Wîkîpediya kuwiki https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîpediya Gotûbêja Wîkîpediyayê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê Portal Gotûbêja portalê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 10 1095758 1095574 2022-08-20T10:11:55Z Mohajeer 15290 /* Serhildana Şêx Ubeydela (1880) */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Rapora Islahetê ya Reşkotaniyan (1890) === Ev raporte ji aliyê Salih Safî Paşa ve ji bo ıslahetkirina eşîra Reşkotan hatiye çêkirin. ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ==== Serhildana Elî Batı (gulan 1918) ==== Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. ==== Rûdana Elî Galîb û eşîrên kurdan (xizîran 1919) ==== ==== Serhildana Cemîlê Çeto (7ê çileya 1920-20 nîsana 1920) ==== Cemîlê Çeto serokeşîrê Pêncinariyan bû li herêma [[Misirc]]ê. ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ==== Serhildana Eşîra Millî (1 xizîran 1920) ==== ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Serhildana Qoçgirîyê (adara 1921ê)==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] 69lfl0s9xkghfyib7w4qmm5en590mi0 1095759 1095758 2022-08-20T10:12:15Z Mohajeer 15290 /* Rapora Islahetê ya Reşkotaniyan (1890) */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} '''Dîroka Kurdistanê'''<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:destpêk</ref>, dîroka Kurdistanê ye ku yek ji welat ên herî kevnarê [[Rojhilata Navîn|rojhilata navîn]] e. [[Kurdistan]], welatekî jeo-çandî yê li [[rojhilata navîn]] e ku piranî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir dijîn û di [[Dîrok|dîrokê]] de, hemî [[çand]], [[Zimanê kurdî|ziman]] nasnameya neteweyî ya [[Kurd|Kurdan]] li vir hatiye damezrandin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/646789877|title=Jewish subjects and their tribal chieftains in Kurdistan : a study in survival|last=Zaken|first=Mordechai|date=2007|publisher=Brill|isbn=978-90-474-2212-9|location=Leiden|oclc=646789877}}</ref> 2 hezarsala berî zayînê qewmên [[Malbata zimanên hind û ewropî|Hindûwropî]] koçî [[Îran]]ê û [[Kurdistan]]a niha kirin. Bi vî şeklî gelê [[ermen]] belaveyî bakurê Îranê bû û qewmên din jî belaveyî başûrê Îranê bûn. Her wisa 9emîn sedsala berî zayînê de dagirkirina qewmên [[aryan]] destpê kir bo herêmê. Di encamê de 3yemîn sedsala berî zayînê de arîbûna herêmê temam bû. Êdî ji wî wextî heta niha gelên aryan li herêmê jiyan û belav bûn. Peydabûna bavkalên kurdan di 5emîn sedsala berî zayînê de peyda dibin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:19</ref>. Jixwe [[Ksenofon]] di berhema xwe [[Anabasis]]ê de behsa bavkalên kurdan digehîne sedsala 5emîn ya berî zayînê. Her wisa piştî van bûyeran etnisîteya kurdan jî pêk dihê. Di navbera sedsalên 200 û 600 de ya piştî zayînê etnisîteya kurd çêdibe <ref name="ReferenceA">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:14</ref>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB">Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:16</ref> ==Nav== Peyva "Kurdistan" di sedsala 12emîn yekem car hate bikaranîn. Siltanê Selcukiyan, [[Siltan Sencer]] yekem car navê Kurdistanê wek welatek bikaranî. Her wisa li sala 1298ê ji layê gerokê ewropayî [[Marco Polo]] ve jî peyva Kurdistan an jî Kardistan hatiye bikaranîn. Di çavkaniyên mongolan de di sedsala 14ê de behsê Kurdistanê tê kirin. Reşîdûdîn Fezlullah Hemedanî jî di sala 1318ê de peyva Kurdistanê bikartîne.<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşana Avesta,2010, r:35</ref> [[Melayê Cizîrî]] jî di navbera salên 1567 û 1640ê de wiha behsa Kurdistanê dike; {{Jêgirtin|Gula baxê îrem û botan im<br> Şebçiraxê şevên Kurdistan im}} Gerokê tirk [[Ewliya Çelebî]] di pirtûka xwe de dibêje ku parêzgehên Kurdistanê çêdikin ev in; Erzerom, Wan, Hekarî, Amed, Cizîr, Amêdiye, Şehrezûr û Erdelan <ref>Kerkük, Tarih, politika ve etnik yapı-Kemal Mazhar Ahmed, Weşanên Avestayê, r:49</ref> ==Kurd kî ne== {{Gotara bingehîn|Kurd}} ===Etnisîte=== [[Mikhail Semenovich Lazarev]] dibêje ku kurd wek etnisîte li derdora salên navîna 500an çêbûye <ref name="ReferenceA"/>. Her wisa lêzêde dike ku çêbûna etnisîteya kurd di cografyaya navbera [[Gola Wanê]] û [[Gola Ûrmiyeyê]] de pêkhatiye <ref name="ReferenceB"/> Neteweyê kurd ji 7 qewman pêk tê. Ev her heft qewm xwe wek [[kurd]] didin nasîn. Qewmên kurd û zimanên wan; {| class="wikitable" |- ! Gel !! Ziman |- | [[Kurmanc]] || [[Kurmancî]] |- | [[Soran]] || [[Soranî]] |- | [[Zaza]] || [[Zazakî]] |- | [[Hewram (gel)|Hewram]] || [[Hewramî]] |- | [[Kurdên başûr (gel)|Kurdên başûr]] || [[Kurdiya başûr]] |- | [[Lek]] || [[Lekî]] |- | [[Lor (gel)|Lor]] || [[Lorî (ziman)|Lorî]] |} ===Dîn=== {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} * [[Îslam]] ([[Sunîtî]], [[Şiîtî]], [[Elewîtî]]) * [[Êzdîtî]] * [[Yarsan]] * [[Zerdeştî]] * [[Cihûtî]] * [[Şebek]] Pirtûk: * Kürdistan Tasavvuf Tarihi, Muhammed Rauf Tavakkolî, Weşanên Hîvdayê * Yezidiler, [[Roger Lescot]] ==Nêrîna giştî== [[Wêne:Near East ancient map.jpg|thumb|Berîzbûnê 63, Şahitî Kurdane: Korduene-Sophene]] Kurd yek ji gelên herî kevnar yên [[Mezopotamya]]yê û Zagrosê ne. Bi kêmayî ji [[Împaratoriya Medya]] û vir ve gelê kurd, cihekî girîng di dîroka şaristaniyê de girtiye. Şaristaniya ku li ser riyên bazirganiyê yên girîng hatiye avakirin, bi êrîşên [[Helen]], [[Rom]], [[Bîzans]], [[Ereb]], [[Îran]]î û paşiyê jî [[Osmanî]] re rû bi rû maye. Kurdan li hemberî van êrîşan bêwestan ji bo parastina serxwebûn û azadiyê li ber xwe dane; tevî hemû ferman û komkujiyên xwîndar jî, kevneşopiya berxwedanê, mîna yek ji nirxên herî girîng yê çand û toreya xwe dîtine û bi berhemên xwe yên gelî re ew dane jiyandinê. Gelê Kurdistanê bi sedan sal şêweyê rêxistinî yê civaka komunal, ku girêdana endaman ji nêzîkahiya xwînê pêk tê domand. Ev dirûvê rêxistinî ku mirov dikare wekî civakî-aborî binav bike, bi taybetî ji êl û eşîran pêk dihat û bingeha xwe ji koçertiyê digirt. Ji ber van taybetiyên civakî ye ku kurdan, ji dêla dewletek yekgirtî ku ji navendekê tê birêvebirin, mîrîtiyên piçûk sazkirine. Berxwedanên van mîrîtiyan li hember êrîşên dijwar yên biyaniyan lawaz mane û ew nikarîne li ser piyan bimînin. Beriya [[Îslamiyet]]ê ola kurdan, li gor hinek çavkaniyan [[Zerdeşt]]î bû. Hinek ji zanayan jî mîna [[Tewfîq Wehbî]] dibêjin ku kurdan ola xwe ya ciyawaz hebûn. Piştî êrîşên ereban û belavbûna îslamiyetê, kurdan dev ji zerdeştiyê, ku yek ji olên yekxwedayî yê ji herî qedîman ya [[Rojhilata Navîn]] e berdan û îslamiyetê hilbijartin û bûn misilman. Li sedsalên yekem ên îslamiyetê da, ku erebên misilman eriş kirin ser [[Împeratoriya Sasanî]], nivîskarên [[ereb]] wekî [[Îbn Nedim]], behsa eşîr û hoz yên başûrê Zagrosê dikin. Ew nav wekî ''Hoz'' jî dihêt nivisandin û gotin. ''Hoz'' jî di [[Kurdî|zimanê kurdî]] de bi manaya ''malbat'' e, û weke ''Xêzan'' jî tê bi kar anîn. Navê kurd jî ku piştî bizir bûna eşir û Hoza ji aliyê nivîskarên ereb jibo gelê me hatiye bi kar anin, ayni manaye k''lan'' dide. Hînek ji bîrmendên kurd li ser wê baverê ne ku Kurdên îro, ''Hoz''ên dema kevnar in, ku piştî îslamiyetê tevi leşkerên erebên misilman, berev (Kurdistana) bakûrê-rojava ketin rê u pişkek ji Anatolia ji romiyên xristiyan dagîr kirin u kirin axa xwe. ''Hoz'' navê gelê [[Elam]]iye, ku şaristaniyeta kevnara wan ji aliya Farisan u Asuriyên dijber hat ji nav birin, u li jêr nava ''Hozi'' jiyana koçerî li ser çiyayên başûr-rojhilata Kurdistanê