêmên wê ji aliyê El-Eşref ve bên birêvebirin, ku serweriya El-Kamil nas kir. En-Nasir Dawud li ber xwe da, ji ber agirbesta Eyûbî-Xaçperestan hêrs bû. Hêzên El-Kamil gihîştin Şamê ji bo pêkanîna peymana pêşniyarkirî di Gulana 1229an de. Dorpêçkirina piştî wê zextek girîng li ser niştecihan kir, lê ew li en-Nasir Dawûd kom bûn, ji ber ku piştgirî ji desthilatdariya domdar a bavê xwe re kir û ji peymana bi [[Frederick]] re hêrs bûn. Piştî mehekê, En-Nasir Dawud doza aşitiyê kir û mîrektiyek nû, ku navenda wê li derdora Karak bû, jê re hat dayîn, lê el-Eşref, parêzgarê Diyar Bekir, parêzgariya Şamê girt ser xwe. Di vê navberê de [[Selcûqî|Selçûqî]] jî ber bi [[Cizîr|Cezîrê]] ve diçûn. Neviyên Qetada îbn Îdrîs li Mekkeyê desthilatdariya Eyûbî rikber kirin. Resûliyan ji vê yekê sûd werdigirin ku serweriya Eyûbiyan li [[Hîcaz|Hicazê]] bi dawî bikin û herêmê têxin bin kontrola xwe, ku wan di sala 1238an de dema ku Nûredîn Umer Mekke girt, pêk anî. ==== Karak serxwebûnê destnîşan dike ==== [[Wêne: Ayyubids 1257.png|thumb|Nexşeya Eyûbiyan de salan 1257 bêr Dagirkirina Mongolan]] Herêmên Eyûbiyan di sala 1257an de. Devera bi rengê sor yê geş ji aliyê En-Nasir Yûsif ve hat kontrolkirin, lê devera di bin sorê tarî de di bin kontrola binavûdeng a el-Mughith Umer ê Kerakî de bû. Têkiliyên di navbera En-Nasir Yûsiv û [[Xanedana Bahriyan|Xanedana Bahriyan ya Memlûk]] de aloz bûn piştî ku yên berê nexwestin dagirkirina Misrê bikin. Di Cotmeha 1257 de, Baibars û hevalên wî yên Memlûk ji Şamê derketin an jî ji bajêr hatin derxistin û bi hev re derbasî başûrê Qudsê bûn. Dema ku walî Kutuk red kir ku li hember Nasir Yûsif alîkariya wan bike, Beybars ew ji kar avêt û [[El-Mugith Umer]], emîrê Karak, di xutba li Mescîda Eqsayê de got; Di dirêjahiya salan de, el-Mugith Umer destûr dabû muxalifên siyasî yên Qahîre û Şamê, ku ji desthilatdarên Memlûk û Eyûbî digeriyan, di nav xaka wî de penagehek ewledar bin. Piştî bidestxistina Orşelîmê, Baibars Xezze fetih kir û En-Nasir Yusuf artêşa xwe şand Nablusê. Şer derket û di dawiyê de Memlûk di ser Çemê Urdunê re reviyan herêma Balqa. Ji wir gihîştin Zughara li başûrê Behra Mirî û li wir teslîmî Karakê kirin. Têkiliya nû ya El-Mughith Umer bi Beybars re serxwebûna wî ji Sûriyê [[En-Nasir Yûsif]] xurt kir. El-Mughith Umer, ji bo serxwebûna xwe misoger bike, dest bi dabeşkirina herêmên Filistîn û Transurdan li nav Behrî Memlûkan kir. Hevalbendên nuh artêşeke piçûk berhev kirin û ber bi Misrê ve çûn. Tevî destkeftiyên destpêkê yên li Filistîn û [[El-Erîşê]], piştî ku dîtin ku ji hêla artêşa Misrê ve çiqas pir zêde bûn, vekişiyan. El-Mughith Umer û Baibars cesaret nebûn, lêbelê, û di destpêka sala 1258an de artêşek ji 1500 siwarên nîzamî ber bi Sînayê ve birin, lê dîsa ji hêla Memlûkên Misrê ve hatin têkbirin. ====Dagirkeriya Mongolan û hilweşîna împaratoriyê==== [[Wêne: Mongol raids in Syria and Palestine 1260.svg|thumb|Dagîrkirinê Mongolan li Surîyeyê Eyûbî]] Desthilatdariya Mongolan li Sûriyê Eyûbî di bin serweriya binavûdeng a [[Împeratoriya Mongolan]] de bûn, piştî ku hêza Mongolan di sala 1244an de herêmên Eyûbî yên li [[Anatolya|Anatolyayê]] kir hedef. Lêbelê, ev têgihîştin dom nekir, û Xanê Mezin ê [[Mongol]], Möngke, fermanek ji birayê xwe Hulagu re da ku warên împaratoriyê heya Çemê Nîlê dirêj bike. Herî dawî artêşek ji 120.000 kesan pêk dihat û di sala 1258 de, [[Bexda|Bexdad]] talan kir û rûniştevanên wê, tevî [[Xelîfe Muste'sim]] û piraniya malbata wî, piştî ku Eyûbiyan nekarîn artêşek ji bo parastina bajêr kom bikin, qetil kirin. Di heman salê de Eyûbiyan [[Amed|Diyar Bekir]] ji destê Mongolan winda kirin. [[En-Nasir Yûsif]] piştî heyetek şand Hulaguyê û nerazîbûna xwe dubare kir ku teslîm bibe. Hulagu şert û merc qebûl nekir û ji ber vê yekê En-Nasir Yusuf banga alîkariyê li Qahîreyê kir. Ev daxwaz hevdem bû bi derbeyeke serketî ya [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên Qahîreyê]] li dijî serokatîya sembolîk a Eyûbî ya mayî li Misrê, ku hêzdar [[Qutuz]] bi fermî desthilatdarî girt. Di vê navberê de, artêşeke Eyûbî li Birzeh, li bakurê Şamê, ji bo parastina bajêr li dijî Mongolên ku niha ber bi bakurê Sûriyê ve diçûn, hat civandin. Di nava hefteyekê de Heleb hate dorpêçkirin û di Çile 1260 de ket destê Mongolan. Mizgefta Mezin û Keleha Helebê hatin kavilkirin û piraniya rûniştvanan hatin kuştin an jî kir kole. Wêrankirina Helebê li Sûriyeya Misilmanan bû sedema panîkê; [[Emîrê Eyûbî yê Humsê]], [[El-Eşref Mûsa]], bi nêzîkbûna artêşa Mongolan re teklîfa hevalbendiyê kir û ji aliyê Hulagu ve destûr hat dayîn ku rêveberiya bajêr bidomîne. Hama jî bêyî ku li ber xwe bide desteser kir, lê bi Mongolan re neket hev. En-Nasir Yûsif tercîh kir ku ji Şamê bireve û li Xezzeyê parastinê bibîne. Hulagu çû Karakorumê û ji Kitbuqa, generalê [[Nestorî|Xiristiyanên Nestorî]], ji bo domandina fetha Mongolan derket. Şam piştî hatina artêşa Mongolan desteser kir, lê wekî bajarên din ên misilman ên hatin girtin nehat talankirin. Lêbelê, ji [[Xezayî Xwarû|Xezayê]], En-Nasir Yusuf karibû garnîzona piçûk a ku wî li Keleha Şamê hiştibû bicivîne da ku li dijî dagirkeriya Mongolan serî hilde. Mongolan bi topan êrîşeke mezin li ser kelehê bertek nîşan da û dema ku diyar bû ku En-Nasir Yûsiv nikarîbû bi artêşeke nû ya li bajêr rehet bike, garnîzon teslîm bû. Mongolan [[Semara|Semaraya]] zeft kirin, piraniya garnîzona Eyyûbiyan li Nablusê kuştin, û paşê li başûr, heya Xezzeyê, bê astengî pêşve çûn. [[En-Nasir Yûsiv]] di demeke kurt de ji aliyê mongolan ve hate girtin û ji bo ku garnîzona Ajlun razî bike ku serdestiyê bike. Paşê, parêzgarê Eyûbî yê biçûk yê Banyasê bi Mongolan re hevalbend bû, ku niha piraniya Sûriyê û Cezîrê kontrol kiribûn, bi awayekî bi bandor desthilatdariya Eyûbiyan li herêmê bi dawî anî. Di 3ê Îlona 1260an de, artêşa Memlûk a Misirê bi pêşengiya Qutuz û Baibars desthilatdariya Mongolan şikand û bi biryar hêzên wan di Şerê Eyn Celût de, li derveyî Zir'in li Geliyê Jezreel têk birin. Piştî pênc rojan Memlûkan Şam girt û di nava mehekê de piraniya Sûriyê di destê Behrî Memlûkan de bû. Di vê navberê de, En-Nasir Yûsif di dîlgirtinê de hat kuştin Aliyên Eyûbiyan heta sala 1260 li [[Şam]] û [[Heleb|Helebê]], li [[Homs]] heta 1262 û li [[Hama]] heta sala 1341 desthilatdar bûn. [[Heskîf]] (Hisn Keyfa), ku heta sedsala 15-an li wir man û tenê ji hêla [[Aqqoyûnî|Aq Qoyunlu]] ve hatin tasfiye kirin. Berevajî Fatimiyan û Memlûkên li pey xwe, Eyûbiyan dewleteke navendî îdare nekirine. Belê, kurên hukumdar û şaxên din ên xanedaniyê di rêvebirina împaratoriyê de beşdar bûn. Lêbelê, piştî mirina hukumdarek, ev çend caran bû sedema têkoşînên ji bo yekîtiya tevahiya împaratoriyê. ==== Bermayiyên xanedaniyê ==== Gelek ji [[Emîrên Eyûbî yên Sûriyê]] ji aliyê Qutuz ve ji ber hevkariya bi Mongolan re hatin şermezarkirin, lê ji ber ku [[El-Eşref Mûsa]] veqetiya û ligel [[Memlûkan]] li Eyn Celût şer kir, destûr jê re hat dayîn ku desthilatdariya xwe li ser Humsê bidomîne. [[El-Mensûrê]] Hemayê ji destpêka dagirkirina Memlûkan ve li kêleka wan şer kiriye û ji ber vê yekê, Hemayê ji aliyê neviyên Eyûbî yên [[El-Muzefer Umer]] ve tê birêvebirin. Piştî mirina El Eşref Mûsa di sala 1262an de, sultanê Memlûkî yê nû, Beybers, Humsê bi xwe ve girêda. Sala din, el-Mughith Umer hate xapandin ku Karak teslîmî Baibarsê bike û piştî demek kurt ji ber ku berê xwe da alî [[Mongol|Mongolan]], hate darve kirin. Mîrê dawî yê Eyûbî yê Hamayê di sala 1299an de mir û Hama demeke kurt di bin serweriya rasterast a Memlûkan re derbas bû. Lêbelê, di sala 1310an de, di bin çavdêriya sultanê Memlûk [[el-Nasir]] Muhammed de, Hama di bin destê erdnîgar û nivîskarê navdar Ebû [[el-Fîda]] de ji Eyûbiyan re hate vegerandin. Herî dawî di sala 1331'an de mir û kurê wî El-Efdal Mihemed ket şûna wî, yê ku di dawiyê de xêra mîrên xwe yên Memlûk winda kir. Di sala 1341an de ji wezîfeya xwe hat dûrxistin û [[Hamasa Jor|Hama]] bi awayekî fermî kete bin desthilatdariya Memlûkan. Li başûrê rojhilatê Anatolyayê, Eyyûbiyan serweriya mîrektiya Hisnê Kayfayê domandin û karîbûn wekî saziyek otonom, serbixwe ji [[Îlxanî|Îlxanatiya]] Mongolan, ku heta salên 1330an li bakurê Mezopotamyayê hukum kir, bimînin. Piştî perçebûna Îlxanan, vasalên wan ên berê yên li herêmê, [[Ertuqî]], di sala 1334an de li dijî Eyûbiyên Hisnê Keyfayê şer kirin, lê bi biryarî têk çûn û Eyûbîyan li rexê çepê Çemê [[Dîcle|Dîcleyê]] dest danîbûn ser milkên Ertûqîyan. Di sedsala 14'an de Eyûbiyan kela [[Mîrektiya Heskîfê]] ku weke keleha wan bû ji nû ve ava kirin. Eyyûbiyên Hisnê Qeyfa heta ku di destpêka sedsala 16-an de ji aliyê Împaratoriya Osmanî ve hatin bicihkirin, vasalên Memlûkan û piştre jî [[Dulkadiroğlu|Dulkadiryan]] bûn. ==Hikûmdar== [[Wêne: Ayyubid Az Zahir 1204 Aleppo.jpg|thumb| Perveyên Az Zahir ji sala 1204an lî Helebê.]] ==== Awayî ==== Selaheddîn împeratoriya Eyûbî li dora têgîna serweriya kolektîf yan jî konfederasyona mîrektiyan ku bi fikra desthilatdariya malbatê li hev kom bûne ava kir. Dema ku yek ji malbatê, es-Sultan al-Mu'zzam, serwer bû, di bin vê rêkeftinê de gelek "siltanên piçûk" hebûn. Piştî mirina Selahedîn, ev pozîsyona mezlûm ji her kesê re vekirî bû ku têra xwe bi dest bixe. Piştre hevrikiya di navbera Eyûbiyên Sûriyê û Misirê de gihîşt wê astê ku mîrên her herêmekê carinan bi Xaçparêzan re li dijî ya din li hev dikin. Desthilatdariya Eyûbiyan li van her du herêman ji hev cuda bû. Li Sûriyê, her bajarekî mezin weke mîrektiyeke biçûk serbixwe di bin destê endamekî malbata Eyûbî de dihate birêvebirin lê li Misirê kevneşopiya dirêj a desthilatdariya navendî hişt ku Eyûbiyan rasterast kontrola parêzgeha [[Qahir Bateyî|Qahîreyê]] bidomînin. Lê belê ew [[Bexda]], cihê Xîlafetê bû ku hegemonyaya çandî û siyasî li ser herêmên Eyûbî, bi taybetî yên li Başûrê rojavayê Asyayê, bi kar anî. Wek mînak, qadî ("serok dadwer") Şamê di dema desthilatdariya Eyûbiyan de ji aliyê [[Xanedana Ebasiyan]] ve hatibû tayînkirin. Desthilatdariya siyasî di nav mala Eyûbiyan de ku ne tenê bi têkiliya xwînê dihate diyar kirin de kom bûbû; xulam û mirovên nêzîk dikaribûn di hindurê wê de hêzek mezin û hetta herî bilind bidest bixin. Bûyerek asayî bû ku dayikên mîrên eyûbî yên ciwan wek hêzên serbixwe yan jî di çend rewşan de desthilatdar bi serê xwe tevbigerin. Eunuchs di bin Eyûbiyan de hêzek girîng bikar anîn, di nav malê de wekî xizmetkar û atabeg an jî wekî mîr, walî û fermandarên artêşê yên li derveyî malê. Yek ji piştgirên herî girîng Selahedîn mîrasa Bahadîn îbn Şedad bû ku alîkariya wî kir ku Fatimiyan ji holê rabike, milkên wan ji holê rake û dîwarê keleha Qahîreyê ava bike. Piştî mirina [[Ezîz Osman]], ew bû mîrê kurê xwe [[El-Mensûr]] û berî hatina Adil demeke kurt li Misrê hukum kir. Paşê sultanên xwecihî wek cîgirê sultanan tayîn kirin û heta serweriya hinek bajaran jî dan wan, wek Şemseddîn Sewab ku di sala 1239an de bajarên [[Cizîr|Cizirê]], [[Amêdî]] û [[Amed]] hat dayîn. Sê rêyên sereke yên Eyyûbiyan hebûn ku ji bo birêvebirina bajar û bajarokên xwe hewcedarê elîtên xwende bin. Hin ji van serokên herêmî ku bi navê şêx têne nasîn, ketine xizmeta maleke desthilatdar a Eyûbî û bi vî rengî daxwazên wan ên ji bo desthilatdariyê ji dahat û bandora malên Eyûbî hatine piştgirî kirin. Yên din rasterast ji dahatên ku ji dîwanê, saziyeke hikûmî ya bilind a dewletê, dihatin dayîn. Rêbaza sêyem jî dayîna dahatên ewqafên xêrxwazî ​​yên ku bi navê weqfê dihatin binavkirin ji şêxan re bû. Eyyûbiyan, mîna pêşiyên xwe yên cihê yên li herêmê, kêm dezgehên dewletê hebûn ku bi wan karîbûn derbasî bajar û bajarokên xwe bibin. Ji bo ku xwe bi elîta xwendewar a bajarên xwe ve girêbidin, xwe dispêrin bikaranîna siyasî ya pratîkên patronajê. Tayînkirina dahata waqfê ji bo vê elîtê dişibihe tayînkirina feydeyan (îqta'et) ji fermandar û generalên artêşê re. Di her du haletan de jî, wê karî Eyûbiyan elîteke girêdayî, lê ne ji aliyê îdarî ve bidest bixin. Piştî dagirkirina Orşelîmê di sala 1187 de, Eyûbiyên di bin serokatiya Selahedîn de dibe ku yekem kes bûn ku pozîsyona emir el-hajj (fermandarê hecê) ji bo parastina karwanên hecê yên salane ku ji Şamê diçûn Mekkê bi tayînkirina Tughtekîn ibn Eyûb re ava kirin. ====Cihê hikûmetê==== [[Wêne: Flickr - HuTect ShOts - Citadel of Salah El.Din and Masjid Muhammad Ali قلعة صلاح الدين الأيوبي ومسجد محمد علي - Cairo - Egypt - 17 04 2010 (4).jpg|thumb| Qesra ku ji aliyê Selahedîn Eyûbî li Qahîre ve hatiye çêkirin û heta niha jî heye]] Cihê hukumeta Eyûbî ji sala 1170an heta serdema [[Adil]] ê di sala 1218an de bajarê Şamê bû. Bajar di şerê domdar bi Xaçparêzan re avantajek stratejîk peyda kir û hişt ku sultan çavê xwe li serdestên xwe yên nisbeten azwer li Sûrî û Cezîrê bigire. Qahîre pir dûr bû ku wekî bingehek operasyonan xizmet bike, lê her dem wekî bingeha aborî ya împaratoriyê xizmet dikir. Vê yekê bajar di repertuwara milkên Eyûbiyan de kir pêkhateyeke krîtîk. Dema ku Selahedîn di sala 1171an de li Qahîreyê sultan hat îlankirin, wî [[Qesra Rojavaya Biçûk]] a ku ji hêla Fatimiyan ve hatî çêkirin (beşek ji kompleksa qesra mezin a li Qahîreyê ku ji belavbûna bajaran veqetandî ye) wekî cîhê hukûmetê hilbijart. Selahedîn bi xwe li qesra vizêr a Fatimiyan a berê rûdinişt, Turan-Şah xaniyek mîrê Fatimî yê berê girtibû ser xwe, û bavê wan Pawlosa Pearl ku li derveyî Qahîreyê li ber kaniya bajêr bû, dagîr kiribû. Siltanên Eyûbî yên Misrê li pey hev wê li Qesra Rojavaya Biçûk bijîn. Piştî ku [[el-Adil]] I li Qahîreyê textê desteser kir û pê re siltanatiya olîgarşiya Eyûbî dest pê kir, serdema hevrikiya Şam û Qahîreyê ku bibe paytexta împaratoriya Eyûbiyan dest pê kir. Di bin serweriya el-Adil û el-Kamil de, Şam wek parêzgehek otonom berdewam bû, ku mîrê wê mafê destnîşankirina mîratgirê xwe parastibû, lê di dema desthilatdariya Salih Eyûb de, kampanyayên leşkerî li dijî Sûriyê, Şam bû bindestê Qahîreyê. Ji bilî vê, Eyûb hem di rêveberî û hem jî di hikûmetê de rêgezên nû ava kir da ku rejîma xwe navendî bike; wî li şûna xizmên xwe yên Eyûbî, wezîfeyên herî girîng ên dewletê da kesên nêzî xwe. Wek mînak jina wî Şecer El-Durr dema ku ew li Sûriyê bû, karûbarên Misrê birêve dibir. Eyûb bi fermî desthilatiya xwe radestî kurê xwe yê mirî Xelîl kir û [[El-Durr]] bi awayekî fermî li ser navê Xelîl kir. == Mîmarî == [[Wêne:Ayyubid Wall Al-Azhar Park Cairo 01-2006.jpg|thumb|Al-Azhar Park li Qahîre (Eyubid Architecture)]] [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] Mîmariya serdema Eyûbiyan bi kevneşopiyên hunerî yên kevnar ên herêmê, bi hêmanên stîlîstîk ên bi eslê xwe îranî û serpêhatiyên dûrûdirêj ên ku ji mîmariya [[Seferên xaçperestan|Xaçperest]] hatine deynkirin, diyar dibe. Pêkhateya dawîn bi awayekî balkêş di mîmariya ku ji armancên leşkerî re xizmet dike, nîşan dide, wek karê herî berbiçav, "[[Kela Helebê]]". Mîmariya taybetî ji hêla avahiyek mezin, tazî û tûj ve ku vedigere ber çolê, ku bi navgîniya kemerek hêzdar ve gihîştina kelehê vedibêje. Ev bîrdarî bi dergehê sereke, eywanek bi derenceyan, bi pirekê ve girêdayî ye. Damezrandina gelek weqfên olî yên wekî [[medrese|medreses]], ku li bajarên wekî Heleb, Şam û Misrê [[Qahîre]] belav bûne, ku bi helwesta olî ya ortodoks a Selaheddînê hat pêşxistin jî girîng e. Mînak medreseyên ''el-Zahiriye'', ''Firdeus'' û ''el-Salihiye'' ne. Mîmariya Eyûbî jî li ser sêwiranên derve, wek dergeh (portal) û xemlên derve (nîç wekî hêmanên avahîsaziyê, [[stalactît]] motîv ([[Muqarnas]]) û [[polîkromî|polîkrom]] pêkhateyên keviran rawestiyaye.<ref >Umberto Scerrato , ''Islam'' - Monuments of Great Cultures, r. 86–89</ref> ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin.<ref> http://eyubogluvakfi.org.tr/?p=776</ref> ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Kurdistanê]] * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] t9jtvsekswjqjoi2lqv0o4tmmd727mg 0 2302 1095555 1094961 2022-08-17T17:45:52Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Near East 1400 BCE.png|thumb|Tixûbên dewleta Mîtanî di salên 1400î yên berî zayînê de]] '''Mîtanî''', '''Dewleta Mîtanî''' yan jî '''Xanîgalbat''', padîşahiyek bakur a rojhilata nêzîk a kevnar e ku navenda qeraliyê li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistan]] a îro bû û li sêgoşeya Xabûrê ku bi qasî di navbera sedsalên 17 û 13e yê {{bz}} de hikûm kiriye. Mîtanî şaxeke ji [[gelên arî]] ne ku kurd jî yek ji vî şaxê ne. Ji ber ku di cihwarên wî yên kolandinê de hêj ti dîrok an salname/sernivîsên padîşahiyê nehatine dîtin, zanyariyên li ser Mîtanî li gorî hêzên din ên herêmê kêm in û agahiyên di derbarê wan de girêdayî cîranên wan e ku di nivîsên xwe de çi şîrove kirine, ew in. Hûrî di dawiya hezarsala 3yemê berî zayînê de li herêmê bûn. Padîşahê Ukreş yê bi navê [[Hurî|Hûrî]], Tupkish, li ser mohra axê ya sedsalê 2300 {{bz}} de li [[Girê Mozan]], hatiye dîtin. Yekem nivîsa tomarkirî ya zimanê wan a Tiş-atal (B.z. sedsala 21an) di derbarê şahê [[Girê Mozan]] de ye. Paşê Hûriyan nifûsa sereke ya padîşahiya Mîtaniyê pêk anîn ku pêşî bi navê Ḫabigalbat, li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]], di du nivîsarên serdema dawîn a Babîliya Kevin de, di serdema [[Emmî-Sedûqa]] de, (dor 1646) –1626 BZ), di kronolojiya navîn de hatiye diyarkirin. == Navê welatê "Mîtanî" == Bi nivîsa [[kîtîtiyan]] [[KUR]] ^{[[Cities of the ancient Near East|URU]]}''Mî-ta-an-nî'' / ''Mî-ît-ta-nî''. Li ser kevirên [[Asûriyan]] em dibînin peyvên<ref>http://empires.findthedata.org/q/132/2518/What-was-the-Mitanni-Empire{{Mirin girêdan|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ''Xanîgalbat''<ref>http://books.google.fr/books?id=qho7AAAAIAAJ&pg=PA5&lpg=PA5&dq=khanigalbat&source=bl&ots=Gi2d297UmN&sig=EQU14-2xM2u58TFM1Degnv0x0x8&hl=fr&sa=X&ei=evEYU (The Cambridge Ancient History (fascicle): 49: Assyrian ..., Volume 2,Partie 25 Par J. M. Munn-Rankin)</ref> / ''Hanigalbat'', bi nivîsa mixan ''Ḫa-ni-gal-bat''. == Dîrok == Di sedsala 16an a berî zayînê de, hikûmeteka pir xurt û capuk avakir. Paytexta wan bajarê [[Wassogn|Wassognê]] bûye. [[Suriye]], [[Emûriye]], welatên [[Aşûrî]] û Kurdistan, heta herêma [[Kerkûk|Kerkûkê]] hemî di bin hukmê wan da bune. Dewleta wan yek ji dewletên mezin û rûmetdar yên wê demê ([[Misir]], [[Haysi]], [[Qasi]], Mitani) bûye. [[Zimanê Mîtanî|zimanê]] wan xweser bûye. Ew hukumet li beranberî êrîşen Aşûriyan ducaran ma û hindek ji axa xwe winda kir. Keyê Aşûrî, [[Aşûr Nesir Pal]], dûmahi bi desthilata wan anî. Mîtaniyan gelek salan fermanrewatî kirine. Mîtaniyan ji bo cara yekê di dîrokê da, madena [[Hesin|asinî]] vedîtîye û bi kar anîye. Aşûrî parçeyek biçûk ji împratoriya Mîtanî bûn, lê ji ber êrîşên ji hemî alîyan şikestin. Aşûriyan û [[Hîtît|Hittiyan]] dest li ser wan navçeyan dane. Heft êlên Mîtaniyan hebûn û ji êlên wan re digotin "MIL" an jî "MILAN".<ref>http://wikitry.com/index.php/Mitanni{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Dawiya welatê Mîtaniyan == Împeratora Asûriyan şer û ceng kirr bi welatê Mîtaniyan; û piştî xirab kirina axan Mîtanî, Asûriyan çûn li bakurê Mezopotamya ji bo şer kirina bi Hîtîtên<ref>http://books.google.fr/books?id=HcHJ3CSa_sMC&pg=PA453&lpg=PA453&dq=khanigalbat&source=bl&ots=eMeEgpX8_c&sig=WDYVfkIhxRjEcbap2gc2rDyiDBA&hl=fr&sa=X&ei=NvIYUouYGcrB0QWhj4DIAg&ved=0CD4Q6AEwAjgK#v=onepa (Histoire de l'humanité, Volume 2 publié par Unesco)</ref>. == Erdnîgar == Paytexta [[Mîtanî]] '''[[Waşşûkanî]]'''<ref>http://www.heritageinstitute.com/zoroastrianism/ranghaya/mitanni.htm (li gorî "Heritage institute, paytexta kralgeha Mîtanî, Wassûkanî ye)</ref> bû, bi kurdiya îroyîn "Xweşik-kanî"<ref>http://www.ancient.eu.com/Mitanni/ (Li gorî kovara "Ancient encyclopedia history", by Joshua J. Mark published on 28 April 2011,The name Washukanni is similar to the Kurdish word 'bashkani', 'bash' meaning good and 'kanî' meaning well or source, and so is translated as 'source of good' but also as 'source of wealth')</ref><ref>http://www.heritageinstitute.com/zoroastrianism/ranghaya/mitanni.htm</ref> e. Peyva Waşşûkanî dide navê bajarê kurd [[Sîkan]]<ref>http://www.heritageinstitute.com/zoroastrianism/ranghaya/mitanni.htm (Some believe the ancient city of Sikan was built on the site of Washukanni, and that its ruins may be located under the mound of Tell el Fakhariya near Gozan)</ref>. Cihê bajarê kevnar a Waşşûkanî bajarên kurd [[Serê Kaniyê, Hesîçe]] û [[Serê Kaniyê, Riha]] ne. == Çavkanî == {{çavkanî}} == Mijarên têkildar == * [[Karduniaş]] * [[Xanîgalbat]] * [[Waşşûkanî]] [[Kategorî:Dewletên dîrokî]] [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê]] [[Kategorî:Arkeolojî]] {{Dîrok-şitil}} gm1wugmhggev0yar4rvchn5v9jzc7t7 0 2883 1095629 990553 2022-08-18T08:17:56Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Bihar]] weke [[Bihar (demsal)]] guhert wikitext text/x-wiki [[Wêne:Colorful spring garden.jpg|thumb|Kulîlkên biharê]] '''Bihar''' (carina wekî ''behar'' an ''buhar'' an jî ''bahar'' tê nivîsandin), [[demsal]]eke [[sal]]ê ye û ji [[meh]]ên [[adar]], [[nîsan]] û [[gulan]]ê pêk tê. Li [[Kurdistan]]ê demsala biharê bi taybetî bi cejna [[Newroz]]ê her dem hatiye pîrozkirin. Bihar demsala herî xweş a Kurdistanê ye û di vê demsalê de [[giha]] hêşîn dibe, pelên daran vedibin, [[kulîlk]] û [[gul]] erdnîgariyê geş dikin. == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Spring}} {{Wîkîferheng-b|bihar}} {{Demsal}} [[Kategorî:Demsal]] 60wun02jjvc5uj8b0f48th82nlgga72 0 4775 1095589 1069044 2022-08-17T21:59:11Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Հայաստանի Հանրապետություն<br />Hayastani Hanrapetut'yun'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Ermenistanê | al = Flag of Armenia.svg | girêdana_alê = Ala Ermenistanê | nîşan = Coat of arms of Armenia.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Ermenistanê | dirûşm = | sirûda_netewî = Mer Hayrenik | cîh = Armenia (orthographic projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Zimanê ermenî]] | zimanên_tev = [[Kurmancî]] | paytext = [[Rewan]] ([[Êrîvan]]) | koordînat_paytext = {{Koord|40|11|N|44|31|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Êrîvan]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = Serokomar | serok_nav = [[:hy:Վահագն Խաչատուրյան|Vahagn Khachaturyan]] (Վահագն Խաչատուրյան) | serok_cure1 = Serokşalyar | serok_nav1 = [[Nîkol Paşînyan]] (Նիկոլ Փաշինյան) | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 29.743 | av = 4,71 | gelhe = 2.963.900 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 101.5 | serxwebûn = [[21ê îlonê]] [[1991]] ji [[YKSS]] | TBH_giştî = | TBH/kes = | TBH_sal = | dirav = Dram (AMD) | dem = [[UTC+4]] | nîşana_înternetê = .am | koda_telefonê = +374 | nexşe = Armenien topo.jpg | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|ar|bijartî=1}}{{Wergerîne|ar|ziman2=sr|bijartî=1}} '''Ermenistan''' (''Filestan'', ''Armenya'' û ''Ermenya'' jî jê re dibêjin, bi [[ermenî]]: Հայաստան, ''Hayastan'') an jî Komara Ermenistanê (bi ermenî: Հայաստանի Հանրապետություն, ''Hayastani Hanrapetutyun'') welatek li başur-rojavaya [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî, di navbera [[Deryaya Reş]] û ya [[Deryaya Qezwîn]]ê de ye. Zimanê fermî [[ermenî]] ye. Serbajarê Ermenistanê [[Rewan]] (Êrîvan) e. Ermenistan cîranê [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]] û [[Gurcistan]]ê ye. Li Ermenistanê li gor serjimêra sala [[2001]]ê derdora 45.000 kurd dijîn, ji wan 43.500 [[êzîdîtî|êzidî]] ne û 1500 kurd in <ref>http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090628010450/http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 |date=2009-06-28 }} Heso Hurmî: Geryanek di nav Kurdên Êzîdî de li Kafkasê</ref>. == Parêzgehên Ermenistanê == Ermenistan ji 11 parêzgehan pêk dihê: {| | # [[Aragatsotn]] # [[Ararat (Parêzgeh)]] # [[Armavîr]] # [[Gêxarkunîk]] # [[Kotayk]] # [[Lorrî]] # [[Şîrak]] # [[Syunîk]] # [[Tavûş]] # [[Vayots Dzor]] # [[Êrîvan]] | [[Wêne:Armenia provinces english.png|250px]] | |} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Armenia}} * [http://www.armenica.org Armenica.org] * [http://www.Armenianhighland.com ArmenianHighland] * [http://kurdisharmenian.blogspot.com Kurdish Armenian blog] {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Ermenistan| ]] c240aax7lba74p1kot46it6ghxxt6e2 1095591 1095589 2022-08-17T22:00:08Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 Propagandên „Neterwerperîst“ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Հայաստանի Հանրապետություն<br />Hayastani Hanrapetut'yun'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Ermenistanê | al = Flag of Armenia.svg | girêdana_alê = Ala Ermenistanê | nîşan = Coat of arms of Armenia.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Ermenistanê | dirûşm = | sirûda_netewî = Mer Hayrenik | cîh = Armenia (orthographic projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Zimanê ermenî]] | zimanên_tev = [[Kurmancî]] | paytext = [[Rewan]] ([[Êrîvan]]) | koordînat_paytext = {{Koord|40|11|N|44|31|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Êrîvan]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = Serokomar | serok_nav = [[:hy:Վահագն Խաչատուրյան|Vahagn Khachaturyan]] (Վահագն Խաչատուրյան) | serok_cure1 = Serokşalyar | serok_nav1 = [[Nîkol Paşînyan]] (Նիկոլ Փաշինյան) | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 29.743 | av = 4,71 | gelhe = 2.963.900 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 101.5 | serxwebûn = [[21ê îlonê]] [[1991]] ji [[YKSS]] | TBH_giştî = | TBH/kes = | TBH_sal = | dirav = Dram (AMD) | dem = [[UTC+4]] | nîşana_înternetê = .am | koda_telefonê = +374 | nexşe = Armenien topo.jpg | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|ar|bijartî=1}}{{Wergerîne|ar|ziman2=sr|bijartî=1}} '''Ermenistan''' (''Filestan'', ''Armenya'' û ''Ermenya'' jî jê re dibêjin, bi [[ermenî]]: Հայաստան, ''Hayastan'') an jî Komara Ermenistanê (bi ermenî: Հայաստանի Հանրապետություն, ''Hayastani Hanrapetutyun'') welatek li başur-rojavaya [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî, di navbera [[Deryaya Reş]] û ya [[Deryaya Qezwîn]]ê de ye. Zimanê fermî [[ermenî]] ye. Serbajarê Ermenistanê [[Rewan]] (Êrîvan) e. Ermenistan cîranê [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]] û [[Gurcistan]]ê ye. Li Ermenistanê li gor serjimêra sala [[2001]]ê derdora 45.000 kurd dijîn<ref>http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090628010450/http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 |date=2009-06-28 }} Heso Hurmî: Geryanek di nav Kurdên Êzîdî de li Kafkasê</ref>. == Parêzgehên Ermenistanê == Ermenistan ji 11 parêzgehan pêk dihê: {| | # [[Aragatsotn]] # [[Ararat (Parêzgeh)]] # [[Armavîr]] # [[Gêxarkunîk]] # [[Kotayk]] # [[Lorrî]] # [[Şîrak]] # [[Syunîk]] # [[Tavûş]] # [[Vayots Dzor]] # [[Êrîvan]] | [[Wêne:Armenia provinces english.png|250px]] | |} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Armenia}} * [http://www.armenica.org Armenica.org] * [http://www.Armenianhighland.com ArmenianHighland] * [http://kurdisharmenian.blogspot.com Kurdish Armenian blog] {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Ermenistan| ]] 0aa15g6nuaow2e0elqrwkog6yce1odg 1095593 1095591 2022-08-17T22:03:08Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = | navê_fermî = ''Հայաստանի Հանրապետություն<br />Hayastani Hanrapetut'yun'' | navê_kurdî = Komara Ermenistanê | al = Flag of Armenia.svg | girêdana_alê = Ala Ermenistanê | nîşan = Coat of arms of Armenia.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Ermenistanê | dirûşm = | sirûda_netewî = Mer Hayrenik | cîh = Armenia (orthographic projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Zimanê ermenî]] | zimanên_tev = [[Kurmancî]] | paytext = [[Rewan]] ([[Êrîvan]]) | koordînat_paytext = {{Koord|40|11|N|44|31|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Êrîvan]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = Serokomar | serok_nav = [[:hy:Վահագն Խաչատուրյան|Vahagn Khachaturyan]] (Վահագն Խաչատուրյան) | serok_cure1 = Serokşalyar | serok_nav1 = [[Nîkol Paşînyan]] (Նիկոլ Փաշինյան) | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 29.743 | av = 4,71 | gelhe = 2.963.900 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 101.5 | serxwebûn = [[21ê îlonê]] [[1991]] ji [[YKSS]] | TBH_giştî = | TBH/kes = | TBH_sal = | dirav = Dram (AMD) | dem = [[UTC+4]] | nîşana_înternetê = .am | koda_telefonê = +374 | nexşe = Armenien topo.jpg | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|ar|bijartî=1}}{{Wergerîne|ar|ziman2=sr|bijartî=1}} '''Ermenistan''' (''Filestan'', ''Armenya'' û ''Ermenya'' jî jê re dibêjin, bi [[ermenî]]: Հայաստան, ''Hayastan'') an jî Komara Ermenistanê (bi ermenî: Հայաստանի Հանրապետություն, ''Hayastani Hanrapetutyun'') welatek li başur-rojavaya [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî, di navbera [[Deryaya Reş]] û ya [[Deryaya Qezwîn]]ê de ye. Zimanê fermî [[ermenî]] ye. Serbajarê Ermenistanê [[Rewan]] (Êrîvan) e. Ermenistan cîranê [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]] û [[Gurcistan]]ê ye. Li Ermenistanê li gor serjimêra sala [[2001]]ê derdora 45.000 kurd dijîn<ref>http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090628010450/http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 |date=2009-06-28 }} Heso Hurmî: Geryanek di nav Kurdên Êzîdî de li Kafkasê</ref>. == Parêzgehên Ermenistanê == Ermenistan ji 11 parêzgehan pêk dihê: {| | # [[Aragatsotn]] # [[Ararat (Parêzgeh)]] # [[Armavîr]] # [[Gêxarkunîk]] # [[Kotayk]] # [[Lorrî]] # [[Şîrak]] # [[Syunîk]] # [[Tavûş]] # [[Vayots Dzor]] # [[Êrîvan]] | [[Wêne:Armenia provinces english.png|250px]] | |} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Armenia}} * [http://www.armenica.org Armenica.org] * [http://www.Armenianhighland.com ArmenianHighland] * [http://kurdisharmenian.blogspot.com Kurdish Armenian blog] {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Ermenistan| ]] hbgat0nfce68r3orluj3u1qqo4jp8zb 1095597 1095593 2022-08-17T22:10:06Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = | navê_fermî = ''Հայաստանի Հանրապետություն<br />Hayastani Hanrapetut'yun'' | navê_kurdî = Komara Ermenistanê | al = Flag of Armenia.svg | girêdana_alê = Ala Ermenistanê | nîşan = Coat of arms of Armenia.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Ermenistanê | dirûşm = | sirûda_netewî = Mer Hayrenik | cîh = Armenia (orthographic projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Zimanê ermenî]] | zimanên_tev = [[Kurmancî]] | paytext = [[Rewan]] ([[Êrîvan]]) | koordînat_paytext = {{Koord|40|11|N|44|31|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Êrîvan]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = Serokomar | serok_nav = [[:hy:Վահագն Խաչատուրյան|Vahagn Khachaturyan]] (Վահագն Խաչատուրյան) | serok_cure1 = Serokşalyar | serok_nav1 = [[Nîkol Paşînyan]] (Նիկոլ Փաշինյան) | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 29.743 | av = 4,71 | gelhe = 2.963.900 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 101.5 | serxwebûn = [[21ê îlonê]] [[1991]] ji [[YKSS]] | TBH_giştî = | TBH/kes = | TBH_sal = | dirav = Dram (AMD) | dem = [[UTC+4]] | nîşana_înternetê = .am | koda_telefonê = +374 | nexşe = Armenien topo.jpg | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|ar|bijartî=1}}{{Wergerîne|ar|ziman2=sr|bijartî=1}} '''Ermenistan''' (''Filestan'', ''Armenya'' û ''Ermenya'' jî jê re dibêjin, bi [[ermenî]]: Հայաստան, ''Hayastan'') an jî Komara Ermenistanê (bi ermenî: Հայաստանի Հանրապետություն, ''Hayastani Hanrapetutyun'') welatek li başur-rojavaya [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî, di navbera [[Deryaya Reş]] û ya [[Deryaya Qezwîn]]ê de ye. Zimanê fermî [[ermenî]] ye. Serbajarê Ermenistanê [[Rewan]] (Êrîvan) e. Ermenistan cîranê [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]] û [[Gurcistan]]ê ye. Ermenistan niha endamê zêdetirî 35 rêxistinên navneteweyî ye, di nav de [[Neteweyên Yekbûyî]], [[Konseya Ewropayê]], [[Asya|Banka Pêşketinê ya Asyayê]], [[Serxwebûn|Hevgirtina Dewletên Serbixwe]], Rêxistina Bazirganiya Cîhanî û Rêxistina Hevkariya Aborî ya Derya Reş. Ew yek ji endamên Hevkariya ji bo Aştiyê ya [[Rêxistina Peymana Atlantîka Bakur]], û her weha hevalbendiya leşkerî [[Rêxistina Peymana Ewlekariya Kolektîf]] (CSTO) ye. Ew di heman demê de endamekî çavdêr ê [[Civata Aborî ya Avrasyayê]], [[Frankofon|Frankofonî]] û [[Tevgera Ne-Peymanan]] ye. Li Ermenistanê li gor serjimêra sala [[2001]]ê derdora 45.000 kurd dijîn<ref>http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090628010450/http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 |date=2009-06-28 }} Heso Hurmî: Geryanek di nav Kurdên Êzîdî de li Kafkasê</ref>. == Parêzgehên Ermenistanê == Ermenistan ji 11 parêzgehan pêk dihê: {| | # [[Aragatsotn]] # [[Ararat (Parêzgeh)]] # [[Armavîr]] # [[Gêxarkunîk]] # [[Kotayk]] # [[Lorrî]] # [[Şîrak]] # [[Syunîk]] # [[Tavûş]] # [[Vayots Dzor]] # [[Êrîvan]] | [[Wêne:Armenia provinces english.png|250px]] | |} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Armenia}} * [http://www.armenica.org Armenica.org] * [http://www.Armenianhighland.com ArmenianHighland] * [http://kurdisharmenian.blogspot.com Kurdish Armenian blog] {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Ermenistan| ]] rviaupf0rypltxd5b5oqthvd5i36owc 1095601 1095597 2022-08-17T22:14:36Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = | navê_fermî = ''Հայաստանի Հանրապետություն<br />Hayastani Hanrapetut'yun'' | navê_kurdî = Komara Ermenistanê | al = Flag of Armenia.svg | girêdana_alê = Ala Ermenistanê | nîşan = Coat of arms of Armenia.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Ermenistanê | dirûşm = | sirûda_netewî = Mer Hayrenik | cîh = Armenia (orthographic projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Zimanê ermenî]] | zimanên_tev = [[Kurmancî]] | paytext = [[Rewan]] ([[Êrîvan]]) | koordînat_paytext = {{Koord|40|11|N|44|31|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Êrîvan]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = Serokomar | serok_nav = [[:hy:Վահագն Խաչատուրյան|Vahagn Khachaturyan]] (Վահագն Խաչատուրյան) | serok_cure1 = Serokşalyar | serok_nav1 = [[Nîkol Paşînyan]] (Նիկոլ Փաշինյան) | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 29.743 | av = 4,71 | gelhe = 2.963.900 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 101.5 | serxwebûn = [[21ê îlonê]] [[1991]] ji [[YKSS]] | TBH_giştî = | TBH/kes = | TBH_sal = | dirav = Dram (AMD) | dem = [[UTC+4]] | nîşana_înternetê = .am | koda_telefonê = +374 | nexşe = Armenien topo.jpg | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|ar|bijartî=1}}{{Wergerîne|ar|ziman2=sr|bijartî=1}} '''Ermenistan''' (''Filestan'', ''Armenya'' û ''Ermenya'' jî jê re dibêjin, bi [[ermenî]]: Հայաստան, ''Hayastan'') an jî Komara Ermenistanê (bi ermenî: Հայաստանի Հանրապետություն, ''Hayastani Hanrapetutyun'') welatek li başur-rojavaya [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî, di navbera [[Deryaya Reş]] û ya [[Deryaya Qezwîn]]ê de ye. Zimanê fermî [[ermenî]] ye. Serbajarê Ermenistanê [[Rewan]] (Êrîvan) e. Ermenistan cîranê [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]] û [[Gurcistan]]ê ye. Ermenistan niha endamê zêdetirî 35 rêxistinên navneteweyî ye, di nav de [[Neteweyên Yekbûyî]], [[Konseya Ewropayê]], [[Asya|Banka Pêşketinê ya Asyayê]], [[Serxwebûn|Hevgirtina Dewletên Serbixwe]], Rêxistina Bazirganiya Cîhanî û Rêxistina Hevkariya Aborî ya Derya Reş. Ew yek ji endamên Hevkariya ji bo Aştiyê ya [[Rêxistina Peymana Atlantîka Bakur]], û her weha hevalbendiya leşkerî [[Rêxistina Peymana Ewlekariya Kolektîf]] (CSTO) ye. Ew di heman demê de endamekî çavdêr ê [[Civata Aborî ya Avrasyayê]], [[Frankofon|Frankofonî]] û [[Tevgera Ne-Peymanan]] ye. Li Ermenistanê li gor serjimêra sala [[2001]]ê derdora 45.000 kurd dijîn<ref>http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090628010450/http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 |date=2009-06-28 }} Heso Hurmî: Geryanek di nav Kurdên Êzîdî de li Kafkasê</ref>. == Etîmolojiya Ermenî == Ermenistan exonym ye (bi [[Yewnaniya kevn|Yûnaniya kevn]]: {{lang|grc|[[wikt:Ἀρμενία|Ἀρμενία]]}}), ji ber ku di [[zimanê ermenî|zimanê te]] de navê ''Hayastan'' (bi tîpên ermenî: [[Hayk]]'', [[Etnoarkeolojî|etnonîm]] , û [[paşgir]] [[Farsiya kevn]] ''[[-stan|-stán]]'' (: ستان ''stān''); "welat".<ref>{{Web Cite|url=https://www.etymonline.com/word/-stan|title=-stan|accessdate=September 1, 2020|malper=Ferhenga Etîmolojiya Serhêl}}< / ref><ref>MacKenzie, D. N. (1971) ''A concise Pehlavi Ferheng'', LOxford University Press s. v. stand.</ref> ==== Hayastan ==== Kok û wateya "Hayk"ê bûye mijara gelek hîpotezan bêyî ku yek ji wan teqez be. Hin lêkolînan ew ji formeke ku di proto-ermenî de nehatiye tesdîqkirin: ''*hatiyos'' an ''*hatyos → *hayo → hay,''<ref name=":02">{{Cite web|url= http: //www.iranicaonline.org/articles/armenia-iii|title=ARMENIA Û ÎRAN iii. Ola Ermeniyan – Ansîklopediya Iranica|dawîn=|yekem=|date=|website=www.iranicaonline.org|quote="Eslê [...] ne diyar e, lê dibe ku ji navê Hîtîtiyan bê, ku di nav xaka wan de ye. niştecihên destpêkê: Proto-ermenî: * hatiyos çêbû: * hayo, bi kurtasî "heye" (I. M. D'yakonov, Предыстория Армянского народа [Pêşdîrokê Neteweya Ermenî], Yêrêvan, 1968, r. 236 [bi rûsî]) .|archive- url=|archive-date=|access-date=4 Çile, 2020}}</ref><ref>Kopeček, V., Hoch, T., Baar, V. (2011). Toponyms and Ethnonyms in The Region of the South Caucasus.Region and Regionalism 10(2): 201–211.</ref> bi [[Urartû|Ûrartî]] (''^KUR ve girêdayî ye. ḫa-a-te'', "welatê Hîtîtan"), lewra ''Hayk'' forma paşerojê ya [[Hattî]] ye (Hîtît: /ḫa-ti /Ḫatti/). == Parêzgehên Ermenistanê == Ermenistan ji 11 parêzgehan pêk dihê: {| | # [[Aragatsotn]] # [[Ararat (Parêzgeh)]] # [[Armavîr]] # [[Gêxarkunîk]] # [[Kotayk]] # [[Lorrî]] # [[Şîrak]] # [[Syunîk]] # [[Tavûş]] # [[Vayots Dzor]] # [[Êrîvan]] | [[Wêne:Armenia provinces english.png|250px]] | |} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Armenia}} * [http://www.armenica.org Armenica.org] * [http://www.Armenianhighland.com ArmenianHighland] * [http://kurdisharmenian.blogspot.com Kurdish Armenian blog] {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Ermenistan| ]] 6nflxdj8ppbauk4enetcxms170ycwdr 1095602 1095601 2022-08-17T22:14:51Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = | navê_fermî = ''Հայաստանի Հանրապետություն<br />Hayastani Hanrapetut'yun'' | navê_kurdî = Komara Ermenistanê | al = Flag of Armenia.svg | girêdana_alê = Ala Ermenistanê | nîşan = Coat of arms of Armenia.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Ermenistanê | dirûşm = | sirûda_netewî = Mer Hayrenik | cîh = Armenia (orthographic projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Zimanê ermenî]] | zimanên_tev = [[Kurmancî]] | paytext = [[Rewan]] ([[Êrîvan]]) | koordînat_paytext = {{Koord|40|11|N|44|31|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Êrîvan]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = Serokomar | serok_nav = [[:hy:Վահագն Խաչատուրյան|Vahagn Khachaturyan]] (Վահագն Խաչատուրյան) | serok_cure1 = Serokşalyar | serok_nav1 = [[Nîkol Paşînyan]] (Նիկոլ Փաշինյան) | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 29.743 | av = 4,71 | gelhe = 2.963.900 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 101.5 | serxwebûn = [[21ê îlonê]] [[1991]] ji [[YKSS]] | TBH_giştî = | TBH/kes = | TBH_sal = | dirav = Dram (AMD) | dem = [[UTC+4]] | nîşana_înternetê = .am | koda_telefonê = +374 | nexşe = Armenien topo.jpg | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|ar|bijartî=1}}{{Wergerîne|ar|ziman2=sr|bijartî=1}} '''Ermenistan''' (''Filestan'', ''Armenya'' û ''Ermenya'' jî jê re dibêjin, bi [[ermenî]]: Հայաստան, ''Hayastan'') an jî Komara Ermenistanê (bi ermenî: Հայաստանի Հանրապետություն, ''Hayastani Hanrapetutyun'') welatek li başur-rojavaya [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî, di navbera [[Deryaya Reş]] û ya [[Deryaya Qezwîn]]ê de ye. Zimanê fermî [[ermenî]] ye. Serbajarê Ermenistanê [[Rewan]] (Êrîvan) e. Ermenistan cîranê [[Tirkiye]], [[Îran]], [[Azerbaycan]] û [[Gurcistan]]ê ye. Ermenistan niha endamê zêdetirî 35 rêxistinên navneteweyî ye, di nav de [[Neteweyên Yekbûyî]], [[Konseya Ewropayê]], [[Asya|Banka Pêşketinê ya Asyayê]], [[Serxwebûn|Hevgirtina Dewletên Serbixwe]], Rêxistina Bazirganiya Cîhanî û Rêxistina Hevkariya Aborî ya Derya Reş. Ew yek ji endamên Hevkariya ji bo Aştiyê ya [[Rêxistina Peymana Atlantîka Bakur]], û her weha hevalbendiya leşkerî [[Rêxistina Peymana Ewlekariya Kolektîf]] (CSTO) ye. Ew di heman demê de endamekî çavdêr ê [[Civata Aborî ya Avrasyayê]], [[Frankofon|Frankofonî]] û [[Tevgera Ne-Peymanan]] ye. Li Ermenistanê li gor serjimêra sala [[2001]]ê derdora 45.000 kurd dijîn<ref>http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090628010450/http://www.avestakurd.net/news_detail.php?id=5359 |date=2009-06-28 }} Heso Hurmî: Geryanek di nav Kurdên Êzîdî de li Kafkasê</ref>. == Parêzgehên Ermenistanê == Ermenistan ji 11 parêzgehan pêk dihê: {| | # [[Aragatsotn]] # [[Ararat (Parêzgeh)]] # [[Armavîr]] # [[Gêxarkunîk]] # [[Kotayk]] # [[Lorrî]] # [[Şîrak]] # [[Syunîk]] # [[Tavûş]] # [[Vayots Dzor]] # [[Êrîvan]] | [[Wêne:Armenia provinces english.png|250px]] | |} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Armenia}} * [http://www.armenica.org Armenica.org] * [http://www.Armenianhighland.com ArmenianHighland] * [http://kurdisharmenian.blogspot.com Kurdish Armenian blog] {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Ermenistan| ]] rviaupf0rypltxd5b5oqthvd5i36owc 0 4776 1095527 1093022 2022-08-17T15:13:19Z 2001:871:210:2D03:FD09:D128:25F8:4CB5 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Azərbaycan'' | navê_fermî = ''Azərbaycan Respublikası'' | navê_kurdî = ''Komara Azerbaycanê'' | al = Flag of Azerbaijan.svg | girêdana_alê = Alayê Azerbaijanê | nîşan = Coat of arms of Azerbaijan.svg | girêdana_nîşanê = Nîşanê Azerbaijanê | dirûşm = | sirûda_netewî = [[Azerbeycan, Azerbeycan!|Sirûda netewî yê Azerbeycanê]] | cîh = Azerbaijan (orthographic projection).png | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Zimanê azerî]] | zimanên_tev = | paytext = [[Bakû]] | koordînat_paytext = {{Koord|40|25|N|49|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Bakû]] | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serok_cure = Serokomar | serok_nav = [[Îlham Eliyev]] | serok_cure1 = Serekşalyar | serok_nav1 = [[Əli Əsədov]] | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 86.600 | av = 1.6 | gelhe = 9.511.100<ref name="Azərbaycan əhalisinin sayı 9511,1 min nəfərə çatıb">{{az}} Trend informasiya agentliyi: [http://az.trend.az/news/society/2285224.html Azərbaycan əhalisinin sayı 9511,1 min nəfərə çatıb] — xəbərin yayınlanma tarixi: 14.06.2014</ref> | gelhe_sal = [[2013]] | berbelavî = 109,8 | serxwebûn = {{dîrok|30|tebax|1991}} ji [[YKSS]] | TBH_giştî = | TBH/kes = | TBH_sal = | dirav = [[Manat]] (AZN) | dem = [[UTC+4]] | nîşana_înternetê = .az | koda_telefonê = +994 | nexşe = Azerbaijan topographic map-de.svg | nexşe_sernav = }} [[Wêne:Azerbaijan districts numbered.png||thumb|Nexşeya Azerbaycanê]] '''Azerbaycan''' an jî '''Komara Azerbaycanê''' (bi [[azerî ]]: ''Azərbaycan'' an jî ''Azərbaycan Respublikası'') welatekî li başûrê rojavayê [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî, cîranî [[Ermenistan]], [[Tirkiye]], [[Gurcistan]], [[Ûrisya]] û [[Îran]]ê ye. Yek ji komarên kevn ên [[Sovyet]]îk e. Welatî, ziman û tiştên Azerbaycanê [[azerî|azerbaycanî]] ango [[azerî]] ne. Rûbera wê nêzîkî 86.600 [[km²]] ye û li wir dora 10,2 [[milyon]] kesan hene ([[2021]]). Serbajarê Azerbaycanê [[Bakû]] (bi azerî: ''Bakı''). ==Dîrok== Azerbaycan welatek bêhempa ye ku çend netew û çandan li hev tîne. Ev welatek e ku dizane bi nakokiyên xwe çawa surprîz bike. Lêbelê, damezrandina Azerbaycanê wekî welatek cûda di gelek sedsalan de pêk hat, ji ber vê yekê ew karibû çanda gelek nifşan bihebîne. Dîroka Azerbaycanê ji demên kevnar heya îro Dîroka Azerbaycanê ji demên kevnar heya îro Welatek xwedî dîrokek dirêj û kevneşopên bêhempa li başûrê rojhilatê Kafkasyayê cîwar bûye. Navê wê Azerbaycan e. Di sedsalan de, hejmarek mezin bûyer li wir qewimîn ku bandora xwe dan ser pêvajoya dîroka vî welatî. Ka em hewl bidin ku dema Komara Azerbaycanê, ya ku ji dîroka derketina welat dest pê dike, û îro jî diqedînin, vegerînin dewrê. Azerbaycan li ku ye Wekî ku berê jî hate gotin, Komara Azerbaycanê li rojhilatê Kafkasyayê ye. Ew xwediyê cihekî siyasî yê bi avantaj e, ji ber ku ew li bakûr bi Rûsyayê re, li bakurê-rojavayê wê bi Gurcistanê re, û li rojava jî bi Ermenistanê re dikeve. Beşa rojhilatê welêt bi Behra Xezerê tê şûştin. === Dîroka damezrandina Azerbaycan === Nêzîkbûna behrê bi tixûbên welêt di pêşkeftina Azerbaycanê de roleke girîng lîst. Li gorî daneyên dîrokî, mayîna kesek li ser xaka Azerbaycana nûjen ji zêdetirî yek û nîv sal berê vedigere. Ji ber vê yekê, em dikarin bêjin ku Azerbaycan di berbanga pêşkeftina şaristaniyê de dijiya. Deverên herî girîng ên Neanderthalî lê dijîn şikeftên Azykh û Taglar in. Nifûsa prîmîtîf a ku li vê herêmê dijiya her gav behreyên xwe baştir dikir. Wan pir zû li pêvajoya seretayî ya sifir û hesin fêr bûn û fêrî çêkirina amûran bûn. Amûrên pêşkeftî hinekî paşê xuya bûn, lê wan hişt ku mirovê prîmîtîf hilberîna kedê zêde bike. Di demek nêz de, dorpêçkirina civakê ya gav bi gav bû sedema kêmbûna tebeqeya komîn a primitive û pêşkeftina civaka nûjen. ==== Dewleta Manna li navenda Komara Azerbaycana nûjen bû. ==== Piştî dagirkirina şaristaniya kevnar ji hêla Farisistanê, Atropatus hate ser text, û navê wî welatî kir Media Atropatena. Tê bawer kirin ku navê Azerbaycan li wî hatiye kirin. Alban bûn nifûsa medenî ya yekem a Azerbaycanê. Dûv re ji hev veqetiyan û dewleta xwe ava kirin. Piştra, welat ji hêla Ermenistanê ve hate dagirkirin û Tîgran II hat ser hukim. Bi wî re, xiristiyanî li welêt belav bû. [[File: UrmiaM2KP.jpg|thumb|Îroyen Urmia]] === Serkeftin ji hêla welatên Erebî ve === Di sedsala 7-an a berî zayînê de, bûyerek qewimî ku dîroka welêt bi tevahî zivirand. Ew li ser dagirkirina Ereban e. Di despêkê de, Ereban erdên Iranranê bi dest xwe xistin, û dûv re dest bi êrîşek li ser xaka Azerbaycan kirin. Ligel dagirkirina welat, Ereban dest bi danasîna Islamslamê di çanda wê de kirin. Gava ku gavên pêşîn hatin avêtin, Azerbaycan bi Xîlafetê hate girêdan û Islamslamkirina herêman dest pê kir. Zû zû gihîştin armanca xwe. Wêne Wêne Lêbelê, li her deverê baş tunekirina Xiristiyantiyê qebûl nekir. Di 816-an de, li başûrê rojhilatê welêt, serhildanek gelî, ku li dijî Islamslam û Ereban bi gelemperî bû, derket. Serhildan hate tepisandin, lê serdestiya Islamslamê bi rengek berbiçav hate hejandin. Xîlafet her sal lawaz dibû û ev dibû sedem ku parêzgerên bakurê Azerbaycanê gav bi gav dest bi veqetandinê bikin. Dewlet heya nîveka sedsala 16-an hebû, pişt re ew bi dewleta Farisî ya Sefewî ve hate girêdan. === Tirkkirina welêt === Constantrişên domdar ên eşîrên koçer ên Tirk ên li nav xakê jî di pêşkeftina Azerbaycanê de roleke girîng lîst. Lê berevajî Islamslambûnê, ev pêvajo çend sedsalan dirêj kir. Bi saya vê yekê ye ku piraniya nifûsa komara nûjen bi ziman diaxifin û rûmeta çanda, ku ji koka xwe Tirk e, digirin. Firstrişa yekem di sedsala 11-an de pêk hat. Eşîrên Oguz ên ji Asyayê axên Azerbaycanê dagir kirin. Armanca dagirkirinê bi tevahî dagirkirina xakê bû, ji ber vê yekê dagirkeran her tiştê di rêça wan de hilweşand. Vê êrîşê bi windahiyên mezin ên nifûsê û tunekirina milkê çandî re bû. Di dema dagirkirinê de, nifûsa herêmê gav bi gav bi dagirkeran re têkel bû, ziman û çanda xwe qebûl kirin. Ew ê ev koma etnîkî ya nû ye ku paşê dê navê Azerbaycan bête kirin. Damezrandina dawîn a neteweyek wekî Azerbaycan piştî hilweşîna xanedana Hulaguid pêk tê. Demek Azerbaycan dibe beşek ji dewleta Tamerlane, paşê derbasî eşîrên Oguz dibe û dibe perçeyek axa dewleta Ak-Koyunlu. === Damezrandina Azerbaycanê wekî welatek cûda === Di sedsala 15-an de, dewleta Ak-Koyunlu belav bû û li ser xaka Azerbaycanê dewletek nû ya Sefewî hate damezrandin. Bajarê Tebrîzê dibe paytexta dewleta nû. Piştra wê ew hate veguhastin bo bajarê Isfahansfehanê. Di 1795 de, xanedaniyek nû ya Qacarî ya bi eslê xwe Turk hat Azerbaycanê. Di wê demê de, welat hate dabeş kirin li gelek xaniyên piçûk, ên ku di bin hukumeta Iranianranê de bûn. === Tevlêbûna Azerbaycan bi tomparatoriya Rûsî === Di pêveka Azerbaycan a bi Empiremparatoriya Rûsî de gavên yekemin di dema Petrûs I. de jî hatin avêtin. Lêbelê, wê demê ne mumkun bû ku desthilatdariyê bi dest xwe bixe. Di du şerên Rûsî-Farisî de rewş tenê di sedsala 19-an de hate rast kirin. Azerbaycan kete nav Empiremparatoriya Rûsî. Ji wê gavê şûnda, dîroka van her du welatan bi hev ve girêdayî ne. Wêne Wêne Di 1893 de wî dest bi pêşxistina avakirina rêhesin kir. Di heman salê de, yekem xeta hesinî hate çêkirin, ku Rûsya û Azerbaycan bi hev ve girêdide. Pêşkeftina pîşesazî û kûrbûna Azerbaycanê di aboriya Rûsyayê de pir zû encamek erênî da. Welat dest bi nîşandana serxwebûna aborî kir û fêr bû ku drav birêve bibe. === Azerbaycan û Sovyet === Piştî Revolutionoreşa Çirî, meylên centrifugal li deverên cûrbecûr yên Empiremparatoriya Rûsî ya berê dest bi geşedanê kirin. Already jixwe di Gulana 1918 de, Komara Demokratîk a Azerbaycanê hate damezrandin. Lêbelê, dewlet demek dirêj nikaribû ji hev cihê hebe û jixwe di 1920-an de ew hat tasfiyekirin. ==== Kurdistana Sor ==== {{Gotara bingehîn|Kurdistana Sor}} [[File: Red kurdistan 1923 1929.png|thumb| Nexşeya Kurdistana Sor di salâ 1923-1929]] Guhertinên dîrokî çawa girîngiya xwe ya neteweyî hene wiha jî di çaroveya welatek de girîngiya xwe hene. Guhertinên dîrokî ew in, ku nexşeya (xerîte) cîhanê diguherînin û bandora xwe li ser paşeroja polîtîkaya navnetewî dikin. Di encama van guhertinan de hin dewlet têne herifandin û hinên din derdikevin holê. Bi gotineke din, sîstema pêwendiyan a li navbera dewletan tê guhertin. Guhertinên di çarçoveya welatek de bi tenê rola xwe di qedera wî miletî ku li ser xaka wî welatî dijî de dilîze. Di vê nivîsê de em dê bi tenê li ser guhertinên dîrokî yên di sedsala bîstem de çêbûne rawestin. Êdî pirs ev e, ku gelo di vê sedsalê de çend guhertinên dîrokî pêk hatine? Ji kêmbextiyariya vê qonaxê sê car şerên navnetewî çêbûn. Her şerek guhertinên navnetewî bi xwe re anîn. Ji ber vê çendê ew guhertin wek guhertinên navnetwî têne nîşandan. Bi vê yekê re em dikarin bibêjin ku guhertinên dîrokî yên pêşî di sedsala 20an de, di navbera salên 1914 û 1918an de çê bûn. Ji ber encama vî şerî du împaratorî herifîn: Împaratoriya Osmanî û Rûsyaya Qeyserî. Û di nexşeya cîhanê de dewletên wek Polonya, Fînlandiya… peyda bûn. Helbet dabeşkirineke nuh pêk hat û welatê me jî duyemîn car hate parçekirin. Bêguman di vê guhertinê de hin dewlet herifîn û hin jî hatin damezrandin, ji bilî parçebûna Kurdistanê, pahra me ji van guhertinên dîrokî çi bû? Berî her tiştî, pêkhatina peymana Sevrê û danîna Kurdistana Sor, du guhertinên girîng bûn di dîroka me kurdan de. ===== Nexşeya Kurdistana Sor ===== Wek ku tê zanîn, li gor peymana Sevrê, li ser bingeha xalên 62. û 63. û 64. diviyabû ku di nav salekê de -ger kurdan bixwesta- ew dikarîbûn bi awayekî serbixwe bijîn. Li ser vî esasî Yekîtiya Netewan (Y.N) dê piştgiriya daxwazên wan bikirana û mafên wan biparastina. Û her wisa tê zanîn ku ev peyman (Sevr) piştî biencambûna peymana Lozanê têk çû. Lê heçî Kurdistana Sor e, em dê li dawiya vê nivîsê li ser rawestin. Guhertina dîrokî ya din, di Şerê Cîhanê yê duyem de dest pê kir ku di navbera salên 1939 û 1945an de çê bûbû. Di encama vê guhertinê de jî împaratoriya Almanî herifî û dîsa nexşeya cîhanê hate guhertin û bi dehan dewletên nuh ên serbixwe hatin damezrandin. Ji vê guhertinê pahra me kurdan Komara Mahabadê bû, ku di sala 1946an de hate damezrandin lê mixabin piştî salekê (11 meh) ev pahr jî ji destê me kurdan çû û em dîsa man bêdewlet. Guhertina dîrokî ya sêyem jî di encama şerê sar de (1991) têkçûna Yekîtiya Sovyetan bû. Di encama vî şerî de Împaratoriya Sovyetan herifî û nêzîkî 20 dewletên nuh hatin ser nexşeya cîhanê. Ji encama vî şerî pahra me kurdan aniha Kurdistana azad e ku îro li başûrê welatê me peyda bûye. Gelo çima kurd nikarîbûn di wan her du guhertinên pêşîn de mafên xwe biparêzin? Em dikarin bi kurtî bibêjin, ji ber ku vîyana (îrade) me di wan biryarên navnetewî de nîn bû! Lê heçî Kurdistana azad e, ku di despêkê de em başdarî biryara damezrandina wê nebûn jî, lê ji ber gelek merc û hoyan ev sîwan hate parastin û niha jî em bi awayekî eşkere dikarin bibêjin ku qedera gelê me li başûrê welêt di destê me kurdan de ye. Bêyî beşdariya nûnertiya gelê kurd, çi herêmî û çi navnetewî, êdî tu hêz dê nikarîbe biryaran bistîne. Bi gotineke din, azadiya welatê me bi hêzên me yên sereke ve girêdayî ye û digel wan jî, dê vîyana gelê me di paşerojan de rê nede şerên birakujiyê! Wek ku me di destpêkê de got, niha em dê hewl bidin xwe ku bi berfirehî li ser Kurdistana Sor rawestin. Di dîroka welêt de qonaxa din afirandina SSR a Azerbaycan bû. Paytexta vê eyaletê bajarê Bakûyê bû. Lê piştî hilweşîna Sovyetistanê, SSR ya Azerbaycanê dev ji hebûna xwe berda. === Azerbaycan îro === [[Wêne: Portrait of Ilham Aliyev.jpg|thumb|Serokatiya Azerbaycanê, Ilham Aliyev]] Azerbaycan bi hebûna xwe ya gelek salan ji bo serxwebûnê hewl da û di dawiyê de ew bi dest xist. Dewleta nû naha navê Komara Azerbaycanê ye. Nuha, Serokê welêt Ilham Aliyev e. Di 2003-an de wezîfeya serokatiyê stend. Vê gavê, çend pirsgirêkên Azerbaycan hene ku hikûmet hewl dide ku bi wan re mijûl bibe. Yek ji wan pevçûna Qerebaxê ye, ya ku ji hilweşîna Sovyetistanê vir ve didome. Azerbaycan hewl dide ku bigihîje vegirtina Komara Artsakh, ya ku ew ji xwe re demeke dirêj dibîne, lêbelê, nifûsa herêmî bi her awayî pêşî li vê digire. Hikûmet bi hemû hêza xwe hewl dide ku vê nakokiya demdirêj çareser bike. Dîroka dewletê, ku tê de mirovên ji neteweyên cihêreng bi sedsalan bi hev re jiyane, niha nû destpê dike. Welat, di vê qonaxa dîrokê de, bi tevahî serbixwe ye û ji xwe re armancên mezin datîne. Hikûmeta Azerbaycanê plan dike ku pîşesaziya neft û gazê bêtir pêşve bibe. Di seredana xwe ya vê dawîyê de bo Bakû, Serok behsê amadebûna Azerbaycan kir ku dest bi avakirina santralek nukleerî bike. Di vî warî de gelek pispor mantiqa vê ramanê dipirsin, lê serok ji serkeftina wê bawer e. == Siyaset == [[Wêne: CIS Summit 6-7 June 2008-4.jpg |290px|thumb|Serokê Azerbaycanê [[İlham Aliyev]] û Serokê Rûsyayê [[Dmitri Medvedev]] di sala 2008 de.]] Azerbaycan komarek [[serokatî|serokatî]] ye ku serokwezîr jî heye. Serokê Azerbaycanê her pênc salan carekê bi dengê gel tê hilbijartin. Serokomarê niha yê Azerbaycanê kurê serokê berê [[Heyder Aliyev]] [[İlham Aliyev]] ye. Di sala 2003’an de ji bo wezîfeyê hat hilbijartin û ji wê demê ve welat birêve dibe. Di hilbijartinên serokatiyê yên dawîn de di sala 2013an de bi %84,5&nbsp; Li gorî [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkariya Ewropayê|OSCE]], hilbijartin ne li gorî pîvanên navneteweyî ne.<ref name="CIA"/> Di adara 2009 de, welat referandumek pêk anî û tê de sînorên li ser şertên serokatiyê hatin rakirin.<ref>{{Cite web | Navnîşan = http://en.rian.ru/world/20090319/120633154.html | Sernav =Azerbaycan ji bo rakirina sînorê dema serokatiyê deng dide | Nivîskar = | Efsane = | Weşan = | Dem = | Weşanger =RIA | Referand =3/19/2009 | Ziman = }}</ref> Meclîsa Neteweyî ya ku ji 125 kursiyan pêk tê, her pênc salan carekê tê hilbijartin.<ref>{{Cite web | Navnîşan = https://www.britannica.com/place/Azerbaijan| Sernav = Azerbaycan| Weşan = Encyclopædia Britannica| Dîrok = 2017| Weşanger = Encyclopædia Britannica, Inc| Referand = 03/06/2017 | Ziman = {{ku}}}}</ref> Partiya Serokomar Îlham Aliyev [[Partiya Azerbaycana Nû|Azerbaycana Nû]] di hilbijartinên parlementoya 2015an de ji 125 kursiyan 69 kursî bi dest xist.<ref name="delections">{{Cite web | Navnîşan = http://www.dw.com/en/azerbaijan-ruling-party-wins-majority-observers-raise-concerns/a-18821857| Sernav = Partiya desthilatdar a Azerbaycanê piraniyê bi dest dixe, çavdêr fikaran dikin| Weşanger = Deutsche Welle| Referand = 03/06/2017 | Ziman = {{ku}}}}</ref> Bi ser de jî, hema hema kursiyên mayî ketin destê partiyên piçûk ên nêzî Aliyev an jî yên ne alîgirê <ref>{{Cite web | Navnîşan = https://www.un.org/en/member-states/index.html | Sernav = Dewletên Endam | Weşanger = Neteweyên Yekbûyî | Referand = 11/02/2020 | Ziman = {{ku}}}}</ref> ==Ziman== [[Wêne: Azerbaijan ethnic 2003.png|thumb|Ziman û etnîken Azerbaycanê]] [[Wêne: AzerbaijaniSpeakingAreasMap.jpg|thumb|Belavbûna Zimanê Azerî lî Îranê, Iraqê, Tirkiye û Azerbaycanê]] Zimanê fermî yê Azerbaycan a îro zimanê tirkî ye û %92ê nifûsa Azerbaycanê bi vî zimanê diaxive. Ziman, îro ji koma zimanê tirkî ye û ji nêz ve bi tirkî, kakeyî û tirkmenî re têkildar e. Di dema [[YKSS]]ê de ji bo zimên [[alfabeya kîrîlî]] hat bikaranîne, lê niha pirranî latînî bi kar tînin. == Din == 98% ji akinciyên Azerbaycanê [[misilman]] in; 89% şiî û 9% sunî ne. 2% [[mesihî]], [[êzîdî]], [[bahaî]], [[yahudî]] û [[Zerdeştîtî|zerdeştî]] ne.<ref>{{Citation|title=Kopîkirina arşîvê|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html|url-status=dead|access-date=2012-07-02|archive-date=2012-02-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20120203093100/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html}}</ref>. == Hin jî binerê == * [[Têkoşîna azeriyan li Îranê]] * [[Azerî (gel)]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Azerbaijan}} {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Azerbaycan| ]] 5o48kpuwkb7x5ltzdid5qwo2b3ojk9b 0 8174 1095576 992069 2022-08-17T20:40:59Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} {{Çavlêgerandin}} '''Hezewan''' (Adiabene), keyaniyake [[Kurd]] bû a kevnar li bakûrê [[Mezopotamya]] bi pêtextiya [[Hewlêr]]ê bû. Li sedeya 1em paş zayinê ji Xiristîyanîyê vegeryane [[cihûtî|cuhûtiyê]] [http://www.eretzyisroel.org/~jkatz/kurds.html]. ==Hakimên Adiabene== #Izates I Nêzîk. 15 zayini #Bazeus Monobazus I 20?-30? #Heleni nêzîk. 30-58 #Izates II bar Monobazus Nêzika. 34-58 #Vologases (a Parthian rebel oposing Izates II) c. 50 #Monobazus II bar Izates 58-70'yan #Meharaspes ? -116 #Emperatoria Romiyan 116-117 #Narsai c. 170-200 #ne naskirî 200. 310 #Aphraates . 310 #emperatoriya Sasaniyan 226-649 ==Qeşeyên Adiabenê== * Pkidha (104-114) * Semsoun (120-123) * Isaac (135-148) * Abraham (148-163) * Noh (163-179) * Habel (183-190) * Abedhmiha (190-225) * Hiran (225-258) * Saloupha (258-273) * Ahadabuhi (273-291) * Sri'a (291-317) * Iohannon (317-346) * Abraham (346-347) * Maran-zkha (347-376) * Soubhaliso (376-407) * Daniel (407-431) * Rhima (431-450) * Abbousta (450-499) * Joseph (499-511) * Huana (511-?) [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Dewletên dîrokî]] {{Dîrok-şitil}} 8bayntsmms5rje3okd1uvlc740nv04w 0 10640 1095521 992987 2022-08-17T14:56:13Z 2001:871:210:2D03:FD09:D128:25F8:4CB5 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = საქართველო | navê_fermî = Sakartvelo | navê_kurdî = Gurcistan | al = Flag of Georgia.svg | nîşan = Greater coat of arms of Georgia.svg | sirûda_netewî = თავისუფლება | cîh = Georgia in Europe.svg | zimanên_fermî = [[Gurcî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serxwebûn = [[26'ê gulanê]] , [[1918]] | paytext = [[Tibîlîsî]] | serok_komar = [[Salomê Zûrabîşvîlî]] | serokwezir = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]] | rûerd = 69 700 | gelhe = 3.720.400 (2016) | berbelavî = 53,4 | dirav = [[Larî]] (ლარი) | koda_dirav = GEL | dem = +4 | nîşana_înternetê = .ge | koda_telefonê = +995 }} [[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}} '''Gurcistan''' (''Curciya''<ref>Kovara War, 2011, [[Dihok]]</ref> jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.<ref>Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) </ref> Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi''). == Dîrok == [[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin "Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]"]] Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin. Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin. Gurcistan di Sedsala 4an PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]], welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek, ku Gurcistan kir hêzek mezin a herêmî. [[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin. Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû. Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin. Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin. Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn. Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt. Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin. === Şerê li Gurcistanê 2008 === {{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}} Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir. . Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.<ref>{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]<nowiki> |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}</nowiki></ref> === Gurcistana Hemdem === Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya "Xewna Gurcistanê" ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket. Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin. ==Erdnîgariya û Bajarên Gurcistanê== # [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]] # [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] # ''[[Osetyaya Başûr]]'' : ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]] * [[Tbîlîsî]] - peytext * Gûrya * Îmêretî * Kaxêtî * Kvêmo Kartlî * Mtsxêta-Mtîanêtî * Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî * Samêgrelo û Zêmo Svanêtî * Samtsxê-Cevaxêtî * Şîda Kartlî == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Georgia}} {{Wîkîferheng-b|Gurcistan}} * [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian) {{kurt}} {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Gurcistan| ]] qk4p8ttxp3cf0v89cflb8k5sg91qezb 1095523 1095521 2022-08-17T14:57:41Z 2001:871:210:2D03:FD09:D128:25F8:4CB5 /* Erdnîgariya û Bajarên Gurcistanê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = საქართველო | navê_fermî = Sakartvelo | navê_kurdî = Gurcistan | al = Flag of Georgia.svg | nîşan = Greater coat of arms of Georgia.svg | sirûda_netewî = თავისუფლება | cîh = Georgia in Europe.svg | zimanên_fermî = [[Gurcî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serxwebûn = [[26'ê gulanê]] , [[1918]] | paytext = [[Tibîlîsî]] | serok_komar = [[Salomê Zûrabîşvîlî]] | serokwezir = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]] | rûerd = 69 700 | gelhe = 3.720.400 (2016) | berbelavî = 53,4 | dirav = [[Larî]] (ლარი) | koda_dirav = GEL | dem = +4 | nîşana_înternetê = .ge | koda_telefonê = +995 }} [[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}} '''Gurcistan''' (''Curciya''<ref>Kovara War, 2011, [[Dihok]]</ref> jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.<ref>Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) </ref> Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi''). == Dîrok == [[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin "Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]"]] Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin. Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin. Gurcistan di Sedsala 4an PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]], welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek, ku Gurcistan kir hêzek mezin a herêmî. [[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin. Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû. Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin. Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin. Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn. Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt. Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin. === Şerê li Gurcistanê 2008 === {{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}} Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir. . Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.<ref>{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]<nowiki> |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}</nowiki></ref> === Gurcistana Hemdem === Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya "Xewna Gurcistanê" ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket. Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin. ==Erdnîgariya û Bajarên Gurcistanê== [[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]] # [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]] # [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] # ''[[Osetyaya Başûr]]'' : ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]] ====Bajarân==== * [[Tbîlîsî]] - peytext * Gûrya * Îmêretî * Kaxêtî * Kvêmo Kartlî * Mtsxêta-Mtîanêtî * Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî * Samêgrelo û Zêmo Svanêtî * Samtsxê-Cevaxêtî * Şîda Kartlî == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Georgia}} {{Wîkîferheng-b|Gurcistan}} * [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian) {{kurt}} {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Gurcistan| ]] 3k5ly0tmt33748o0l9h5i20zbq5jd4b 1095526 1095523 2022-08-17T15:07:18Z 2001:871:210:2D03:FD09:D128:25F8:4CB5 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = საქართველო | navê_fermî = Sakartvelo | navê_kurdî = Gurcistan | al = Flag of Georgia.svg | nîşan = Greater coat of arms of Georgia.svg | sirûda_netewî = თავისუფლება | cîh = Georgia in Europe.svg | zimanên_fermî = [[Gurcî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serxwebûn = [[26'ê gulanê]] , [[1918]] | paytext = [[Tibîlîsî]] | serok_komar = [[Salomê Zûrabîşvîlî]] | serokwezir = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]] | rûerd = 69 700 | gelhe = 3.720.400 (2016) | berbelavî = 53,4 | dirav = [[Larî]] (ლარი) | koda_dirav = GEL | dem = +4 | nîşana_înternetê = .ge | koda_telefonê = +995 }} [[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}} '''Gurcistan''' (''Curciya''<ref>Kovara War, 2011, [[Dihok]]</ref> jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.