girtin ber. Çavkaniyen ermeniyên kevnar jî kurdan weki ''mar'' qal dikin, ku di zimane wan da ba manayê mar e (mîna kurdî), u mar jî unsureke giring li ola Elamiyan bû. Êrîşên ser Rojava ya [[Xiristiyan]]an yên bi navê [[Seferên xaçperestan|Seferên Xaçperestan]] li ser [[Rojhilata Navîn]], ku bi mebesta bidestxistina riyên bazirganiyê dihatin kirin, bi tekoşîn û berxwedanên mîrîtiyên Kurdan û bi saya fermandarên kurd yên wekî [[Selehedînê Eyûbî]] hatin rawestandin. Berxwedana Kurdan di vê demê de rê li ber dagirkeriya Rojhilata Navîn girtiye. Di sala 1514an de şerekî di navbera Împaratoriyên Osmanî û Îranî de dest pê kir. Tenha sedema vî şerî ew bû, ku kolonyalîstekî nû ji Kurdistanê re bê diyar kirin. Îran di vî şerî de têk çû û Kurdistan tev ket bin desthilatdariya Osmanî. Di vê rewşê de kurdan demekê mafê otonomî hebû û sîstema xwe bi xwe birêve dibirin. Di demên pêwist de kurdan bac û leşker didan Împaratoriya Osmanî û bi vî awayî kurd, demek dirêj di bin desthilatdariya vê împaratoriyê de man. Bi [[peymana Qesrî şîrîn]] ya [[1639]]an, Kurdistan carek din di navbera van her du împaratoriyan de hate parvekirin. Bi vê peymanê re dîroka gelê kurd ya parvekirî, ku heya roja me didome dest pê kir. Tevahiya şerên ku piştî vê dirokê di navbera van herdu dagirkeran de rûdane, li ser xaka Kurdistanê bûne û ji ber vê sedemê, kîjan alî di van şeran de biserketibe, yê binketî her gelê Kurd bûye. Herdû dewletan jî, ji bo ku bikaribin serhildanên Kurdan têk bibin, bastûra (struktura) civakî-aborî ku li ser hîmên êli ava bûye, destek kirine û têkiliyên hilberiyê yên paşmayî tevî pergalên civakî yên eşîrî parastine. Yên ku bi şûr hatine, ji bo berdewamiya têkiliyên hilberiya raborî, hewl dane da ku çavkaniyên pêşvebirina şaristaniya Kurdan biçikînin; hêzên hilberînê wêran kirine û çavkaniyên pêşvebirinê, yên ku hebûne jî xitimandine. Di qirna 19an de ku kapîtalîzm ber bi navnetewebûnê ve bi pêş diket, hewldanên ji bo guherandina nexşeya cîhanê jî zêde dibûn. Hinekî jî bi bandora bizav û tevgerên azadiya neteweyî, Împaratoriya Osmanî ber bi hilweşîne ve rûbirû mabû. Herêma ku împaratorî bi Rojhilat û Asya ve girêdida Kurdistan bû û ji ber vê yekê jî Kurdistan qada herî stratejîk ya împaratoriyê bû. Ji bo cihê xwe yê stratejîk, hebûna Kurdan bala dewletên wê heyamê yên bi hêz dikişand ser xwe. Bi taybetî jî, projeyên Riya Hesinî ya Berlîn-Bexdayê ku diviyabû di Kurdistanê re derbas bibe, ev proje welat kir egera bihevketinên dijwar di navbera dewletên Osmanî, Brîtanî, Fransî, Almanî û Rûsî de. Statuya mêtingeha navneteweyî ya Kurdistana îroj, piştî gengêşî û peymana 18-26ê nîsana 1920an di Konferansa San Remo'de dest pê kir. Partiya "[[Îtihad û Tereqî]]" ku nijadkujiya Ermeniyan bi rêxistin kiribû û peyikandibû, Împaratoriya Osmanî xist nav şerê Cîhanê yê Yekemîn. Piştî ku Împaratoriya Osmanî, ya ku di vî şerî de ciyê xwe li gel Almanya digirt têk çû, derfet kete destê mirovahiyê ku tevahiya neynokên vê dewleta dagirker hilkişîne. Yek ji rêgezên sereke yê sosyalizmê ku li Ewrupa pêş diket û li Rûsya bûbû desthilatdar "rêgeza mafê diyarkirina çarenûsa neteweyan ya xwe bi xwe" bû. Sermayedariya li rojava ku ji hişyariya gelên rojhilat nerihet bû û dixwest wan di bin rêvebiriya xwe de bigre jî, xwedî li vê rêgezê derket. (Di prensîbên Wilson de ku bi Serokkomarê DYA Wilson hatiye binavkirin û ji 14 bendan pêk tê, heman rêgez cîh digre.) Belê, Peymana Sewrê, ya di 10ê tebaxa 1920an de, ku bû îlana belavbûna Împaratoriya Osmanî, di demek wiha dîrokî de pêk hate. == Berî Îslamiyet li Kurdistanê belavbûyî == [[Wêne:Map of Roman dependency of Sophene, Corduene, Commagene, and Osrhoene as of 31 BC.png|200px|thumb|Korduen]] {{Gotara bingehîn|Gutî}} {{Gotara bingehîn|Mêd}} {{Gotara bingehîn|Karduk}} {{Gotara bingehîn|Lolo}} {{Gotara bingehîn|Hurî}} {{Gotara bingehîn|Kardox}} {{Gotara bingehîn|Ancewasî}} {{Gotara bingehîn|Zawdex}} {{Gotara bingehîn|Mox}} {{Gotara bingehîn|Mîtanî}} {{Gotara bingehîn|Xanîgalbat}} {{Gotara bingehîn|Waşşûkanî}} {{Gotara bingehîn|Mardpetakan}} Ku mirov bahsa demên berî zayîna dîroka Kurdistanê bike, divêt ku mirov bizanibê ku di wê demê de, weke ku bi ´Ksenofon' [[Ksenofon]] re tê ser ziman, "Kardox" hene. Di dema Hûrîyan de jî rengê "kurda"<ref>[http://discoverarchive.vanderbilt.edu/jspui/bitstream/1803/3862/1/Hurrian_and_Hurrian.pdf HURRIANS AND HURRIAN NAMES IN THE MARl TEXTS: bo gotina ku "kurd"î ku ji dema Hûriyan rûpêlên weke çavkanî 394. 397. 395. 363 na.]</ref> navê kurdan tê bikaranîn. Di dema Gûtiyan de, ev nav heye. Di wê demê de, bi vê yekê re, mirov dibîne ku ji Kurdistanê re "welatê kurdan" an jî "kardoxiyan" tê gotin. Wê di deme Gûtiyan de kurd, pêşketineka mazin bijîn. Wê welatîtiya wan ya wê demê, wê bi fêr û cerbneka mazin bigihê ast û deme împaratoriyê û nêzî 400 salî bijî. Piştî wan re, demên ku têne jînkirin, wê deme wan ji holê narakê, lê wê awayê rêveberiya wan ji holê rakê. Deme Mîtaniyan û Hûriyan, wê demeka xanadanî bê. Piştî deme Uriyan re ku ew demna bixanadanî yên li dûvhevdû jîna, wê weke ku di berdewama wan de, li herême botanê ya rojavayê bakûrê Kurdistanê dikeve û ku başûr rojavavayê Kurdistanê dike nava xwe de, wê di qadeka mazin de pêşketina wan bibe. Ew der, wê heta ku bigihê herêma Rehayê ku di wê demê de jê re "kalden-Ur" dihate gotin, wê ji wan re herêmeke navendî bê. Firat bilindbûna wê ava wê, li ber wê, temenê jiyaneka xurt û pêşketî diafirêne û jiyan jî li wir pêş dikeve û pêşketineka mezin dijî. Di deme Uriyan de jî, di deme Hûrî û Mîtaniyan de jî, em dizanin ku xwediyê zanîn û kevneşopîyeka mazin in û pirtûkxaneyên wan hene. Zanebûneka wan ya pirr mezin heya. Gûtî, wê bidest bikaranîna ayaran bikin, weke rûpelên nivîsandinê. Wê Medî jî, wê kevneşopiya wan ji wan bigirin û bidina berdewam kirin. Navenda Gûtiyan herêma Cizîre Botan bû. Wan, wê demê ji Cizîre Botan re digotin "gerzûbaqarta". Cizîr, ew kelehe wê ya mazin, hê ji deme wan maya. Di deme Gûtiyan de hatiya çêkirin. Ji xaynî wê kelehê, em dizanin ku gelek beşên wê ku îro ji holê rabûna hene. Herême dora wê jî hatiya rastkirin û hatiya vekirin ji jiyanê re. Ji vê yekê re hin sedemna pir mazin hena. Tirba Nebî Nuh di wê demê de cihê herî xweş jê re tê dîtin û li wir tê çêkirin. Ew tirba wî ya ku îro, weke ku li nîvê Cîzîrê ya. Di deme ku hatîbû çêkirin de li ber ava Diclê hatibû çêkirin. Çend ku av çiqandin pêre çêdibe û bi ber kêmbûnê ve diçê, êdî navber dikeve nava tirbê û çemê diclê de. Nebî Nuh, weke pîroziyeka her demê ya. Di deme wan (Gûtiyan) de jî ew pîroziya wî heya û mirov di têgihiştina wê de na. Di deme Gûtiyan de ew nirxîtiya Nebî Nuh heya. Hingî, ola Êzdatîyê heya û serdesta û pergaliya yek-xwûdayiyê diafirêne. Gûtî, wê demeka wê ya pirr pêşketî û bi têgihiştin bê. Deme Gûtiyan, wê li Kurdistanê, pêşketineka mezin bide çêkirin. Awayê rêxistinbûna wan li ser temenê herêmbûnê ya. Herêm bi herêm rêxistiniya wan heya. Her herêm mîrê wê heya. Her herêm, mîrê wê, weke keyê wê ya. Ya ku di ast bilind de wan digihêne hevdû, pergale olî û nirxîtiya wan ya bi wê ya ku ew hemû li dora wê gihiştina hevdû ya. Zanebûna wan, wê wan hertimî di bîra hevdû de bihêle. Têkiliya herêman jî, weke ya êlîtiya ku hate roja me, bi kurdan re jîn dibê ya. Her herêm bi êlîtiya xwe re xwediyê hêzê xwe ya jî. Di bin mîr de bi rêxistin a. Her mirovê ku dijî bi mîr ve girêdayî ya û ji wê wirdetir, ku pêdivî pê hebe, şervanekî parastîna herême xwe ya jî. Ji bo wê diçê