<ref>Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) </ref> Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi''). == Dîrok == [[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin "Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]"]] Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin. Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin. Gurcistan di Sedsala 4an PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]], welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek, ku Gurcistan kir hêzek mezin a herêmî. [[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin. Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû. Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin. Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin. Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn. Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt. Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin. === Şerê li Gurcistanê 2008 === {{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}} Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir. . Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.<ref>{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]<nowiki> |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}</nowiki></ref> === Gurcistana Hemdem === Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya "Xewna Gurcistanê" ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket. Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin. == Erdnîgarî == [[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]] [[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]] [[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]] Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&nbsp;875&nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya<ref>{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}</ref> an di navbera parzemînan de parvekirî. Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne. Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]]. Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin. Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye. Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene. [[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&nbsp;140 metre ye. Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin. * Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre) * Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]] * Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]] ==Herêmen û Bajarên Gurcistanê== [[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]] # [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]] # [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] # ''[[Osetyaya Başûr]]'' : ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]] ====Bajarân==== * [[Tbîlîsî]] - peytext * Gûrya * Îmêretî * Kaxêtî * Kvêmo Kartlî * Mtsxêta-Mtîanêtî * Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî * Samêgrelo û Zêmo Svanêtî * Samtsxê-Cevaxêtî * Şîda Kartlî == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Georgia}} {{Wîkîferheng-b|Gurcistan}} * [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian) {{kurt}} {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Gurcistan| ]] ftl4vb6xrcjrix6sotr3iwz6ia0j5jx 1095544 1095526 2022-08-17T16:12:28Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = საქართველო | navê_fermî = Sakartvelo | navê_kurdî = Gurcistan | al = Flag of Georgia.svg | nîşan = Greater coat of arms of Georgia.svg | sirûda_netewî = თავისუფლება | cîh = Georgia in Europe.svg | zimanên_fermî = [[Gurcî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serxwebûn = [[26'ê gulanê]] , [[1918]] | paytext = [[Tibîlîsî]] | serok_komar = [[Salomê Zûrabîşvîlî]] | serokwezir = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]] | rûerd = 69 700 | gelhe = 3.720.400 (2016) | berbelavî = 53,4 | dirav = [[Larî]] (ლარი) | koda_dirav = GEL | dem = +4 | nîşana_înternetê = .ge | koda_telefonê = +995 }} [[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}} '''Gurcistan''' (''Curciya''<ref>Kovara War, 2011, [[Dihok]]</ref> jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.<ref>Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) </ref> Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi''). == Dîrok == [[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin "Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]"]] Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin. Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin. Gurcistan di Sedsala 4an PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]], welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek, ku Gurcistan kir hêzek mezin a herêmî. [[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin. Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû. Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin. Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin. Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn. Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt. Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin. === Şerê li Gurcistanê 2008 === {{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}} Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir. . Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.<ref>{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]<nowiki> |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}</nowiki></ref> === Gurcistana Hemdem === Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya "Xewna Gurcistanê" ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket. Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin. == Erdnîgarî == [[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]] [[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]] [[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]] Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&nbsp;875&nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya<ref>{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}</ref> an di navbera parzemînan de parvekirî. Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne. Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]]. Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin. Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye. Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene. [[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&nbsp;140 metre ye. Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin. * Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre) * Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]] * Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]] ==Herêmen û Bajarên Gurcistanê== [[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]] # [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]] # [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] # ''[[Osetyaya Başûr]]'' : ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]] ====Bajarân==== * [[Tbîlîsî]] - peytext * Gûrya * Îmêretî * Kaxêtî * Kvêmo Kartlî * Mtsxêta-Mtîanêtî * Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî * Samêgrelo û Zêmo Svanêtî * Samtsxê-Cevaxêtî * Şîda Kartlî == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Georgia}} {{Wîkîferheng-b|Gurcistan}} * [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian) {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Gurcistan| ]] 55s9yw93xnsmn8j0l93xjvukomssa10 1095547 1095544 2022-08-17T16:23:11Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = საქართველო | navê_fermî = Sakartvelo | navê_kurdî = Gurcistan | al = Flag of Georgia.svg | nîşan = Greater coat of arms of Georgia.svg | sirûda_netewî = თავისუფლება | cîh = Georgia in Europe.svg | zimanên_fermî = [[Gurcî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serxwebûn = [[26'ê gulanê]] , [[1918]] | paytext = [[Tibîlîsî]] | serok_komar = [[Salomê Zûrabîşvîlî]] | serokwezir = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]] | rûerd = 69 700 | gelhe = 3.720.400 (2016) | berbelavî = 53,4 | dirav = [[Larî]] (ლარი) | koda_dirav = GEL | dem = +4 | nîşana_înternetê = .ge | koda_telefonê = +995 }} [[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}} '''Gurcistan''' (''Curciya''<ref>Kovara War, 2011, [[Dihok]]</ref> jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.<ref>Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) </ref> Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi''). == Dîrok == [[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin "Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]"]] Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin. Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin. Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî. [[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin. Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû. Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin. Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin. Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn. Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt. Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin. === Şerê li Gurcistanê 2008 === {{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}} Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir. . Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.<ref>{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]<nowiki> |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}</nowiki></ref> === Gurcistana Hemdem === Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya "Xewna Gurcistanê" ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket. Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin. == Erdnîgarî == [[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]] [[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]] [[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]] Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&nbsp;875&nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya<ref>{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}</ref> an di navbera parzemînan de parvekirî. Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne. Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]]. Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin. Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye. Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene. [[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&nbsp;140 metre ye. Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin. * Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre) * Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]] * Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]] ==Herêmen û Bajarên Gurcistanê== [[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]] # [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]] # [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] # ''[[Osetyaya Başûr]]'' : ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]] ====Bajarân==== * [[Tbîlîsî]] - peytext * Gûrya * Îmêretî * Kaxêtî * Kvêmo Kartlî * Mtsxêta-Mtîanêtî * Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî * Samêgrelo û Zêmo Svanêtî * Samtsxê-Cevaxêtî * Şîda Kartlî == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Georgia}} {{Wîkîferheng-b|Gurcistan}} * [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian) {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Gurcistan| ]] jjmkd1usopp52i40xljwg114xcsoy02 1095548 1095547 2022-08-17T16:23:52Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = საქართველო | navê_fermî = Sakartvelo | navê_kurdî = Gurcistan | al = Flag of Georgia.svg | nîşan = Greater coat of arms of Georgia.svg | sirûda_netewî = თავისუფლება | cîh = Georgia in Europe.svg | zimanên_fermî = [[Gurcî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serxwebûn = [[26'ê gulanê]] , [[1918]] | paytext = [[Tibîlîsî]] | serok_komar = [[Salomê Zûrabîşvîlî]] | serokwezir = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]] | rûerd = 69 700 | gelhe = 3.720.400 (2016) | berbelavî = 53,4 | dirav = [[Larî]] (ლარი) | koda_dirav = GEL | dem = +4 | nîşana_înternetê = .ge | koda_telefonê = +995 }} [[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}} '''Gurcistan''' (''Curciya''<ref>Kovara War, 2011, [[Dihok]]</ref> jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.<ref>Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) </ref> Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi''). == Dîrok == [[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin "Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]"]] Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin. Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin. Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî. [[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin. Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû. Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin. Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin. Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn. Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt. Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin. === Şerê li Gurcistanê 2008 === {{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}} Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir. Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.<ref>{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]<nowiki> |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}</nowiki></ref> === Gurcistana Hemdem === Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya "Xewna Gurcistanê" ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket. Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin. == Erdnîgarî == [[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]] [[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]] [[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]] Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&nbsp;875&nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya<ref>{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}</ref> an di navbera parzemînan de parvekirî. Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne. Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]]. Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin. Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye. Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene. [[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&nbsp;140 metre ye. Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin. * Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre) * Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]] * Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]] ==Herêmen û Bajarên Gurcistanê== [[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]] # [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]] # [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] # ''[[Osetyaya Başûr]]'' : ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]] ====Bajarân==== * [[Tbîlîsî]] - peytext * Gûrya * Îmêretî * Kaxêtî * Kvêmo Kartlî * Mtsxêta-Mtîanêtî * Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî * Samêgrelo û Zêmo Svanêtî * Samtsxê-Cevaxêtî * Şîda Kartlî == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Georgia}} {{Wîkîferheng-b|Gurcistan}} * [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian) {{Dewletên Ewropayê}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Gurcistan| ]] njoh9vmhllrh5my2idzsqgszrva0n1x 0 67579 1095612 1095386 2022-08-18T00:00:45Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Mongolîyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1206 | sal dawî = 1368 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag_of_the_Mongol_Empire.svg | al lînk = Ala Mongolan | nîşan = Guyuk khan's Stamp 1246.jpg | nîşan link = Pêrê Imparatorî | nexşe = Mongolia 1500 AD.jpg | binnexşe = | hikûmet = | paytext = 1206 - 1235 Karakorum, | paytext2 = 1235-1271 Cambaluc, | paytext3 = 1271 - 1368 Avarga | sernav paytext = | ziman = [[Mongolî]], [[Farsî]], [[Mandarin]] | ol = Budîzm, Tengitî, Xristîyan, Islamiyet | tbh = | tbh kes = | dirav = | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 1246 | gelhe = ~ 100.000.000 | berbelavî = | gelhe2 sal = 1294 | gelhe2 = ~ 120.000.000 | berbelavî2 = | gelhe3 sal = 1306 | gelhe3 = ~ 125.000.000 | berbelavî3 = | rûerd sal = 1206 | rûerd = 4.000.000 | rûerd2 sal = 1227 | rûerd2 = 12.000.000 | rûerd3 sal = 1294 | rûerd3 = 23.500.000 | rûerd4 sal = 1306 | rûerd4 = 24.000.000 | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] | serokE1 sal = 1206-1227 | serokE1 = [[Cengîz Xan]] | serokE2 sal = 1227-1241 | serokE2 = Ögedêy Xan | serokE3 sal = 1241-1248 | serokE3 = Güyük Xan | serokE4 sal = 1251-1259 | serokE4 = Möngkê Xan | serokE5 sal = 1260–1294 | serokE5 = Kublai Xan | serokE6 sal = 1333–1368 | serokE6 = Toxon Temûr | serokE7 sal = | serokE7 = | serokE8 sal = | serokE8 = | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = {{blist|Khamag Mongol |Xanedana Xwârezmîyan | Qara Khitai | Xanedana Jin | Xanedana Basure Song | Rojhilata Han | Xanedana Ebâsiyan | Nizari Ismaili Hikûmet | Kievan Rus' |Volga Bulgarîstan |Cumania |Alania | Keyaniya Dali | Konfêrasyonâ Kimek–Kipchak | Sultanatê Rûm |Yenisei Kyrgyz Khaganate }} | berê1_rûpel = | berê1 al = | berê2 = | berê2_rûpel = | berê2 al = | berê3 = | berê3_rûpel = | berê3 al = | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = Chagatai | paşê1_rûpel = | paşê1 al = | paşê2 = Golden Horde | paşê2_rûpel = | paşê2 al = | paşê3 = Ilxanatê | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | paşê4 = Xanedana Yuan | nîşe = }} '''Împeratoriya Mongolan''' împeratoriyeke [[Mongol|mongolî]] ye ku di navbera salên 1206an û 1368an de hikûm kiriye. [[Cengîz Xan]] hemû kabîleyên ku bi [[mongolî]] şorê dikin kirin bin kontrola xwe. Di sala 1196an de li civîneke hemû serokên [[Mongol|mongolan]] tevlêbûyî de navê Temuçîn kirin Cengîz Xan û împeratoriyeke mongolan hate avakirin. Cengîz Xan di sala 1211an de derketiye seferê [[Çîn|Çînê]]. Vê seferê de [[Pekîn]] hate standin. Di sala 1218an de Cengîz Xan derketiye seferê rojavayê. Vê seferê de mongolan axên Harzemşaxa bi dest xistin, [[Deryaya Qezwînê|Deryayê Kaspîş]] derbas kirin û ketine [[Rojhilata Navîn]] û [[Ewropa|Ewropaye]]. == Kokê xanedaniyê == [[Wêne:Mongol dominions.jpg|thumb|Sînorê herî derve yê Împaratoriya Mongol bi sor hatiye nîşankirin; gewr warê [[Tîmûr Lenk]] ye.]] [[Wêne:MongolEmpire.jpg|thumb|Nexşeya dîrokî ya Împaratoriya Mongol.]] Di sedsala 12an de, Mongol û gelên Tirk ên ku ji nêz ve girêdayî ne, li cîhê ku niha [[Mongolya]] ye û her weha li deverên [[Sîbîrya]] û bakurê rojavayê [[Çîn]]<nowiki/>ê jiyan dikir. Bi sedsalan û hêj jî di dawiya sedsala 12an de, ev kom di nav cûrbicûr eşîrên koçer de hatine perçe kirin. Beriya dema Cengîz Xan tu dewleteke mongolî çênebûbû û eşîrên curbicur gelek caran bi hev re di nava nakokiyên xwînî de bûn.<ref> Oxford University 1997 (rûpel 125)</ref> [[Wêne:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|Cengiz Xan.]] Mirovê ku împaratoriya cîhanê ya Mongolan damezrand bi eslê xwe navê wî Temüdjin bû lê bi navê [[Cengîz Xan]] tê naskirin ku wî di sala 1206an de rêze kampanyayên ku tê de wî li pey hev eşîrên cuda li hev kiriye. Di sala 1206an de, ew wek serokê hemû gelên Mongol û Tirk ên herêmê (Tatar jî di nav de) hate naskirin. === Rewşa siyasî ya Asyayê di destpêka sedsala 13an de === Di dema yekbûna Cengîz Xan a Mongolan de, li [[Asyaya Navîn]] çend padîşahiyên bi hêz û çend padîşahiyên biçûktir jî hebûn. Di nav hêzên mezin de di serî de [[Xanedana Jin (1115–1234)|Padîşahiya Jin]] li bakurê rojhilatê [[Çîn]], împaratoriya [[Song Xanedaniya|Song]] li başûrê Çînê, împaratoriya misilman [[Xwarezm]] li [[Îran|Faris]] û başûrê rojavayê Asyaya Navîn û her weha [[Sultana Delhi]] li Bakur [[Hindistan]] û [[Pakistan]] hebûn. Li rojavayê [[Asya]] rêzek dewletên misilman ên piçûktir hebûn. Niha [[Rûsya]] (beşê Ewropî) û [[Ukrayna]] li çend mîrektiyan hatin dabeşkirin. == Qonaxa berfirehkirina yekem (1206-1227) == {{Gotara sereke|Dergîrkirin û fethên Împaratoriya Mongolan}} Cengîz Xan di wê baweriyê de bû ku karê wî di jiyanê de ew bû ku bi qasî ku pêkan be serweriya cîhanê bike. Yekemîn kampanya leşkerî ya mezin di 1207 de dest pê kir û li dijî padîşahiya [[Xixia|Xia]] (Împeratoriya Tangut) li bakurê rojavayê Çînê; Di sala 1210'an de ev yek hate bindestkirin. Lê belê, desthilatdariya wê, ji bo vê gavê destûr hate dayîn ku wekî vasal bimîne. Qeyserê Împaratoriya Jin di destpêkê de hêvî dikir ku xanê mezin ê nû tayînkirî bacê bide împarator û bi vî rengî rola xwe wekî vasal qebûl bike. Ev hêvî bi tevahî têk çû dema ku Cengîz Xan bi tevahî ne eleqedar bû ku xwedan pozîsyonek bindest a serwerê împaratoriya Jin be. Di 1211 de, Cengîz Xan li dijî padîşahiya [[Xanediya Jîn (1115–1234)|Jin]] ku paytexta wê Yanjing bû, îro [[Pekîn]] berê xwe da başûr. Piştî şerekî pir bi xwîn û dorpêçeke demdirêj a paytextê, ​​di sala 1215an de herî dawî ket û li dûv wê komkujî li ser şêniyan hat kirin. Nayê zanîn ka çend kes hatine kuştin, lê Yanjing bi giranî wêran bûye. Ev hovîtî tiştek bû ku dê di hemî şerên dagirkeriyê de şerê Mongolan diyar bike. Lêbelê, Cengîz Xan bi gelemperî hilbijart ku bajarên ku bêyî şer teslîm bûne rizgar bike, wekî din ew bi tevahî hatin hilweşandin û şênî hatin qetilkirin. Bi girtina Yanjing re, Empiremparatoriya Jin bi bingehîn hate hilweşandin, her çend heya sala 1234-an ew di dawiyê de hate feth kirin. Sê salên din şûnda, Mongolan herêmek berfireh ku ji çiyayên [[Altai]] û [[Tianshen]] heta bi [[Pasîfîk]] dirêj dibe kontrol kirin. Di sala 1219an de, Cengîz Xan piştî ku şah [[Ala ad-Dîn Muhammedê II]] qasidên xwe îdam kirin, ket ser mîrektiya [[Xwarezm]]. Bi artêşeke ku ji 200&nbsp;hezar kesan pêk tê, Mongol, bi piştgirîya gelek pisporên leşkerî yên Çînî, di nav wan tiştên din de, Çiyayên Tîşanan derbas kirin û li dijî dewleta herî mezin a misilman dest bi şerekî pir xwînrêj kirin. Di vê navberê de, generalên din ên payebilind di nav yên din de nîvgirava [[Koreya]] li rojhilat zeft kirin. Hejmara Mongolan pirtir bû, lê Împaratoriya Xiwêran li hember hêzên Cengîz Xan ên bi rêxistinkirî şans negirt. Împaratorî bi tevahî hat pelçiqandin û her çend hin dîroknasên misilman bi kêmî ve hin hovîtî mezin kirin jî, pir eşkere ye ku şerê Mongolan pir hovane bû û dibe ku bi mîlyonan mirov kuştin. Bajarên berê yên wek [[Semerqend]] û [[Buxara]] bi temamî hatin wêrankirin. Piştî fetihkirina Xwêrezmê, ordiyên Mongolan li rojava heta [[Qafkasya]] û li başûrê rojhilat heta bakurê Hindistanê ketin. Hemû berxwedanên birêxistinkirî hatin şikandin, lê ev yek negihîşt serkeftinên dawî. Lêbelê, trênên şer ên li rojava, di salên 1230-an de ji bo [[Derîşkirina Moxolan a Ewropayê|Derîşkirina Moxolan a Ewropayê]] bûn. Di sala 1225an de Cengîz Xan vegeriya [[Mongolya]] û paytexta padîşahiyê [[Karakorum]]. Di dema kampanyaya nû ya ku Împaratoriya Xia bi teqez hat hilweşandin, Cengîz Xan di havîna 1227 de mir. Wê hingê ew hukumdarê padîşahiya mezin bû ku ji [[Volga]] û [[Derya Xezerê]] li rojava dirêj dibû. li rojhilatê Okyanûsa Pasîfîk. == Fetih berdewam dikin 1227-1294 == Beriya mirina xwe, Cengîz Xan împaratoriya xwe kir çar parçe ([[xanat]], ''ulus'' bi mongolî) û kurên wî her yek parek distînin. [[Ögedei Khan]] bû cîgirê Cengîz wek Storkhan (Împerator) û bi vî awayî serokê hemû împaratoriyê bû. Piştî çend salan ji navberê, fethên di bin serokatiya Ögedei de nûbûnek nû bi dest xist. Di sala 1234 de, Împaratoriya Jin bi temamî hate dagir kirin. Di dawiya salên 1230-an de [[Derketina Mongolan a Ewropayê|Ewropa hat dagirkirin]]. Mîrekiyên rûsî bê tengasî têk çûn û mîrên wan bûn bacgirê Xanê Rûsyayê ([[Horda Zêrîn]]). Paşê ew Polonya û Avusturya, ku artêşên wan hatin hilweşandin, dagir kirin. Piştî mirina Ögödei xwe vekişandin. Gelek dîroknas bawer dikin ku wan pir baş dikaribû tevahiya Ewropayê bi dest bixista. Hinekên din jî dibêjin ku ew çu carî ne armanc bû ku ji wê pêşdetir biçe. Piştî mirina Ögedei, di împaratoriyê de şer û pevçûn derketin ku cara ewil meylên perçebûnê nîşan didin. Tenê di salên 1250-an de rewşa siyasî ya navxweyî aram bû. Fetihên nû di serî de li cîhana misilmanan hatin kirin. Di 1258 de, Bexda ket, ku tê wateya ku beşên mezin ên Rojhilata Navîn ketin bin desthilatdariya Mongolan. Hema ew gihîştin Misrê berî ku pêşdeçûn were sekinandin. Di sala 1260 de neviyê Cengîz Xan [[Kublay Xan]] Storkhan hat hilbijartin. Kublai Khan, heta mirina xwe di sala 1294 de, împaratorî, ku niha bi mezinahiya wê ya herî zêde ye, hukum kir. Di salên 1280-an de, wî împaratoriyek ku ji Sîbîrya li bakur heta Deryaya Çînê ya Başûr li başûr, û ji [[Polonya]] di rojava heta [[Okyanûsa Pasîfîk]] li rojhilat. Xaneyên cihêreng ên xanatê ku bi fermana Cengîz Xan hatine afirandin, xwedan çarenûsa girîng bûn, lê wan hemî Kublai Xan wekî serokê împaratoriyê nas kirin. Kublai Khan paytext ji Karakorumê bar kir [[Peking]] û di sala 1271 de [[xanedana Yuan]] li Çînê ava kir. Di sala 1279 de, împaratoriya [[Xanediya Song|Song]] li başûrê Çînê bi dawî bû û bi vî awayî yekem car tevahiya Çîn ji hêla hêzek biyanî ve hate dagir kirin. Lêbelê, wan bi ser neketin [[Japonya]] û [[Java]]. Dema ku Cengîz Xan jiyanek spartayî dijiya, Kublai Khan wekî serokê împaratoriyê zû tama luksê peyda kir û wî dadgehek mezin li Pekînê domand. Ew di heman demê de ji çanda çînî ya ku di nav gelek Mongolan de ne ewqas populer bû jî bandor bû. == Piştî Kubîlay Xan == Kublai Khan hukumdarê Mongolî yê dawî bû ku wekî Storkhan hate nas kirin. Piştî mirina wî, împaratorî nikaribû bi hev re were girtin, xanatên cihêreng naha bûne padîşahiyên bi tevahî serbixwe. Li Çînê, Mongolan karîbûn desthilatdariyê biparêzin heta sala 1368 dema ku împaratorê dawî yê [[Xanediya Yuan]] reviya heta qada bingehîn a Mongolan li bakur. [[Horda Zêrîn]] li [[Rûsya]] desthilatdarî heta salên 1480-an parast. Li [[Îran|Pers]] û [[Asyaya Navîn]] desthilatdarî di nîveka sedsala 14'an de winda bû an jî padîşahî di nav xanatan de parçe bûn. Xanatiya dawîn, [[Xanata Kirimê]], tenê di 1792 de ket. Di dawiyê de, gelek xanên Mongol jî bûn [[Islam]], di nav wan de serwerên Hordeya Zêrîn. Lêbelê, çend mîrên Mongolan wê werin û li [[Asyayê]] sedsaliya ku li pey wê were tirsê belav bikin. Navê wan yê herî navdar [[Tîmûr Lenk]] bû. Ji paytexta xwe [[Semerqend]], di dawiya sedsala 14an de wî beşên mezin ên Asya Navîn, hemû [[Îran|Faris]], [[Afganîstan]], [[Mezopotamya]], [[Sûriye] zeft kir. ], [[ Kafkasya]] û bakurê rojavayê [[Hindîstan]]. Dêlî di sala 1398an de ket û li bakur û rojavayê wî gelekî dûr ket [[Rûsya]] ku [[Moskow]] di sala 1382an de hat zeftkirin û di nîvê salên 1390î de paytexta [[Horda Zêrîn]] [[Sarai]] jî ket [[Sarai]]. [Volga]]. Tîmûr Lenk jî di sala 1402an de li [[Asyaya Biçûk]] ku [[Imperatoriya Osmanî|Osmaniyan]] têkçûneke wêranker di [[Şerê Enqereyê|li Enqereyê]] de xwar kir. , di sala 1405 an de mir. [[Timur Lenk]], mîna pêşiyên xwe, bi şerê xwe yê pir hovane navdar bû. Lê berevajî Cengîz Xan, ji bo avakirina hêzeke dewletî ya bihêz qet hewildanên cidî nekir. Ji ber vê yekê, împaratorî piştî mirina wî demek kurt perçe bû. Tîmûr Lenk dagîrkerê herî dawî yê Mongolan bû, lê padîşahiyên ku piştî mirina wî rabûn di gelek rewşan de ji bo demek dirêj sax man. Li bakurê Çînê, tirsa êrîşên Mongolên nû di sedsala 17-an de xuya bû, û deverên bakurê Chinaînê carinan di sedsala 16-an de di bin desthilatdariya Mongol de bûn. Pirseke sereke di nav dîroknasan de ew e ku sedemên şerê hovane yê Mongolan bi şidetek girseyî ya ku xuya ye bi tevahî bêwate li dijî dijminan, tevî sivîlan, çi bûn. Tiştek jî tune ku nîşan bide ku Cengîz Xan û neviyên wî kînek taybetî li hember Çîn, Faris, Ereb, Rûs û hwd. Niha, piraniya lêkolîneran bawer dikin ku sedema bingehîn a tundûtûjiya tundûtûjiyê di şert û mercên jiyanê yên dijwar ên li deştê de ye, ku şîdeta hovane ya di navbera eşîrên cûda de beşek ji jiyana rojane bû. Kuştin, tolhildan, tolhilanîn, destavêtina jinê, talankirin û hwd., ku dixuya bêdawî ye, belkî mîna hemû pevçûnan, bandoreke wêranker li ser gel kir. Û Temüdjin bi xwe jî xwedî serpêhatiyên şexsî yên şîdetê bû. Bavê wî [[Yesügei]] ji aliyê [[Tatar]] ve hat kuştin û mamê wî [[Ambakai]] bi [[xaçkirin]] hatibû îdamkirin. Û Temüdjin bi xwe jî wek zarokekî 13 salî birayê xwe kuştibû, piştî ku wî dît ku bira xwarinê ji malbata xwe ya birçî digirt. Dema [[Cengîz Xan]] gelên Mongol û Tirkên li herêmê li hev kir, firsendên êrîşkirina hev ji holê rabû. Enerjiya wêranker diviyabû bi rêyên din bihata guheztin û gelek zanyar bawer dikin ku wê demê dest bi êrîşa li ser gelên din kirin û bê şik dewletên çînî û cîhana misilman ji bo talanê firsendên mezin pêşkêş kirin. Li gor vê nêrînê, bi gotineke din, hemû şerên fethê ne encama siyaseteke emperyalîst a bi zanebûn bû, lê encama wê yekê bû ku dilsoziya bindestan ji xanê mezin re girêdayî bû ku hertim derfetên nû ji bo talankirinê bê dayîn û hilweşînin. == Sedemên serkeftina Mongolan == Sedema bingehîn a ku komeke nisbeten piçûk a mirovan dikaribû herêmek wusa mezin bi dest bixe, rêxistina artêşê bû ku ji hêla Cengîz Xan ve hatî afirandin. Disîplîn hesin-hişmend bû û ew ji artêşên ku li hember wan dihatin bertengkirin pir zêde tevger bûn. Makîneya şer li gorî prensîba dehemîn hate dabeş kirin ku her leşker bi deh mêran dest pê kir, paşê 100, paşê 1000 û di dawiyê de 10,000 (ji hêla Mongolan ve tiliya tiliyê tê gotin). Pêşkeftina di nav artêşê/civakê de tenê li ser bingehê merîfetê bû (ji xeynî malbata Djingi bi xwe) ku tê vê wateyê ku we makîneyek şer a pir bikêrhatî peyda kir. Tevahiya nifûsa zilamên mongolî yên di navbera 15 û 65 salî de yên ku tenduristiya wan hebû di nav artêşê de bûn. Gelên serketî di maşîna şer de hatin pêşwazîkirin. Şerê li dijî bajarên mezin, ku bi gelemperî li dijî wan dihat kirin, bê guman tiştek ji şerê li ser deştan bi tevahî cûda bû, lê teknolojiya nû zû hate pejirandin, berî her tiştî ji çînî. Bi hev re, ew kir ku hema hema têk nebin. Wekî din, hem Çîn û hem jî cîhana misilman û xiristiyan ji hêla siyasî ve hatine dabeş kirin, ku ev yek jî fethan hêsan kir. Tenê gava ku Ewropî dest bi hînbûna taktîkên dijberê xwe kirin, dikaribûn dest bi şerê Mongolan bikin li qada şer. == Encamên Împaratoriya Mongolan == Cengîz Xan û neviyên wî di serî de wekî hin ji dagîrkerên herî zalim ên ku cîhanê heya niha dîtiye têne zanîn. Kes nizane ku di dema hemû fethên li Asya û Ewrûpayê de çend jiyana mirovan hatine kuştin û bi rastî jî zehmet e ku meriv hesabên pêbawer bike. Hin dîroknas texmîn dikin ku nifûsa Çînê di sedsala 13-an de ji sedî 50 kêm bûye. Tê gotin ku ev kêmbûna giran a nifûsê di serî de ji ber hemî şerên li dijî Mongolan çêbûye. Ger ev hesab rast bin, ev tê wê wateyê ku çend deh mîlyon Çînî hatine kuştin û bi tevahî belkî 40 mîlyon kes li Asya û Ewropayê hatine kuştin, lê piştrastkirina van hejmaran hema hema ne gengaz e. Lêbelê, Mongolan aliyên din jî hebûn. Di serî de, di mijarên olî de tehamûliyeke mezin hebû. Li Împaratoriya Mongolan, azadiya olî di prensîbê de serdest bû, ku berevajî şert û mercên li Ewropayê bû. Wekî din, yekem car zimanek nivîskî û zagonên rastîn ji Mongolan re peyda kirin. Mongolên îroyîn bi giştî Cengîz Xan ne wek barbarekî xwînxwar lê wek merivê ku nasnameya neteweyî daye Mongolan dibînin. Li welatên wek [[Uzbekistan]] û [[Afganîstan]], nifûsa bi heman nêrîna [[Tîmûr Lenk]] heye. Têkiliyên di navbera Ewropa û Asyayê de di nîvê duyemîn ê sedsala 13-an de bi geşbûnek mezin a bazirganiya di navbera Ewropa û Rojhilata Dûr de xurt bûn. Rêya bazirganiyê bi giranî bi riya navdar [[Riya Îpekê]] bû ku ji ber aramiya siyasî ya li herêma berê ya siyasî parçebûyî pir ewletir bû. Di vê demê de, gerokê navdar [[Marco Polo]] serdana Cathay (navê Ewropiyan ji bo Çînê ya wê demê) kir û her weha li dîwana Kublai Khan li Pekînê ma. Gelek mîsyonerên ji Ewropayê jî li Asyayê zêde bûn. == Nêrîna li Çîna îroyîn a Împaratoriya Mongol == Di mufredata dibistana navîn a Çînî de, êrîşa Mongolan a li ser Chinaînê tê lîstin, û serdem bêtir wekî yekbûna Mongolya û Chinaînê, ji wekî fetihekê tê binav kirin. == Bermayiyên xanedaniyê == Ku hîn [[Cengîz Xan]] dijîbû sê dûgel nav kurê wî de hate parkirin. Kengî [[Cengîz Xan]] mir ev sê dûgel bû 4 parçe. Ev çar dûgel ev in: * [[Dûgela Altinorda]] * [[Dûgela Îlhanîyan]] * [[Dûgela Çaxatay]] * [[Dûgela Kubîlay]] ==Mijarên têkildar== * [[Îlxanî]] * [[Dewleta Celariyan]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Giredanê dervê == {{dîrok-şitil}} [[Kategorî:Dewletên dîrokî]] opstyhdm9pau992ys6qek7gxticnxxc 0 84691 1095536 1087068 2022-08-17T15:53:52Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Xiaomi inc. | logo = [[Wêne:Xiaomi logo.svg|180×px]] | screenshot = | binnivîs = Xiaomi inc. | ziman = Gerdûnî | avabûn = 6 Nisan 2010 | avaker = Lei Jun | gerû = | xwedî = Xiaomi inc. | destpêkirin = | hejmara_karkeran = | dirûşm = | malper = https://.mi.com | endam = | statû = | pêşxistin = }} '''Xiaomi inc.''', şîrketek elektronîkê ya [[Çîn|Çînê]] ye ku di nîsana 2010an de hatiye damezrandin û navenda wê li bajarê [[Pekîn|Pekînê]] ye. Xiaomi, serîlêdanên mobîl, laptop, bag, guhikdeng, pêlav, bandên fitarê û gelek hilberên din de dike û veberhênan dike. Xiaomi di heman demê de şirketa çaremîn e ku piştî Apple, Samsung û Huawei xwedan karûbarên çipên desta yên têlefonê ye. Xiaomi di Tebax 2011 de yekem telefona xwe xilas kir û bi lezûbez rahijmendê bazarê li Chinaînê peyda kir ku bibe şirketa smartphone ya herî mezin a welat di sala 2014 de.