mirinê jî. Hate ku dem tê deme [[Naîriyan]] wê ev wilo berdewam bê. Lê di wê navberê de li herême hin bi hin hêzeka din jî bilind dibe. Ew jî, hêz û mazinbûna Asûriyan a. Ew jî, wê êdî ji sadsalên 16. û 15 min pê de bidest mazinbûna xwe bikin. Bi wê re, çend ku ew bihêz dibin wê bixwezin ku li herêmê serdest bibin. Piştî [[Gûtî]]yan re li herêmê Naîrî êdî hin bi hin mazin bûna û ji qadeka ku ji ber Zagrosan digihê hate herêmê Botanê ber Diclê û ji wir jî hate ber Firatê serdestiya wan heya. Destpêka wan, wê herême Botanê bê. Piştre wê navenda wan xişiqê herême [[Sêrt]], [[Wan]] û [[Mûş]]ê û hwd. Lê di demên wan dawiyê de wê Zagorosan bê navenda wan. Bi wê re, serdestiya wan li çiyayê mazin Agirî jî dibe. Wekî din jî, ev der, ji wan re parastinekê jî dike. Asûrî, piştî ku mazin bûn, wê êdî bi Naîriyan re bikevina şer de û wê di sala 1128an de wê şerekî mazin bi Naîriyan re bikin. Deme ku Asûrî têne ber Naîriyan, êdî ji her herêmê her mîrê wê yan jî keyê wê, wê hêze xwe bide dora xwe, were qada şer û bi hev re bikevina şer de, bi Asrûiyan re. Lê wê têk herin. Bi wê re, wê Asûrî, weke ku bûya malê dîrokê jî, wê 43 keyên Naîrî dîl bigirin û wê ji berdêla bêşan de wan serbest berdin. Ev dem, piştre wê Naîriyan ji dîrokê nebe. Lê wê serweriya wan ya gîştkî ji holê rakê. Wê êdî ji wê deme hate sadsale 8. min, wê tekoşîneka mazin bi awayê raperînî wê li ber Asûriyan bidina kirin. Hate ku têne sadsale 7. min, wê bi raperîn û serhildanên ku dibin re wê li ber wan bi serbikevin û wê desthilatdariya Asûriyan ji holê rakin. Ku weke ku di nav kurdan de hate îro, weke "serketina [[Kawa]]yê Hesinkar" tê zanîn bibe û wê ew serketin, ku weke rojeka pîroz ya ola Êzdîtiyê ya, wê di roja 21 ê adarê de pêk were û wê êdî weke ku hate îro di nav kurdan de tê gotin wê ew roj "[[Newroz]]" bê. Piştî wê serketina kurdan re, wê deme û serdestî ya Mediyan bi desthilatdarî wê dest pê bike. == Serdema îslamiyetê == {{Gotara bingehîn|Serhildana Cafer Faracis}} {{GotarêBingeh|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Raperîna Babek}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Ebasiyan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Umeye}} [[Îslam]]iyet di sedsala 7an de derket. Wê demê [[kurd]] di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî dijiyan. Hêjmara wan pir kêm be jî hinekî kurd di dema [[Muhemmed|Muhemmed Pêxember]] de bûne misilman, lê pirraniya kurdan di dema [[Omer|Xelîfe Omer]] de ku dema artêşên [[misilman]] an di sala 637an Împeratoriya Sasaniyan hilşandin û erdê [[Kurdistan]]ê feth kirin, pirraniya kurdan Îslamiyetê pejirandin û bûne misilman, û êdî kurd di nav [[Dewleta Îslamî]] de jiyan. Piştî sedsalekê kurdan gelek dewlet jî ava kirin. Dewleta herî pêşî ji aliyê [[Sadaqê kurê Elî]] ve li [[Rojhilata Kurdistanê]] li [[Ûrmiye]]yê û bajarên derdora wê de, di sedsala 8an de [[Sadakiyan|Dewleta Sadakiyan]] ava kirin. Piştre [[Dewleta Eysanî]], [[Şedadî]], [[Hezarhespî]] û [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] û wekî din hatin avakirin. ==Serdema mîrektiyên kurd== [[Wêne:Kurdish states 1835.png|thumb|250px]] ===Xanedana Sadakiyan (770 - 827)=== {{Gotara bingehîn|Sadakiyan}} ===Xanedana Eysaniyan (912–961)=== {{Gotara bingehîn|Eysanî}} ===Xanedana Selariyan (919-1062)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Selariyan}} ===Xanedana Hecbaniyan (906-1080)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Hecbaniyan}} ===Xanedana Şedadiyan (951-1075)=== {{Gotara bingehîn|Şedadî}} ===Xanedana Rewadiyan (955–1071)=== {{Gotara bingehîn|Rewadî}} ===Xanedana Hesnewiyan (961-1015)=== [[Wêne:Hasanwayhids map.png|200px|thumb|Nexşeya Hesnewiyan]] {{Gotara bingehîn|Hesnewî}} ===Xanedana Enaziyan (990–1116)=== {{Gotara bingehîn|Enazî}} ===Xanedana Merwaniyan (999-1085)=== {{Gotara bingehîn|Merwanî}} ===Xanedana Kakûyî (1008-1274)=== {{Gotara bingehîn|Xanedana Kakûyî}} ===Mîrektiya Kilîsê (1000-?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Kilîsê}} {{Gotara bingehîn|Kurdên Kilîsê}} ===Xanedana Hezarhespiyan (1155–1424)=== {{Gotara bingehîn|Hezarhespî}} [[File:Atabegên Lurê Biçûk.png|250px|thumb|Mîrektiyên Atabegên kurdên lur]] ===Mîrektiya Erdelan (1169–1867)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Erdelan}} Qacariyan li sala 1868ê de mîrektiya Erdelanê ji holê rakir. Pêkhateya siyasî ya kurdan ya dawî hate vemirandin. ===Xanedana Eyubiyan (1171–1260) === {{Gotara bingehîn|Xanedana Eyûbiyan}} [[Wêne:AyyubidGreatest.png|250px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin]] ===Mîrektiya Bedlîsê (1182–1847)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Bedlîsê}} ===Xanedana Xurşîdiyan (1184-1597)=== {{Gotara bingehîn|Xurşîdiyan}} ===Êrîşên mongolan (1241-1259)=== {{Gotara bingehîn|Êrîşên mongolan li ser Kurdistanê}} ===Mîrektiya Botan (1338-1855)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Botan}} Mîrektîya Botan yek ji mezintirîn Mîrên [[Kurd]] e ku di navbera salên 1338-1855 de Mîrîtî kirine û di nav axa [[Bakurê Kurdistanê]] de hatî ye nas kirin . Navçeya îdarî ku navçe [[Dih]] navçeyên [[Cizîr]], [[Şirnex]] û [[Sêrt]]ê digire navê wê herêmê Botan e .<ref name=":0">M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.</ref> [[Botî (devok)|Kurdên Botî]] , ku navê wî Mîrektîyê ne, di navbera parêzgeha [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] ya nûjen û [[Mûsil]]ê de dijîn . Jî Botî Kurdan, li ber çavên hin dîroknasên ku bi eslê xwe [[Merwanî]] damezrînerê ji xanedana Kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn.<ref>[https://www.academia.edu/33354388/Cizre_Buhti_Beylig_i.pdf ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU”,]</ref> Di bernameya xwe ya bi sernavê [[Şerefname]] ku ji hêla dîroknasê Kurd [[Şerefxanê Bedlîsî]] ve ku di sedsala 16-an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku Mîrektîya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtî ye, ku ew aşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn".<ref>Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.</ref> Lê Mîrektîya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtîya bû. Digel eşîra Bohtî, eşîrên [[Dimbiliyan|Dumbılî]], [[Nûkî]], [[Mehmûdî]], [[Şêx Taranî]], [[Masakî]], [[Raşkî]], [[Pînkan]], [[Dalam]], [[Bîasturaî]], [[Şîruyan]], [[Dûdêran]] di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeş kirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû.<ref>Celile celil, age, 78.</ref> Fermanên Botan, bi navê Mîrê Azîzan an Begîtîya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha [[Xalid bin Welîd]] binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin.<ref>Şeref Han, a.g.e s.94</ref> Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzzeddînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtî ye.<ref>Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76</ref> Di dema [[Şerê Çardiran]] de di navbera hêzên [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Safewî]] di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hukumeta [[Împeratoriya Osmanî]] domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama [[Bedirxan Beg]] de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18an de di [[Împeratoriya Osmanî|Î Împeratoriya Osmanî]] de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin. ===Mirektiya Badînan (1376–1843)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Badînan}} ===Mîrektiya Hekarî (1380-1845)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Hekarî}} ===Mîrektiya Mukriyan (1400-1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mukriyan}} ===Mîrektiya Soran (1530-1835)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Soran}} ===Mîrektiya Qûçanê (1600?