<ref>{{Cite web|url=https://www.caixinglobal.com/2019-11-28/xiaomi-reports-slowest-quarterly-revenue-growth-since-july-2018-listing-101488307.html|title=Xiaomi Reports Slowest Quarterly Revenue Growth Since July 2018 Listing - Caixin Global|website=www.caixinglobal.com|language=en|access-date=2020-03-29}}</ref> Di destpêka çaryeka duyemîn ya 2018 de, Xiaomi mezintirîn hilberînerê telefonê yê çaremîn yê cîhanê bû, ku di herdû bazara herî mezin de, Chinaîn, û bazara duyemîn a herî mezin, Hindistan bû. Ji Gulan 2019 ve, Xiaomi di nav çar welatan û deverên mezin de bi mîlyonan cîhazên razdar di nav 5 beşên bazara telefona de ye. Bikarhênerên mehane yên çalak (MAU) yên MIUI di îlon a 2019 de 291.6 mîlyon zêde bûn.<ref>{{Cite web|url=http://www.miui.com/res/doc/eula/en.html|title=MIUI User Agreement|website=www.miui.com|access-date=2020-03-29}}</ref> Xiaomi li seranserê cîhanê 16,700 karmenda ye. Ew berbi bazarên din ve diçe, di nav de Chinaîn, Hindistan, Japonya, Rusya, Koreya Başûr, Afrîka Başûr û piranîya welat û deverên li Asya Başûr û Ewropa Rojavayî. Xiaomi di serî de li zêdetirî 90 bazaran li çaraliyê cîhanê bazirganî kiriye. Li gorî kovara Forbes, Lei Jun, damezrîner û CEO, xwediyê nirxek nermî ya 12.5 mîlyar dolar e. Xiaomi piştî destpêkirina wergirtina fona 1.1 mîlyar dolar ji veberhêneran, 4-ê teknolojiya herî hêja ya cîhanê ye. Navnîşa 468-ê ye, Xiaomi şîrketa herî piçûk e ku li ser navnîşa Fortune Global 500 ji bo 2019 heye. Di sala 2019 de, pêlavên telefona desta Xiaomi gihîşt 125 mîlyon <ref>{{Cite web|url=https://www.gizmochina.com/2020/01/31/huawei-surpasses-apple-in-shipment-ranking-for-2019-xiaomi-oppo-make-top-5/|title=Huawei surpasses Apple in entire 2019 shipment ranking; Xiaomi, OPPO make top 5|last=Ikoba|first=Jed John|date=2020-01-31|website=Gizmochina|language=en-US|access-date=2020-03-29}}</ref>yekîneyan, di sala 2018an de di rêza çaremîn de û yekem li Hindistanê di rêza yekem de ye. ==Dîrok== Di 6 Avrêl 2010 de Xiaomi ji hêla Lei Jun û şeş kesên din ve hate damezrandin: Lin Bin, cîgirê serokê Enstîtuya Endezyariya Google înê Dr. Zhou Guangping, rêveberê payebilind ê Navenda R&D ya Motorola Pekînê Liu De, serokê beşa sêwirana pîşesaziyê li Enstîtuya Teknolojiya Pekînê Li Wanqiang, rêveberê giştî yê Ferhenga Kingsoft Wong Kong-Kat, rêvebirê pêşkeftina sereke Hong Kong, rêveberê hilberên pîr ji bo Google înê Di tûra yekem a fînansê de, veberhênerên sazûmanê wekî Temasek Holdings, IDG Capital, Qiming Venture Partners û Qualcom. Di 16 Tebax 2010 de, Xiaomi bi fermî yekem bi sistema Android û MIUI xwe dest pê kir. Ew bi TouchWiz û iOS-a Apple-ê re xuya dike. Xiaomi bi navê telefon a Mi 1 di Tebax 2011 de ragihand. Di cîhazê de bi cîhaza Android re xwediyê sîstema Xiaomi ya MIUI bû.  Pêşîn telefon a Xiaomi Mi 1 piştre bazirganî li bazarên teknolojî û Rojhilat a Asyayê xuya bû. Di Tebax 2012 de, piştî guhertoya yekem a telefonê, Xiaomi Corporation amûra xwe ya nû ya bi navê telefon a Xiaomi Mi 2 ragihand.  Ji nûvekirina guhertoya nû ya bi Guhertoya Android-ya nûvekirî guhert. Di 5 îlon a 2013 de, CEO Xiaomi Lei Jun ragihand ku plan dike ku dest bi weşana Android-based 47 înç û bi kapasîteya 3D yê ku dê ji hêla Sony TV-yê hilberînerê Wistron Corporation of Taiwan ve hatî civandin.  Pargîdanî bijartî wekî karanîna hêjahiya Wistron wekî dabînkerê Sony diyar kir.<ref>{{Cite web|url=https://www.engadget.com/2011-08-16-xiaomi-m1-with-miui-os-a-310-phone-with-1-5ghz-dual-core-soc-a.html|title=Xiaomi Phone with MIUI OS: a $310 Android with 1.5GHz dual-core SoC and other surprises|website=Engadget|language=en|access-date=2020-03-30}}</ref> Di îlona 2013 de, Xiaomi telefona xwe ya Mi 3 ragihand. Beriya Cotmeha 2013, Xiaomi li Chinaînê pêncemîn kevintirîn firotgehek telefonê bû. Di sala 2013-an de Xiaomi 18,7 mîlyon telefonên xwe firot. Di 2014 de, Xiaomi pêşangeha xwe li derveyî Çînê ragihand, ku li herêmê dê çalakî û çalakiyên hilberîna pêşerojê li herêmê werin saz kirin.  Li pey Singapûrê, pargîdanî li Malaysia, Fîlîpîn û Hindistan hate vekirin, û plan dike ku di mehên pêş de bikeve Endonezya, Tayland, Rûsya, Tirkiye, Brezîlya û Meksîka. Di 21 Sibat 2014 de telefona Red û Mi 3 ya Xiaomi li Singapore derketin. Tabloyên Xiaomi Mi 3 di nav 2 hûrdeman de ji firotgeha rojê li Singapore hate firotin. Di Adar 2014 de, Xiaomi Store Australia (karsaziyek ne girêdayî) dest bi firotina têlefonên mobîl Xiaomi li Australya bi riya malpera xwe, XiaomiStore.com.au kir. Lêbelê, wan bazirganî tenê çend meh hte kirin, ji ber ku Xiaomi zû "xwest" ku firotgeh di 25 Tîrmeh 2014 de were rawestandin (an jî).  Demek kurt piştî firotanê hate sekinandin, di 7-ê Tebaxa 2014-an de malpera xwe jî hate daxistin, Anîrovekek pîşesaziyê behsa çalakiya Xiaomi kir ku malpera Australian bê girtin û got, "Ez qet carî vî yekê nakim [berî].  Pêdivî ye ku ew bibe gavek stratejîk. "  Di wê demê de ev bi tenê firoşgerek serhêl firotina têlefonên Xiaomi li Australya (MobiCity) hate girtin. Ev firoşgeh li bajarê Hong Kongê jî hebûn di dawiya 2015 de hat girtin.<ref>{{Cite web|url=https://thenextweb.com/asia/2014/04/23/xiaomi-launches-two-routers-and-a-revamped-set-top-box-will-expand-to-10-more-countries-this-year/|title=Xiaomi Launches Two Routers And A Revamped Set-Top Box|last=Hong|first=Kaylene|date=2014-04-23|website=The Next Web|language=en-us|access-date=2020-03-30}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Teknolojî]] tk9vbn7fsj46smgk9ia1504op5t1v80 0 100369 1095600 1029136 2022-08-17T22:14:21Z Azaddiyarbekir 52190 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | çînaser = sînema | nav = Michael Cudlitz | wêne = Michael Cudlitz July 2018.jpg | sernavê_wêne = Cudlitz, 2018 | roja_jidayikbûnê = {{birth date and age|1964|12|29}} | cihê_jidayikbûnê = [[Long Island]], [[New York]], [[DYA]] | perwerde = [[California Institute of the Arts]] | pîşe = Aktor | salên_çalak = 1989–niha | hevjîn = Rachael Cudlitz | zarok = 2 | alt_wêne = }} '''Michael Cudlitz''' (born {{Roja bûyînê|1964|12|29}} ) yek ji lîstikvanê Amerîkî û derhêner, û bi nasnavê xwe yê wekî Abraham tê naskirin di rêzefîlma tirsê ''[[The Walking Dead]] de'' . Her wesa di gelek film û rêzefîlman de lîstikvanî kirî ye. <ref name="tvg">{{Cite web|url=https://www.tvguide.com/celebrities/michael-cudlitz/bio/3000484358/|title=Michael Cudlitz|website=[[TV Guide]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20210212234837/https://www.tvguide.com/celebrities/michael-cudlitz/bio/3000484358/|archive-date=February 12, 2021|access-date=February 12, 2021}}</ref> <ref name="NYPost-Soutland-2010">{{Cite news|url=https://nypost.com/2010/02/28/shooting-from-the-lip-3/|title=Shooting from the lip|last=Hegedus|first=Eric|date=28 February 2010|website=[[New York Post]]|access-date=14 September 2015}}</ref> <ref name="CalArts-Alumni">{{Cite web|url=https://theater.calarts.edu/alumni|title=Alumni - School of Theater: Programs in Performance|website=[[California Institute of the Arts]]|access-date=14 September 2015}}</ref> == Xelat == * 2013: Xelatên Hilbijartina Rexnevanan, Lîstikvanê Piştgiriya Herî Çêker Di Rêzefîlmek Drama de, ''Southland'' * 2013: Xelatên PRISM-a Konseya Pîşesaziyên Entertainment, ''Southland'' (beş: "Legacy") <ref name="PrismAwards-2013">{{Cite web|url=https://vimeo.com/66607953|title=Michael Cudlitz - Presentation of Prism Award and acceptance speech|date=25 April 2013|website=Entertainment Industries Council|access-date=14 September 2015}}</ref> == Jiyana kesane == '''Ew''' bi '''Rachel Cudlitz''' re zewicî ye.<ref name="XoJane-Bio">{{Cite news|url=http://www.xojane.com/author/rachael-cudlitz|title=Rachael Cudlitz|website=[[XoJane]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20150926160944/http://www.xojane.com/author/rachael-cudlitz|archive-date=26 September 2015|access-date=14 September 2015}}</ref> <ref name="NYPost-Soutland-2010">{{Cite news|url=https://nypost.com/2010/02/28/shooting-from-the-lip-3/|title=Shooting from the lip|last=Hegedus|first=Eric|date=28 February 2010|website=[[New York Post]]|access-date=14 September 2015}}</ref> == Filmografî == === Fîlm === {| class="wikitable sortable" !Sal !Fîlm !Rol |- |1992 |''A River Runs Through It'' |Chub |- |1993 |''Dragon: The Bruce Lee Story'' |Tad Overton |- |1993 |''The Liars' Club'' |Jimbo |- |1996 |''Savage'' |Spillane |- |1996 |''Follow the Bitch'' |Ty |- |1996 |''D3: The Mighty Ducks'' |Cole |- |1997 |''Grosse Pointe Blank'' |Bob Destepello |- |1998 |''The Negotiator'' |Palermo |- |1999 |''Forces of Nature'' |Bartender |- |1999 |''Live Virgin'' |Bob |- |2000 |''A Question of Faith'' |James |- |2000 |''Lured Innocence'' |Harry Kravitz |- |2003 |''Welcome to the Neighborhood'' |George |- |2006 |''Running Scared'' |Sal 'Gummy Bear' Franzone |- |2008 |''Sex Drive'' |Rick |- |2008 |''Tenure'' |Tim |- |2009 |''Crossing Over'' |San Pedro ICE Processing Agent |- |2009 |''Surrogates'' |Colonel Brendan |- |2009 |''Stolen'' |Jonas |- |2011 |''Satin'' |Kip Tanner |- |2011 |''Inside Out'' |Detective Calgrove |- |2012 |''Rogue River'' |Sheriff Boyd; also associate producer |- |2013 |''Dark Tourist'' |Jim; also Producer |- |2013 |''Pawn Shop Chronicles'' |Ben |- |2013 |''Cesar Chavez9'' |Sheriff Smith |- |2017 |''The Trustee'' |Timothy Waits |- |2018 |''Driven'' |Morgan Hetrick |} === Televîzyon (Miniserî, Fîlimên TV, Kurtefîlm) === {| class="wikitable sortable" !Sal !Fîlm !Rol ! class="unsortable" |Nîşe |- |1989 |''Crystal Ball'' |Scottie |Short |- |1996 |''Last Exit to Earth'' |Hardester |TV movie |- |1998 |''Thirst'' |Andy |TV movie |- |1999 |''Small Change'' |Gary |Short |- |2001 |''Band of Brothers'' |Sgt. Denver "Bull" Randleman |Miniseries <br /><br /> 9 episodes |- |2002 |''Live from Baghdad'' |Tom Murphy |TV movie |- |2004 |''Homeland Security'' |Agent Tango 12 |TV movie |- |2008 |''Danny Fricke'' |Praeger |TV movie |- |2011 |''Silent Witness'' |Sam Robb |TV movie |} === Televizyon (episodic) === {| class="wikitable sortable" !Sal !Fîlm !Rol ! class="unsortable" |Nîşe |- |1990 |''Hull High'' |Schwartz |Episodes: "Episode #1.2", "Episode #1.6" |- |1991 |''21 Jump Street'' |Dennis Richards |Episode: "Bad Day at Blackburn" |- |1991 |''L.A. Law'' |Passerby |Episode: "Do the Spike Thing" |- |1992 |''Step by Step'' |Ed |Episode: "Home Alone" |- |1991–1992 |''Growing Pains'' |Chuck |Episodes: "There Must Be a Pony", "The Call of the Wild" |- |1992 |''Life Goes On'' |Ernie |Episode: "The Wall" |- |1992–1993 |''Beverly Hills, 90210'' |Tony Miller |11 episodes |- |1993 |''Against the Grain'' |Bud Hardeman |Episodes: "Pilot", "The Buck Stops... There" |- |1994 |''Lifestories: Families in Crisis'' |Walton |Episode: "A Body to Die For: The Aaron Henry Story" |- |1994 |''Picket Fences'' |White Teenager #1 |Episode: "Elective Conduct" |- |1994 |''The Marshal'' |Gary Lowell |Episode: "Kissing Cousins" |- |1996 |''ER'' |Injured Fireman |Episode: "The Healers" |- |1996 |''Pacific Blue'' |Brett Andrews |Episode: "The Enemy Within" |- |1996 |''Renegade'' |Patch / Beau |Episodes: "High Rollers", "The Dollhouse" |- |1997 |''Leaving L.A.'' |Joey Reno |Episode: "The Black Widower" |- |1997 |''Party of Five'' |Schuyler |Episode: "4.2: Past Imperfect" |- |1998 |''Touched by an Angel'' |Landau |Episode: "God and Country" |- |1998 |''NYPD Blue'' |Joshua |Episode: "Prostrate Before the Law" |- |1999 |''Home Improvement'' |Kyle |Episode: "Whitewater" |- |1999 |''Buffy the Vampire Slayer'' |Bob |Episode: "The Zeppo" |- |1999 |''Chicago Hope'' | |Episode: "And Baby Makes 10" |- |1999 |''Good vs Evil'' |The Wiz |Episode: "Men Are from Mars, Women Are Evil" |- |1999 |''Snoops'' |Michael Keppler |Episode: "Constitution" |- |1999 |''Love &amp;amp; Money'' |Joe |Episodes: "Everybody Doesn't Love Eamon", "Puff the Magic Sister" |- |2001 |''Walker, Texas Ranger'' |State Trooper |Episode: "Unsafe Speed" |- |2001 |''Six Feet Under'' |Dennis, Crossroads Leader |Episode: "Crossroads" |- |2001 |''The Mind of the Married Man'' |Contractor |Episodes: "Just Thinking of You", "When We Were Nice" |- |2001 |''Philly'' |Joe |Episode: "Live and Leg Die" |- |2001; <br /><br /> 2009 |''CSI: Crime Scene Investigation'' |Officer William Spencer / Josh Barston |2 episodes: "And Then There Were None" as Officer William Spencer, "The Grave Shift" |- |2002 |''The Practice'' |Russell Hampton |Episode: "The Test" |- |2002 |''Family Law'' |Darren Carson |Episode: "Big Brother" |- |2002 |''Push, Nevada'' | |Episode: "Jim's Domain" |- |2002 |''Fastlane'' |Det. Ray Cornwright |Episode: "Girls Own Juice" |- |2002 |''MDs'' |Elkin |Episode: "R.I.P." |- |2002–2003 |''24'' |Rick Phillips |3 episodes: "Day 2: 2:00 p.m.–3:00 p.m.", "Day 2: 3:00 p.m.–4:00 p.m.", "Day 2: 4:00 p.m.–5:00 p.m." |- |2004; <br /><br /> 2007 |''JAG'' | |Episodes: "Force Recon" as Sergeant Tesla, "Take It Like a Man" as Cpl. Hal Strange |- |2004 |''Nip/Tuck'' |Brody |Episode: "Joel Gideon" |- |2005 |''Las Vegas'' |Brian Carlton Venturi - the Kidnapper |Episode: "When You Got to Go, You Got to Go" |- |2005 |''Medical Investigation'' |Lt. Troy Adams |Episode: "Mousetrap" |- |2005 |''CSI: Miami'' |'Mac' MacKern |1 episode: "Nothing to Lose" |- |2004; <br /><br /> 2005 |''Without a Trace'' |Mark Casey<br /><br />Freddy Katen |2 episodes: "The Line", "John Michaels" |- |2005 |''Line of Fire'' |Jury Member |1 episode: "This Land Is Your Land" |- |2005 |''Over There'' |Colonel Ryan |1 episode: "The Prisoner" |- |2005 |''The Dead Zone'' |Herb Smith |1 episode: "Babble On" |- |2005 |''[[Prison Break]]'' |Corrections Officer Robert 'Bob' Hudson |2 episodes: "Riots, Drills and the Devil: Part 1", "Riots, Drills and the Devil: Part 2" |- |2005 |''Wanted'' |Dep. Reed |1 episode: "Lips Are Lips" |- |2005 |''Sleeper Cell'' |LAPD Detective Walt Moss |1 episode: "Intramural" |- |2006 |''Close to Home'' |Dan Johnson |1 episode: "Escape" |- |2006 |''CSI: NY'' |Vern Dox |1 episode: "Super Men" |- |2004; <br /><br /> 2006 |''Dr. Vegas'' |Glen |2 episodes: "Lust for Life", "For Love or Money" |- |2006–2007 |''Standoff'' |Frank Rogers |18 episodes |- |2007 |''Bones'' |Lucky |1 episode: "Death in the Saddle" |- |2007 |''Criminal Minds'' |Francis Goehring |1 episode: "Identity" |- |2005, 2008 |''Lost'' |Big Mike Walton |2 episodes: "Collision", "The Beginning of the End" |- |2008 |''The Cleaner'' |JWB |1 episode: "Pilot" |- |2007–2008 |''Life'' |Mark Rawls |3 episodes: "Pilot: Merit Badge", "Fill It Up", "Did You Feel That?" |- |2009 |''Knight Rider'' |Lead Gunman |1 episode: "Exit Light, Enter Knight" |- |2009 |''Eleventh Hour'' |Ben Finney |1 episode: "Minamata" |- |2009 |''Saving Grace'' |Donald Gilmore |1 episode: "The Heart of a Cop" |- |2009–2013 |''Southland'' |John Cooper |43 episodes <br /><br /> Winner - Critics' Choice Television Award for Best Supporting Actor in a Drama Series |- |2014–2018 |''[[The Walking Dead]]'' |Abraham Ford |30 episodes <br /><br /> Recurring: Season 4 <br /><br /> Main cast: Seasons 5–7 <br /><br /> Special Guest Star (Episode: "The First Day of the Rest of Your Life", "What Comes After") <br /><br /> Director; 3 episodes (Seasons 9–10) |- |2015 |''Ballers'' |Dan Balasmo |2 episodes: "Head-On", "Gaslighting" |- |2018 |''Young Sheldon'' |NASA director<ref name="Young Sheldon Fan Site">{{Cite news|url=https://young-sheldon.com/episodes/gueststar/Michael+Cudlitz|title=Young Sheldon Fan Site|access-date=20 April 2018}}</ref> |Episode: "Gluons, Guacamole, and the Color Purple" |- |2018–2019 |''The Kids Are Alright'' |Mike Cleary |Main cast: 23 episodes |- |2020 |''The Walking Dead: World Beyond'' | {{N/a}} |Director; 1 episode |- |2021–present |''Clarice'' |Paul Krendler |Main cast |} {| class="wikitable sortable" !Sal ! Nav ! Rola deng ! class="unsortable" | Nîşe |- | 2005 | ''Call of Duty 2'' | Pvt. Braeburn | Her weha ji bo NPC Dewletên Yekbûyî yên Rangers xebata deng peyda dike |- | 2005 | ''Call of Duty 2: Yek Sor a Mezin'' | Sgt. Glenn "Hawk" Hawkins | |- | 2007 | ''Call of Duty 4: Modernerê Modern'' | Griffen, Dengên Zêdekirî | |- | 2009 | ''Gerîla Fraksiyona Sor'' | Saul Marius | |- | 2009 | ''Call of Duty: Modernerê Modern 2'' | Viktor | |- | 2011 | ''Call of Duty: Modernerê Modern 3'' | Griffen, Dengên Zêdekirî | |} == Çavkanî == [[Kategorî:Mirovên zindî]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1964]] pfxp2gxn4j1d79fagpt85fvj3xt33be 0 118971 1095614 1095250 2022-08-18T00:02:22Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank dewleta dîrokî | nav kurdî = Dewleta Memlûkan | nav = {{lang|ar|سلطنة المماليك}} | nav ziman = [[Erebî]] | nav2 = | nav2 ziman = | berê1_rûpel = Dûgela Eyûbiyan | berê1 al = Saladin's Standard.svg | sal destpêk = 1261 | sal dawî = 1517 | paşê1_rûpel = Dûgela Osmaniyan | paşê1 al = 1783 Ottoman Flag.svg | al = Mameluke Flag.svg | nîşan = Coat of arms of the Mamluk Sultan of Egypt.svg | nexşe = Mamluk Sultanate of Cairo 1317 AD.jpg | binnexşe = Nexşeya Memlûkiyan di sala 1317an de | paytext = [[Qahîre]] | ziman = [[Erebî]] | hikûmet = Xanedan | dîn = [[Islam]] | serokA1 = Elmustensir (xelîfe) | serokA2 = Elmutewekkil III (xelîfe) | serokA3 = Şecer Edurr (siltanê pêşîn) | serokA4 = Tûman Bey II (siltanê dawî) | serokA1 sal = Ji 1261 | serokA2 sal = heta 1508-1516 | serokA3 sal = Ji 1250 | serokA4 sal = heta 1517 | berê1 = [[Xanedana Eyûbiyan]] | paşê1 = [[Împeratoriya Osmanî]] }} '''Dewleta Memlûkan''', dewleteke dîrokî ye ku ji aliyê [[Xanedana Eyûbiyan|eyûbiyan]] ve li [[Misir]]ê hatiye damezrandin. Serweriya wan bêhtirî 200 salî li [[Misir]], [[Sûrî]], [[Dewleta Filistînê|Filistînê]] û [[Erebistana Siûdî]] berdewam bûye. Parçeyek ji malbata memlûkan, yên burcî, zimanê [[çerkezî]] diaxiftin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/31328805|title=A turning point in Mamluk history : the third reign of al-Nāṣir Muḥammad ibn Qalāwūn (1310-1341)|last=Levanoni|first=Amalia|date=1995|publisher=E.J. Brill|isbn=90-04-10182-9|location=Leiden|page=17|oclc=31328805}}</ref> ==Dîrok== [[File:A Mamluk from Aleppo.jpg|thumb|Mirovekî memlûk li [[Heleb]]ê (Sûrî)]] === Paşxane === [[Selahedînê Eyûbî|Seladîn]] ku damezrênerê desthilatdariya [[Eyûbî]] bû (1171-1260 lî Misre), [[Misir|Misrê]] û [[Sûriye]] heya 1341, beşên [[Nîvgirava Erebistanê|Erebistan]] û [[Firat]] welatên di bin desthilatdariya wî de ne. Piştî mirina wî di 1193 de, Misir, di bin destê kurekî wî de, dîsa bû padîşahiya xwe. Yek ji cîgirê Selahedîn, [[Melîk es-Salih Eyûb]], ji [[Çerkez]] û [[Tûra]] dora 1240 hezar kole kirîn, wan di bikaranîna çekan de perwerde kir û ji wan parêzvanek xurt çêkir. jê re dibêjin cerdevanê Memlûkan, yanî koleyan.<ref>{{runeberg.org|nfbf|0806.html Misir}}</ref> Di sala 1249an de di dema [[Seferên xaçperestan|Serga Xaçperestan a Heftemîn]] de mir û li şûna wî kurê wî [[Tûran Şah]] ku sala din ji aliyê leşkerên koleyan ve ku niha bûne xwediyê Misrê, hat kuştin. === Destûra destpêkê=== Dema Memlûk hatin ser hukim, li padîşahiyê bêîstîqrarîyek siyasî hebû, bi şer û pevçûnan û gelek caran guhertinên desthilatê. Di sala 1254an de komeke Memlûkan di bin serokatiya [[Seîf ed-Dîn Qutuz]] de desthilatdarî girt û Baxrîtên Turanî (Beharî) ku wê demê serdest bûn, ku li şûna wan bi Xanedaniya Eyûbiyan re li Sûriyê hevalbend bûn, derxistin. Dema ku Mongolan di sala 1258an de di bin destê [[Hülegü|Hülegü xan]] de êrîşî Sûriyê kirin, her du koman aştiyek demkî pêk anîn. Wan di [[Şerê Eyn Celût]] de Mongolan têk birin û şerê navxweyî ji nû ve dest pê kir. Di sala 1260 de, Qutuz ji aliyê [[Beybars|Baibars el-Bunduqdari]] ji Beharîyan ku xwe sultanê nû îlan kiribûn, hat kuştin. Di bin serweriya wî de, împaratoriya Memlûk hate yekkirin û aramkirin û gelek êrîş li dijî [[dewletên xaçparêz]] cîran pêk anî.<ref>http://countrystudies.us/egypt/17.htm</ref> Di sala 1291 de [[Ekrê]] hat zeftkirin. Baharî dê heta dawiya sedsala 14'an bibin xanedana desthilatdar a Siltanatiya Memlûkan. Di sala 1261an de Beybar li [[Qahîre]] perestgehek da neviyên [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasî]] [[Xelîfetî|Xelîfeyên]] [[Bexda]]. Xelîfeyê dawîn ê desthilatdar li Bexdayê piştî fetihkirina Bexdayê di sala 1258an de ji aliyê mongolan ve hat îdamkirin. Li dîwana Memlûkan, "xîlafeta siyê" wê demê weke kargeheke manewî ya mîrasî hat parastin heta ku welat ji aliyê Osmaniyan ve hat dagirkirin. 1517, lê pir hêza rastîn ne di destê van xelîfeyan de bû, lê di pratîkê de sultanên Memlûk bindest bûn û ji ber vê yekê bi desthilatdariya wan a olî ve sînordar bûn. === Xanedaniya Burcî=== Tax di sala 1382an de ji aliyê xanedaneke Memlûkî ya nû, Borcîtiyên Çerkez ([[Xanedana Burcîyan]]), di bin destê Sultan [[Barkuk]] de hat hilkişandin. Di nav sultanên wan de yê herî girîng Kansuh el-Ghury (1501-16) bû, ku di 1503-13 de li [[Okyanûsa Hindî]] bi Portekîzî re şer kir da ku ji bo xwe û bazirganiya [[Komara Venedîk|Venetya]] rizgar bike [[Hindistan]]. Dema ku destûr da qasidên şah Îsmaîl Safî yên [[Sefewî|Faris]] ji bo [[Komara Venedîkê]] bi serbestî derbasî Sûriyê bibin, di demekê de bi Sultanê Osmanî [[Selim I]] re ket pevçûnê. dema ku Împaratoriya Osmanî ji van her du hêzan hat tehdît kirin. Selîm jî hêrs bû ku Kansûh li Misrê perestgehek da îdiakarê osmanî yê text. Hêzên osmaniyan bindestê Memlûkan [[Dulkadiroğlu|Dulkadir]] têk birin û di sala 1516an de êrîşî Sûriyê kirin, li Merc-Dabikê li nêzîkî [[Heleb|Helebê]] artêşa Memlûk têk bir. [[Siwariyên]] Memlûkan nikarîbûn li hember topên osmanî li ber xwe bidin, Sultan Kansuh ket û cîgirê wî [[Tuman bey II]] nekarî pêşî li Selîm bigire ku Qahîre û tevahiya Misrê di sala 1517an de bi dest bixe. Lêbelê Memlûkan di gelek waran de li Osmaniya nû [[Misir|wilayeta Misrê]] wek çîneke esilzade pozîsyona xwe ya pêşeng parastibûn û carinan ji waliyên osmanî zêdetir hêz bi dest dixistin. == Siltanên memlûk == === Siltanên Behrî (1250-1381) === * [[Um Xelîl Ismet Edunya we'Dîn Şecer Edurr]] (1250) *[[Qelêwun]] (1279–1290) * [[Chalil (Sultan)|al-Aschraf Chalil]] (1290–1293) * [[Al-Malik an-Nasir Muhammad|an-Nasir Muhammad I.]] (1293–1294) * [[Kitbugha|al-Adil Kitbugha]] (1294–1296) * [[Ladschin|al-Mansur Ladschin]] (1296–1299) * an-Nasir Muhammad I. (1299–1308) * [[Baibars II.|al-Muzaffar Baibars II.]] (1308–1309) * an-Nasir Muhammad I. (1309–1341) * [[al-Mansur Abu Bakr]] (1341) * [[al-Aschraf Kudschuk]] (1341–1342) * [[an-Nasir Ahmad I.]] (1342) * [[As-Salih Ismail (Mamluken)|as-Salih Ismail]] (1342–1345) * [[al-Kamil Schaban I.]] (1345–1346) * [[al-Muzaffar Haddschi I.]] (1346–1347) kuştin * [[an-Nasir al-Hasan]] (1347–1351) * [[as-Salih Salih]] (1351–1354) abgesetzt * an-Nasir al-Hasan (1354–1361) * [[al-Mansur Muhammad II.]] (1361–1363) * [[Aschraf Schaban|al-Aschraf Schaban II.]] (1363–1377) * [[al-Mansur Ali II.]] (1377–1381) * [[Selahedîn Elmelik Elmuzefer Hacî II yê kurê Şeban II Nasiredîn]] (1389-1390) === Siltanên Burcî (1382-1517) === * [[Seyfedîn Elmelik Ezahir Barqûq Elyebuxawî]] (1382–1389 û 1390–1399) * [[Faradsch|Farad]] (1399–1405) * [[al-Mansur Abd al-Aziz]] (1405) * Farad (1405–1412) * [[Al-Mustain (Ägypten)|al-Mustain]] (1412) * al-Mu'aiyad (1412–1421) * [[al-Muzaffar Ahmad II.]] (1421) * [[az-Zahir Tatar]] (1421) * [[as-Salih Muhammad III.]] (1421–1422) * [[Barsbay]] (1422–1438) * [[al-Aziz Yusuf]] (1438) * [[Dschakmak|Dschaqmaq]] (1438–1453) * [[al-Mansur Uthman]] (1453) * [[al-Aschraf Sayf ad-Din Inal]] (1453–1461) * [[al-Mu'ayyad Ahmad III.]] (1461) * [[Chuschqadam]] (1461–1467) * [[az-Zahir Bilbay]] (1467) * [[Timurbugha]] (1467–1468) * [[Kait-Bay|Qait Bay]] (1468–1496) * [[an-Nasir Muhammad IV.]] (1496–1498) Kuştin * [[az-Zahir Qansuh I.]] (1498–1500) * [[al-Aschraf Dschanbalat]] (1500–1501) * al-Adil Tuman Bay I. (1501) * [[Al-Ghuri|al-Aschraf Qansuh II. al-Ghuri]] (1501–1516) * [[Elmelik Eleşref Tûman Bey II]] (1516–1517) ==Mijâren têkildar== * [[Xanedana Eyûbiyan]] * [[Misir]] * [[Împeratoriya Osmanî]] * [[Xanedana Bahriyan]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Giredanê dervê == {{dîrok-şitil}} [[Kategorî:Dewletên dîrokî]] 4nnrbdhwi582pnpm09yvu0v44uet0h5 0 121868 1095613 1095207 2022-08-18T00:01:47Z 2001:871:210:2D03:F572:43A7:7350:3196 wikitext text/x-wiki {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Îlxanî | nav = ایل خانان‎, Ilxānān | nav ziman = [[Zimanê Farsî]] | nav2 = | nav2 ziman = | nav3 = | nav3 ziman = | nav4 = | nav4 ziman = | nav5 = | nav5 ziman = | sal destpêk = 1256 | sal dawî = 1335 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag_of_Ilkhanate.svg | al lînk = Ala | nîşan = Hulagutamgha.png | nîşan lînk = Mertal | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = Ilkhanate_in_1256–1353.PNG | binnexşe = Nexşeya Îlxanîyan | hikûmet = | paytext = [[Meregê]] (1256-1265)<br/> [[Tebrîz]] (1256-1306) <br/> [[Soltanîye]] (1306-1335) | sernav paytext = | ziman = [[Farsî]] • [[Mongolî]] • [[Kurdî]] • [[Oxizî]] | ol = [[Îslam]] | tbh = | bûyer1 = | rûerd = 3,750,000 km2 | rûerd sal = 1310 | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | bûyer5 sal = | bûyer6 = | bûyer6 sal = | bûyer7 = | bûyer7 sal = | bûyer8 = | bûyer8 sal = | bûyer9 = | bûyer9 sal = | bûyer10 = | bûyer10 sal = | bûyer11 = | bûyer11 sal = | bûyer12 = | bûyer12 sal = | sernav serokA = [[Wekîl]] | serokA1 sal = 1256-1265 | serokA1 = [[Hulagû]] (yekem) | serokA2 sal = 1265–1282 | serokA2 = [[Ebeqê]] | serokA3 sal = 1282-1284 | serokA3 = [[Ehmad tegûder]] | serokA4 sal = 1284-1291 | serokA4 = [[Arxûn]] | serokA5 sal = 1295 | serokA5 = [[Bêydu]]|… | sernav serokE = | serokE1 sal = 1295-1304 | serokE1 = [[Mehmûde Xazan]] | serokE2 sal = 1304-1316 | serokE2 = [[Mîhammad Xodabandê]] | serokE3 sal = 1316-1335 | serokE3 = [[Abu Sa'id Bahadur]] | serokE4 sal = | serokE4 = | serokE5 sal = | serokE5 = | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | cure_perleman4 = | perleman4 = | cure_perleman5 = | perleman5 = | berê1 = [[Xanedana Eyûbiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Eyûbî | berê1 al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | berê2 = [[Selcûqiyên Romê]] | berê2_rûpel = Dûgela Romê | berê2 al = Observe of Kaykhusraw II's silver dirhem.png | berê3 = [[Împeratoriya Mongolan]] | berê3_rûpel = Dûgela Mongolan | berê3 al = Flag of the Mongol Empire 3.png | berê4 = | berê4 al = | paşê1 = [[Dewleta Celariyan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Celariyan | paşê1 al = Flag of Ilkhanate.svg | paşê2 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Memlûkiyan | paşê2 al = Mameluke Flag.svg | paşê3 = [[Împaratoriya Osmanî]] | paşê3_rûpel = Dûgela Osmanîyan | paşê3 al = Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg | paşê4 = | paşê4 al = }} '''Îlxanî'''<ref>{{Cite journal|last=Kaplan|first=Yaşar|date=2021-06-20|title=KENÎSEYEK DI NAVBERA HÊVÎ Û BEDBÎNÎYÊ DA: DI SERDEMA MOXOLAN (ÎLXANÎYAN) DA (1258-1335) SERENCAMA KENÎSA ROJHILATÊ (NESTURÎ)|url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1725472|url-status = live|journal=Kurdiyat|language=|issue=3|pages=27–40|archive-url=https://web.archive.org/web/20210916192229/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1725472|archive-date=2021-09-16|via=DergiPark}}</ref> dewleteke [[mongol]]î<ref>Ömer Diler: Ilkhans. Coinage of the Persian Mongols. Turkuaz Kitapçılık Yayıncılık, Istanbul 2006, ISBN 994-455291-7.</ref><ref>George Lane: The Mongols. I.B. Tauris, London/New York 2018, S. 98ff.</ref> ya dîrokî ye ku li [[Îran]]ê serweriyê kiriye. Di navbera salên 1256-1335an de parçeyên [[Anatolya]]yê, [[Iraq]]ê, [[Tirkmenistan]]ê û [[Qefqasya]]yê ketine destê wan.<ref>Dorothea Krawulsky: Mongolen und Ilkhâne – Ideologie und Geschichte. 5 Studien. Verlag für Islamische Studien, Beirut 1989.</ref> Paytexta wan bajarê [[Tebrîz]]ê bû.<ref>Bertold Spuler: Die Mongolen in Iran. Politik, Verwaltung und Kultur der Ilchanzeit 1220–1350. 4. verbesserte und erweiterte Auflage. E. J. Brill, Leiden 1985, ISBN 90-04-07099-0 (Zugleich: Göttingen, Univ., Habil.-Schr., 1938).</ref> == Çîrok == Ji dema dagirkirina padîşahiya [[Xorezm Şahên]] ji aliyê Cengîz Xan ve, li dora 1220, bi pratîkî hemû [[Xorasan]] û bakurê [[Îran]] di bin desthilatdariya Mongolan de ne. Piştî sala 1241ê, di bin destê [[Bakû]] de, wan li [[Azerbaycan|Azerbaycanê]] bi cih bûn û rojavayê Îranê jî zeft kirin. Piştî serketina [[Selcûqiyên Romê|Selçûqiyên Rûm]] di [[Şerê Kose Dağ]]/[[Sêwas (parêzgeh)|Sêwasê]] de, êdî berxwedaneke girîng nemabû. Lêbelê, desthilatdariya Mongolan li Farisê heta sala 1256-an, dema ku [[Hülegü]] (1256–65 hukumdar) xanedana Îlchane ava kir, di yek împaratoriyê de nehat yekkirin. Piraniya Farisan bêyî şerekî mezin bindest bû, ji ber ku piraniya mîrên li başûrê Faris bi taybetî serweriya Ilchane nas kirin. [[Bexda]] piştî ku Xelîfe [[el-Mustasim]] serî netewand, di sala 1258'an de piştî [[fetihkirina Bexdayê (1258)|dorpêçkirina kurt]] bi zorê hate xistin bin desthilatdariya wan. Bi vê yekê dawî li Xîlafeta [[Xanedana Ebasiyan|Ebbasiyan]] li Bexdayê hat.<br />Lêbelê, [[Sûriye]] di Şerê Eyn Celût (1260) de li hember [[Dewleta Memlûkan|Memlûkên yên Misrê]] nehate fetihkirin, lewra [[Firat]] ji niha û pê de sînorê sultana Memlûkan - ku dê di pêşerojê de jî serketî be - û Îlxanat gihîştibû asta herî mezin.<br /> Ji bilî hewildanên têkçûyî yên ji bo dagirkirina Sûriyê, Îlxanî di serî de bi [[Hêza Zêrîn|Hêza Zêrîn]] li deştên başûrê Rûsyayê re rû bi rû ma. Vê yekê serdestiya xwe li ser [[Qefqasya]] û Azerbeycanê îdia dikir, ji ber ku heta sala 1256-an serweriya wê li ser Mongolan li wir kar dikir. Pevçûn gurtir bû dema ku Hêza Zêrîn bi Memlûkên Misrê re hevalbendî kir. Li [[Transoxanyayê]] bi Xanedana Çagatayî re jî gelek nakokî hebûn, lê Îlxanan karîbû heta hilweşîna wan herdu herêmên Kafkasyayê û Xorasanê li hember îdiayên biyaniyan bi awayekî serketî biparêze. Yekemîn qeyrana navxweyî ya xanedaniyê di bin destê Îlxan [[Tekuder|Tegüder]] (hikûmdariya 1282–84) de bû, yê ku yekem hukumdarê Mongolan bû ku bû [[Îslam]] û navê Ehmed girt. Vê yekê bû sedema berxwedana çîna jorîn a Mongolan, ku domandina ola kevneşopî ya eşîrî. Di 1284 de Ahmad Tegüder ji ber vê yekê ji hêla [[Arghun]] (1284-91 hukumdarî) hate hilweşandin, ku di bin wî de pêşveçûnek zêde ya [[Budîzm]] niha pêk hat. Îhmalkirina îdarî û sîstema bacê ya ku di bin Argûn de dest pê kiribû, tenê di bin [[Ghazan]] de hate rawestandin (r. 1295–1304); vê yekê ji nû ve rêxistinbûneke serkeftî ya dewletê da destpêkirin. Padîşahiya wî wekî xala bilind a xanedaniyê tê hesibandin. Di bin destê wî de veguhertina çîna jor a mongolî bo Îslama Sunnî û tepeserkirina [[Cihû]], [[Xiristiyan]] û Budîstan di rêveberiyê de jî pêk hat. Paşgirên Gazan dîsa rêveberiya împaratoriyê paşguh kirin. Dema ku [[Ebû Seîd (Îlxane)|Ebû Seîd]] (r. 1316–35) hat ser desthilatdariyê dema ku hê biçûk bû, şerên desthilatdariyê yên navxweyî dijwar bûn. Lêbelê, u.a. serweriya li ser Anatoliyê tê parastin û Kafkasya û Xorasanê bi serkeftî tê parastin. Tenê piştî mirina Ebû Seîd împaratoriya li Farisan hilweşiya. Di salên paşerojê de, çend mîrên din rabûn û bûn Îlhanî, lê di ya herî baş de ew hîn jî li paytext Tebrîzê hukum dikirin. Ji aliyê din ve parêzgeh di bin xanedanên xwe de serbixwe bûn, yên herî girîng [[Çûpanî|Çobanî]] (bi farisî Iraq û Azerbaycan), [[Celerîd]] (bi erebî Iraq), [[Kartides]] (li rojhilatê Xorasanê), [[Muzeferî]] (li başûrê Faris) û [[Serbeder]] (li rojavayê Xorasanê). [[Hazara|Hazareyên]] îroyîn li [[Efxanistan|Efxanistanê]] rasterast nevîyên Îlxan û peyrewên wan tên hesibandin. == Rêveber == * Hulegû, 1256–1265 * Abaqa, 1265–1282 * Ahmad Teguder, 1282–1284 * Arghun, 1284–1291 * Gaixatu, 1291–1295 * Baidu, 1295 * Mahmud Ghazan (I.), 1295–1304 * Ghiyath ad-Din Mohammad Chodabande Öldscheitü, 1304–1316 * Ala ad-Dunya wa-d-Din Abu Said, 1316–1335 * Arpa Ke'un, 1335–1336 * Musa, 1336–1337 * Muhammad, 1337–1338 * Togha(i) Temür, 1338–1353 * Sati Beg, 1338–1339 * Dschahan Temür, 1339–1341 * Sulaiman, 1339–1344 * Anuschirwan, 1344–1356 * Ghazan (II.), 1356–1357 * Luqman, 1353–1388 == Mijarên têkildar == * [[Împeratoriya Mongolan]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Giredanê dervê == {{dîrok-şitil}} [[Kategorî:Dewletên dîrokî]] 5b6o7fsw3dtwguqkc5c29x0ayn3n79y 0 125319 1095623 1074473 2022-08-18T07:59:36Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane |dûgel = Fransa |welat = Normandiya |nav=Bois-le-Roi |wargeh=[[Komunên Fransayê|Komun]] |wêne sernûçe=Dîmenek ji komunê }} '''Bois-le-Roi''', komuneke departemeta [[Eure]]yê li herêma [[Normandiya]] ya li bakurê [[Fransa]]yê ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.insee.fr/fr/accueil|title=Insee − Institut national de la statistique et des études économiques {{!}} Insee|website=www.insee.fr|access-date=2022-04-12}}</ref> ==Mijarên têkildar== *[[Komunên departementa Eure]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} [[Kategorî:Komunên Eure]] [[en:Bois-le-Roi, Eure]] iqe87z2lh9ha1f02xlghey9l8xg0mmt 1095624 1095623 2022-08-18T08:00:17Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane |dûgel = Fransa |welat = Normandiya |nav=Bois-le-Roi |wargeh=[[Komunên Fransayê|Komun]] |wêne sernûçe=Dîmenek ji komunê }} '''Bois-le-Roi''', komuneke departemeta [[Eure]]yê li herêma [[Normandiya]] ya li bakurê [[Fransa]]yê ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.insee.fr/fr/accueil|title=Insee − Institut national de la statistique et des études économiques {{!}} Insee|website=www.insee.fr|access-date=2022-04-12}}</ref> ==Mijarên têkildar== *[[Komunên departementa Eure]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} [[Kategorî:Komunên Eure]] fqall5wx146jphphczglp3w4bowsqnv 3 128924 1095577 1095500 2022-08-17T21:01:53Z Mahbobehrostami2022 51689 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 دستگاه حکاکی لیزری کوچک]خبرگزاری مهر.دریافت شده در 18 ژوئیه 2022</ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi çalakiya xwe kir û di sala 2013an de amûrên lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê. Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist. == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] qc6l07mtyymm7dxartvv7tfttmej9gr 1095578 1095577 2022-08-17T21:03:52Z Mahbobehrostami2022 51689 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 دستگاه حکاکی لیزری کوچک]خبرگزاری مهر.دریافت شده در 18 ژوئیه 2022</ref><ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1621357/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8 دستگاه برش لیزری در صنعت تابلوسازی چه کاربردی دارد؟]خبر آنلاین.دریافت شده در 18 ژوئیه 2022</ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi çalakiya xwe kir û di sala 2013an de amûrên lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê. Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist. == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] brgn9ogkj4y2sodkyjv5j1jydqa3tch 1095579 1095578 2022-08-17T21:05:52Z Mahbobehrostami2022 51689 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 دستگاه حکاکی لیزری کوچک]خبرگزاری مهر.دریافت شده در 18 ژوئیه 2022</ref><ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1621357/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8 دستگاه برش لیزری در صنعت تابلوسازی چه کاربردی دارد؟]خبر آنلاین.دریافت شده در 18 ژوئیه 2022</ref><ref>[https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7%DA%98-162/1327956-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D9%84%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85 برش لیزری آلومینیوم]خبرگزاری برنا.دریافت شده در 18 ژوئیه 2022</ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi çalakiya xwe kir û di sala 2013an de amûrên lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê. Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist. == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] r02d5psecpyubi15rsk7k935je2gbqa 1095580 1095579 2022-08-17T21:08:01Z Mahbobehrostami2022 51689 /* Çalakî */ wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 دستگاه حکاکی لیزری کوچک]خبرگزاری مهر.دریافت شده در 18 ژوئیه 2022</ref><ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1621357/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8 دستگاه برش لیزری در صنعت تابلوسازی چه کاربردی دارد؟]خبر آنلاین.دریافت شده در 18 ژوئیه 2022</ref><ref>[https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7%DA%98-162/1327956-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D9%84%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85 برش لیزری آلومینیوم]خبرگزاری برنا.دریافت شده در 18 ژوئیه 2022</ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi çalakiya xwe kir û di sala 2013an de amûrên lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê. Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3842160-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%84%D8%A7%D8% دستگاه‌ برش لیزری مناسب برای لاستیک]دنیای اقتصاد.دریافت شده در 18 ژوئیه 2022</ref> == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] qxcbepjn8xykh5p91qxa493d1876pfe 1095581 1095580 2022-08-17T21:10:31Z Mahbobehrostami2022 51689 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 Makîneya gravurkirina lazerê ya piçûk] Ajansa Nûçeyan a Mehr. Di 18ê Tîrmeha 2022an de hatiye standin</ref><ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1621357/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8 Di pîşesaziya çêkirina nîşanan de karanîna makîneya birrîna lazerê çi ye?] Nûçeyên serhêl. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref><ref>[https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7%DA%98-162/1327956-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D9%84%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85 Birîna lazerê ya aluminium] Ajansa Nûçeyan a Brena Di 18ê Tîrmehê de hatiye standin2022</ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi çalakiya xwe kir û di sala 2013an de amûrên lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê. Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3842160-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%84%D8%A7%D8% Makîneya qutkirina lazerê ya ji bo gomê maqûl] Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref> == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] q1wf6wjfv55mxyft8lnami7qdn2o3mf 1095582 1095581 2022-08-17T21:13:07Z Mahbobehrostami2022 51689 /* Çalakî */ wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 Makîneya gravurkirina lazerê ya piçûk] Ajansa Nûçeyan a Mehr. Di 18ê Tîrmeha 2022an de hatiye standin</ref><ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1621357/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8 Di pîşesaziya çêkirina nîşanan de karanîna makîneya birrîna lazerê çi ye?] Nûçeyên serhêl. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref><ref>[https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7%DA%98-162/1327956-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D9%84%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85 Birîna lazerê ya aluminium] Ajansa Nûçeyan a Brena Di 18ê Tîrmehê de hatiye standin2022</ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi çalakiya xwe kir û di sala 2013an de amûrên lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê.<ref>[https://www.ilna.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7-206/1147366-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AC%D9%88%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C Makîneya welding laser Ilana]Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3842160-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%84%D8%A7%D8% Makîneya qutkirina lazerê ya ji bo gomê maqûl] Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref> == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] 78das984pp8sp9ondz30ou57zsopz6z 1095583 1095582 2022-08-17T21:15:23Z Mahbobehrostami2022 51689 /* Çalakî */ wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 Makîneya gravurkirina lazerê ya piçûk] Ajansa Nûçeyan a Mehr. Di 18ê Tîrmeha 2022an de hatiye standin</ref><ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1621357/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8 Di pîşesaziya çêkirina nîşanan de karanîna makîneya birrîna lazerê çi ye?] Nûçeyên serhêl. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref><ref>[https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7%DA%98-162/1327956-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D9%84%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85 Birîna lazerê ya aluminium] Ajansa Nûçeyan a Brena Di 18ê Tîrmehê de hatiye standin2022</ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi çalakiya xwe kir û di sala 2013an de amûrên lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê.<ref>[https://www.ilna.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7-206/1147366-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AC%D9%88%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C Makîneya welding laser Ilana]Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3842160-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%84%D8%A7%D8% Makîneya qutkirina lazerê ya ji bo gomê maqûl] Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref><ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3816235-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D9%85%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8 Di pîşesaziya makîneyên avahîsaziyê de qutkirina lazerê]Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref> == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] k0zhhsqymiwnvymnuvrby7cbhzq72o6 1095584 1095583 2022-08-17T21:17:38Z Mahbobehrostami2022 51689 /* Çalakî */ wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 Makîneya gravurkirina lazerê ya piçûk] Ajansa Nûçeyan a Mehr. Di 18ê Tîrmeha 2022an de hatiye standin</ref><ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1621357/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8 Di pîşesaziya çêkirina nîşanan de karanîna makîneya birrîna lazerê çi ye?] Nûçeyên serhêl. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref><ref>[https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7%DA%98-162/1327956-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D9%84%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85 Birîna lazerê ya aluminium] Ajansa Nûçeyan a Brena Di 18ê Tîrmehê de hatiye standin2022</ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi çalakiya xwe kir û di sala 2013an de amûrên lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê.<ref>[https://www.ilna.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7-206/1147366-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AC%D9%88%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C Makîneya welding laser Ilana]Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3842160-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%84%D8%A7%D8% Makîneya qutkirina lazerê ya ji bo gomê maqûl] Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref><ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3816235-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D9%85%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8 Di pîşesaziya makîneyên avahîsaziyê de qutkirina lazerê]Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref><ref>[https://news.akhbarrasmi.com/news/140008105503317501/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%AA%DA%A9-%D9%88-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%93%D9%86/ Makîneya birrîna lazerê Rotek û serîlêdanên w]ê. Nûçeyên fermî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] 8jmurfyz9zu41iq2hvedq54jggqpinl 1095585 1095584 2022-08-17T21:18:20Z Mahbobehrostami2022 51689 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 Makîneya gravurkirina lazerê ya piçûk] Ajansa Nûçeyan a Mehr. Di 18ê Tîrmeha 2022an de hatiye standin</ref><ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1621357/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8 Di pîşesaziya çêkirina nîşanan de karanîna makîneya birrîna lazerê çi ye?] Nûçeyên serhêl. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref><ref>[https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7%DA%98-162/1327956-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D9%84%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85 Birîna lazerê ya aluminium] Ajansa Nûçeyan a Brena Di 18ê Tîrmehê de hatiye standin2022</ref><ref></ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi çalakiya xwe kir û di sala 2013an de amûrên lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê.<ref>[https://www.ilna.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7-206/1147366-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AC%D9%88%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C Makîneya welding laser Ilana]Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3842160-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%84%D8%A7%D8% Makîneya qutkirina lazerê ya ji bo gomê maqûl] Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref><ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3816235-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D9%85%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8 Di pîşesaziya makîneyên avahîsaziyê de qutkirina lazerê]Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref><ref>[https://news.akhbarrasmi.com/news/140008105503317501/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%AA%DA%A9-%D9%88-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%93%D9%86/ Makîneya birrîna lazerê Rotek û serîlêdanên w]ê. Nûçeyên fermî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] 9o4a94hnvux8nf0w33ogbm254qz3h4h 1095586 1095585 2022-08-17T21:18:36Z Mahbobehrostami2022 51689 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 Makîneya gravurkirina lazerê ya piçûk] Ajansa Nûçeyan a Mehr. Di 18ê Tîrmeha 2022an de hatiye standin</ref><ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1621357/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8 Di pîşesaziya çêkirina nîşanan de karanîna makîneya birrîna lazerê çi ye?] Nûçeyên serhêl. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref><ref>[https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7%DA%98-162/1327956-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D9%84%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85 Birîna lazerê ya aluminium] Ajansa Nûçeyan a Brena Di 18ê Tîrmehê de hatiye standin2022</ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi çalakiya xwe kir û di sala 2013an de amûrên lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê.<ref>[https://www.ilna.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7-206/1147366-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AC%D9%88%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C Makîneya welding laser Ilana]Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3842160-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%84%D8%A7%D8% Makîneya qutkirina lazerê ya ji bo gomê maqûl] Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref><ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3816235-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D9%85%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8 Di pîşesaziya makîneyên avahîsaziyê de qutkirina lazerê]Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref><ref>[https://news.akhbarrasmi.com/news/140008105503317501/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%AA%DA%A9-%D9%88-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%93%D9%86/ Makîneya birrîna lazerê Rotek û serîlêdanên w]ê. Nûçeyên fermî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] 8jmurfyz9zu41iq2hvedq54jggqpinl 1095587 1095586 2022-08-17T21:19:38Z Mahbobehrostami2022 51689 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 Makîneya gravurkirina lazerê ya piçûk] Ajansa Nûçeyan a Mehr. Di 18ê Tîrmeha 2022an de hatiye standin</ref><ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1621357/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8 Di pîşesaziya çêkirina nîşanan de karanîna makîneya birrîna lazerê çi ye?] Nûçeyên serhêl. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref><ref>[https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7%DA%98-162/1327956-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D9%84%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85 Birîna lazerê ya aluminium] Ajansa Nûçeyan a Brena Di 18ê Tîrmehê de hatiye standin2022</ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi [[çalakiya]] xwe kir û di sala 2013an de [[amûrên]] lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê.<ref>[https://www.ilna.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7-206/1147366-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AC%D9%88%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C Makîneya welding laser Ilana]Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3842160-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%84%D8%A7%D8% Makîneya qutkirina lazerê ya ji bo gomê maqûl] Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref><ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3816235-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D9%85%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8 Di pîşesaziya makîneyên avahîsaziyê de qutkirina lazerê]Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref><ref>[https://news.akhbarrasmi.com/news/140008105503317501/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%AA%DA%A9-%D9%88-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%93%D9%86/ Makîneya birrîna lazerê Rotek û serîlêdanên w]ê. Nûçeyên fermî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] 6nwd63u8he40ljf7n24mgcw7x1gn9a2 14 129169 1095520 2022-08-17T14:44:03Z Ghybu 9854 Rûpel bi "[[Kategorî:Çûk]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Çûk]] l5634nnfxwh97q3qem2105qdstjspwm 0 129170 1095522 2022-08-17T14:56:18Z Sazo28 52174 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1092954069|Xiaomi Mi 11]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name=Xiaomi Mi 11|logo=|image=Xiaomi Mi 11 front.jpg|imagesize=250px|caption=The front of Xiaomi Mi 11|codename=venus|manufacturer=[[Xiaomi]]|slogan=''Movie Magic''|series=Mi|modelnumber=|networks={{flatlist|[[LTE-FDD]]<br/>[[LTE-TDD]]<br/>[[WCDMA]]<br/>[[GSM]]<br/>[[5G NR]]}}|unitssold=|predecessor=[[Xiaomi Mi 10]]|successor=[[Xiaomi 12]]|related=[[Xiaomi Mi 11 Ultra]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Pro]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Lite]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Lite 5G]]<br/>[[Xiaomi 11 Lite 5G NE]]<br/>[[Redmi K40|Xiaomi Mi 11i]]<br/>[[Xiaomi 11T]]<br/>[[Redmi Note 11|Xiaomi 11i]]|form=[[Slate phone|Slate]]|size={{Plainlist|*Height: 164.3 mm (6.47 inches) *Width: 74.6 mm (2.94 inches) *Thickness of glass plate: 8.06 mm (0.317 inches) *Plain leather version thickness: 8.56 mm (0.337 inches)}}|os='''Original:''' [[MIUI|MIUI 12]] based on [[Android (operating system)|Android]] [[Android 11|11]]<br/>'''Current:''' [[MIUI|MIUI 13]] based on [[Android 12]]|soc=[[Qualcomm Snapdragon]] 888 (SM8350)|cpu=Qualcomm® [[Kryo (CPU)|Kryo]]™ 680<br/>1x 2.84GHz+3×2.42GHz+4x 1.80GHz|gpu=Qualcomm® [[Adreno]]™ 660 (840MHz)|memory={{val|8|ul=Gigabyte{{!}}GB}} or {{val|12|ul=Gigabyte{{!}}GB}} [[Mobile DDR#LPDDR5|LPDDR5-6400]] [[Random Access Memory|RAM]]|storage=128/256[[Gigabyte|GB]] [[Universal Flash Storage|UFS 3.1]]|memory_card=None|battery={{Plainlist|*4600mah *not removable}}|input=Capacitive touch screen, volume button, power button, up and down microphones, distance sensor, ambient light sensor, acceleration sensor, gyroscope, electronic compass, X axis linear motor, holding position sensor, tri-frequency satellite GNSS|display={{Plainlist|*3200×1440 3K (4.6 MP) AMOLED flexible screen *6.81 inches *HDR10+ *DCI-P3 *120 Hz refresh rate}}|rear_camera={{Plainlist|*'''Main lens:''' [[Samsung]] S5KHMX 1/1.33 inch 0.8μ (four to one 1.6μ) 108 million pixels F/1.85 *'''Ultra-wide-angle lens:''' [[OmniVision Technologies]] OV13B10 123° wide-angle 13 million pixels F/2.4 *'''Telephoto macro lens:''' [[Samsung]] S5K5E9 5 million pixels}}|front_camera=[[Samsung]] S5K3T2 20 million pixels|sound=Stereo speakers tuned by [[Harman Kardon]], lower main microphone, upper noise reduction microphone|connectivity=Wi-Fi 802.11a/b/g/n/ac/6 (2.4 & 5GHz), dual-band, WiFi Direct, hotspot Bluetooth V5.2, A2DP, Low-energy, aptX HD, aptX Adaptive|other=Face recognition, screen fingerprint recognition, QC 4+/QC3+/PD3.0 55w wired fast charging, 50w wireless fast charging, 10w wireless reverse charging|website=https://www.mi.com/global/product/mi-11/}} '''Xiaomi Mi 11''' smartfonek bilind-end- based [[Android]] -ê ye ku ji hêla Kompanîya [[Xiaomi|Xiaomi Inc]] ve hatîye berhavkirin e , pêşve xistin, hilberandin û danûstendina kirrûbirra Xiaomi Mi 10 . Têlefon di 8-ê Sibata 2021-an de li seranserê cîhanê ji bo kiryaran hate nîşandan. <ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/reviews/xiaomi-mi-11-review|title=Hands on: Xiaomi Mi 11 review|last=March 2021|first=Tom Bedford 03|website=TechRadar|language=en|access-date=2021-03-09}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * {{Malpera fermî|https://www.mi.com/global/product/mi-11/}} {{Xiaomi|people=yes|software=yes|phones=yes|tablets=yes|laptops=yes|video=yes|wireless=yes|smart=yes|scooter=yes|below=yes}}{{Android smartphones}} 4hqwz477r73p4s2mf4vrbqlibhbj53w 1095524 1095522 2022-08-17T14:58:56Z Sazo28 52174 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name=Xiaomi Mi 11|logo=|image=Xiaomi Mi 11 front.jpg|imagesize=250px|caption=The front of Xiaomi Mi 11|codename=venus|manufacturer=[[Xiaomi]]|slogan=''Movie Magic''|series=Mi|modelnumber=|networks={{flatlist|[[LTE-FDD]]<br/>[[LTE-TDD]]<br/>[[WCDMA]]<br/>[[GSM]]<br/>[[5G NR]]}}|unitssold=|predecessor=[[Xiaomi Mi 10]]|successor=[[Xiaomi 12]]|related=[[Xiaomi Mi 11 Ultra]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Pro]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Lite]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Lite 5G]]<br/>[[Xiaomi 11 Lite 5G NE]]<br/>[[Redmi K40|Xiaomi Mi 11i]]<br/>[[Xiaomi 11T]]<br/>[[Redmi Note 11|Xiaomi 11i]]|form=[[Slate phone|Slate]]|size={{Plainlist|*Height: 164.3 mm (6.47 inches) *Width: 74.6 mm (2.94 inches) *Thickness of glass plate: 8.06 mm (0.317 inches) *Plain leather version thickness: 8.56 mm (0.337 inches)}}|os='''Original:''' [[MIUI|MIUI 12]] based on [[Android (operating system)|Android]] [[Android 11|11]]<br/>'''Current:''' [[MIUI|MIUI 13]] based on [[Android 12]]|soc=[[Qualcomm Snapdragon]] 888 (SM8350)|cpu=Qualcomm® [[Kryo (CPU)|Kryo]]™ 680<br/>1x 2.84GHz+3×2.42GHz+4x 1.80GHz|gpu=Qualcomm® [[Adreno]]™ 660 (840MHz)|memory={{val|8|ul=Gigabyte{{!}}GB}} or {{val|12|ul=Gigabyte{{!}}GB}} [[Mobile DDR#LPDDR5|LPDDR5-6400]] [[Random Access Memory|RAM]]|storage=128/256[[Gigabyte|GB]] [[Universal Flash Storage|UFS 3.1]]|memory_card=None|battery={{Plainlist|*4600mah *not removable}}|input=Capacitive touch screen, volume button, power button, up and down microphones, distance sensor, ambient light sensor, acceleration sensor, gyroscope, electronic compass, X axis linear motor, holding position sensor, tri-frequency satellite GNSS|display={{Plainlist|*3200×1440 3K (4.6 MP) AMOLED flexible screen *6.81 inches *HDR10+ *DCI-P3 *120 Hz refresh rate}}|rear_camera={{Plainlist|*'''Main lens:''' [[Samsung]] S5KHMX 1/1.33 inch 0.8μ (four to one 1.6μ) 108 million pixels F/1.85 *'''Ultra-wide-angle lens:''' [[OmniVision Technologies]] OV13B10 123° wide-angle 13 million pixels F/2.4 *'''Telephoto macro lens:''' [[Samsung]] S5K5E9 5 million pixels}}|front_camera=[[Samsung]] S5K3T2 20 million pixels|sound=Stereo speakers tuned by [[Harman Kardon]], lower main microphone, upper noise reduction microphone|connectivity=Wi-Fi 802.11a/b/g/n/ac/6 (2.4 & 5GHz), dual-band, WiFi Direct, hotspot Bluetooth V5.2, A2DP, Low-energy, aptX HD, aptX Adaptive|other=Face recognition, screen fingerprint recognition, QC 4+/QC3+/PD3.0 55w wired fast charging, 50w wireless fast charging, 10w wireless reverse charging|website=https://www.mi.com/global/product/mi-11/}} '''Xiaomi Mi 11''' smartfonek ast bilind ya sîstemê [[Android]] -ê ye, ew ji hêla Kompanîya [[Xiaomi|Xiaomi Inc]] ve hatîye derxistin . Têlefon di 8-ê Sibata 2021-an de li seranserê cîhanê ji bo kiryaran hate nîşandan. <ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/reviews/xiaomi-mi-11-review|title=Hands on: Xiaomi Mi 11 review|last=March 2021|first=Tom Bedford 03|website=TechRadar|language=en|access-date=2021-03-09}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * {{Malpera fermî|https://www.mi.com/global/product/mi-11/}} {{Xiaomi|people=yes|software=yes|phones=yes|tablets=yes|laptops=yes|video=yes|wireless=yes|smart=yes|scooter=yes|below=yes}}{{Android smartphones}} ter44cga3q3zyrkrdlqilt8slpg57h6 1095540 1095524 2022-08-17T16:00:40Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name=Xiaomi Mi 11|logo=|image=Xiaomi Mi 11 front.jpg|imagesize=250px|caption=The front of Xiaomi Mi 11|codename=venus|manufacturer=[[Xiaomi]]|slogan=''Movie Magic''|series=Mi|modelnumber=|networks={{flatlist|[[LTE-FDD]]<br/>[[LTE-TDD]]<br/>[[WCDMA]]<br/>[[GSM]]<br/>[[5G NR]]}}|unitssold=|predecessor=[[Xiaomi Mi 10]]|successor=[[Xiaomi 12]]|related=[[Xiaomi Mi 11 Ultra]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Pro]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Lite]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Lite 5G]]<br/>[[Xiaomi 11 Lite 5G NE]]<br/>[[Redmi K40|Xiaomi Mi 11i]]<br/>[[Xiaomi 11T]]<br/>[[Redmi Note 11|Xiaomi 11i]]|form=[[Slate phone|Slate]]|size={{Plainlist|*Height: 164.3 mm (6.47 inches) *Width: 74.6 mm (2.94 inches) *Thickness of glass plate: 8.06 mm (0.317 inches) *Plain leather version thickness: 8.56 mm (0.337 inches)}}|os='''Original:''' [[MIUI|MIUI 12]] based on [[Android (operating system)|Android]] [[Android 11|11]]<br/>'''Current:''' [[MIUI|MIUI 13]] based on [[Android 12]]|soc=[[Qualcomm Snapdragon]] 888 (SM8350)|cpu=Qualcomm® [[Kryo (CPU)|Kryo]]™ 680<br/>1x 2.84GHz+3×2.42GHz+4x 1.80GHz|gpu=Qualcomm® [[Adreno]]™ 660 (840MHz)|memory={{val|8|ul=Gigabyte{{!}}GB}} or {{val|12|ul=Gigabyte{{!}}GB}} [[Mobile DDR#LPDDR5|LPDDR5-6400]] [[Random Access Memory|RAM]]|storage=128/256[[Gigabyte|GB]] [[Universal Flash Storage|UFS 3.1]]|memory_card=None|battery={{Plainlist|*4600mah *not removable}}|input=Capacitive touch screen, volume button, power button, up and down microphones, distance sensor, ambient light sensor, acceleration sensor, gyroscope, electronic compass, X axis linear motor, holding position sensor, tri-frequency satellite GNSS|display={{Plainlist|*3200×1440 3K (4.6 MP) AMOLED flexible screen *6.81 inches *HDR10+ *DCI-P3 *120 Hz refresh rate}}|rear_camera={{Plainlist|*'''Main lens:''' [[Samsung]] S5KHMX 1/1.33 inch 0.8μ (four to one 1.6μ) 108 million pixels F/1.85 *'''Ultra-wide-angle lens:''' [[OmniVision Technologies]] OV13B10 123° wide-angle 13 million pixels F/2.4 *'''Telephoto macro lens:''' [[Samsung]] S5K5E9 5 million pixels}}|front_camera=[[Samsung]] S5K3T2 20 million pixels|sound=Stereo speakers tuned by [[Harman Kardon]], lower main microphone, upper noise reduction microphone|connectivity=Wi-Fi 802.11a/b/g/n/ac/6 (2.4 & 5GHz), dual-band, WiFi Direct, hotspot Bluetooth V5.2, A2DP, Low-energy, aptX HD, aptX Adaptive|other=Face recognition, screen fingerprint recognition, QC 4+/QC3+/PD3.0 55w wired fast charging, 50w wireless fast charging, 10w wireless reverse charging|website=https://www.mi.com/global/product/mi-11/}} '''Xiaomi Mi 11''' smartfonek ast bilind ya sîstemê [[Android]] -ê ye, ew ji hêla Kompanîya [[Xiaomi|Xiaomi Inc]] ve hatîye derxistin . Têlefon di 8ê sibata 2021an de li seranserê cîhanê ji bo kiryaran hatiye pêşkêşkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/reviews/xiaomi-mi-11-review|title=Hands on: Xiaomi Mi 11 review|last=March 2021|first=Tom Bedford 03|website=TechRadar|language=en|access-date=2021-03-09}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * {{Malpera fermî|https://www.mi.com/global/product/mi-11/}} {{Xiaomi|people=yes|software=yes|phones=yes|tablets=yes|laptops=yes|video=yes|wireless=yes|smart=yes|scooter=yes|below=yes}}{{Android smartphones}} lpm46at9jmq1iouv38w9xgq6r29bcq1 1095541 1095540 2022-08-17T16:01:24Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name=Xiaomi Mi 11|logo=|image=Xiaomi Mi 11 front.jpg|imagesize=250px|caption=The front of Xiaomi Mi 11|codename=venus|manufacturer=[[Xiaomi]]|slogan=''Movie Magic''|series=Mi|modelnumber=|networks={{flatlist|[[LTE-FDD]]<br/>[[LTE-TDD]]<br/>[[WCDMA]]<br/>[[GSM]]<br/>[[5G NR]]}}|unitssold=|predecessor=[[Xiaomi Mi 10]]|successor=[[Xiaomi 12]]|related=[[Xiaomi Mi 11 Ultra]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Pro]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Lite]]<br/>[[Xiaomi Mi 11 Lite 5G]]<br/>[[Xiaomi 11 Lite 5G NE]]<br/>[[Redmi K40|Xiaomi Mi 11i]]<br/>[[Xiaomi 11T]]<br/>[[Redmi Note 11|Xiaomi 11i]]|form=[[Slate phone|Slate]]|size={{Plainlist|*Height: 164.3 mm (6.47 inches) *Width: 74.6 mm (2.94 inches) *Thickness of glass plate: 8.06 mm (0.317 inches) *Plain leather version thickness: 8.56 mm (0.337 inches)}}|os='''Original:''' [[MIUI|MIUI 12]] based on [[Android (operating system)|Android]] [[Android 11|11]]<br/>'''Current:''' [[MIUI|MIUI 13]] based on [[Android 12]]|soc=[[Qualcomm Snapdragon]] 888 (SM8350)|cpu=Qualcomm® [[Kryo (CPU)|Kryo]]™ 680<br/>1x 2.84GHz+3×2.42GHz+4x 1.80GHz|gpu=Qualcomm® [[Adreno]]™ 660 (840MHz)|memory={{val|8|ul=Gigabyte{{!}}GB}} or {{val|12|ul=Gigabyte{{!}}GB}} [[Mobile DDR#LPDDR5|LPDDR5-6400]] [[Random Access Memory|RAM]]|storage=128/256[[Gigabyte|GB]] [[Universal Flash Storage|UFS 3.1]]|memory_card=None|battery={{Plainlist|*4600mah *not removable}}|input=Capacitive touch screen, volume button, power button, up and down microphones, distance sensor, ambient light sensor, acceleration sensor, gyroscope, electronic compass, X axis linear motor, holding position sensor, tri-frequency satellite GNSS|display={{Plainlist|*3200×1440 3K (4.6 MP) AMOLED flexible screen *6.81 inches *HDR10+ *DCI-P3 *120 Hz refresh rate}}|rear_camera={{Plainlist|*'''Main lens:''' [[Samsung]] S5KHMX 1/1.33 inch 0.8μ (four to one 1.6μ) 108 million pixels F/1.85 *'''Ultra-wide-angle lens:''' [[OmniVision Technologies]] OV13B10 123° wide-angle 13 million pixels F/2.4 *'''Telephoto macro lens:''' [[Samsung]] S5K5E9 5 million pixels}}|front_camera=[[Samsung]] S5K3T2 20 million pixels|sound=Stereo speakers tuned by [[Harman Kardon]], lower main microphone, upper noise reduction microphone|connectivity=Wi-Fi 802.11a/b/g/n/ac/6 (2.4 & 5GHz), dual-band, WiFi Direct, hotspot Bluetooth V5.2, A2DP, Low-energy, aptX HD, aptX Adaptive|other=Face recognition, screen fingerprint recognition, QC 4+/QC3+/PD3.0 55w wired fast charging, 50w wireless fast charging, 10w wireless reverse charging|website=https://www.mi.com/global/product/mi-11/}} '''Xiaomi Mi 11''' smartfonek ast bilind ya sîstemê [[Android]]ê ye ku ji hêla Kompanîya [[Xiaomi|Xiaomi Inc]] ve hatîye derxistin. Têlefon di 8ê sibata 2021an de li seranserê cîhanê ji bo kiryaran hatiye pêşkêşkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.techradar.com/reviews/xiaomi-mi-11-review|title=Hands on: Xiaomi Mi 11 review|last=March 2021|first=Tom Bedford 03|website=TechRadar|language=en|access-date=2021-03-09}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * {{Malpera fermî|https://www.mi.com/global/product/mi-11/}} {{Xiaomi|people=yes|software=yes|phones=yes|tablets=yes|laptops=yes|video=yes|wireless=yes|smart=yes|scooter=yes|below=yes}}{{Android smartphones}} 3ls42h77hzqaw5zlfj77r8kqwdb2grt 0 129171 1095525 2022-08-17T15:04:30Z Sazo28 52174 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1103394323|Xiaomi 11T]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {| class="infobox hproduct" |+ class="infobox-title fn" id="4" |Xiaomi 11T<br /><br />Xiaomi 11T Pro | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:HK_MK_旺角_Mongkok_彌敦道_601_Nathan_Road_創興廣場_Chong_Hing_Square_shop_小米之家_旗艦店_XiaoMi_Store_December_2021_SS2_18.jpg|267x267px]]<div class="infobox-caption">Xiaomi 11T at Xiaomi Store</div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Codename | class="infobox-data" |'''11T:''' agate <br /><br /> '''11T Pro:''' villi |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Brand]] | class="infobox-data brand" |[[Xiaomi]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[List of mobile phone makers by country|Manufacturer]] | class="infobox-data brand" |[[Xiaomi]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Slogan]] | class="infobox-data" |''Cinemagic'' |- ! class="infobox-label" scope="row" |Series | class="infobox-data" |T |- ! class="infobox-label" scope="row" |Model | class="infobox-data" |'''11T:''' 21081111RG <br /><br /> '''11T Pro:''' 2107113SG, 2107113SI |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Comparison of mobile phone standards|Compatible networks]] | class="infobox-data" |GSM / CDMA / HSPA / CDMA2000 / LTE / 5G |- ! class="infobox-label" scope="row" |First released | class="infobox-data" |September&nbsp;15, 2021<span class="noprint">&#x3B;&#x20;10 months ago</span><span style="display:none">&nbsp;(<span class="bday dtstart published updated">2021-09-15</span>)</span> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Predecessor | class="infobox-data" |[[Xiaomi Mi 10T]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |Type | class="infobox-data" |[[Phablet]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Form factor (mobile phones)|Form factor]] | class="infobox-data" |[[Slate phone|Slate]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |Dimensions | class="infobox-data" |164.1&nbsp;mm (6.46&nbsp;in) H <br /><br /> 76.9&nbsp;mm (3.03&nbsp;in) W <br /><br /> 8.8&nbsp;mm (0.35&nbsp;in) D |- ! class="infobox-label" scope="row" |Mass | class="infobox-data" |'''11T:''' 203&nbsp;g (7.2&nbsp;oz)<br /><br />'''11T Pro:''' 204&nbsp;g (7.2&nbsp;oz) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Mobile operating system|Operating system]] | class="infobox-data" |'''Original:''' [[Android (operating system)|Android]] [[Android 11|11]] with [[MIUI]] 12.5 <br /><br /> '''Current:''' [[Android 12]] with [[MIUI]] 13 |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[System on a chip|System on chip]] | class="infobox-data" |'''11T:''' [[MediaTek]]<nowiki> [[List of MediaTek processors#Dimensity 1000 Series|Dimensity 1200-Ultra (6</nowiki><span class="nowrap">&nbsp;</span>nm)<br /><br />'''11T Pro:''' [[Qualcomm]] [[Qualcomm Snapdragon|Snapdragon]] 888 (5<span class="nowrap">&nbsp;</span>nm) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Central processing unit|CPU]] | class="infobox-data" |'''11T:''' Octa-core (1x3.00 GHz Cortex-A78 & 3x2.60 GHz Cortex-A78 & 4x2.00 GHz Cortex-A78)<br /><br />'''11T Pro:''' Octa-core (1x2.84 GHz Kryo-680 & 3x2.42 GHz Kryo 680 & 4x1.80 GHz Kryo 680) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Graphics processing unit|GPU]] | class="infobox-data" |'''11T:''' Mali-G77 <br /><br /> '''11T Pro:''' Adreno 660 |- ! class="infobox-label" scope="row" |Memory | class="infobox-data" |'''11T:''' 8<span class="nowrap">&nbsp;</span>GB [[Random Access Memory|RAM]]<br /><br />'''11T Pro:''' 8<span class="nowrap">&nbsp;</span>GB [[Random Access Memory|RAM]] or 12<span class="nowrap">&nbsp;</span>GB RAM |- ! class="infobox-label" scope="row" |Storage | class="infobox-data" |128<span class="nowrap">&nbsp;</span>GB, 256<span class="nowrap">&nbsp;</span>GB |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Removable media|Removable storage]] | class="infobox-data" |None |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[SIM card|SIM]] | class="infobox-data" |Dual SIM (Nano-SIM, dual stand-by) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Battery (electricity)|Battery]] | class="infobox-data" |5000<span class="nowrap">&nbsp;</span>mAh |- ! class="infobox-label" scope="row" |Charging | class="infobox-data" |'''11T:''' Fast charging 67W<br /><br />'''11T Pro:''' Fast charging 120W |- ! class="infobox-label" scope="row" |Display | class="infobox-data" |'''All:''' 6.67&nbsp;in (169&nbsp;mm)<br /><br /> [[Corning Inc.