-1800?)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Qûçanê}} ===Parçebûna Kurdistanê ya yekem (1639)=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ====Peymana Zehabê==== {{Gotara bingehîn|Peymana Zehabê}} Piştî peymana di navbera dewletên Osmanî û Sefewiyan de li sala 1639ê welatê kurdan bû du parçeyên sereke. Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Îranê. Heta ku Kurdistana Osmaniyan jî dibe sê parçe, ji bilî Rojhilata Kurdistanê her sê parçeyên din em ê wiha binav bikin. Kurdistana Îranê û kurdên Qefqasyayê di nav desthilata Sefewiyan de man. Kurdistana Osmaniyan jî di nav desthilata Osmaniyan de ma. Ev parçebûn heta [[şerê cîhanî yê yekem]] bi hindek guherînan dewam kir. Piştî şer jî her çend hewlên kurdan û hêzên din hebin jî, ev hidûd her wekî xwe ma. Hêjayî gotinê ye ku ev peymana parçekirina Kurdistanê bi awayeke formel ma ye, yanî kurd berî peymanê jî piştî peymanê jî di bin desthilata mîrektiyan de dijiyan. Piştî peymanê mîrektiyên di bin axa Osmaniyan û Eceman de hatin kifş kirin. ===Mîrektiya Baban (1649–1850)=== {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Baban}} ===Xanedana Zendan (1747-1794)=== {{Gotara bingehîn|Dûgela Zend}} ===Mîrektiyên din=== {{Gotara bingehîn|Mîrneşîniya Biradost}} {{Gotara bingehîn|Mîrgeha Banê}} {{Gotara bingehîn|Emîrxan Lepzêrîn}} {{Gotara bingehîn|Şivankaran}} {{Gotara bingehîn|Dimdim}} {{Gotara bingehîn|Ûştinî}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Heskîfê}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Çewlig}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Şirwane}} {{Gotara bingehîn|Begitiya Erzen}} {{Gotara bingehîn|Mîrîtiya pazokî}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Mahmudan}} {{Gotara bingehîn|Xanedana Serab}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Pinyanişi}} {{Gotara bingehîn|Mîrektiya Mansur}} ===Rûxandina mîrektiyên kurdan=== ==Serdema serhildanên kurd== ===Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî (1806-1808)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ebdurehman Paşayê Babanî}} ===Serhildana Ehmed Paşayê Babanî (1812)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Ehmed Paşayê Babanî}} ===Serhildana eşîrên Zazayan(1918)=== ===Serhildana Êzidiyan (1830)=== ===Serhildana Mîr Mihemedê Soran (1832-1839)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mîr Mihemedê Soran}} Bi dûçûna hinek lêkolîneran yekem serhildana neteweyî ya kurdan ev serhildan e<ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 25</ref> ===Serhildana Garzanê (1839)=== ===Serhildana Xan Mihemed (1840)=== ===Serhildana Bedirxan Beg (1842-1846)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bedirxan Beg}} ===Serhildana Êzdînşêr (1854)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Êzdînşêr}} ===Qanûnnameya Xaka Osmanî (1858)=== Li sala 1858ê Siltan Ebdulmecîd xaka Osmanî bi qanûnnameyekê veçêkir. Bi dûçûna vê qanûnnameyê xaka Osmanî ji destê dewletê ket bin destê serokeşîran. Piştî rûxandina mîrektiyên Kurd, serokeşîrên kurd li herêmên xwe ewlehiya xwe û eşîrên xwe pêk tînan. Piştî vê qanûnê jî, gelek xaka Osmanî ango ya dewletê li navbera serokeşîran hate parve kirin. ===Parêzgeha Kurdistanê (1847-1864)=== Li sala 1847ê ji axa kurdnîşîn re navê Kurdistanê lê hat danîn ji aliyê Mistefa Reşît Paşa ve. Wek sîstema Osmaniyan wiha hate dabêşkirin. Li sala 1864ê parêzgeha Kurdistanê ji holê hate rakirin. Şûna wê parêzgehên Wan û Amedê hatin ava kirin <ref>Türki Korkunun Anatomisi Irak Kürdistanı ve Etkilerî, Zeynel Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:55</ref> ===Serhildana Bedirxaniyan (1878)=== Kurên Bedirxan Beg, Huseyn Beg û Osman Beg li sala 1878ê li dijî Osmaniyan serhildanek da destpê kirin û gelek axa Kurdistanê rizgar kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:150</ref> ===Serhildana Şêx Ubeydela (1880)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ubeydelayê Nehrî}} ===Rapora Islahetê ya Reşkotaniyan (1890) === Ev raporte ji aliyê Salih Safî Paşa ve ji bo ıslahetkirina eşîra Reşkotan hatiye çêkirin.<ref>https://hyetert.org/2016/01/15/reskotan-asireti-ve-1915-soykirimi/</ref> ===Avabûna Hengên Hemîdiyeyê=== {{Gotara bingehîn|Hengên Hemîdiye}} Li sala 1891ê Sultanê Osmaniyan [[Ebdulhemîd II]] bi navê Hengên nîvsiwarî yên Hemîdiyeyê komeke çekdarî ji eşîrên Kurd ava kir û hinek endamên eşîran bûn çekdarên vê hêzê. Bi 36 hengan ev artêş tê ava kirin. Osmaniyan hem meaş dida van hem jî ji bacê miaf digirt. Derfetên serokeşîr û leşkerên Hemîdiye her roja diçû zêde dibûn. Li sala 1892yê de 40, 1893ê de 56, 1899ê de jî 63 heng hatin ava kirin<ref>Ağa,Şeyh,Devlet-Martin Van Bruinessen, r:286</ref>. ===Serhildana Bişarê Çeto (1906)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bişarê Çeto}} Li sala 1906ê vê serhildanê rû da. Paşî bi alîkariya hinek [[ereb]]an diçe [[Yemen]]ê <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:152</ref> Her wisa li Dêrsimê, Bazîdê û gelek herêmên din yên kurdnişîn li dijî osmaniyan serhildan tên destpê kirin. ===Rewşa giştî ya kurdan=== ====Rewşa Kurdistana Osmaniyan==== Li sala 1881ê Siltan Ebdulhemîd navên Kurdistanê û Ermenistanê qedexe dike <ref>Ortadoğu’da İslam ve Çatışan Milliyetçilikler, Kamal Soleimani, Weşanên Peywendê, 2019, r:138</ref> =====Şoreşa Makezagonî===== Piştî şoreşa makezagonî li sala 1908ê li Stenbolê yekemîn rêzxistina kurdan bi navê [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] hate vekirin. Bi navê [[Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi (rojname)|Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi]] jî rojnameyek weşandin. Di nav nivîskaran de [[Seîdê Nûrsî]], [[Îsmaîl Heqî Babanî]], [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Pîremêrd]] hebûn. Pistî îlamkirina Meşrutiyeta 2yê, ji layê Emîn Alî Bedîrxan, Seyid Ebdulqadir û Şerîf Paşa ve [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] tê ava kirin. Di heman salê de 1908ê, ji bo perwerdehiya zarok û ciwanan jî [[Kürt Neşri Maarif Cemiyeti]] tê damezrandin. Ji ber nakokiyên di cemiyetê de Seyîd Ebdulqadir bi navê [[Hetavî Kurd]] kovarekê derdixe. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendevanên kurd [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] tê damezrandin. Li sala 1912ê de di dema şerê Balkanan de Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti tê girtin. Piştî vê girtinê bernasiya rêxistina Hêvî zêdetir dibe. Rêxistina Hêvî bi rêberiya Dr. Şukru Mustafa Sekban kovara Roja Kurd derdixe. Her wiha Dr. Abdullah Cevdet jî endamekê Hêviyê ye. Li sala 1912ê rêxistinên bi navê Muhibban Cemiyeti û Mucedded Firkasi jî hatin ava kirin. Serokê Mucedded Firkasiyê Lutfî Fikrî bû. Rewşenbîrên kurd li dijî Osmaniyan piştgiriya [[Îtihad û Teraqî|Partiya Îtîhad û Teraqî]] dikirin lê piştî zêdebûna nijadperestiyê di nav endamên Îtîhad û Teraqiyê de jş vê rêxistinê dûr ketin û berê xwe dan [[Firqeya Azadî û Hevpeymanê]]. Li sala 1910ê de ji aliyê xwendekarên kurd rêxistina [[Hêvî (rêxistin)|Hêvî]] hate ava kirin. Avakerên vê rêxistinê; [[Fûad Temo]], Xelîl Koyaliyê Mutkiyê, Emer û Qedrî ji malbata Cemîlpaşazadeyan, Zekî Begê Diyarbekirî. Heta [[kemalîst]]an Stenbol standî jî dewam kir. Yanî heta sala 1923yê. Her wisa bi navê [[Rojî Kurd (kovar)|Rojî Kurd]] kovarek derxist. Li sala 1911ê Jon Tirkan hemû rêxistin, rojname û pêkhateyên din yên kurdan girtin Berî şerê cîhanî yê yekem destpê bike, li sala 1913ê [[Ebdulrezaq Bedirxanî]] banga hemû eşirên kurd dike ku li dijî Osmaniyan serhildanekê bikin. Lê ev bang negihist armanca xwe. Di destpêka sala 1914ê de li Bedlîsê ji layê Mela Selîm de serhildanek dijî Osmaniyan hâte destpêk kirin. Hêjayî gotinê ye ku ermenên herêmê jî tevlî vê serhildanê bûn. ====Rewşa Rojhilatê Kurdistanê==== Li sala 1905ê serokê eşîra Şikakan Cewher Axayê Şikakî ji aliyê eceman ve tê kuştin. Piştî vê bûyerê [[Rojhilata Kurdistanê]] jî germ dibe. [[Simkoyê Şikakî]] derdikeve meydanê ===Serhildana Îbrahîm Paşayê Millî (1908)=== ===Serhildana Hemawendiyan (1908)=== ===Serhildana Barzaniyan (1909-1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Şêx Ebdulselamê Barzanî}} [[Wêne:Abdul Salam Barzani 1908.jpg|thumb|Ebdulselam Barzanî li gel pêşmergeyên xwe, 1908]] Li herêma Barzan, bi rêberiya [[Şêx Ebdulselamê Berzanî]] serhildan hate destpêkirin. Di encamê de hêzên barzanî têkçûn û şêx revî nav çiyayên Hekarîyê li herêma Tîyarîyê. Hêjayî gotinê ye ku li herêma Tîyarê bêhtir Nestûrî dijiyan. Têkiliyên Barzanyan û Nestûriyan baş bûn. Paşî vegerî Barzan û bi hikûmeta Osmanî re têkiliyên baş danî. Lêbelê Osmanî, ji fealiyetên Şêx Ebdulselam her ditirsî. Li sala 1914ê Şêx Ebdulselam Barzanî diçe ber bi herêma Şikakan ku li gel [[Simkoyê Şikak]] hevdîtinan bike. Li gundê [[Gengeçîn]]ê dibe mêvanê Sofî Ebdula Axa. Lê Sofî Ebdula xiyanetê li Şêx Ebdulselam dike û wî digire bi çar zêrevanên wî ve. Paşî teslîmî Osmaniyan dikin. Li Mûsilê tê darve kirin<ref>Kürt Miliyetçiliğinin Kökeni, Tarihi ve Gelişimi, Wadie Jwaideh, r:228</ref><ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:149</ref> ===Serhildana Garzanê (1914)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Garzanê}} Berî destpêka [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê Mela Selîm, Seyîd Elî û Şêx Şabetîn ve ev serhildan tê destpê kirin. [[Ebdulrezaq Bedirxanî]], [[Yusuf Kamil]], [[Şêx Seyîd Tahayê Hekarî]] û [[Simkoyê Şikak]] jî bi awayeke aktîf alîkariya serhildanê dikir <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:181</ref> ==Parçebûna Kurdistanê ya duyem (1914-...) == [[Wêne:The Great war (1915) (14784957683).jpg|thumb|Leşkerên kurd di şerê cîhanî yê yekem de]] ===Rewşa Kurdistanê=== Dema [[şerê cîhanî yê yekem]] destpê kirî, wek hemû Rojhilata Navîn, Kurdistan jî di bin kaoseke mezin de bû. Li her derê Kurdistanê rêvebirinên herêmî hebûn, têkiliya kurdan bihev xurt nebûn. Avêtina pêngavan hevra nebû, herkes bi aqlê xwe hereket dikir. Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem, li Kurdistanê gelek hêzên leşkerî û dîplomatîk tesîr li gelê Kurdistanê dikir; ====Tehcîra kurdan (1915-1916)==== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} {{Gotara bingehîn|Qereyilan}} Bi fermana padîşahê Osmaniyan kurd hatin sirgûn kirin. 700 hezar kurdên Kurdistanê tehcîrê rojavayê anatolyayê kirin.<ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:188</ref> ====Hewlên Simkoyê Şikak==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Simkoyê Şikak}} Li Urmiyeyê Simko Axayê Şikakî bi fersende zeîfbûna otorîteya hikûmeta navendî ya Îranê, li Urmiyeyê xist bin desthilata xwe. Li sala 1919ê heta sala 1921ê herêm di bin kontrola xwe de hêla. Her wisa li sala 1921ê serokeşîrê Şirnexiyan Ebdurehman jî dixwazt ku li gel Emir Faysal hevdîtinê pêk bîne. Armanca wî ew bû ku li bakurê Iraqê serxwebûna xwe îlan bike û li gel Simko Axa yekitiya xwe çêke <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:219</ref>. ==== Dagirkirina Brîtanî a Başûrê Kurdistanê (gulan 1918) ==== Piştî êrîşên Brîtanî li ser Başûrê Kurdistanê, li Başûrê Kurdistanê serhildan û nerazîbûnên tevgerên kurdan dest pê kirin. ====Hewlên Şêx Mehmûd Berzencî==== {{Gotara bingehîn|Keyaniya Kurdistanê}} Li Silêmanî Bi pêşengiya [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li Silêmanî desthilata kurdan destpê kir. Li sala 1918ê Brîtanî, Şêx Mehmûd wek hikûmdarê Silêmanî tayîn kirin. Lê ev rewş wiha dewam nekir. Şêx Mehmûd xwest hemû Kurdistanê rêve bibe, ji ber wê li dijî Brîtanî serhildan da destpê kirin. Di encamê de Brîtanî serhildan vemirand û desthilata xwe li Silêmanî îlan kir. Piştî [[Peymana Lozanê]] ji bo ku Brîtanî îdiayên xwe bihêz bikin, rê li ber Şêx Mehmûd vekir û li sala 1924ê dîsa vegerî welat. ====Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê==== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya Brîtanî dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hate girtin. ====Pevçûn li Stembolê==== Di destpêka sala 1921ê de li Umraniyeya bi ser Stembolê ve hêzeke tirk û hêzeke tirk dijî hev tên û pêvçûn derdikeve. Di navbera kemalîst û kurdan de şerek mezin qewimî bû <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:217</ref> ====Rewşa ermenan==== {{Gotara bingehîn|Nîjadkujiya ermeniyan}} {{Gotara bingehîn|Têkiliyên kurd û ermenan}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê (1914-...)=== ==== Peymana Sykes–Picot (16 gulan 1916) ==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes–Picot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes–Picot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hate parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hate nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê (30 çiriya pêşîn 1918)==== ==== Serhildana Elî Batı (gulan 1918) ==== Ev serhildana di gulana 1918ê de li herêma Mêrdînê rû da. ==== Rûdana Elî Galîb û eşîrên kurdan (xizîran 1919) ==== ==== Serhildana Cemîlê Çeto (7ê çileya 1920-20 nîsana 1920) ==== Cemîlê Çeto serokeşîrê Pêncinariyan bû li herêma [[Misirc]]ê. ====Destpêka dijêrîşa tirkan (19 gulan 1919-1922)==== {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî dewletên dagirker dest bi berxwedanê kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê çiriya pêşîn a 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ====Hewlên Mustafa Kemal==== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda sîyaseta kurd ya Stenbolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendîyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêvîyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel Brîtanî sekinî. Brîtanî mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê (18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê Brîtanî Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel Brîtanî ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê Brîtanî li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hate parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê (18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hate kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ==== Serhildana Eşîra Millî (1 xizîran 1920) ==== ====Peymana Sevrê (20 tebax 1920)==== [[Wêne:Kurdistan1920.png|200px|thumb|Bi dûçûna Peymana Sevrê Kurdistan]] {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hate destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihîyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Serhildana Qoçgirîyê (adara 1921ê)==== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} ====Konferansa Lozanê (11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera Brîtanî