|Corning]] [[Gorilla Glass|Gorilla Glass Victus]]<br /><br />OLED, 120Hz [[refresh rate]], [[Dolby Vision]], [[HDR10+]], 1200 nits (peak)<br /><br /> '''11T Pro:''' [[Dolby Vision]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |Sound | class="infobox-data" |Stereo speakers |- ! class="infobox-label" scope="row" |Rear [[Camera phone|camera]] | class="infobox-data" |108<span class="nowrap">&nbsp;</span>[[Megapixel|MP]], (wide), 1/2", 0.8µm, PDAF<br /><br />8<span class="nowrap">&nbsp;</span>MP, 119˚ (ultrawide)<br /><br />5<span class="nowrap">&nbsp;</span>MP, f/2.4, (telemacro)<br /><br />'''All:''' [[High-dynamic-range|HDR]], [[panorama]]<br /><br />'''Video:'''<br /><br />'''11T:''' [[4K resolution|4K]]@30fps, [[1080p]]@30/60/120fps, [[720p]]@960fps; gyro-EIS<br /><br />'''11T Pro:''' [[8K resolution|8K]]@24fps, [[4K resolution|4K]]@30/60fps, [[1080p]]@30/60/120/240/960fps; gyro-EIS |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Front-facing camera|Front camera]] | class="infobox-data" |16<span class="nowrap">&nbsp;</span>[[Megapixel|MP]], (wide)<br /><br />[[1080p]]@30/120fps |- ! class="infobox-label" scope="row" |Connectivity | class="infobox-data" |[[USB-C|USB Type-C 2.0]]<br /><br />[[Wi-Fi]] [[IEEE 802.11|802.11 a/b/g/n/ac/6]], [[dual-band]], [[Wi-Fi Direct]], [[Hotspot (Wi-Fi)|hotspot]]<br /><br />[[Bluetooth#Bluetooth 5.2|Bluetooth 5.2]], A2DP, LE<br /><br />A-GPS. Up to tri-band: GLONASS, BDS, GALILEO, QZSS, NavIC |- ! class="infobox-label" scope="row" |Data inputs | class="infobox-data" |[[Multi-touch]] [[Touchscreen|screen]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[IP Code#Second digit: Liquid ingress protection|Water resistance]] | class="infobox-data" |IP53 |} '''Xiaomi 11T''' û '''Xiaomi 11T Pro''' smartfonên Android-ê ne, yên ku ji hêla [[Xiaomi]] ve hatine çêkirin. Taybetmendiya sereke ya Xiaomi 11T Pro barkirina batterya wê di demake bilez de ye. berkirin wê 120W e. <ref>{{Cite web|url=https://www.gsmarena.com/xiaomi_11t_series_arrives_with_108_mp_cameras_667_120hz_amoled_displays_lower_prices-news-50928.php|title=Xiaomi 11T and 11T Pro arrive with 108MP cameras, 6.67" 120Hz AMOLED displays|website=GSMArena.com|language=en-US|access-date=2022-05-12}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * {{Malpera fermî|https://www.mi.com/global/product/xiaomi-11t/}} * {{Malpera fermî|https://www.mi.com/global/product/xiaomi-11t-pro/}} nuaotdashxjjb5bitmkmsd7rfouj2bg 0 129172 1095528 2022-08-17T15:33:54Z Sazo28 52174 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1104842252|Pixel 4]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name={{ubl|Pixel 4|Pixel 4 XL}}|codename={{ubl|Flame (Pixel 4)<ref name="TR">{{Cite web |last=Laird |first=James |date=9 October 2019 |title=Google's Pixel 4 and Pixel 4 XL codenames just leaked for all to see |url=https://developers.google.com/android/images |access-date=15 October 2019 |website=[[Trusted Reviews]]}}</ref>|Coral (Pixel 4 XL)<ref name="TR" />}}|logo=Pixel 4 wordmark.svg|logosize=|image=Pixel 4 schematic.svg|imagesize=200px|caption=A diagram of the Pixel 4|brand=[[Google]]|manufacturer=[[Foxconn]]|series=[[Google Pixel|Pixel]]|modelnumber=|available=|released={{Start date and age|2019|10|24}}|discontinued={{End date and age|2020|08|06}}<ref>{{Cite web |last=Amadeo |first=Ron |date=6 August 2020 |title=Google kills the Pixel 4, making it the shortest-lived Pixel ever |url=https://arstechnica.com/gadgets/2020/08/google-discontinues-the-pixel-4-after-less-than-a-year-of-sales/ |access-date=6 August 2020 |website=[[Ars Technica]]}}</ref>|related=[[Pixel 4a]]|predecessor=[[Pixel 3]]|dimensions={{Ubl | '''Pixel 4:'''<br />H:{{nbsp}}{{convert|147.1|mm|in|abbr=on}}<br />W:{{nbsp}}{{convert|68.8|mm|in|abbr=on}}<br />D:{{nbsp}}{{convert|8.2|mm|in|abbr=on}} | '''Pixel 4 XL:'''<br />H:{{nbsp}}{{convert|160.4|mm|in|abbr=on}}<br />W:{{nbsp}}{{convert|75.1|mm|in|abbr=on}}<br />D:{{nbsp}}{{convert|8.2|mm|in|abbr=on}} }}|weight={{unbulleted list|'''Pixel 4: ''' {{convert|162|g|oz|abbr=on}}|'''Pixel 4 XL:''' {{convert|193|g|oz|abbr=on}}}}|type={{unbulleted list|'''Pixel 4:''' [[Smartphone]]|'''Pixel 4 XL:''' [[Phablet]]}}|form=[[Slate phone|Slate]]|os=[[Android 10]]<br /> Upgradable to [[Android 13]]<!--ultimately 14-->|display={{Ubl | '''Pixel 4:''' {{convert|5.7|in|mm|abbr=on}} FHD+ [[1080p]] [[OLED#Polymer light-emitting diodes|P-OLED]] at 444{{nbsp}}[[Pixels per inch|ppi]], {{resx|2280|1080}} pixel resolution (19:9) | '''Pixel 4 XL:''' {{convert|6.3|in|mm|abbr=on}} QHD+ [[1440p]] P-OLED at 537{{nbsp}}ppi, {{resx|3040|1440}} pixel resolution (19:9) | '''Both:''' [[Gorilla Glass|Corning Gorilla Glass]] 5, dynamic 90{{nbsp}}[[Hertz|Hz]] [[refresh rate]] }}|soc=[[Snapdragon 855|Qualcomm Snapdragon 855]]|cpu=Octa-core (1{{nbsp}}×{{nbsp}}2.84{{nbsp}}GHz Kryo 485 Gold Prime & 3{{nbsp}}×{{nbsp}}2.42{{nbsp}}GHz Kryo 485 Gold & 4{{nbsp}}×{{nbsp}}1.78{{nbsp}}GHz Kryo 485 Silver)|gpu=[[Adreno]] 640|modem=|memory=6{{nbsp}}GB [[LPDDR4X]]|storage=64{{nbsp}}GB or 128{{nbsp}}GB UFS 2.1<ref>[https://www.androidheadlines.com/2019/10/google-pixel-4-series-includes-ufs-2-1-storage-not-ufs-3-0.html Google Pixel 4 Series Includes UFS 2.1 Storage, Not UFS 3.0]</ref>|memory_card=None|battery={{unbulleted list|'''Pixel 4:''' 2800{{nbsp}}mAh|'''Pixel 4 XL:''' 3700{{nbsp}}mAh}}|rear_camera=Sony Exmor IMX363 12.2{{nbsp}}[[Pixel#Megapixel|MP]] (1.4{{nbsp}}μm) with {{f/}}1.7 lens, 28{{nbsp}}mm (wide), 1/2.55" + 16{{nbsp}}MP (1.0{{nbsp}}μm) with {{f/}}2.4 lens, 48{{nbsp}}mm (telephoto), Dual Pixel [[Autofocus#Phase detection|PDAF]], optical and electronic [[image stabilization]], 1.7x [[Zoom lens|optical zoom]], 8x zoom, Dual-LED flash, Live HDR+, panorama, [[1080p]] at 30/60/120{{nbsp}}[[Frames per second|fps]], [[4K resolution|4K]] at 30{{nbsp}}fps|input=Dual band [[Satellite navigation|GNSS]] ([[GPS]]/[[GLONASS]]/[[BeiDou Navigation Satellite System|BeiDou]]/[[Galileo (satellite navigation)|Galileo]])|sound=Stereo speakers|front_camera=8{{nbsp}}MP with {{f/}}2.0 lens, 22{{nbsp}}mm (ultra wide, 90°), 1.22{{nbsp}}μm, 1080p at 30{{nbsp}}fps, Auto-HDR + [[Time-of-flight camera|ToF camera]]|connectivity=[[IEEE 802.11#802.11ac|Wi-Fi 5 (a/b/g/n/ac)]] 2.4{{nbsp}}+ 5.0{{nbsp}}GHz, [[Bluetooth#Bluetooth 5|Bluetooth 5.0 + LE]], [[Near-field communication|NFC]], [[eSIM]] capable, [[USB-C]]|other={{ubl|18{{nbsp}}W fast charging|11 W [[Qi (standard)|Qi]] wireless charging|[[Titan M]] security module|Pixel Neural Core}}|website={{url|store.google.com/product/pixel_4|Google Pixel 4}}|networks=[[GSM]]/[[EDGE]], [[UMTS]]/[[HSPA+]], [[Evolution-Data Optimized|CDMA EVDO Rev A]], [[WCDMA]], [[LTE (telecommunication)|LTE]], [[LTE Advanced]]|references=<ref name="Specs">{{Cite web |title=Compare Pixel 4 & Pixel 4 XL Tech Specs{{Snd}} Google Store |url=https://store.google.com/product/pixel_4_specs |access-date=October 15, 2019 |website=[[Google Store]] |df=mdy-all}}</ref><ref name="specs">{{Cite web |last=Wiggers |first=Kyle |date=October 15, 2019 |title=Google unveils Pixel 4 and Pixel 4 XL with gesture recognition and dual rear cameras |url=https://venturebeat.com/2019/10/15/google-unveils-the-pixel-4-and-pixel-4-xl-with-gesture-recognition-and-dual-rear-cameras/ |access-date=June 5, 2020 |publisher=[[VentureBeat]]}}</ref>|successor=[[Pixel 5]]}} '''Pixel 4''' û '''Pixel 4 XL''' cotek têlefonên [[Android|Android-ê]] ne ku ji hêla [[Google]] ve hatiye derxistin e, pêşve. Ew bi hev re wekî peykerên Pixel 3 û Pixel 3 XL kar dikin. <ref>{{Cite web|url=https://www.cnet.com/news/google-pixel-4-and-4-xl-hands-on-two-rear-cameras-and-that-ugly-notch-is-gone/|title=Google Pixel 4 and 4 XL hands-on: Two rear cameras and that ugly notch is gone|last=Holland|first=Patrick|date=15 October 2019|website=[[CNET]]|access-date=15 October 2019}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://arstechnica.com/gadgets/2019/10/google-pixel-4-90hz-screen-next-gen-google-assistant-shipping-oct-24/|title=Google Pixel 4: 90{{nbsp}}Hz screen, next-gen Google Assistant, shipping Oct 24|last=Amadeo|first=Ron|date=15 October 2019|website=[[Ars Technica]]|access-date=15 October 2019}}</ref> Ew bi fermî di 15ê Cotmeha, 2019-an de di bûyera Made by Google de hatin ragihandin. û di 24-ê Cotmeha 2019-an de li Dewletên Yekbûyî hatin berdest . <ref>{{Cite web|url=https://www.theverge.com/2019/10/15/20908071/google-pixel-4-xl-photos-video-hands-on-camera-screen-specs-price|title=Google Pixel 4 and 4 XL hands-on: This time, it's not about the camera|last=Bohn|first=Dieter|date=October 15, 2019|website=[[The Verge]]|access-date=October 15, 2019}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} jnis05g54ag32u9hyiqplldjytoczha 1095531 1095528 2022-08-17T15:50:34Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name={{ubl|Pixel 4|Pixel 4 XL}}|codename={{ubl|Flame (Pixel 4)<ref name="TR">{{Cite web |last=Laird |first=James |date=9 October 2019 |title=Google's Pixel 4 and Pixel 4 XL codenames just leaked for all to see |url=https://developers.google.com/android/images |access-date=15 October 2019 |website=[[Trusted Reviews]]}}</ref>|Coral (Pixel 4 XL)<ref name="TR" />}}|logo=Pixel 4 wordmark.svg|logosize=|image=Pixel 4 schematic.svg|imagesize=200px|caption=A diagram of the Pixel 4|brand=[[Google]]|manufacturer=[[Foxconn]]|series=[[Google Pixel|Pixel]]|modelnumber=|available=|released={{Start date and age|2019|10|24}}|discontinued={{End date and age|2020|08|06}}<ref>{{Cite web |last=Amadeo |first=Ron |date=6 August 2020 |title=Google kills the Pixel 4, making it the shortest-lived Pixel ever |url=https://arstechnica.com/gadgets/2020/08/google-discontinues-the-pixel-4-after-less-than-a-year-of-sales/ |access-date=6 August 2020 |website=[[Ars Technica]]}}</ref>|related=[[Pixel 4a]]|predecessor=[[Pixel 3]]|dimensions={{Ubl | '''Pixel 4:'''<br />H:{{nbsp}}{{convert|147.1|mm|in|abbr=on}}<br />W:{{nbsp}}{{convert|68.8|mm|in|abbr=on}}<br />D:{{nbsp}}{{convert|8.2|mm|in|abbr=on}} | '''Pixel 4 XL:'''<br />H:{{nbsp}}{{convert|160.4|mm|in|abbr=on}}<br />W:{{nbsp}}{{convert|75.1|mm|in|abbr=on}}<br />D:{{nbsp}}{{convert|8.2|mm|in|abbr=on}} }}|weight={{unbulleted list|'''Pixel 4: ''' {{convert|162|g|oz|abbr=on}}|'''Pixel 4 XL:''' {{convert|193|g|oz|abbr=on}}}}|type={{unbulleted list|'''Pixel 4:''' [[Smartphone]]|'''Pixel 4 XL:''' [[Phablet]]}}|form=[[Slate phone|Slate]]|os=[[Android 10]]<br /> Upgradable to [[Android 13]]<!--ultimately 14-->|display={{Ubl | '''Pixel 4:''' {{convert|5.7|in|mm|abbr=on}} FHD+ [[1080p]] [[OLED#Polymer light-emitting diodes|P-OLED]] at 444{{nbsp}}[[Pixels per inch|ppi]], {{resx|2280|1080}} pixel resolution (19:9) | '''Pixel 4 XL:''' {{convert|6.3|in|mm|abbr=on}} QHD+ [[1440p]] P-OLED at 537{{nbsp}}ppi, {{resx|3040|1440}} pixel resolution (19:9) | '''Both:''' [[Gorilla Glass|Corning Gorilla Glass]] 5, dynamic 90{{nbsp}}[[Hertz|Hz]] [[refresh rate]] }}|soc=[[Snapdragon 855|Qualcomm Snapdragon 855]]|cpu=Octa-core (1{{nbsp}}×{{nbsp}}2.84{{nbsp}}GHz Kryo 485 Gold Prime & 3{{nbsp}}×{{nbsp}}2.42{{nbsp}}GHz Kryo 485 Gold & 4{{nbsp}}×{{nbsp}}1.78{{nbsp}}GHz Kryo 485 Silver)|gpu=[[Adreno]] 640|modem=|memory=6{{nbsp}}GB [[LPDDR4X]]|storage=64{{nbsp}}GB or 128{{nbsp}}GB UFS 2.1<ref>[https://www.androidheadlines.com/2019/10/google-pixel-4-series-includes-ufs-2-1-storage-not-ufs-3-0.html Google Pixel 4 Series Includes UFS 2.1 Storage, Not UFS 3.0]</ref>|memory_card=None|battery={{unbulleted list|'''Pixel 4:''' 2800{{nbsp}}mAh|'''Pixel 4 XL:''' 3700{{nbsp}}mAh}}|rear_camera=Sony Exmor IMX363 12.2{{nbsp}}[[Pixel#Megapixel|MP]] (1.4{{nbsp}}μm) with {{f/}}1.7 lens, 28{{nbsp}}mm (wide), 1/2.55" + 16{{nbsp}}MP (1.0{{nbsp}}μm) with {{f/}}2.4 lens, 48{{nbsp}}mm (telephoto), Dual Pixel [[Autofocus#Phase detection|PDAF]], optical and electronic [[image stabilization]], 1.7x [[Zoom lens|optical zoom]], 8x zoom, Dual-LED flash, Live HDR+, panorama, [[1080p]] at 30/60/120{{nbsp}}[[Frames per second|fps]], [[4K resolution|4K]] at 30{{nbsp}}fps|input=Dual band [[Satellite navigation|GNSS]] ([[GPS]]/[[GLONASS]]/[[BeiDou Navigation Satellite System|BeiDou]]/[[Galileo (satellite navigation)|Galileo]])|sound=Stereo speakers|front_camera=8{{nbsp}}MP with {{f/}}2.0 lens, 22{{nbsp}}mm (ultra wide, 90°), 1.22{{nbsp}}μm, 1080p at 30{{nbsp}}fps, Auto-HDR + [[Time-of-flight camera|ToF camera]]|connectivity=[[IEEE 802.11#802.11ac|Wi-Fi 5 (a/b/g/n/ac)]] 2.4{{nbsp}}+ 5.0{{nbsp}}GHz, [[Bluetooth#Bluetooth 5|Bluetooth 5.0 + LE]], [[Near-field communication|NFC]], [[eSIM]] capable, [[USB-C]]|other={{ubl|18{{nbsp}}W fast charging|11 W [[Qi (standard)|Qi]] wireless charging|[[Titan M]] security module|Pixel Neural Core}}|website={{url|store.google.com/product/pixel_4|Google Pixel 4}}|networks=[[GSM]]/[[EDGE]], [[UMTS]]/[[HSPA+]], [[Evolution-Data Optimized|CDMA EVDO Rev A]], [[WCDMA]], [[LTE (telecommunication)|LTE]], [[LTE Advanced]]|references=<ref name="Specs">{{Cite web |title=Compare Pixel 4 & Pixel 4 XL Tech Specs{{Snd}} Google Store |url=https://store.google.com/product/pixel_4_specs |access-date=October 15, 2019 |website=[[Google Store]] |df=mdy-all}}</ref><ref name="specs">{{Cite web |last=Wiggers |first=Kyle |date=October 15, 2019 |title=Google unveils Pixel 4 and Pixel 4 XL with gesture recognition and dual rear cameras |url=https://venturebeat.com/2019/10/15/google-unveils-the-pixel-4-and-pixel-4-xl-with-gesture-recognition-and-dual-rear-cameras/ |access-date=June 5, 2020 |publisher=[[VentureBeat]]}}</ref>|successor=[[Pixel 5]]}} '''Pixel 4''' û '''Pixel 4 XL''' modelên têlefonên [[Android|Androidê]] ne ku ji hêla [[Google]] ve hatiye derxistin. Ew bi hev re wekî peykerên Pixel 3 û Pixel 3 XL kar dikin. <ref>{{Cite web|url=https://www.cnet.com/news/google-pixel-4-and-4-xl-hands-on-two-rear-cameras-and-that-ugly-notch-is-gone/|title=Google Pixel 4 and 4 XL hands-on: Two rear cameras and that ugly notch is gone|last=Holland|first=Patrick|date=15 October 2019|website=[[CNET]]|access-date=15 October 2019}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://arstechnica.com/gadgets/2019/10/google-pixel-4-90hz-screen-next-gen-google-assistant-shipping-oct-24/|title=Google Pixel 4: 90{{nbsp}}Hz screen, next-gen Google Assistant, shipping Oct 24|last=Amadeo|first=Ron|date=15 October 2019|website=[[Ars Technica]]|access-date=15 October 2019}}</ref> Ew bi fermî di 15ê Cotmeha, 2019-an de di bûyera Made by Google de hatin ragihandin. û di 24-ê Cotmeha 2019-an de li Dewletên Yekbûyî hatin berdest . <ref>{{Cite web|url=https://www.theverge.com/2019/10/15/20908071/google-pixel-4-xl-photos-video-hands-on-camera-screen-specs-price|title=Google Pixel 4 and 4 XL hands-on: This time, it's not about the camera|last=Bohn|first=Dieter|date=October 15, 2019|website=[[The Verge]]|access-date=October 15, 2019}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} 537rucp3zd29tvg9d7egel9l4ie9t29 1095542 1095531 2022-08-17T16:08:38Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name={{ubl|Pixel 4|Pixel 4 XL}}|codename={{ubl|Flame (Pixel 4)<ref name="TR">{{Cite web |last=Laird |first=James |date=9 October 2019 |title=Google's Pixel 4 and Pixel 4 XL codenames just leaked for all to see |url=https://developers.google.com/android/images |access-date=15 October 2019 |website=[[Trusted Reviews]]}}</ref>|Coral (Pixel 4 XL)<ref name="TR" />}}|logo=Pixel 4 wordmark.svg|logosize=|image=Pixel 4 schematic.svg|imagesize=200px|caption=A diagram of the Pixel 4|brand=[[Google]]|manufacturer=[[Foxconn]]|series=[[Google Pixel|Pixel]]|modelnumber=|available=|released={{Start date and age|2019|10|24}}|discontinued={{End date and age|2020|08|06}}<ref>{{Cite web |last=Amadeo |first=Ron |date=6 August 2020 |title=Google kills the Pixel 4, making it the shortest-lived Pixel ever |url=https://arstechnica.com/gadgets/2020/08/google-discontinues-the-pixel-4-after-less-than-a-year-of-sales/ |access-date=6 August 2020 |website=[[Ars Technica]]}}</ref>|related=[[Pixel 4a]]|predecessor=[[Pixel 3]]|dimensions={{Ubl | '''Pixel 4:'''<br />H:{{nbsp}}{{convert|147.1|mm|in|abbr=on}}<br />W:{{nbsp}}{{convert|68.8|mm|in|abbr=on}}<br />D:{{nbsp}}{{convert|8.2|mm|in|abbr=on}} | '''Pixel 4 XL:'''<br />H:{{nbsp}}{{convert|160.4|mm|in|abbr=on}}<br />W:{{nbsp}}{{convert|75.1|mm|in|abbr=on}}<br />D:{{nbsp}}{{convert|8.2|mm|in|abbr=on}} }}|weight={{unbulleted list|'''Pixel 4: ''' {{convert|162|g|oz|abbr=on}}|'''Pixel 4 XL:''' {{convert|193|g|oz|abbr=on}}}}|type={{unbulleted list|'''Pixel 4:''' [[Smartphone]]|'''Pixel 4 XL:''' [[Phablet]]}}|form=[[Slate phone|Slate]]|os=[[Android 10]]<br /> Upgradable to [[Android 13]]<!--ultimately 14-->|display={{Ubl | '''Pixel 4:''' {{convert|5.7|in|mm|abbr=on}} FHD+ [[1080p]] [[OLED#Polymer light-emitting diodes|P-OLED]] at 444{{nbsp}}[[Pixels per inch|ppi]], {{resx|2280|1080}} pixel resolution (19:9) | '''Pixel 4 XL:''' {{convert|6.3|in|mm|abbr=on}} QHD+ [[1440p]] P-OLED at 537{{nbsp}}ppi, {{resx|3040|1440}} pixel resolution (19:9) | '''Both:''' [[Gorilla Glass|Corning Gorilla Glass]] 5, dynamic 90{{nbsp}}[[Hertz|Hz]] [[refresh rate]] }}|soc=[[Snapdragon 855|Qualcomm Snapdragon 855]]|cpu=Octa-core (1{{nbsp}}×{{nbsp}}2.84{{nbsp}}GHz Kryo 485 Gold Prime & 3{{nbsp}}×{{nbsp}}2.42{{nbsp}}GHz Kryo 485 Gold & 4{{nbsp}}×{{nbsp}}1.78{{nbsp}}GHz Kryo 485 Silver)|gpu=[[Adreno]] 640|modem=|memory=6{{nbsp}}GB [[LPDDR4X]]|storage=64{{nbsp}}GB or 128{{nbsp}}GB UFS 2.1<ref>[https://www.androidheadlines.com/2019/10/google-pixel-4-series-includes-ufs-2-1-storage-not-ufs-3-0.html Google Pixel 4 Series Includes UFS 2.1 Storage, Not UFS 3.0]</ref>|memory_card=None|battery={{unbulleted list|'''Pixel 4:''' 2800{{nbsp}}mAh|'''Pixel 4 XL:''' 3700{{nbsp}}mAh}}|rear_camera=Sony Exmor IMX363 12.2{{nbsp}}[[Pixel#Megapixel|MP]] (1.4{{nbsp}}μm) with {{f/}}1.7 lens, 28{{nbsp}}mm (wide), 1/2.55" + 16{{nbsp}}MP (1.0{{nbsp}}μm) with {{f/}}2.4 lens, 48{{nbsp}}mm (telephoto), Dual Pixel [[Autofocus#Phase detection|PDAF]], optical and electronic [[image stabilization]], 1.7x [[Zoom lens|optical zoom]], 8x zoom, Dual-LED flash, Live HDR+, panorama, [[1080p]] at 30/60/120{{nbsp}}[[Frames per second|fps]], [[4K resolution|4K]] at 30{{nbsp}}fps|input=Dual band [[Satellite navigation|GNSS]] ([[GPS]]/[[GLONASS]]/[[BeiDou Navigation Satellite System|BeiDou]]/[[Galileo (satellite navigation)|Galileo]])|sound=Stereo speakers|front_camera=8{{nbsp}}MP with {{f/}}2.0 lens, 22{{nbsp}}mm (ultra wide, 90°), 1.22{{nbsp}}μm, 1080p at 30{{nbsp}}fps, Auto-HDR + [[Time-of-flight camera|ToF camera]]|connectivity=[[IEEE 802.11#802.11ac|Wi-Fi 5 (a/b/g/n/ac)]] 2.4{{nbsp}}+ 5.0{{nbsp}}GHz, [[Bluetooth#Bluetooth 5|Bluetooth 5.0 + LE]], [[Near-field communication|NFC]], [[eSIM]] capable, [[USB-C]]|other={{ubl|18{{nbsp}}W fast charging|11 W [[Qi (standard)|Qi]] wireless charging|[[Titan M]] security module|Pixel Neural Core}}|website={{url|store.google.com/product/pixel_4|Google Pixel 4}}|networks=[[GSM]]/[[EDGE]], [[UMTS]]/[[HSPA+]], [[Evolution-Data Optimized|CDMA EVDO Rev A]], [[WCDMA]], [[LTE (telecommunication)|LTE]], [[LTE Advanced]]|references=<ref name="Specs">{{Cite web |title=Compare Pixel 4 & Pixel 4 XL Tech Specs{{Snd}} Google Store |url=https://store.google.com/product/pixel_4_specs |access-date=October 15, 2019 |website=[[Google Store]] |df=mdy-all}}</ref><ref name="specs">{{Cite web |last=Wiggers |first=Kyle |date=October 15, 2019 |title=Google unveils Pixel 4 and Pixel 4 XL with gesture recognition and dual rear cameras |url=https://venturebeat.com/2019/10/15/google-unveils-the-pixel-4-and-pixel-4-xl-with-gesture-recognition-and-dual-rear-cameras/ |access-date=June 5, 2020 |publisher=[[VentureBeat]]}}</ref>|successor=[[Pixel 5]]}} '''Pixel 4''' û '''Pixel 4 XL''', cotek têlefonên Androidê ne ku ji aliyê Google ve wekî beşek ji xeta hilbera Google Pixel hatine sêwirandin, pêşve xistin û hatine bazare kirin. Ew bi hev re wekî peykerên Pixel 3 û Pixel 3 XL kar dikin. <ref>{{Cite web|url=https://www.cnet.com/news/google-pixel-4-and-4-xl-hands-on-two-rear-cameras-and-that-ugly-notch-is-gone/|title=Google Pixel 4 and 4 XL hands-on: Two rear cameras and that ugly notch is gone|last=Holland|first=Patrick|date=15 October 2019|website=[[CNET]]|access-date=15 October 2019}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://arstechnica.com/gadgets/2019/10/google-pixel-4-90hz-screen-next-gen-google-assistant-shipping-oct-24/|title=Google Pixel 4: 90{{nbsp}}Hz screen, next-gen Google Assistant, shipping Oct 24|last=Amadeo|first=Ron|date=15 October 2019|website=[[Ars Technica]]|access-date=15 October 2019}}</ref> Telefon bi fermî di 15ê cotmeha sala 2019an de li danasîna Made by Google hatin ragihandin û di 24ê fotmeha 2019an de li Dewletên Yekbûyî derketine firotinê. <ref>{{Cite web|url=https://www.theverge.com/2019/10/15/20908071/google-pixel-4-xl-photos-video-hands-on-camera-screen-specs-price|title=Google Pixel 4 and 4 XL hands-on: This time, it's not about the camera|last=Bohn|first=Dieter|date=October 15, 2019|website=[[The Verge]]|access-date=October 15, 2019}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} hkgcsnhgvzb0vf00v22i3bs6ffxcvzv 1095543 1095542 2022-08-17T16:09:38Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name={{ubl|Pixel 4|Pixel 4 XL}}|codename={{ubl|Flame (Pixel 4)<ref name="TR">{{Cite web |last=Laird |first=James |date=9 October 2019 |title=Google's Pixel 4 and Pixel 4 XL codenames just leaked for all to see |url=https://developers.google.com/android/images |access-date=15 October 2019 |website=[[Trusted Reviews]]}}</ref>|Coral (Pixel 4 XL)<ref name="TR" />}}|logo=Pixel 4 wordmark.svg|logosize=|image=Pixel 4 schematic.svg|imagesize=200px|caption=A diagram of the Pixel 4|brand=[[Google]]|manufacturer=[[Foxconn]]|series=[[Google Pixel|Pixel]]|modelnumber=|available=|released={{Start date and age|2019|10|24}}|discontinued={{End date and age|2020|08|06}}<ref>{{Cite web |last=Amadeo |first=Ron |date=6 August 2020 |title=Google kills the Pixel 4, making it the shortest-lived Pixel ever |url=https://arstechnica.com/gadgets/2020/08/google-discontinues-the-pixel-4-after-less-than-a-year-of-sales/ |access-date=6 August 2020 |website=[[Ars Technica]]}}</ref>|related=[[Pixel 4a]]|predecessor=[[Pixel 3]]|dimensions={{Ubl | '''Pixel 4:'''<br />H:{{nbsp}}{{convert|147.1|mm|in|abbr=on}}<br />W:{{nbsp}}{{convert|68.8|mm|in|abbr=on}}<br />D:{{nbsp}}{{convert|8.2|mm|in|abbr=on}} | '''Pixel 4 XL:'''<br />H:{{nbsp}}{{convert|160.4|mm|in|abbr=on}}<br />W:{{nbsp}}{{convert|75.1|mm|in|abbr=on}}<br />D:{{nbsp}}{{convert|8.2|mm|in|abbr=on}} }}|weight={{unbulleted list|'''Pixel 4: ''' {{convert|162|g|oz|abbr=on}}|'''Pixel 4 XL:''' {{convert|193|g|oz|abbr=on}}}}|type={{unbulleted list|'''Pixel 4:''' [[Smartphone]]|'''Pixel 4 XL:''' [[Phablet]]}}|form=[[Slate phone|Slate]]|os=[[Android 10]]<br /> Upgradable to [[Android 13]]<!--ultimately 14-->|display={{Ubl | '''Pixel 4:''' {{convert|5.7|in|mm|abbr=on}} FHD+ [[1080p]] [[OLED#Polymer light-emitting diodes|P-OLED]] at 444{{nbsp}}[[Pixels per inch|ppi]], {{resx|2280|1080}} pixel resolution (19:9) | '''Pixel 4 XL:''' {{convert|6.3|in|mm|abbr=on}} QHD+ [[1440p]] P-OLED at 537{{nbsp}}ppi, {{resx|3040|1440}} pixel resolution (19:9) | '''Both:''' [[Gorilla Glass|Corning Gorilla Glass]] 5, dynamic 90{{nbsp}}[[Hertz|Hz]] [[refresh rate]] }}|soc=[[Snapdragon 855|Qualcomm Snapdragon 855]]|cpu=Octa-core (1{{nbsp}}×{{nbsp}}2.84{{nbsp}}GHz Kryo 485 Gold Prime & 3{{nbsp}}×{{nbsp}}2.42{{nbsp}}GHz Kryo 485 Gold & 4{{nbsp}}×{{nbsp}}1.78{{nbsp}}GHz Kryo 485 Silver)|gpu=[[Adreno]] 640|modem=|memory=6{{nbsp}}GB [[LPDDR4X]]|storage=64{{nbsp}}GB or 128{{nbsp}}GB UFS 2.1<ref>[https://www.androidheadlines.com/2019/10/google-pixel-4-series-includes-ufs-2-1-storage-not-ufs-3-0.html Google Pixel 4 Series Includes UFS 2.1 Storage, Not UFS 3.0]</ref>|memory_card=None|battery={{unbulleted list|'''Pixel 4:''' 2800{{nbsp}}mAh|'''Pixel 4 XL:''' 3700{{nbsp}}mAh}}|rear_camera=Sony Exmor IMX363 12.2{{nbsp}}[[Pixel#Megapixel|MP]] (1.4{{nbsp}}μm) with {{f/}}1.7 lens, 28{{nbsp}}mm (wide), 1/2.55" + 16{{nbsp}}MP (1.0{{nbsp}}μm) with {{f/}}2.4 lens, 48{{nbsp}}mm (telephoto), Dual Pixel [[Autofocus#Phase detection|PDAF]], optical and electronic [[image stabilization]], 1.7x [[Zoom lens|optical zoom]], 8x zoom, Dual-LED flash, Live HDR+, panorama, [[1080p]] at 30/60/120{{nbsp}}[[Frames per second|fps]], [[4K resolution|4K]] at 30{{nbsp}}fps|input=Dual band [[Satellite navigation|GNSS]] ([[GPS]]/[[GLONASS]]/[[BeiDou Navigation Satellite System|BeiDou]]/[[Galileo (satellite navigation)|Galileo]])|sound=Stereo speakers|front_camera=8{{nbsp}}MP with {{f/}}2.0 lens, 22{{nbsp}}mm (ultra wide, 90°), 1.22{{nbsp}}μm, 1080p at 30{{nbsp}}fps, Auto-HDR + [[Time-of-flight camera|ToF camera]]|connectivity=[[IEEE 802.11#802.11ac|Wi-Fi 5 (a/b/g/n/ac)]] 2.4{{nbsp}}+ 5.0{{nbsp}}GHz, [[Bluetooth#Bluetooth 5|Bluetooth 5.0 + LE]], [[Near-field communication|NFC]], [[eSIM]] capable, [[USB-C]]|other={{ubl|18{{nbsp}}W fast charging|11 W [[Qi (standard)|Qi]] wireless charging|[[Titan M]] security module|Pixel Neural Core}}|website={{url|store.google.com/product/pixel_4|Google Pixel 4}}|networks=[[GSM]]/[[EDGE]], [[UMTS]]/[[HSPA+]], [[Evolution-Data Optimized|CDMA EVDO Rev A]], [[WCDMA]], [[LTE (telecommunication)|LTE]], [[LTE Advanced]]|references=<ref name="Specs">{{Cite web |title=Compare Pixel 4 & Pixel 4 XL Tech Specs{{Snd}} Google Store |url=https://store.google.com/product/pixel_4_specs |access-date=October 15, 2019 |website=[[Google Store]] |df=mdy-all}}</ref><ref name="specs">{{Cite web |last=Wiggers |first=Kyle |date=October 15, 2019 |title=Google unveils Pixel 4 and Pixel 4 XL with gesture recognition and dual rear cameras |url=https://venturebeat.com/2019/10/15/google-unveils-the-pixel-4-and-pixel-4-xl-with-gesture-recognition-and-dual-rear-cameras/ |access-date=June 5, 2020 |publisher=[[VentureBeat]]}}</ref>|successor=[[Pixel 5]]}} '''Pixel 4''' û '''Pixel 4 XL''', cotek têlefonên Androidê ne ku ji aliyê [[Google]] ve wekî beşek ji xeta hilbera Google Pixel hatine sêwirandin, pêşve xistin û hatine bazare kirin. Telefon bi hev re wekî peykerên Pixel 3 û Pixel 3 XL kar dikin. <ref>{{Cite web|url=https://www.cnet.com/news/google-pixel-4-and-4-xl-hands-on-two-rear-cameras-and-that-ugly-notch-is-gone/|title=Google Pixel 4 and 4 XL hands-on: Two rear cameras and that ugly notch is gone|last=Holland|first=Patrick|date=15 October 2019|website=[[CNET]]|access-date=15 October 2019}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://arstechnica.com/gadgets/2019/10/google-pixel-4-90hz-screen-next-gen-google-assistant-shipping-oct-24/|title=Google Pixel 4: 90{{nbsp}}Hz screen, next-gen Google Assistant, shipping Oct 24|last=Amadeo|first=Ron|date=15 October 2019|website=[[Ars Technica]]|access-date=15 October 2019}}</ref> Telefon bi fermî di 15ê cotmeha sala 2019an de li danasîna Made by Google hatin ragihandin û di 24ê fotmeha 2019an de li [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Dewletên Yekbûyî]] derketine firotinê. <ref>{{Cite web|url=https://www.theverge.com/2019/10/15/20908071/google-pixel-4-xl-photos-video-hands-on-camera-screen-specs-price|title=Google Pixel 4 and 4 XL hands-on: This time, it's not about the camera|last=Bohn|first=Dieter|date=October 15, 2019|website=[[The Verge]]|access-date=October 15, 2019}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} khu0gzdjbby2ng2u0yd0zk1xzvcfofs 0 129173 1095529 2022-08-17T15:45:42Z Sazo28 52174 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1103394183|Xiaomi Mi 11 Ultra]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name=Xiaomi Mi 11 Ultra|logo=|image=Mi_11_Ultra_camera_lens_group.jpg|imagesize=250px|caption=Mi 11 Ultra secondary display|codename=star|manufacturer=[[Xiaomi]]|slogan=''The Director's Cut''|series=Mi|modelnumber=M2102K1G, M2102K1C|networks={{flatlist|[[LTE-FDD]]<br/>[[LTE-TDD]]<br/>[[WCDMA]]<br/>[[GSM]]<br/>[[5G NR]]}}|released={{Start date and age|2021|3|29}}|available={{Start date and age|2021|4|2}}|unitssold=|predecessor=[[Xiaomi Mi 10 Ultra]]|successor=[[Xiaomi 12S Ultra]]|related=[[Xiaomi Mi 11]]<br/>[[Xiaomi 11T]]|form=[[Slate phone|Slate]]|size={{convert|164.3|mm|in|abbr=on}} H <br/> {{convert|74.6|mm|in|abbr=on}} W <br/> {{convert|8.4|mm|in|abbr=on}} D|os='''Original:''' [[MIUI|MIUI 12]] based on [[Android (operating system)|Android]] [[Android 11|11]]<br/>'''Current:''' [[MIUI|MIUI 13]] based on [[Android 12]]|soc=[[Qualcomm Snapdragon]] 888 (SM8350)|cpu=Qualcomm® [[Kryo (CPU)|Kryo]]™ 680<br/>1x 2.84GHz+3×2.42GHz+4x 1.80GHz|gpu=Qualcomm® [[Adreno]]™ 660 (840MHz)|memory={{val|8|ul=Gigabyte{{!}}GB}} or {{val|12|ul=Gigabyte{{!}}GB}} [[Mobile DDR#LPDDR5|LPDDR5-6400]] [[Random Access Memory|RAM]]|storage=128/256/512[[Gigabyte|GB]] [[Universal Flash Storage|UFS 3.1]]|memory_card=None|battery=5000 mAh, not removable|charging=QC 4+/QC3+/PD3.0 67 W wired fast charging, 67 W wireless fast charging, 10 W wireless reverse charging|input=Capacitive touch screen, volume button, power button, up and down microphones, distance sensor, ambient light sensor, acceleration sensor, gyroscope, electronic compass, X axis linear motor, holding position sensor, tri-frequency satellite GNSS|display={{Plainlist|*3200×1440 3K (4.6 MP) AMOLED curved screen *6.81 inches *HDR10+ *DCI-P3 *120 Hz refresh rate}}|rear_camera={{Plainlist|*'''Main lens:''' [[Samsung]] GN1 1/1.33 inch 0.8μ (four to one 1.6μ) 50 MP F/1.85 *'''Periscope telephoto lens:''' [[Sony]] [[Exmor]] IMX586 5x optical, 10x hybrid, 100x digital zoom 48 MP F/4.1 *'''Ultra-wide-angle lens:''' [[Sony]] [[Exmor]] IMX586 128° wide-angle 48 MP F/2.2}}|front_camera=[[Samsung]] S5K3T2 20 MP|sound=Stereo speakers tuned by [[Harman Kardon]], lower main microphone, upper noise reduction microphone, back noise reduction microphone|connectivity=Wi-Fi 802.11a/b/g/n/ac/6e (2.4 & 5GHz), dual-band, WiFi Direct, hotspot Bluetooth V5.2, A2DP, Low-energy, aptX HD, aptX Adaptive|other=Face recognition, screen fingerprint recognition|website=https://www.mi.com/global/product/mi-11-ultra}} '''Xiaomi Mi 11 Ultra''' smartfonek ast bilind[[Android]] -ê ye ku ji hêla [[Xiaomi]] ve hatî pêşve xistin, û di sala 2021-ê de hate berdestkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.mi.com/global/product/mi-11-ultra/specs|title=Mi 11 Ultra - Xiaomi Global Official|website=www.mi.com|language=en|access-date=2022-02-19}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://mobile.mi.com/in/mi-11-ultra/|title=Mi 11 Ultra|website=mobile.mi.com|language=en-IN|access-date=2022-02-19}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.gsmarena.com/xiaomi_mi_11_ultra-10737.php|title=Xiaomi Mi 11 Ultra - Full phone specifications|website=www.gsmarena.com|access-date=2022-02-20}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} k3oiodg5m2zbvnfe0t47dilsxjnoczt 1095530 1095529 2022-08-17T15:46:26Z Sazo28 52174 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name=Xiaomi Mi 11 Ultra|logo=|image=Mi_11_Ultra_camera_lens_group.jpg|imagesize=250px|caption=Mi 11 Ultra secondary display|codename=star|manufacturer=[[Xiaomi]]|slogan=''The Director's Cut''|series=Mi|modelnumber=M2102K1G, M2102K1C|networks={{flatlist|[[LTE-FDD]]<br/>[[LTE-TDD]]<br/>[[WCDMA]]<br/>[[GSM]]<br/>[[5G NR]]}}|released={{Start date and age|2021|3|29}}|available={{Start date and age|2021|4|2}}|unitssold=|predecessor=[[Xiaomi Mi 10 Ultra]]|successor=[[Xiaomi 12S Ultra]]|related=[[Xiaomi Mi 11]]<br/>[[Xiaomi 11T]]|form=[[Slate phone|Slate]]|size={{convert|164.3|mm|in|abbr=on}} H <br/> {{convert|74.6|mm|in|abbr=on}} W <br/> {{convert|8.4|mm|in|abbr=on}} D|os='''Original:''' [[MIUI|MIUI 12]] based on [[Android (operating system)|Android]] [[Android 11|11]]<br/>'''Current:''' [[MIUI|MIUI 13]] based on [[Android 12]]|soc=[[Qualcomm Snapdragon]] 888 (SM8350)|cpu=Qualcomm® [[Kryo (CPU)|Kryo]]™ 680<br/>1x 2.84GHz+3×2.42GHz+4x 1.80GHz|gpu=Qualcomm® [[Adreno]]™ 660 (840MHz)|memory={{val|8|ul=Gigabyte{{!}}GB}} or {{val|12|ul=Gigabyte{{!}}GB}} [[Mobile DDR#LPDDR5|LPDDR5-6400]] [[Random Access Memory|RAM]]|storage=128/256/512[[Gigabyte|GB]] [[Universal Flash Storage|UFS 3.1]]|memory_card=None|battery=5000 mAh, not removable|charging=QC 4+/QC3+/PD3.0 67 W wired fast charging, 67 W wireless fast charging, 10 W wireless reverse charging|input=Capacitive touch screen, volume button, power button, up and down microphones, distance sensor, ambient light sensor, acceleration sensor, gyroscope, electronic compass, X axis linear motor, holding position sensor, tri-frequency satellite GNSS|display={{Plainlist|*3200×1440 3K (4.6 MP) AMOLED curved screen *6.81 inches *HDR10+ *DCI-P3 *120 Hz refresh rate}}|rear_camera={{Plainlist|*'''Main lens:''' [[Samsung]] GN1 1/1.33 inch 0.8μ (four to one 1.6μ) 50 MP F/1.85 *'''Periscope telephoto lens:''' [[Sony]] [[Exmor]] IMX586 5x optical, 10x hybrid, 100x digital zoom 48 MP F/4.1 *'''Ultra-wide-angle lens:''' [[Sony]] [[Exmor]] IMX586 128° wide-angle 48 MP F/2.2}}|front_camera=[[Samsung]] S5K3T2 20 MP|sound=Stereo speakers tuned by [[Harman Kardon]], lower main microphone, upper noise reduction microphone, back noise reduction microphone|connectivity=Wi-Fi 802.11a/b/g/n/ac/6e (2.4 & 5GHz), dual-band, WiFi Direct, hotspot Bluetooth V5.2, A2DP, Low-energy, aptX HD, aptX Adaptive|other=Face recognition, screen fingerprint recognition|website=https://www.mi.com/global/product/mi-11-ultra}} '''Xiaomi Mi 11 Ultra''' smartfonek ast bilind a [[Android]] -ê ye ku ji hêla [[Xiaomi]] ve hatî pêşve xistin, û di sala 2021-ê de hate berdestkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.mi.com/global/product/mi-11-ultra/specs|title=Mi 11 Ultra - Xiaomi Global Official|website=www.mi.com|language=en|access-date=2022-02-19}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://mobile.mi.com/in/mi-11-ultra/|title=Mi 11 Ultra|website=mobile.mi.com|language=en-IN|access-date=2022-02-19}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.gsmarena.com/xiaomi_mi_11_ultra-10737.php|title=Xiaomi Mi 11 Ultra - Full phone specifications|website=www.gsmarena.com|access-date=2022-02-20}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} 1axkjz79qzx3ua10qpwe1lwbkmyhcot 1095533 1095530 2022-08-17T15:52:05Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name=Xiaomi Mi 11 Ultra|logo=|image=Mi_11_Ultra_camera_lens_group.jpg|imagesize=250px|caption=Mi 11 Ultra secondary display|codename=star|manufacturer=[[Xiaomi]]|slogan=''The Director's Cut''|series=Mi|modelnumber=M2102K1G, M2102K1C|networks={{flatlist|[[LTE-FDD]]<br/>[[LTE-TDD]]<br/>[[WCDMA]]<br/>[[GSM]]<br/>[[5G NR]]}}|released={{Start date and age|2021|3|29}}|available={{Start date and age|2021|4|2}}|unitssold=|predecessor=[[Xiaomi Mi 10 Ultra]]|successor=[[Xiaomi 12S Ultra]]|related=[[Xiaomi Mi 11]]<br/>[[Xiaomi 11T]]|form=[[Slate phone|Slate]]|size={{convert|164.3|mm|in|abbr=on}} H <br/> {{convert|74.6|mm|in|abbr=on}} W <br/> {{convert|8.4|mm|in|abbr=on}} D|os='''Original:''' [[MIUI|MIUI 12]] based on [[Android (operating system)|Android]] [[Android 11|11]]<br/>'''Current:''' [[MIUI|MIUI 13]] based on [[Android 12]]|soc=[[Qualcomm Snapdragon]] 888 (SM8350)|cpu=Qualcomm® [[Kryo (CPU)|Kryo]]™ 680<br/>1x 2.84GHz+3×2.42GHz+4x 1.80GHz|gpu=Qualcomm® [[Adreno]]™ 660 (840MHz)|memory={{val|8|ul=Gigabyte{{!}}GB}} or {{val|12|ul=Gigabyte{{!}}GB}} [[Mobile DDR#LPDDR5|LPDDR5-6400]] [[Random Access Memory|RAM]]|storage=128/256/512[[Gigabyte|GB]] [[Universal Flash Storage|UFS 3.1]]|memory_card=None|battery=5000 mAh, not removable|charging=QC 4+/QC3+/PD3.0 67 W wired fast charging, 67 W wireless fast charging, 10 W wireless reverse charging|input=Capacitive touch screen, volume button, power button, up and down microphones, distance sensor, ambient light sensor, acceleration sensor, gyroscope, electronic compass, X axis linear motor, holding position sensor, tri-frequency satellite GNSS|display={{Plainlist|*3200×1440 3K (4.6 MP) AMOLED curved screen *6.81 inches *HDR10+ *DCI-P3 *120 Hz refresh rate}}|rear_camera={{Plainlist|*'''Main lens:''' [[Samsung]] GN1 1/1.33 inch 0.8μ (four to one 1.6μ) 50 MP F/1.85 *'''Periscope telephoto lens:''' [[Sony]] [[Exmor]] IMX586 5x optical, 10x hybrid, 100x digital zoom 48 MP F/4.1 *'''Ultra-wide-angle lens:''' [[Sony]] [[Exmor]] IMX586 128° wide-angle 48 MP F/2.2}}|front_camera=[[Samsung]] S5K3T2 20 MP|sound=Stereo speakers tuned by [[Harman Kardon]], lower main microphone, upper noise reduction microphone, back noise reduction microphone|connectivity=Wi-Fi 802.11a/b/g/n/ac/6e (2.4 & 5GHz), dual-band, WiFi Direct, hotspot Bluetooth V5.2, A2DP, Low-energy, aptX HD, aptX Adaptive|other=Face recognition, screen fingerprint recognition|website=https://www.mi.com/global/product/mi-11-ultra}} '''Xiaomi Mi 11 Ultra''' smartfonek ast bilind a [[Android]]ê ye ku ji hêla [[Xiaomi]] ve hatî pêşve xistin û di sala 2021ê de hate berdestkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.mi.com/global/product/mi-11-ultra/specs|title=Mi 11 Ultra - Xiaomi Global Official|website=www.mi.com|language=en|access-date=2022-02-19}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://mobile.mi.com/in/mi-11-ultra/|title=Mi 11 Ultra|website=mobile.mi.com|language=en-IN|access-date=2022-02-19}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.gsmarena.com/xiaomi_mi_11_ultra-10737.php|title=Xiaomi Mi 11 Ultra - Full phone specifications|website=www.gsmarena.com|access-date=2022-02-20}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} omjhkkbijgrbe4qobh3dbrlj4l825d6 1095534 1095533 2022-08-17T15:52:26Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mobile phone|name=Xiaomi Mi 11 Ultra|logo=|image=Mi_11_Ultra_camera_lens_group.jpg|imagesize=250px|caption=Mi 11 Ultra secondary display|codename=star|manufacturer=[[Xiaomi]]|slogan=''The Director's Cut''|series=Mi|modelnumber=M2102K1G, M2102K1C|networks={{flatlist|[[LTE-FDD]]<br/>[[LTE-TDD]]<br/>[[WCDMA]]<br/>[[GSM]]<br/>[[5G NR]]}}|released={{Start date and age|2021|3|29}}|available={{Start date and age|2021|4|2}}|unitssold=|predecessor=[[Xiaomi Mi 10 Ultra]]|successor=[[Xiaomi 12S Ultra]]|related=[[Xiaomi Mi 11]]<br/>[[Xiaomi 11T]]|form=[[Slate phone|Slate]]|size={{convert|164.3|mm|in|abbr=on}} H <br/> {{convert|74.6|mm|in|abbr=on}} W <br/> {{convert|8.4|mm|in|abbr=on}} D|os='''Original:''' [[MIUI|MIUI 12]] based on [[Android (operating system)|Android]] [[Android 11|11]]<br/>'''Current:''' [[MIUI|MIUI 13]] based on [[Android 12]]|soc=[[Qualcomm Snapdragon]] 888 (SM8350)|cpu=Qualcomm® [[Kryo (CPU)|Kryo]]™ 680<br/>1x 2.84GHz+3×2.42GHz+4x 1.80GHz|gpu=Qualcomm® [[Adreno]]™ 660 (840MHz)|memory={{val|8|ul=Gigabyte{{!}}GB}} or {{val|12|ul=Gigabyte{{!}}GB}} [[Mobile DDR#LPDDR5|LPDDR5-6400]] [[Random Access Memory|RAM]]|storage=128/256/512[[Gigabyte|GB]] [[Universal Flash Storage|UFS 3.1]]|memory_card=None|battery=5000 mAh, not removable|charging=QC 4+/QC3+/PD3.0 67 W wired fast charging, 67 W wireless fast charging, 10 W wireless reverse charging|input=Capacitive touch screen, volume button, power button, up and down microphones, distance sensor, ambient light sensor, acceleration sensor, gyroscope, electronic compass, X axis linear motor, holding position sensor, tri-frequency satellite GNSS|display={{Plainlist|*3200×1440 3K (4.6 MP) AMOLED curved screen *6.81 inches *HDR10+ *DCI-P3 *120 Hz refresh rate}}|rear_camera={{Plainlist|*'''Main lens:''' [[Samsung]] GN1 1/1.33 inch 0.8μ (four to one 1.6μ) 50 MP F/1.85 *'''Periscope telephoto lens:''' [[Sony]] [[Exmor]] IMX586 5x optical, 10x hybrid, 100x digital zoom 48 MP F/4.1 *'''Ultra-wide-angle lens:''' [[Sony]] [[Exmor]] IMX586 128° wide-angle 48 MP F/2.2}}|front_camera=[[Samsung]] S5K3T2 20 MP|sound=Stereo speakers tuned by [[Harman Kardon]], lower main microphone, upper noise reduction microphone, back noise reduction microphone|connectivity=Wi-Fi 802.11a/b/g/n/ac/6e (2.4 & 5GHz), dual-band, WiFi Direct, hotspot Bluetooth V5.2, A2DP, Low-energy, aptX HD, aptX Adaptive|other=Face recognition, screen fingerprint recognition|website=https://www.mi.com/global/product/mi-11-ultra}} '''Xiaomi Mi 11 Ultra''' smartfonek ast bilind a [[Android]]ê ye ku ji hêla [[Xiaomi]] ve hatiye pêşve xistin û di sala 2021ê de hate berdestkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.mi.com/global/product/mi-11-ultra/specs|title=Mi 11 Ultra - Xiaomi Global Official|website=www.mi.com|language=en|access-date=2022-02-19}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://mobile.mi.com/in/mi-11-ultra/|title=Mi 11 Ultra|website=mobile.mi.com|language=en-IN|access-date=2022-02-19}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.gsmarena.com/xiaomi_mi_11_ultra-10737.php|title=Xiaomi Mi 11 Ultra - Full phone specifications|website=www.gsmarena.com|access-date=2022-02-20}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} n085qezhcev5lpltqrcqbb0m2afojo4 0 129174 1095532 2022-08-17T15:51:46Z Sazo28 52174 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1101106487|Xiaomi Mi 1]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {| class="infobox hproduct" |+ class="infobox-title fn" id="4" |Xiaomi Mi1<ref><cite class="citation web cs1"><span class="cx-segment" data-segmentid="178">[https://www.engadget.com/2011/08/16/xiaomi-m1-with-miui-os-a-310-phone-with-1-5ghz-dual-core-soc-a/ "Xiaomi Phone with MIUI OS: a $310 Android with 1.5GHz dual-core SoC and other surprises"]. </span><span class="cx-segment" data-segmentid="179">[[Engadget]]. 2011-08-16<span class="reference-accessdate">. </span></span><span class="cx-segment" data-segmentid="181"><span class="reference-accessdate">Retrieved <span class="nowrap">2011-09-07</span></span>.</span></cite></ref> | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:Xiaomi_logo.svg|50x50px]] |- | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:Xiaomi_M1.jpg|372x372px]]<div class="infobox-caption">Xiaomi Mi 1</div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Brand]] | class="infobox-data brand" |Xiaomi |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[List of mobile phone makers by country|Manufacturer]] | class="infobox-data brand" |[[Xiaomi]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Comparison of mobile phone standards|Compatible networks]] | class="infobox-data" |[[GSM]], [[WCDMA]], [[CDMA2000]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |First released | class="infobox-data" |August&nbsp;16, 2011<span class="noprint">&#x3B;&#x20;10 years ago</span><span style="display:none">&nbsp;(<span class="bday dtstart published updated">2011-08-16</span>)</span> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Availability by region | class="infobox-data" |<span class="flagicon">[[File:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|girêdan=|alt=|border|23x23px]]&nbsp;</span>[[China]] October&nbsp;1, 2011<span class="noprint">&#x3B;&#x20;10 years ago</span><span style="display:none">&nbsp;(<span class="bday dtstart published updated">2011-10-01</span>)</span> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Successor | class="infobox-data" |[[Xiaomi Mi 1S]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |Type | class="infobox-data" |[[Smartphone]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |Dimensions | class="infobox-data" |125&nbsp;mm (4.9&nbsp;in) H <br /><br /> 63&nbsp;mm (2.5&nbsp;in) W <br /><br /> 11.9&nbsp;mm (0.47&nbsp;in) D |- ! class="infobox-label" scope="row" |Mass | class="infobox-data" |149&nbsp;g (5.3&nbsp;oz) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Mobile operating system|Operating system]] | class="infobox-data" |Original: [[MIUI V2.3]] (Android 2.3 Gingerbread), Current: [[MIUI V5]] (Android 4.1 Jelly Bean) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Central processing unit|CPU]] | class="infobox-data" |[[Qualcomm]] MSM8260, MSM8660 (CDMA2000 version for China Telecom) [[Snapdragon (system on chip)|Snapdragon]] S3 Dual Core @ 1.5GHz / S3 Dual Core @ 1.7GHz for MI-OneS |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Graphics processing unit|GPU]] | class="infobox-data" |Adreno 220 |- ! class="infobox-label" scope="row" |Memory | class="infobox-data" |1GB RAM |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Battery (electricity)|Battery]] | class="infobox-data" |1930mAh |- ! class="infobox-label" scope="row" |Display | class="infobox-data" |Sharp Inc. LCD 4.0in @ 480px x 854px (245 ppi) 16M colors (Toshiba for part/all the later production) |- ! class="infobox-label" scope="row" |Rear [[Camera phone|camera]] | class="infobox-data" |8 Megapixels F2.4 Lens, 1080p/30fps video recording |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Front-facing camera|Front camera]] | class="infobox-data" |2 Megapixels |- ! class="infobox-label" scope="row" |Connectivity | class="infobox-data" |([[Bluetooth]]: AVRCP, A2DP, [[OBEX]]) ([[WiFi]]: 802.11 b/g/n) |- ! class="infobox-label" scope="row" |Data inputs | class="infobox-data" |Touch screen |} '''Xiaomi Mi1''', (pir caran wekî têlefonê Xiaomi tê binav kirin) , <ref>{{Cite web|url=http://www.xiaomi.com/goods/1016|title=小米帐户 - 登录|publisher=Xiaomi.com|access-date=2013-07-28}}</ref> têlefonek bilind a [[Android]] -ê ye ku ji hêla [[Xiaomi]] ve hatî hilberandin. Amûrek Qualcomm [[Snapdragon|Snapdragon S3]] (dualî, 1.5) bikar tîne&nbsp;GHz) wekî CPU-ya wê û Adreno 220 wekî GPU-ya wê. <ref>{{Cite news|url=http://www.chinadaily.com.cn/kindle/2011-08/19/content_13151719.htm|title=Xiaomi Phone faster, cheaper than iPhone4|date=2011-08-19|website=[[China Daily]]|access-date=2011-08-23}}</ref> Amûr di destpêkê de bi bihayê ¥1999 tê firotin. Dema ku ew serbest hat berdan, <ref>{{Cite web|url=https://www.engadget.com/2011/08/16/xiaomi-m1-with-miui-os-a-310-phone-with-1-5ghz-dual-core-soc-a/|title=Xiaomi Phone with MIUI OS: a $310 Android with 1.5GHz dual-core SoC and other surprises|last=Lai|first=Richard|date=2011-08-16|publisher=Engadget.com|access-date=2013-07-28}}</ref> amûrê di 34 saetên pêşîn de zêdetirî 300,000 fermanên pêşîn wergirt. <ref>{{Cite web|url=http://www.penn-olson.com/2011/09/07/xiaomi-phone-300000-orders/|title=Xiaomi Phone Fills All 300,000 Pre-Orders in 34 Hours|last=Wee|first=Willis|date=2011-09-07|publisher=Penn-olson.com|access-date=2013-07-28}}</ref> == Binêre jî == * [[Xiaomi]] * MIUI * Berhevdana smartphones == Çavkanî == {{Çavkanî}} rrfy96tpg2c3sswwm1y2rtx8psl4fua 1095535 1095532 2022-08-17T15:53:13Z Sazo28 52174 wikitext text/x-wiki {| class="infobox hproduct" |+ class="infobox-title fn" id="4" |Xiaomi Mi1<ref><cite class="citation web cs1"><span class="cx-segment" data-segmentid="178">[https://www.engadget.com/2011/08/16/xiaomi-m1-with-miui-os-a-310-phone-with-1-5ghz-dual-core-soc-a/ "Xiaomi Phone with MIUI OS: a $310 Android with 1.5GHz dual-core SoC and other surprises"]. </span><span class="cx-segment" data-segmentid="179">[[Engadget]]. 2011-08-16<span class="reference-accessdate">. </span></span><span class="cx-segment" data-segmentid="181"><span class="reference-accessdate">Retrieved <span class="nowrap">2011-09-07</span></span>.</span></cite></ref> | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:Xiaomi_logo.svg|50x50px]] |- | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:Xiaomi_M1.jpg|372x372px]]<div class="infobox-caption">Xiaomi Mi 1</div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Brand]] | class="infobox-data brand" |Xiaomi |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[List of mobile phone makers by country|Manufacturer]] | class="infobox-data brand" |[[Xiaomi]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Comparison of mobile phone standards|Compatible networks]] | class="infobox-data" |[[GSM]], [[WCDMA]], [[CDMA2000]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |First released | class="infobox-data" |August&nbsp;16, 2011<span class="noprint">&#x3B;&#x20;10 years ago</span><span style="display:none">&nbsp;(<span class="bday dtstart published updated">2011-08-16</span>)</span> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Availability by region | class="infobox-data" |<span class="flagicon">[[File:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|girêdan=|alt=|border|23x23px]]&nbsp;</span>[[China]] October&nbsp;1, 2011<span class="noprint">&#x3B;&#x20;10 years ago</span><span style="display:none">&nbsp;(<span class="bday dtstart published updated">2011-10-01</span>)</span> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Successor | class="infobox-data" |[[Xiaomi Mi 1S]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |Type | class="infobox-data" |[[Smartphone]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |Dimensions | class="infobox-data" |125&nbsp;mm (4.9&nbsp;in) H <br /><br /> 63&nbsp;mm (2.5&nbsp;in) W <br /><br /> 11.9&nbsp;mm (0.47&nbsp;in) D |- ! class="infobox-label" scope="row" |Mass | class="infobox-data" |149&nbsp;g (5.3&nbsp;oz) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Mobile operating system|Operating system]] | class="infobox-data" |Original: [[MIUI V2.3]] (Android 2.3 Gingerbread), Current: [[MIUI V5]] (Android 4.1 Jelly Bean) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Central processing unit|CPU]] | class="infobox-data" |[[Qualcomm]] MSM8260, MSM8660 (CDMA2000 version for China Telecom) [[Snapdragon (system on chip)|Snapdragon]] S3 Dual Core @ 1.5GHz / S3 Dual Core @ 1.7GHz for MI-OneS |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Graphics processing unit|GPU]] | class="infobox-data" |Adreno 220 |- ! class="infobox-label" scope="row" |Memory | class="infobox-data" |1GB RAM |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Battery (electricity)|Battery]] | class="infobox-data" |1930mAh |- ! class="infobox-label" scope="row" |Display | class="infobox-data" |Sharp Inc. LCD 4.0in @ 480px x 854px (245 ppi) 16M colors (Toshiba for part/all the later production) |- ! class="infobox-label" scope="row" |Rear [[Camera phone|camera]] | class="infobox-data" |8 Megapixels F2.4 Lens, 1080p/30fps video recording |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Front-facing camera|Front camera]] | class="infobox-data" |2 Megapixels |- ! class="infobox-label" scope="row" |Connectivity | class="infobox-data" |([[Bluetooth]]: AVRCP, A2DP, [[OBEX]]) ([[WiFi]]: 802.11 b/g/n) |- ! class="infobox-label" scope="row" |Data inputs | class="infobox-data" |Touch screen |} '''Xiaomi Mi1''', (pir caran wekî têlefonê Xiaomi tê binav kirin) , <ref>{{Cite web|url=http://www.xiaomi.com/goods/1016|title=小米帐户 - 登录|publisher=Xiaomi.com|access-date=2013-07-28}}</ref> têlefonek bilind a [[Android]] -ê ye ku ji hêla [[Xiaomi]] ve hatî dirustkirin. Amûrek Qualcomm [[Snapdragon|Snapdragon S3]] (dualî, 1.5) bikar tîne&nbsp;GHz) wekî CPU-ya wê û Adreno 220 wekî GPU-ya wê. <ref>{{Cite news|url=http://www.chinadaily.com.cn/kindle/2011-08/19/content_13151719.htm|title=Xiaomi Phone faster, cheaper than iPhone4|date=2011-08-19|website=[[China Daily]]|access-date=2011-08-23}}</ref> == Binêre jî == * [[Xiaomi]] * MIUI * Berhevdana smartphones == Çavkanî == {{Çavkanî}} 1e0ifepkr05cou8lew8oy77ohsj9x8g 1095537 1095535 2022-08-17T15:55:05Z Penaber49 39672 /* Binêre */ wikitext text/x-wiki {| class="infobox hproduct" |+ class="infobox-title fn" id="4" |Xiaomi Mi1<ref><cite class="citation web cs1"><span class="cx-segment" data-segmentid="178">[https://www.engadget.com/2011/08/16/xiaomi-m1-with-miui-os-a-310-phone-with-1-5ghz-dual-core-soc-a/ "Xiaomi Phone with MIUI OS: a $310 Android with 1.5GHz dual-core SoC and other surprises"]. </span><span class="cx-segment" data-segmentid="179">[[Engadget]]. 2011-08-16<span class="reference-accessdate">. </span></span><span class="cx-segment" data-segmentid="181"><span class="reference-accessdate">Retrieved <span class="nowrap">2011-09-07</span></span>.</span></cite></ref> | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:Xiaomi_logo.svg|50x50px]] |- | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:Xiaomi_M1.jpg|372x372px]]<div class="infobox-caption">Xiaomi Mi 1</div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Brand]] | class="infobox-data brand" |Xiaomi |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[List of mobile phone makers by country|Manufacturer]] | class="infobox-data brand" |[[Xiaomi]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Comparison of mobile phone standards|Compatible networks]] | class="infobox-data" |[[GSM]], [[WCDMA]], [[CDMA2000]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |First released | class="infobox-data" |August&nbsp;16, 2011<span class="noprint">&#x3B;&#x20;10 years ago</span><span style="display:none">&nbsp;(<span class="bday dtstart published updated">2011-08-16</span>)</span> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Availability by region | class="infobox-data" |<span class="flagicon">[[File:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|girêdan=|alt=|border|23x23px]]&nbsp;</span>[[China]] October&nbsp;1, 2011<span class="noprint">&#x3B;&#x20;10 years ago</span><span style="display:none">&nbsp;(<span class="bday dtstart published updated">2011-10-01</span>)</span> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Successor | class="infobox-data" |[[Xiaomi Mi 1S]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |Type | class="infobox-data" |[[Smartphone]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |Dimensions | class="infobox-data" |125&nbsp;mm (4.9&nbsp;in) H <br /><br /> 63&nbsp;mm (2.5&nbsp;in) W <br /><br /> 11.9&nbsp;mm (0.47&nbsp;in) D |- ! class="infobox-label" scope="row" |Mass | class="infobox-data" |149&nbsp;g (5.3&nbsp;oz) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Mobile operating system|Operating system]] | class="infobox-data" |Original: [[MIUI V2.3]] (Android 2.3 Gingerbread), Current: [[MIUI V5]] (Android 4.1 Jelly Bean) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Central processing unit|CPU]] | class="infobox-data" |[[Qualcomm]] MSM8260, MSM8660 (CDMA2000 version for China Telecom) [[Snapdragon (system on chip)|Snapdragon]] S3 Dual Core @ 1.5GHz / S3 Dual Core @ 1.7GHz for MI-OneS |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Graphics processing unit|GPU]] | class="infobox-data" |Adreno 220 |- ! class="infobox-label" scope="row" |Memory | class="infobox-data" |1GB RAM |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Battery (electricity)|Battery]] | class="infobox-data" |1930mAh |- ! class="infobox-label" scope="row" |Display | class="infobox-data" |Sharp Inc. LCD 4.0in @ 480px x 854px (245 ppi) 16M colors (Toshiba for part/all the later production) |- ! class="infobox-label" scope="row" |Rear [[Camera phone|camera]] | class="infobox-data" |8 Megapixels F2.4 Lens, 1080p/30fps video recording |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Front-facing camera|Front camera]] | class="infobox-data" |2 Megapixels |- ! class="infobox-label" scope="row" |Connectivity | class="infobox-data" |([[Bluetooth]]: AVRCP, A2DP, [[OBEX]]) ([[WiFi]]: 802.11 b/g/n) |- ! class="infobox-label" scope="row" |Data inputs | class="infobox-data" |Touch screen |} '''Xiaomi Mi1''', (pir caran wekî têlefonê Xiaomi tê binav kirin) , <ref>{{Cite web|url=http://www.xiaomi.com/goods/1016|title=小米帐户 - 登录|publisher=Xiaomi.com|access-date=2013-07-28}}</ref> têlefonek bilind a [[Android]] -ê ye ku ji hêla [[Xiaomi]] ve hatî dirustkirin. Amûrek Qualcomm [[Snapdragon|Snapdragon S3]] (dualî, 1.5) bikar tîne&nbsp;GHz) wekî CPU-ya wê û Adreno 220 wekî GPU-ya wê. <ref>{{Cite news|url=http://www.chinadaily.com.cn/kindle/2011-08/19/content_13151719.htm|title=Xiaomi Phone faster, cheaper than iPhone4|date=2011-08-19|website=[[China Daily]]|access-date=2011-08-23}}</ref> == Binêre == * [[Xiaomi]] * MIUI * Berhevdana smartphones == Çavkanî == {{Çavkanî}} 5tf4sswi3xnqbtguv0wjivet1gp0p3g 1095538 1095537 2022-08-17T15:56:57Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {| class="infobox hproduct" |+ class="infobox-title fn" id="4" |Xiaomi Mi1<ref><cite class="citation web cs1"><span class="cx-segment" data-segmentid="178">[https://www.engadget.com/2011/08/16/xiaomi-m1-with-miui-os-a-310-phone-with-1-5ghz-dual-core-soc-a/ "Xiaomi Phone with MIUI OS: a $310 Android with 1.5GHz dual-core SoC and other surprises"]. </span><span class="cx-segment" data-segmentid="179">[[Engadget]]. 2011-08-16<span class="reference-accessdate">. </span></span><span class="cx-segment" data-segmentid="181"><span class="reference-accessdate">Retrieved <span class="nowrap">2011-09-07</span></span>.</span></cite></ref> | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:Xiaomi_logo.svg|50x50px]] |- | colspan="2" class="infobox-image" |[[File:Xiaomi_M1.jpg|372x372px]]<div class="infobox-caption">Xiaomi Mi 1</div> |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Brand]] | class="infobox-data brand" |Xiaomi |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[List of mobile phone makers by country|Manufacturer]] | class="infobox-data brand" |[[Xiaomi]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Comparison of mobile phone standards|Compatible networks]] | class="infobox-data" |[[GSM]], [[WCDMA]], [[CDMA2000]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |First released | class="infobox-data" |August&nbsp;16, 2011<span class="noprint">&#x3B;&#x20;10 years ago</span><span style="display:none">&nbsp;(<span class="bday dtstart published updated">2011-08-16</span>)</span> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Availability by region | class="infobox-data" |<span class="flagicon">[[File:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|girêdan=|alt=|border|23x23px]]&nbsp;</span>[[China]] October&nbsp;1, 2011<span class="noprint">&#x3B;&#x20;10 years ago</span><span style="display:none">&nbsp;(<span class="bday dtstart published updated">2011-10-01</span>)</span> |- ! class="infobox-label" scope="row" |Successor | class="infobox-data" |[[Xiaomi Mi 1S]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |Type | class="infobox-data" |[[Smartphone]] |- ! class="infobox-label" scope="row" |Dimensions | class="infobox-data" |125&nbsp;mm (4.9&nbsp;in) H <br /><br /> 63&nbsp;mm (2.5&nbsp;in) W <br /><br /> 11.9&nbsp;mm (0.47&nbsp;in) D |- ! class="infobox-label" scope="row" |Mass | class="infobox-data" |149&nbsp;g (5.3&nbsp;oz) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Mobile operating system|Operating system]] | class="infobox-data" |Original: [[MIUI V2.3]] (Android 2.3 Gingerbread), Current: [[MIUI V5]] (Android 4.1 Jelly Bean) |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Central processing unit|CPU]] | class="infobox-data" |[[Qualcomm]] MSM8260, MSM8660 (CDMA2000 version for China Telecom) [[Snapdragon (system on chip)|Snapdragon]] S3 Dual Core @ 1.5GHz / S3 Dual Core @ 1.7GHz for MI-OneS |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Graphics processing unit|GPU]] | class="infobox-data" |Adreno 220 |- ! class="infobox-label" scope="row" |Memory | class="infobox-data" |1GB RAM |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Battery (electricity)|Battery]] | class="infobox-data" |1930mAh |- ! class="infobox-label" scope="row" |Display | class="infobox-data" |Sharp Inc. LCD 4.0in @ 480px x 854px (245 ppi) 16M colors (Toshiba for part/all the later production) |- ! class="infobox-label" scope="row" |Rear [[Camera phone|camera]] | class="infobox-data" |8 Megapixels F2.4 Lens, 1080p/30fps video recording |- ! class="infobox-label" scope="row" |[[Front-facing camera|Front camera]] | class="infobox-data" |2 Megapixels |- ! class="infobox-label" scope="row" |Connectivity | class="infobox-data" |([[Bluetooth]]: AVRCP, A2DP, [[OBEX]]) ([[WiFi]]: 802.11 b/g/n) |- ! class="infobox-label" scope="row" |Data inputs | class="infobox-data" |Touch screen |} '''Xiaomi Mi1''', (pir caran wekî têlefonê Xiaomi tê binav kirin) , <ref>{{Cite web|url=http://www.xiaomi.com/goods/1016|title=小米帐户 - 登录|publisher=Xiaomi.com|access-date=2013-07-28}}</ref> têlefonek bilind a [[Android]]ê ye ku ji hêla [[Xiaomi]] ve hatiye sêwirandin. Sîstema bikaranîna Qualcomm [[Snapdragon|Snapdragon S3]] (dualî, 1.5) bikar tîne&nbsp;GHz) wekî CPU-ya wê û Adreno 220 wekî GPU-ya wê. <ref>{{Cite news|url=http://www.chinadaily.com.cn/kindle/2011-08/19/content_13151719.htm|title=Xiaomi Phone faster, cheaper than iPhone4|date=2011-08-19|website=[[China Daily]]|access-date=2011-08-23}}</ref> == Binêre == * [[Xiaomi]] * MIUI * Berhevdana smartphones == Çavkanî == {{Çavkanî}} 96hg86vdob4diz34r9qnqthpvql8v80 3 129175 1095539 2022-08-17T15:58:22Z Penaber49 39672 Rûpel bi "{{Xêrhatin}}" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Xêrhatin}} fl8k12ky2i6dqxh39d43is9ahiepuay 1095545 1095539 2022-08-17T16:18:49Z Penaber49 39672 /* Afirandina gotaran */ beşeke nû wikitext text/x-wiki {{Xêrhatin}} == Afirandina gotaran == {{Silav|Sazo28}}, spas ji bo tevkariyên teyê jibo wîkîpediya kurdî. Min gotarên ku te nivîsandiye kontrol kir di derbarê wergeran de gelek kêmasî hene. Bêje yan naverokên ku wergeran hatine nivîsandin, divê mirov carek din van bêje û naverokan sererast bike. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 16:18, 17 tebax 2022 (UTC) 139t9djg1gidaoswrmi66hqwpo6avvo 1095546 1095545 2022-08-17T16:19:53Z Penaber49 39672 /* Afirandina gotaran */ wikitext text/x-wiki {{Xêrhatin}} == Afirandina gotaran == {{Silav|Sazo28}}, spas ji bo tevkariyên teyê jibo wîkîpediya kurdî. Min gotarên ku te nivîsandiye kontrol kir di derbarê wergeran de gelek kêmasî hene. Bêje yan naverokên ku bi wergeran hatine nivîsandin, divê mirov carek din van bêje û naverokan sererast bike. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 16:18, 17 tebax 2022 (UTC) ln34dvl33yz1x27ler0zrghf41lqbzv 0 129176 1095549 2022-08-17T17:24:05Z Penaber49 39672 Rûpel bi "{{Taxobox | image = Rufous Crowned Sparrow A.r. eremoeca Texas.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Passerellidae]] | subfamilia = | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek çûkên biçûk e ku ji..." hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Rufous Crowned Sparrow A.r. eremoeca Texas.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Passerellidae]] | subfamilia = | genus = '''''Aimophila''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Aimophila''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Passerellidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] [[en:Aimophila]] efukrsiz4xoybn7nnl15nzyduvmgcqf 1095619 1095549 2022-08-18T00:11:21Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Rufous Crowned Sparrow A.r. eremoeca Texas.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Passerellidae]] | subfamilia = | genus = '''''Aimophila''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Aimophila''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Passerellidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] 9moizi7hs6yhgdqjrdnxu2uwvcksqho 0 129177 1095550 2022-08-17T17:28:28Z Penaber49 39672 Rûpel bi "{{Taxobox | image = Woodduck95.