û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel Brîtanî tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê (23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hate destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya Brîtanî de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stenbolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê (1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye: Serhildan. ==Serdema serhildanên modern== [[Wêne:Kurdish-inhabited area by CIA (1992).jpg|thumb|Parçe kirina Kurdistanê]] ===Bakurê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} [[Wêne:kurdmap mezin.gif|thumb|right|150px|Nexşeya Kurdistanê]] [[Wêne:Kurdistan1920.png|thumb|150px]] [[Bakurê Kurdistanê]], qate herî mezin ya beşa Kurdistanê ya. Li vê qate nêzî 15 û an jî 20 milyon [[kurd]] dijîn. Ji ber ku pêvajoyeka bişavtinê ya herî mezin li ser serê kurdan di vê qatê de hate meşandin, êdî pirraniyên kurdên vê qatê ji ziman û çanda xwe hatina dûrkirin. Bi vê yekê re jenosîdeka çandî bi hebûna xwe re û bi qadaxaya li ser zimanê xwe re jîn. Lê kurdên vê qatê jî, weke yên qatên din jî ti carî bindestî herê ne kirin û hertimî li berxwedan. Lê [[Tirkîye|dewleta tirk]] jî hertimî çû bi ser wan de. Komkujiyên bi jenosîdî weke yên "Zilan", "Dêrsim", "Agirî" û hwd bi wan dana jînkirin. Ti mafê wan ne hate naskirin. Weke ku li [[Îraq]]ê û li herêmê Kurdistanê ya di bindest [[Sûrî]] de hate hiştin, zimanê wan jî hate qadaxakirin û ew zor li wan hate kirin ku weke ku li Îraq û sûrî ku li ser wan bi arabitiyê mazin bibin li wir jî bi tirkitiyê li ser wan hate ferzkirin. Kurdan, lê ti carî ev yek herê nekir. Zimanê xwe parastin bi bahayê bi hezaran kuştin û êş û elaman. Piştî [[Peymana Lozanê]] re ku ew hate mohrkirin û kurdan dît ku êdî mafî wan ji wan hate standin, êdî bidest serhildanê kirin. [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranê]], agirî, Û hwd, bûn. Kurdên vî bi dehan caran serî hildan û serhildan. Lê her carê jî têkçûn. Lê di salên 1970 yî de tekoşîna azadiya kurdan [[PKK]] dest pê kir. û wê bi fikrekî hemdem dest pê kir û bi serket. hem civate kurd li gor demê di deme xwe ya tekoşînê de perwerde kir û ji nû ve rakir û hem jî hêzê wan ya civatî derxista holê. Bi wê re î ro kurd, bi hezaran tekoşîna xwe didin. Tirkiye ji bo ku wê tekoşîna kurdan ji holê rakê, pirr tahbê dide xwe. Ji rojava ji welatên rojava yên weke Almanya, [[Brîtanya]] û [[Fransa]] û hwd, piştgiriyê distêne ji bo ku li ber kurdan bi serkeve. Amarika jî piştgiriyê dide tirkî li ber kurdan, da qan tirkî bi serkeve û kurdan têk bibe. hate roja me jî wê rewşê bi vî awayî berdewam kir. Tirkiya, Bi gotina ku di destûra xwe ya bingihîn de bicihkiriya û ku dibêje ku "yên ku di nav sînorê tirkî dijîn û bi gîrêdana hemwelatiyê ku bi tirkî ve girêdayîna tirk in" re herkeskî tirk di hasibêne û mafê wan yên ji hebûna wan û cudatiya wan tê yên ziman û civatiyê nasnakê. Îroje me jî, di hewldana ku kurdan di nav tirkiyetiyê de bi halêne, hewlda. Îro jî, wê hewldanê dide. Zimanê wan yê kurdî hê jî qedexe ye. Hê jî, hate roja me jî kurd nikarin bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bibînin. ===Başûrê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Başûrê Kurdistanê}} Li [[Başûrê Kurdistanê]] nêzî 7 û an jî 8 milyon kurd dijîn. Ev qatê Kurdistanê, piştî peymane Lozanê re, ku Kurdistan bu çar qat, qat di nav sînorê Îraqê wê demê ya ku ji nû ve hate avakirin de hate hiştin. Hingî, hê hêzên Brîtanî li li wir bûn. Berî ku hêzên Brîtanî vekişihin, li wir, dewleteke ku nû bi navê îraqê avakirin. Ew qate Kurdistanê jî, ne bi navê xwe bi navê ku bigiştî lê îraqê hate kiirn, ew di nav de hate hasibandin. Kurdên wê derê jî, weke yên qatên yên Kurdistanê ti carî ew yek herê ne kirin. Piştî wê rewşê re pêşî serhildana [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] ya li ber Brîtanî, wê baxtê wê demê kiş bike. Lê ew li wir bi sernakevê. Piştî wê re jî, mîreteye Şêx Mahmudê Berzencî, wê berdewam bike û wê hertimî serhildan bibe. Rêveberiya îraqê ku hate avakirin, bi piştgiriya rojava hertimî li ber kurdan bû xwediyê serketinekê. Hate ku dem tê salên 1970 û hwd, wê kurd,di rewşeka bixwe bijîn. Piştre hertimî rêveberiyê ji ji ber ku wê rewşê ji holê rakê tevgeriya ya. Lê bi serneketiya. Piştî levkirina 1970 û hwd, kurd, wekeku di gihihina xweseriya li herêmên xwe. Lê bi [[Peymana Cezayirê]] ya ku li Cezayirê hate mohrkirin re, wê kurd, derbeyekê li wê rewşa xwe ya ramyarî bixwûn. Rojava, û amarika jî hewldidin ku derbeyekê li kurdan bixin û dixin jî. Piştre jî, wê tekoşîna kurdan berdewam bike. Hate ku dem tê salên 1990 û hwd. Di vê demê de bi xurîxîna Yekîtiya Sovyet re wê demeka nû biafirê. Wê Amerîka bikeve Îraqê de û wê herême kurdan bi xweriya xwe re bigihê biserê xwe. Lê berî wê demê di sala 16 adare 1988an de wê kurd, derbeyeke mezin bi jenosîdeka ku dijîn wê bixwûn. Rejîma baasê ya ku li ser kar û ku ew haft salin ku bi îranê re di şer de ya ji bo herêmên wele "şat-ul arab" û hwd. PIştî ku şer bi dawî dibe, piştre bi sê çar mehan wê serokê rejima baasê Sedam Huseyn, wê bi çekên kimyewî ku wê sadsalê weke çeke mirinê ya herî xadar kifşkiriya wê li ser serê kurdan bêne bi kar hanîn. Wê tenê li bajerê Helebçê wê ser 5 hezar mirov re bêne kuştin. Kurd, wê piştre bi deh salan wê di bin bandûra wê jenosîda ku hate de bin. Lê piştî ku Amerîka kete Îraqê, de êdî kurd jî, gihiştina serbixwebûna li herêmên xwe. Hukumete xwe avakirn û parlamene xwe damazrandin. ===Rojavayê Kurdistanê=== {{GotarêBingeh|Dîroka Rojavaya Kurdistanê}} Li [[Rojavayê Kurdistanê]] nêzî 3 an jî çar milyon kurd dijîn. Ev qate Kurdistanê, ji destpêkê çendî û çawa pirsgirêkên wê bûn, piştre jî wilo berdewam kirin û hate roje ma jî ew pirsgirêkên wê berdewam dikin. Gelek pirsgirêkên wê bi qate Kurdistanê yê ku di nav sînorê tirkiyê de hate hiştin de hevpar in. Ji ber ku deme ku sînor hate xatkirin, nîvê malbatan li wî aliyê ku jê re "binxat" tê gotin li wir ma. Nîvê malbatan ji li vî aliyê tirkîtyê ku jê re "serxat" tê gotin li wir ma. Di wê deme ku sînor hatina xatkirn, li sûriyê hêzên Firensa li wir serdest bûn. Wan jî, ew qate Kurdistanê di nav wî sînorî de hişt. Piştre ku Hêzên firensa bi şûn vekişiyan, çend ku ji kurdan soza serbixwebûna wan ya li ser herêmên wan û avakirina hukumetê ya wan li herêmên wan da jî, piştre ew soz ti carî ne hate li cih. Kurdên wê qatê, ji her aliyê mafê xwe hatina dûrkiirn. Ji welatên xwe ji bo ku bêne ravandin, çi pêdivî pê hebû, ew kirin. hemwelatîtiya wan ji ji wan hate standin. Herêmên wan bi arabkirnê re hate roje me jî rû bi rû dimênin. Ji xaynî wê jî rejoma baasê ya li ser kar, komkujiyên wê yên [[Amûdê|Amudê]] û [[Kobanî]] û hed bi wan dana jînkirin û hê jî ew di wê rewşê de na. [[Wêne:Map detail showing Syrian Kurdistan in 1935.jpg|thumb|Nexşeya Rojavaya Kurdistanê li 1935an. Xetên kesk ên horizontî nîşan didin deverên ku Kurd piranî ne.]] ===Rojhilatê Kurdistanê=== [[Wêne:Khurasani kurdish exclave 1835.png|200px|thumb|Hinek mîrektiyên kurd li Xorasanê]] {{GotarêBingeh|Dîroka Rojhilatê Kurdistanê}} [[Rojhilatê Kurdistanê]] nêzî 14 û an jî 15 milyon kurd lê dijîn. Îran jî weke tirkî, sûrî zimanê kurdi qedexe kiriya. Kurd û îranî bi hev re xwediyê dîrokeka pir mezin demdirêj in. Ji deme Mediya ve dîrokeka wan ya bi hev re heya. Di deme [[Împeratoriya Sasanî|Sasanî]] û [[Dewleta Sefewiyan|Sefewiyan]] de jî bi hev re împarator avakirin. Gelek nixrên wan bûna wekhev. Zanistên kurd yên ku weke [[Dînewerî]] û[[Baba Tahirê Uryan]] hwd ku biqasî ku ji kurdan bûna zanist ji persan re jî ji wan mirovên wl axê re jî bûna zanist. Bi vê yekê re, mirov karê bêje ku nirxeke wan ya weke hev afirêya bi demê re. Lê ku dem hate van demên dawiyê Îranê rêveberiya rêz û hûrmet ji vê pêşketina bi hev re nekir û zimanê kurdî qadaxa kir û kurd weke tirkî tûna hesibandin. Bi mohrkirina peymane Lozanê re qrteka mrzin ye Kurdistanê di nav wê sînorê wê de ma. Piştre Îranê çendî ku mafê kurdan di destûra xwe de bicih kir jî, û navê herêmeka wan kira "Kurdistan" jî, wê piştre ew ne hanî bicih. Wê jî, piştre xwe tevlî şerê li dijî kurdan kir bi tirkî û Sûrî re. Piştî wê peymanê û mohrkirina wê re, êdî kurdan li wir jî ji ber ku mafê wan hatina ji wan standin bi serhildanên weke yên Simko re serî hildan û serhildan. Piştre ku yektiya sovyet ava bû, Kete herême Kurdistanê de û bi navê" [[Komara Mehabadê]] ya kurd" re ew qate Kurdistanê bû dewlet. Lê ew dewlete kurd ne hate naskirin û tenê 11 mehan jiya. Piştre ku hêzên sovyetê bi şûn ve kişiyan, êdî hêzên Îranî ketina wirde û bi serokê komare kurd ya Mehabadê [[Qazî Mihemed]] re gelek kurdên pêşand bidarve kirin. Piştre, êdî bêdengiyak bû. Piştî wê xurîxîna komara kurd re, êdî hin pêşengên kurd ravina derve û piştre serhildana Kurdistanê dana dest pê kirin. Yê ku ew destpêkirin da dest pê kirin û piştre li başûrê Kurdistanê bi serket lê ku wî bixwe ew ne dît, weke damazrînerê dewletê kurd Merwanî badê kurê dostik ku wê avabûna [[Merwanî]]yan ne dît. [[Mele Mistefa Barzanî]] jî, ew avabûna "[[Başûrê Kurdistanê]]" ya weke dewletekê ne dît. ===Kurdên li Qefqasya=== [[Wêne:Red kurdistan 1923 1929.png|200px|thumb|Hidûdên Kurdistana Sor]] {{Gotara bingehîn|Kurdên Qefqasyayê}} Kurdên Qefqasyayê li herêmên Sovyeta berê de dijîn. Bingeha van kurdan digehe [[Şedadî]]yan. Bi giştî li Ermenistan, Gurcistan û Azerbaycanê de dijîn. Her wisa li Rûsyayê û hinek dewletên din yê Asyaya Navîn de jî dijîn. Ev kurdên van herêman têkildarî hev in ku bi rêya sirgûnan cihê wan hatiye guherandin. ===Diyasporaya kurdan=== {{Gotara bingehîn|Diyasporaya kurdan}} [[Nûredîn Zaza]] wextê ku li Ewropa [[Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa]] didamezrîne. [[Îsmet Şerîf Wanlî]] di navbera salên 1958 û 1962yê serokatiya komeleyê dike <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:75</ref> ==Paşeroja Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîplomasiya kurdan}} {{Gotara bingehîn|Kurdayetî}} ==Sinorên Kurdistanê== Berî koça tirkan bo Rojhilata Navîn xelkê kurd li devera [[Kîlîkya]] û Sûrî bi awayeke berbelav dijîya. Jixwe bi dûçûna [[Vladîmîr Mînorskî]] piştî şerê 1185ê di navbera tirkmen û kurdan de, kurdên herêma [[Sûrî]] û [[Kîlîkya]] ji layê tirkan ji van herêman hatin derxistin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:38</ref> Bi dûçûna efserê Brîtanî [[Leonard Woolley]] sinorên Kurdistanê wiha ye; Kurdistan ji Qers û Tiflîsê heta Edeneyê, ji Trebzonê heta Meletî û Rewandizê dirêj dibe <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:113</ref>. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] di [[Konferansa Aştiyê ya Parîsê]]de sinorên Kurdistanê wiha kifş dike; Kurdistan ji bakur ji Zivenê(hidûdê Qefqasyayê) destpê dike, ber bi rojava Erzirom, Erzîncan, Kemah, Arapkîr, Behismi, Divikê diçe. Li başûr Herran, çiyayên Sincarê, Tel Asfar, Erbîlê, Kerkûkê, Silêmaniyê, Akelmanê, Sînayê teqîp dike. Li rojhilat ji Rewanduz, Elbakê, Wezîrqeleyê dibuhure û xwe digehîne hidûdê Îranê <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:130</ref>. Wezîrê Mistemlekeya Hindîstanê Sir Arthur Hirtzel di derbarê Kurdistanê de raportekê amade dike û wiha dibêje; Kurdistan ji başûrê Çemê Botanê heta çiyayê Dîjleyê û Herranê dirêj dibe û li rojhilat heta Îranê diçe. Kurdistan Bedlîs, Wan û Mûsilê dihundirîne lê navenda Mûsilê rojavayê çemê Dîcleyê daxilî Kurdistanê nîne <ref>Tarih Boyunca Kürtlerde Dîplomasî, Faik Bulut, Evrensel Basım Yayın, 2015,r:171</ref> Li sala 1919ê heyeta kurd [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li Stenbolê li gel nûnerên DYA û Brîtanyayê hevdîtinan dike. Di wê hevdîtinê de [[Seîdê Nûrsî]] jî hebû ku teleb dikir divê sinorên Kurdistanê bigihîje [[Deryaya Spî]] <ref>Ortadoğu'da İslam ve Çatışan Miliyetçilikler, Weşanên Peywendê, 2019, Stenbol, r:274</ref> ==Hinek malbatên girîng di dîroka Kurdistanê de== {{Gotara bingehîn|Malbatên girîng}} * [[Malbata Bedirxaniyan]] * [[Malbata Barzaniyan]] * [[Malbata Babaniyan]] * [[Malbata Geylaniyan]] ==Dîroka leşkerî ya Kurdistanê== {{Gotara bingehîn|Dîroka leşkerî ya kurdan}} * [[Hengên Şemsedînov]] * [[Hengên Hemîdiye]] * [[Lîwayên Eşîran]] * [[Pêşmerge]] * [[Hêzên Parastina Gel]] * [[YPG]] * [[Cerdewan]] ==Pirtûk û lêkolîn== * Kürt Millet Hareketleri ve Irak'ta Kürdistan İhtilali, Dr. Şivan, Weşanên APEC 1997, Weşanên El 2014 * Kürt Dosyası, Rafet Ballı, Weşanên Cem 1993 * Kürdistan Ulusal Sorunu ve Türkiyenin Stratejik Önemi, Mahmut Kılınç * People without a Country, [[Gerard Chaliand]] 1993 * Muhtasar Kürdistan Tarihi, Ekrem Cemilpaşa, Weşanên Avestayê * Kurdistan During The First World War, Kamal Mazhar Ahmad * Hatıralar, Ebubekir Hazım Tepeyran * Meleklerin Küllerinden, Andrew Collins * Ninova Kalıntıları, [[Austen Henry Layard]] * Kürt’ler, Türkler, Araplar, [[Cecil J. Edmonds]] * Mezopotamya ve Kürdistan’a gizli yolculuk, [[E. B. Soane]] * Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language, E. B. Soane * Kürdistan 1919, [[Edward Noel]] * Kürt’ler, [[Vladimir Minorsky]] * Kürt’ler Sosyolojik Tarihi bir İnceleme, Basil Nikitin * İnsanlığın Beşiği Kürdistan’da Yaşam, [[William Ainger Wigram|W. A. Wigram]] & Edgar T. A. Wigram * Memê Alan Destani, Roger Lescot == Binêre == * [[Lîsteya Serhildanên Kurdan]] * [[Kronolojiya dîroka Kurdistanê]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] * [[Mîrê Xerza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Dîroka Kurdistanê| ]] er79t6ezuxu5rge2irvk0sq6s9xtzeg 0 661 1095728 1088066 2022-08-19T22:45:52Z Saadettin687 52213 /* Belavbûn */ wikitext text/x-wiki {{Infobox ziman | nav = Zazakî | navê xwemalî = Kirdkî, kirmanckî, dimilkî, zazakî, zonê ma | renga malbat = Hind û Ewropî | dewlet = {{al2|Kurdistan}} | herêm = [[Anatolya navîn|Anatolya]]<br>[[Diyasporaya kurdan]] | nexşe = Mid_East_Linguistic_lg_Kopiellllll.jpg | firehiya nexşe = | binnexşe = Cihê zazakî di nav zaravayên kurdî de | zimanê zikmakî = Navbera 2.000.000 û 3.000.000 <ref>Duus (EDT) Extra, D. (Durk) Gorter, Guus Extra, ''The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives'', Multilingual Matters (2001). ISBN 1-85359-509-8. p. 415. [http://books.google.com/books?ie=UTF-8&hl=en&id=hvmy_skUPNYC&dq=other+languages+of+europe+%2B+zaza&prev=http://books.google.com/books%3Fq%3Dother%2Blanguages%2Bof%2Beurope%2B%252B%2Bzaza&lpg=PA415&pg=PA415&sig=tlJoBh62H4A8EfSqF1yDcYZm30k Accessed online] at [[Google]] book search.