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Anseriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Anatidae]] | subfamilia = | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek teyran e ku ji famîleya ''[[Anatidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite we..." hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Woodduck95.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Anseriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Anatidae]] | subfamilia = | genus = '''''Aix (teyr)''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Aix (teyr)''''', celebek teyran e ku ji famîleya ''[[Anatidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] [[en:Aix (bird)]] etsp5de66q0ool6lbyueccigusokw7n 1095551 1095550 2022-08-17T17:29:01Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Woodduck95.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Anseriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Anatidae]] | subfamilia = | genus = '''''Aix''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Aix''''', celebek teyran e ku ji famîleya ''[[Anatidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] [[en:Aix (bird)]] s2i6u7mho5qvqi8c5jftlw7kgibvg6i 1095618 1095551 2022-08-18T00:11:19Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Woodduck95.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Anseriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Anatidae]] | subfamilia = | genus = '''''Aix''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Aix''''', celebek teyran e ku ji famîleya ''[[Anatidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] hn6t64exz31lvf7bs65dho0emauxsys 0 129178 1095552 2022-08-17T17:33:02Z Penaber49 39672 Rûpel bi "{{Taxobox | image = CalleneTurdinusKeulemans.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Muscicapidae]] | subfamilia = | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''Mus..." hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = CalleneTurdinusKeulemans.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Muscicapidae]] | subfamilia = | genus = '''''Akalat''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Akalat''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Muscicapidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] [[en:Akalat]] pnd1ch2a681ufw4aqhjwxp738xv1ye5 1095617 1095552 2022-08-18T00:11:18Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = CalleneTurdinusKeulemans.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Muscicapidae]] | subfamilia = | genus = '''''Akalat''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Akalat''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Muscicapidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] pbj0ckn5j1fil6algbmrrqxblqd8v5e 0 129179 1095553 2022-08-17T17:34:56Z Penaber49 39672 Rûpel bi "{{Taxobox | image = Hemignathus obscurus1.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Fringillidae]] | subfamilia = | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''Fringi..." hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Hemignathus obscurus1.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Fringillidae]] | subfamilia = | genus = '''''Akialoa''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Akialoa''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Fringillidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] [[en:Akialoa]] ts49hvjpuvafu8csjujklm2kkeo6m1u 1095616 1095553 2022-08-18T00:11:17Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Hemignathus obscurus1.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Fringillidae]] | subfamilia = | genus = '''''Akialoa''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Akialoa''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Fringillidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] dpf9yl5tjlt3v00mxzujzsd945bfhv6 0 129180 1095554 2022-08-17T17:39:36Z Penaber49 39672 Rûpel bi "{{Taxobox | image = Greater Hoopoe Lark - Kutch, crop.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Alaudidae]] | subfamilia = | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya '..." hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Greater Hoopoe Lark - Kutch, crop.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Alaudidae]] | subfamilia = | genus = '''''Alaemon''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Alaemon''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Alaudidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] [[en:Alaemon]] 7uyf1jzfzmq92aecm1l25cst5j3rgae 1095615 1095554 2022-08-18T00:11:15Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Greater Hoopoe Lark - Kutch, crop.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Alaudidae]] | subfamilia = | genus = '''''Alaemon''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Alaemon''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Alaudidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] 8el9adxy2fo8icvdy1mn3t7gdn06jt7 0 129181 1095556 2022-08-17T19:30:12Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1070538725|Ajitnagar]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh | wêne = | bilindahî m = | utc offset1 = +5:30 | koda postayê = }} '''Ajitnagar''' gundek e, dikeve devare Araria  ya bajarê Bihar  li Hindistanê de.  Li gorî serjimariya Hindistanê ya 2011, nifûsa gund bi giştî 957 kes bûn. Rêjeya xwendin û nivîsandinê li gund nisbeten zêde ye û digihîje %70,92. <ref>{{Cite web|url=http://censusindia.gov.in/2011census/dchb/DCHB_Village_Release_1000.xlsx|title=2011 Indian Census official table of Bihar Villages|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> == Çavkanî == [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] nn9rrnemcrf08atxgkz2gt4r56h3ewz 0 129182 1095557 2022-08-17T19:34:04Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/906273608|Amauna, Araria]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh | wêne = | bilindahî m = | utc offset1 = +5:30 }} '''Amauna''' gundek e, dikeve bloka Forbesganj a devar Araria li eyaleta Bihar a [[Hindistan|Hindistanê]] de. == Çavkanî == {{Çavkanî}} sq1bysebp42sf1idsmjjejhiyk9zuea 0 129183 1095558 2022-08-17T19:40:44Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1021970494|Bakainia]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki '''Bakainia''' gundek e, dikeve devara Ghazipur, Uttar Pradesh, Hindîstan de. <ref>{{Cite web|url=http://www.brandbharat.com/english/up/districts/Ghazipur/GHAZIPUR_BHADAURA_BAKAINIA_BAKAINIA.html|title=List of Villages in Ghazipur district, Uttarapradesh.|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.brandbharat.com/english/up/districts/Ghazipur/GHAZIPUR_BHADAURA_BAKAINIA_BAKAINIA.html|title=Bakainia village, Bhdaura block, Ghazipur|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://study4sure.com/general-info/villages/uttar-pradesh/ghazipur/village-list.php?village=Bakainia|title=Bakainia village of Ghazipur District, UttarPradesh|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref>{{Agahîdank wargeh|<!-- rainfall ={{cvt|1155|mm}}--> | wêne = | bilindahî m = 72 | utc offset1 = +5:30 }} == Çavkanî == {{Çavkanî}} oh2fenf0wog22rbm6wmx7hlefeuohv6 1095570 1095558 2022-08-17T20:08:15Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane |<!-- rainfall ={{cvt|1155|mm}}--> | wêne = | bilindahî m = 72 | utc offset1 = +5:30 }} '''Bakainia''' gundek e ku dikeve devara [[Ghazipur]], [[Uttar Pradesh]], [[Hindistanê]]. <ref>{{Cite web|url=http://www.brandbharat.com/english/up/districts/Ghazipur/GHAZIPUR_BHADAURA_BAKAINIA_BAKAINIA.html|title=List of Villages in Ghazipur district, Uttarapradesh.|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.brandbharat.com/english/up/districts/Ghazipur/GHAZIPUR_BHADAURA_BAKAINIA_BAKAINIA.html|title=Bakainia village, Bhdaura block, Ghazipur|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://study4sure.com/general-info/villages/uttar-pradesh/ghazipur/village-list.php?village=Bakainia|title=Bakainia village of Ghazipur District, UttarPradesh|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Hindistan]] 7zxz4y2zu2jtn9kbxs4szuucyubuo23 1095572 1095570 2022-08-17T20:10:43Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane | dûgel = Hindistan |<!-- rainfall ={{cvt|1155|mm}}--> | wêne = | bilindahî m = 72 | utc offset1 = +5:30 }} '''Bakainia''' gundek e ku dikeve devara [[Ghazipur]], [[Uttar Pradesh]], [[Hindistanê]]. <ref>{{Cite web|url=http://www.brandbharat.com/english/up/districts/Ghazipur/GHAZIPUR_BHADAURA_BAKAINIA_BAKAINIA.html|title=List of Villages in Ghazipur district, Uttarapradesh.|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.brandbharat.com/english/up/districts/Ghazipur/GHAZIPUR_BHADAURA_BAKAINIA_BAKAINIA.html|title=Bakainia village, Bhdaura block, Ghazipur|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://study4sure.com/general-info/villages/uttar-pradesh/ghazipur/village-list.php?village=Bakainia|title=Bakainia village of Ghazipur District, UttarPradesh|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Hindistan]] 2qe01alkdftosi0orraxnet3cyud5qg 1095575 1095572 2022-08-17T20:12:36Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane | dûgel = Hindistan |<!-- rainfall ={{cvt|1155|mm}}--> | wêne = | bilindahî m = 72 | utc offset1 = +5:30 }} '''Bakainia''' gundek e ku dikeve devara [[Ghazipur]], [[Uttar Pradesh]], [[Hindistanê]]. <ref>{{Cite web|url=http://www.brandbharat.com/english/up/districts/Ghazipur/GHAZIPUR_BHADAURA_BAKAINIA_BAKAINIA.html|title=List of Villages in Ghazipur district, Uttarapradesh.|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.brandbharat.com/english/up/districts/Ghazipur/GHAZIPUR_BHADAURA_BAKAINIA_BAKAINIA.html|title=Bakainia village, Bhdaura block, Ghazipur|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://study4sure.com/general-info/villages/uttar-pradesh/ghazipur/village-list.php?village=Bakainia|title=Bakainia village of Ghazipur District, UttarPradesh|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|url-status=live|access-date=}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{kurt}} [[Kategorî:Hindistan]] hbkza4s3nk1ac78gz2nawo33dcneh14 0 129184 1095562 2022-08-17T19:48:06Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1039523690|Balua, Ghazipur]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki  {{Agahîdank wargeh | wêne = | bilindahî m = | utc offset1 = +5:30 }} '''Balua''' - gundekî piçûk e, dikeve peravê bakurê çemê Ganges, li nêzî Birpur li devardariya Ghazipur, Uttar Pradesh, ye.  Gund erdekî çandiniyê ye, û ku nifûsa wê hindik e. == Çande == === Perestgehên === Li gund gelek perestgeh û mizgeft hene. == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] 5rgoq3aqw6o1akmtilrk2hlt8pcynvj 1095563 1095562 2022-08-17T19:49:15Z Azaddiyarbekir 52190 wikitext text/x-wiki  {{Agahîdank wargeh | wêne = | bilindahî m = | utc offset1 = +5:30 }} '''Balua''' - gundekî piçûk e, dikeve peravê bakurê çemê Ganges, li nêzî Birpur li devardariya Ghazipur, Uttar Prades ye.  Gund wek erdekî çandiniyê ye, û nifûsa wan hindik in. == Çande == === Perestgehên === Li gund gelek perestgeh û mizgeft hene. == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] nt6d1x4vo13cbfo0dwj9ztts6rpddrr 0 129185 1095565 2022-08-17T19:54:29Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1055599659|Bansbari]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh | wêne = | wêneyê ala = | wêne binnivîs = | wêneyê nexşe = | jêrenotên gelhe = Religions | gelhe bajarvanî = [[Hindu]] <!-- General information -->| utc offset = +5:45 | bilindahî m = <!-- Area/postal codes & others --> }} '''Bansbarî''' ( Nepali ) [[Gund|gundek]] e, dikeve devardariya Sindhupalchok li devera Bagmati ya navendî ya [[Nepal|Nepalê de]] . Di serjimêriya 1991 ya Nepalê de, nifûsa wan 4474 kes bûn. û li gund 827 xanî hebûn. <ref>{{Cite web|url=http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|title=Nepal Census 2001|website=Nepal's Village Development Committees|publisher=[[Digital Himalaya]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20081012163506/http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|archive-date=October 12, 2008|url-status=dead|access-date=2008-08-24}}</ref> == Çavkanî == <references /> {{Sindhulpalchok District}} [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] fvmwoni5fs74b70qz3256m6yxjlgrxe 1095566 1095565 2022-08-17T19:55:45Z Azaddiyarbekir 52190 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh | wêne = | wêneyê ala = | wêne binnivîs = | wêneyê nexşe = | jêrenotên gelhe = Religions | gelhe bajarvanî = [[Hindu]] <!-- General information -->| utc offset = +5:45 | bilindahî m = <!-- Area/postal codes & others --> }} '''Bansbarî''' ( Nepali ) [[Gund|gundek]] e, dikeve devardariya Sindhupalchok li devera Bagmati ya navendî ya [[Nepal|Nepalê de]] . Di serjimêriya 1991 ya Nepalê de, nifûsa wan 4474 kes bûn. Û di gund de 827 xanî hebûn. <ref>{{Cite web|url=http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|title=Nepal Census 2001|website=Nepal's Village Development Committees|publisher=[[Digital Himalaya]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20081012163506/http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|archive-date=October 12, 2008|url-status=dead|access-date=2008-08-24}}</ref> == Çavkanî == <references /> {{Sindhulpalchok District}} [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] 2jeq8z2wvc0rpkrwfcpezzu0j6szfw5 0 129186 1095588 2022-08-17T21:19:49Z Mahbobehrostami2022 51689 Rûpel bi "{{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejma..." hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = Rotek | logo = [[Wêne:Rotek_company.jpg‎|250px]] | screenshot = | binnivîs = | ziman = | avabûn = [[tehran]], ([[4. april]] [[2019]]) | avaker = [[Mecîd Ghorbanî]] (Executive Chairman og gründer)<br />[[Mecîd Ghorbanî]] (gründer)<br />[[Sîna Taherî]] (CEO) | gerû = | xwedî = | destpekir = [[tehran]] | hejmara_karkêran = | dirûşm = Rotek | malper = [https://rotecgroup.com www.rotecgroup.com] }} '''''Şîrketa Rotek''''' di sala 2009an de bi xizmet û tamîrkirina makîneyên birrîna lazer û gravurkirinê hatiye damezrandin.<ref>[https://www.mehrnews.com/news/5402767/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%DA%A9%D8%A7%DA%A9%DB%8C-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%88%DA%86%DA%A9 Makîneya gravurkirina lazerê ya piçûk] Ajansa Nûçeyan a Mehr. Di 18ê Tîrmeha 2022an de hatiye standin</ref><ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1621357/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8 Di pîşesaziya çêkirina nîşanan de karanîna makîneya birrîna lazerê çi ye?] Nûçeyên serhêl. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref><ref>[https://www.borna.news/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B1%D9%BE%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%A7%DA%98-162/1327956-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D9%84%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%88%D9%85 Birîna lazerê ya aluminium] Ajansa Nûçeyan a Brena Di 18ê Tîrmehê de hatiye standin2022</ref> ==Çalakî== Şîrketa Rotec di sala 2019an de dest bi [[çalakiya]] xwe kir û di sala 2013an de [[amûrên]] lazerê yên bi sêwirana nû di bin marqeya ROTEC de derxist bazarê.<ref>[https://www.ilna.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%87%D8%A7-206/1147366-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AC%D9%88%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C Makîneya welding laser Ilana]Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> Di sala 2013-an de, ew karibû di lazerên CO2 de bixebite û bi guhertinên bingehîn re, di nav çend salan de karûbar bi dest xist.<ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3842160-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%84%D8%A7%D8% Makîneya qutkirina lazerê ya ji bo gomê maqûl] Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref><ref>[https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%88%D8%A8-%DA%AF%D8%B1%D8%AF%DB%8C-96/3816235-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D9%86%D8%B9%D8%AA-%D9%85%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8 Di pîşesaziya makîneyên avahîsaziyê de qutkirina lazerê]Aboriya cîhanî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hatiye standin</ref><ref>[https://news.akhbarrasmi.com/news/140008105503317501/%D8%AF%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D8%B4-%D9%84%DB%8C%D8%B2%D8%B1%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%AA%DA%A9-%D9%88-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%93%D9%86/ Makîneya birrîna lazerê Rotek û serîlêdanên w]ê. Nûçeyên fermî. Di 18ê Tîrmeha 2022-an de hate wergirtin</ref> == Girêdanên derve == * [https://itsca-brokers.com Malpera sereke] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî: Îranî]] [[Kategorî:Şirket]] [[Kategorî:Şirketên Îranî]] 6nwd63u8he40ljf7n24mgcw7x1gn9a2 0 129187 1095590 2022-08-17T21:59:52Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1038836156|Bardaha]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh | wêne = | wêneyê nexşe = Hilauli block map.png | bilindahî m = | utc offset1 = +5:30 }} '''Bardaha''' gundek e, dikeve bloka Hilauli ya devardariya Unnao, Uttar Pradesh, [[Hindistan|Hindistan de]] . <ref name="Census 2011">{{Cite web|url=https://censusindia.gov.in/2011census/dchb/UPA.html|title=Census of India 2011: Uttar Pradesh District Census Handbook - Unnao, Part A (Village and Town Directory)|website=Census 2011 India|pages=373–89|access-date=11 July 2021}}</ref> Di sala 2011 de, nifûsa gûnd 2,529kes bûn . <ref name="Census 2011" /> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] bajrrazrnrm4wqvqhiqfxlb5b09vw6j 0 129188 1095592 2022-08-17T22:02:59Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1015093294|Bazidpur]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh | wêne = | wêneyê nexşe = | bilindahî m = | utc offset1 = +5 }} '''Bazidpur''' bajarok e. Dikeve Encûmena Yekîtiyê ya devardariya Kasur di parêzgeha Punjab a [[Pakistan|Pakistanê]] de. <ref>[http://www.nrb.gov.pk/lg_election/union.asp?district=14&dn=Kasur Tehsils & Unions in the District of Kasur - Government of Pakistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110807195906/http://www.nrb.gov.pk/lg_election/union.asp?district=14&dn=Kasur|date=August 7, 2011}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] kjl1z6kg0yhmik67wgp0c3c141pawbh 0 129189 1095594 2022-08-17T22:06:01Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/975883090|Behari]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki '''Behari''' an Bihari gundek de, dikeve devardariya Muzaffarnagar, Uttar Pradesh Hindistan de. Û Di vî gundî de Seyîdên Şîa dijîn. Seyîdên Şîa yên vî gundî Zeydî ne ku ji Îranê hatine Hindistanê ye. Beharî gundekî pir kevn e. Behari li Uttar Pradesh li bakurê rojavayê Hindistanê ye. == Binêre jî == * Biharî (cudakirin) * Bahariye (cudakirin) mg989lbjy20hrt09zmk2uk78xo1l2kh 1095595 1095594 2022-08-17T22:06:46Z Azaddiyarbekir 52190 wikitext text/x-wiki '''Behari''' an '''Bihari''' gundek e, dikeve devardariya Muzaffarnagar, Uttar Pradesh Hindistan de. Û Di vî gundî de Seyîdên Şîa dijîn. Seyîdên Şîa yên vî gundî Zeydî ne ku ji Îranê hatine Hindistanê ye. Beharî gundekî pir kevn e. Behari li Uttar Pradesh li bakurê rojavayê Hindistanê ye. == Binêre jî == * Biharî (cudakirin) * Bahariye (cudakirin) b89nruh1981iy8we8cqr9upi06u2dzq 0 129190 1095596 2022-08-17T22:09:23Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/964737038|Belgachhi]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh|<!-- Politics --> | wêne = | wêneyê ala = | wêne binnivîs = | wêneyê nexşe = | utc offset = +5:45 | bilindahî m = <!-- Area/postal codes & others --> }} '''Belgachhi''' komîteyek pêşkeftina gund e li Navçeya Mahottari li Zona Janakpur ya başûrê rojhilatê [[Nepal|Nepalê]] . Di serjimêriya 1991-ê ya Nepalê de, nifûsa gûnd 4377 kes bûn. <ref>{{Citation|title=Nepal Census 2001|url=http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081012163506/http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|url-status=dead|journal=Nepal's Village Development Committees|publisher=[[Digital Himalaya]]|access-date=15 November 2009|archivedate=12 October 2008}}.</ref> == Çavkanî == <references /> [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] o28q8e3lgetx1rdtx2cjd19wrr62qwx 0 129191 1095598 2022-08-17T22:12:30Z Azaddiyarbekir 52190 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1099592117|Emmy Awards]]" wikitext text/x-wiki {{Agahîdank xelat}} '''Xelatên Emmy''', an '''Emmys''', rêzek berfereh a xelatan in ji bo hêjayiya hunerî û teknîkî di televîzyona Dewletên Yekbûyî de . ''Emmy'' yek ji çar xelatên sereke yên Amerîkî ji bo hunerên performansê û şahiyê tê hesibandin - yên din [[Grammy]] (ji bo muzîkê), Oscar (Xelata Akademiyê, ji bo fîlimê), û Tony ji bo şanoyê (sahnê). <ref>{{Cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/learningenglish/newsenglish/witn/2007/09/070917_emmy.shtml|title=BBC Learning English &#124; Emmy awards|date=September 17, 2007|publisher=Bbc.co.uk|access-date=February 23, 2013}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.bbc.co.uk/worldservice/learningenglish/newsenglish/witn/2007/09/070917_emmy.shtml "BBC Learning English &#x7C; Emmy awards"]. Bbc.co.uk. September 17, 2007<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">February 23,</span> 2013</span>.</cite></ref> Peykera Emmy, ku jineke bi bask ku atomek girtiye nîşan dide, bi navê "immy", têgehek nefermî ji bo lûleya ortîkonê ya wêneyê ku di kamerayên televîzyonê yên destpêkê de gelemperî bû, tê nav kirin. <ref name="emmyHistory">{{Cite web|url=http://www.emmys.com/content/history-emmy-1940s|title=A History of Emmy – The 1940s|publisher=[[Academy of Television Arts & Sciences]]|access-date=January 24, 2017}}</ref> <ref name="History of the Emmy Statue">{{Cite web|url=http://www.emmys.tv/awards/history-emmy-statuette|title=History of the Emmy Statue|last=Award|first=Emmy|website=NATAS History|publisher=NATAS|access-date=September 17, 2011}}</ref> shhdjfjfjfjjfjfj rhufhdhrh euhfhrur urhdhhrir urhrurhrb udhrhrbrh eidhhrudhr iebdifhr f971nw2d8ovyo1lqir1rg0h7uhp9a94 1095599 1095598 2022-08-17T22:13:35Z Azaddiyarbekir 52190 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank xelat}} '''Xelatên Emmy''', an '''Emmys''', rêzek berfereh a xelatan in ji bo hêjayiya hunerî û teknîkî di televîzyona Dewletên Yekbûyî de . ''Emmy'' yek ji çar xelatên sereke yên Amerîkî ji bo hunerên performansê û şahiyê tê hesibandin - yên din [[Grammy]] (ji bo muzîkê), Oscar (Xelata Akademiyê, ji bo fîlimê), û Tony ji bo şanoyê (sahnê). <ref>{{Cite web|url=http://www.bbc.co.uk/worldservice/learningenglish/newsenglish/witn/2007/09/070917_emmy.shtml|title=BBC Learning English &#124; Emmy awards|date=September 17, 2007|publisher=Bbc.co.uk|access-date=February 23, 2013}}</ref> Peykera Emmy, ku jineke bi bask ku atomek girtiye nîşan dide, bi navê "immy", têgehek nefermî ji bo lûleya ortîkonê ya wêneyê ku di kamerayên televîzyonê yên destpêkê de gelemperî bû, tê nav kirin. <ref name="emmyHistory">{{Cite web|url=http://www.emmys.com/content/history-emmy-1940s|title=A History of Emmy – The 1940s|publisher=[[Academy of Television Arts & Sciences]]|access-date=January 24, 2017}}</ref> <ref name="History of the Emmy Statue">{{Cite web|url=http://www.emmys.tv/awards/history-emmy-statuette|title=History of the Emmy Statue|last=Award|first=Emmy|website=NATAS History|publisher=NATAS|access-date=September 17, 2011}}</ref> == Çavkanî == 48u60ufls6xb983ebiif0tj15dr958p 0 129192 1095603 2022-08-17T22:16:31Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/998003100|Belwa]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh | utc offset1 = +5:30 }} '''Belwa''' gundek e, dikeve devardariya Jodhpur a Rajasthan de. 80 km dûrî qeymeqamtiyê wirê ye. == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] euo1yu5wt51j9oojiyvw0ppdiphxq2p 0 129193 1095604 2022-08-17T22:19:41Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/921756877|Bokra]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh | wêne = | wêneyê nexşe = | bilindahî m = | utc offset1 = +5 }} '''Bokra''' meclîsa sendîkayê ye li herêma paytexta Îslamabadê gdhjdhd jdjdjfuf udidur urudjfj didj ya [[Pakistan|Pakistanê]] . <ref>{{Cite web|url=https://www.politicpk.com/islamabad-union-council-list/|title=Islamabad Union Council List اسلام آباد کی یونین کونسلز|last=|first=|date=|website=Politic|archive-url=|archive-date=|access-date=3 February 2019}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://fafen.org/wp-content/uploads/2016/08/FAFEN-ICT-Local-Government-Election-Obseravtion-Report.pdf|title=Islamabad capital territory|last=|first=|date=|website=Free and Fair Election Network|archive-url=|archive-date=|access-date=3 February 2019}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}}{{Neighbourhoods of Islamabad}} 2z4jwes4zr512hjs4ix36taclpdmdux 1095605 1095604 2022-08-17T22:20:10Z Azaddiyarbekir 52190 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh | wêne = | wêneyê nexşe = | bilindahî m = | utc offset1 = +5 }} '''Bokra''' meclîsa sendîkayê ye li herêma paytexta Îslamabadê ya [[Pakistan|Pakistanê]] . <ref>{{Cite web|url=https://www.politicpk.com/islamabad-union-council-list/|title=Islamabad Union Council List اسلام آباد کی یونین کونسلز|last=|first=|date=|website=Politic|archive-url=|archive-date=|access-date=3 February 2019}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://fafen.org/wp-content/uploads/2016/08/FAFEN-ICT-Local-Government-Election-Obseravtion-Report.pdf|title=Islamabad capital territory|last=|first=|date=|website=Free and Fair Election Network|archive-url=|archive-date=|access-date=3 February 2019}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}}{{Neighbourhoods of Islamabad}} 19th9lvd577zyimtfkvcdeihbtm66r5 0 129194 1095606 2022-08-17T22:22:39Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/956752099|Budhi]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh|<!-- Politics --> | wêne = | wêneyê ala = | wêne binnivîs = | wêneyê nexşe = <!-- NepalKapilbastuDistrictmap.png --> | utc offset = +5:45 | bilindahî m = <!-- Area/postal codes & others --> }} '''Budhi''' komîteyek pêşkeftina gund e, di devardariya [[Kapilvastu]] li Zona Lumbini ya başûrê [[Nepal|Nepalê]] . Di serjimêriya sala 1991-ê ya Nepalê de nifûsa gûnd 5871 kes bûn. <ref>{{Cite web|url=http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|title=Nepal Census 2001|website=Nepal's Village Development Committees|publisher=[[Digital Himalaya]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20081012163506/http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|archive-date=12 October 2008|url-status=dead|access-date=14 December 2008}}</ref> == Çavkanî == <references /> [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] 891tc1a8pf0rc9xi4hezk2t6mp6l4dn 0 129195 1095607 2022-08-17T22:27:29Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1052124084|Dehti]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki '''Dehtî''' gundek e, dikeve devardariya Araria, Bihar, Hindistanê . Piraniya nifûsê ji Şêx biraderî ne, yên din Şêxra ne û bi zaravayê Şêxra diaxivin. Piraniya kesên xwenda bi [[Zimanê urdû|Urdu]] û Hindustanî jî dikarin biaxivin. == Çavkanî == {{Çavkanî}} r7is9xwq6exe7v7pt1u65aaaaew8irq 0 129196 1095608 2022-08-17T22:30:29Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/959545820|Dumari]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh|<!-- Politics --> | wêne = | wêneyê ala = | wêne binnivîs = | wêneyê nexşe = | utc offset = +5:45 | bilindahî m = <!-- Area/postal codes & others --> }} '''Dumari''' komîteyek pêşkeftina gund e, dikeve devardariya Siraha li Zona Sagarmatha ya başûrê rojhilatê [[Nepal|Nepalê]] . Di dema serjimêriya sala 1991-ê ya Nepalê de nifûsa wan 2947 kes bûn. <ref>{{Cite web|url=http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|title=Nepal Census 2001|website=Nepal's Village Development Committees|publisher=[[Digital Himalaya]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20081012163506/http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|archive-date=12 October 2008|url-status=dead|access-date=17 November 2012}}</ref> == Çavkanî == <references /> [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] on3oqjni6agxh7oseas9gnb6ixdu5xh 0 129197 1095609 2022-08-17T22:33:35Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/770959720|Girdə]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Koord|40|38|N|48|18|E}}<templatestyles src="Module:Coordinates/styles.css"></templatestyles>{{Koord|40|38|N|48|18|E}}{{Agahîdank wargeh | utc offset = +4 | bilindahî m = }} '''Girdə''' gundekê devardariya Agsu ya [[Azerbaycan|Azerbaycanê]] ye. Gundê girêdayî şaredariya Gurcuvanê ye. <ref>{{Cite web|url=http://www.belediyye.org/index.php?con=qanun&bkod=3637|title=Belediyye Informasiya Sistemi|language=Azerbaijani|archive-url=https://web.archive.org/web/20080924083213/http://www.belediyye.org/index.php?con=qanun&bkod=3637|archive-date=September 24, 2008}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} 22q6k32emnbse67fvzjperfmr7antor 0 129198 1095610 2022-08-17T22:35:42Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/932419938|Gopipur]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh | wêne = | utc offset1 = +5:30 }} '''Gopipur''' gundekê devardariya Suriyawan bloka Sant Ravidas Nagar li eyaleta Uttar Pradesh a [[Hindistan|Hindistanê]] de. == Çavkanî == {{Çavkanî}} b98kupypxe5wcr31pp0n7lcz1hdofbs 0 129199 1095611 2022-08-17T22:37:32Z Azaddiyarbekir 52190 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1048478883|Gunwanti, Bihar]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh | wêne = | bilindahî m = | utc offset1 = +5:30 }} '''Gunwanti''' gundekê Hindistanê ye, ku dikeve Raniganj Block devardariya Araria, Bihar, de. <ref>{{Cite web|url=http://censusindia.gov.in/2011census/dchb/Bihar.html|title=Census of India Website : Office of the Registrar General & Census Commissioner, India}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] s7qtgr6hwhym5w0o25aji8h0cl97qo8 1095625 1095611 2022-08-18T08:07:40Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane |dûgel = Hindistan |welat = Bihar |nav = Gunwanti |wargeh = |wêne = |wêne sernûçe = }} '''Gunwanti''' gundekî Hindistanê ye ku dikeve [[Araria]], [[Bihar]]ê. <ref>{{Cite web|url=http://censusindia.gov.in/2011census/dchb/Bihar.html|title=Census of India Website : Office of the Registrar General & Census Commissioner, India}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{kurt}} [[Kategorî:Hindistan]] o0baxswkj1kgim4outp604boneqf1m1 1095626 1095625 2022-08-18T08:09:13Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane |dûgel = Hindistan |welat = |nav = Gunwanti |wargeh = |wêne = |wêne sernûçe = }} '''Gunwanti''' gundekî Hindistanê ye ku dikeve [[Araria]], [[Bihar]]ê. <ref>{{Cite web|url=http://censusindia.gov.in/2011census/dchb/Bihar.html|title=Census of India Website : Office of the Registrar General & Census Commissioner, India}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{kurt}} [[Kategorî:Hindistan]] ohuyuyqxl4b3f7kcjer2nfd85g6gfja 1095627 1095626 2022-08-18T08:09:42Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane |dûgel = Hindistan |welat = |nav = Gunwanti |wargeh = |wêne = |wêne sernûçe = }} '''Gunwanti''' gundekî Hindistanê ye ku dikeve herêma [[Araria]], [[Bihar]]ê. <ref>{{Cite web|url=http://censusindia.gov.in/2011census/dchb/Bihar.html|title=Census of India Website : Office of the Registrar General & Census Commissioner, India}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{kurt}} [[Kategorî:Hindistan]] 6nx7dj3h8vt0g51tl5ayy2o6k55u3fo 1095628 1095627 2022-08-18T08:12:20Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane |dûgel = Hindistan |navçe = Araria, Bihar |nav = Gunwanti |wargeh = |wêne = |wêne sernûçe = }} '''Gunwanti''' gundekî Hindistanê ye ku dikeve herêma [[Araria]], [[Bihar]]ê. <ref>{{Cite web|url=http://censusindia.gov.in/2011census/dchb/Bihar.html|title=Census of India Website : Office of the Registrar General & Census Commissioner, India}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{kurt}} [[Kategorî:Hindistan]] 4k84im7dfald9qbn04jvl5y8adfg0ak 0 129200 1095630 2022-08-18T08:17:56Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Bihar]] weke [[Bihar (demsal)]] guhert wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Bihar (demsal)]] 1q312t6kfyk0zzwp6sqnz8t5sipsgpf 1095631 1095630 2022-08-18T08:20:43Z MikaelF 935 Beralîkirin ji bo [[Bihar (demsal)]] hate jêbirin. wikitext text/x-wiki {{Cudakirin}} *[[Bihar (demsal)]] *[[Bihar, Hindistan]] h7hz7xxh7xnzd75142dmnvrgwyq9q5m