</ref> | malbat1 = [[Hind û Ewropî|Zimanên hind û ewropî]] | malbat2 = [[Zimanên hind û îranî]] | malbat3 = [[Zimanên îranî]] | malbat4 = [[Zimanên îranî#Zimanên îranî yên rojava|Zimanên îranî yên rojava]] | malbat5 = [[Zimanên îranî yên bakur-rojava]] | malbat6 = [[Kurdî]] | malbat7 = [[Zaza-Goranî]] | nivîs = Tîpên latînî, erebî | netewe = | kêmnetewe = | ajans = | iso1 = | iso2 = zza | iso3 = zza | agahdarî = }} {{Nexşeya zimanên kurdî}} '''Zazakî''' '''(dimilî, kirdkî, kirmanckî, zonê ma)''' yek ji zaravayên [[kurdî]]<ref>Lerch, Peter I. (1857), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg];<br /> Latham, Robert Gordon (1862), [https://books.google.com.tr/books?id=aygTAAAAQAAJ&dq=zaza%20kurd&hl=tr&pg=PA260#v=onepage&q=zaza&f=false Elements of Comparative Philology]. Publisher: Walton and Maberly, London, s. 260 : "the Zaza is a Kurd dialect from the north-western frontier";<br /> Lepsius, Carl Richard (1863), "Kurd (Zaza Dialect)”, [https://books.google.com.tr/books?id=9cb_l3NJv-4C&printsec=frontcover&dq=Standard+Alphabet+for+Reducing+Unwritten+Languages+and+Foreign+Graphic&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwj5ldHb66HwAhXtoosKHazKBFUQ6AEwAHoECAQQAg#v=snippet&q=zaza&f=false Standard Alphabet for Reducing Unwritten Languages and Foreign Graphic Systems to a Uniform Orthography in European Letters]. Publisher: Williams & Norgate, p. 136-137 & 301;<br /> Müller, Friedrich (1865) [http://books.google.com.tr/books/about/Beitr%C3%A4ge_zur_Kenntniss_der_neupersische.html?id=T71DAAAAcAAJ&redir_esc=y Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache] (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3 );<br />Bonwick, James (1873), [http://archive.org/stream/treasuryoflangua00bonwiala#page/300/mode/2up The Treasury of languages; a rudimentary dictionary of universal philology, London : Hall and Co., r. 300] "ZAZA. KURDISH dialect of N.W. Persia, allied to BUKHAREE.");<br />Jaba, Alexandre & Justi, Ferdinand (1879) Dictionnaire kurde-français, St.-Pétersbourg, Commissionaire de l'Académie impériale des sciences);<br />Houtum-Schindler, A. (1884), "Beiträge zum kurdischen Wortschatze", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Bd. 38);<br />Albert Socin, “Die Sprache der Kurden”, Grundriss der Iranischen Philologie, Editor: Wilhelm Geiger & E.Kuhn, Band: I, Strassburg 1898, p.250);<br />Le Coq, Albert Von (1903), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin];<br />Soane, Ely Banister (1913), Grammar of the Kurmanjî or Kurdish Language, London 1913 / E. S. Soane (1909), Notes on Kurdish Dialects, A Classic Reference Tool On The Kurdish Dialects First Published In 1909, Asian Educational Services, 2003 - 98 sayfa, s.6);<br />Fossum, Ludvig Olsen (1919), [http://archive.org/stream/APracticalKurdishGrammar/Practical-Kurdish-Grammar#page/n1/mode/2up A Practical Kurdish Grammar, The Inter-Synodical Ev. Lutheran Orient -Mission Society, Augsburg Publishing House, Minneapolis] "As a conclusion, we seem to be justified in making the assertion, that for linguistic purposes, we may collect all the Kurdish dialects into three large groups, covering the three large districts of North, Central, and South Kurdistan. In North Kurdistan we have the Zaza group, in Central Kurdistan we have the Kermanji group, and in South Kurdistan we have the Lur and Kelhur group.");<br />Bedirxan, Celadet (1933) “Zarê Dumilî û Mewlûda 'Usman Efendî” Hawar, Hejmar: 23, 25 tîrmeh (temmuz) 1933, r. 1-6 "Zarê dumilî: Ev zar zimanê kurdên dumilî an zaza ne. Kurdên dumilî di welatê jorîn di rojavayê wî welatî de rûniştî ne.");<br />Safrastian, Arshak (1948), Kurds and Kurdistan, Harvill Press, London .r.106 "The tribes of Dersim speak the Zaza-Dialect of the Kurdish language");<br />McCarus, Ernest N. (1958), A Kurdish Grammar, American Council of Learned Societies, s.1);<br />Bedirxan, Celadet Ali & Lescot, Roger (1970), Grammaire kurde, Maisonneuve, Paris, s.V);<br />Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Translated by Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977, 32 p.);<br />F. R. Akrawy (1982), Standard Kurdish grammar, s.19);<br />Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), [http://www.glottolog.org/resource/reference/id/94341.xhtml The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r.] ([http://iling.spb.ru/grammatikon/smirn_98_ogl.html?language=en И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.]);<br />Houston, Christopher (2001), [http://books.google.com.tr/books?ei=q7SCUYjBNYKFO5mTgcAN&hl=tr&id=KWttAAAAMAAJ&dq=%22zazaki%22#search_anchor Islam, Kurds and the Turkish nation state, Berg, s.129] "Zazaki (a Kurdish dialect)";<br />Kenstowicz, Michael J. (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL, s.1-2, 10 vd. "Zaza dialect of kurdish");<br />Walter, Mary Ann (2004), [http://faculty.wcas.northwestern.edu/~maw962/docs/glow-zazaki-handout.pdf "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Thessaloniki, 18-21 April 2004] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100615110058/http://faculty.wcas.northwestern.edu/~maw962/docs/glow-zazaki-handout.pdf|date=15 June 2010}} "Kurdish: Sorani, Kurmanji, Zazaki...");<br />O'Neil, Mary Lou (2007), "Linguistic Human Rights and the Rights of Kurds", [http://books.google.com.tr/books?id=ubjCDGcZ1Z4C&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepage&q=%22zaza%20is%20actually%20a%20Kurdish%20dialect%22&f=false Human Rights in Turkey, Editör: Zehra F. Kabasakal Arat, University of Pennsylvania Press, s.74] "Zaza is actually a Kurdish dialect");<br />Aygen, Gülşat (2010), [http://lincom-shop.eu/shop/article_ISBN%2B9783862880157/LWM-479%3A-Zazaki_Kirmanck%C3%AE-Kurdish.html?pse=apq Zazaki/Kirmanckî Kurdish, Volume 479 of Languages of the World, Lincom Europa];<br />D. Ridgeway (2010), [http://books.google.com.tr/books?id=F2SRqDzB50wC&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepage&q=%22Zazaki%20Kurdish%20%28Dimli%29%22&f=false "Etruscan", Concise Encyclopedia of Languages of the World, Elsevier, Oxford, r.401] "Zazaki Kurdish (Dimli)";<br />Watts, Nicole F. (2010), [http://books.google.com.tr/books?id=yXWl40KJfKEC&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepage&q=%22Zazaki%20and%20Gurani%22&f=false Activists in Office: Kurdish Politics and Protest in Turkey (Studies in Modernity and National Identity), University of Washington Press, r.xii, 12, 151] "Linguistically, there is no single Kurdish language, but two main language groups (Kurmanji and Sorani) and two other dialects (Zazaki and Gurani).";<br />[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/325225/Kurdish-language "Kurdish language", Encyclopædia Britannica], Online: 29 Adare 2013);<br />[http://kurds_history.enacademic.com/142/Dimili Academic Dictionaries and Encyclopedias] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130625160426/http://kurds_history.enacademic.com/142/Dimili|date=2013-06-25}} (li gora malpera "Academic Dictionaries and Encyclopedias" Zazakî zaraveyekî kurdî ye);<br />[http://www.bibliomonde.com/donnee/turquie-les-langues-117.html Biblio Monde Bibliographie] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130205031854/http://www.bibliomonde.com/donnee/turquie-les-langues-117.html|date=2013-02-05}} (li gora bibloteka "biblio-monde" zazaki dîyalekta kurdî ye);<br />[http://www.mideastweb.org/Middle-East-Encyclopedia/kurds.htm Encyclopedia of the Middle East] (li gora "Encyclopedia of the Middle East", zazakî zaraveya kurdî ye);<br />[http://www.teheran.ir/spip.php?article1146 Mireille Ferreira,"Le kurde, langue du peuple des montagnes", la revue de Téhéran] (li gora rojnameya îranî "la revue de Téhéran", zazakî zaraveya kurdî ye);<br />[https://web.archive.org/web/20140423044958/http://www.loghatnaameh.org/dehkhodaworddetail-ddb0d9d15521422d8121428c8a7a02fe-fa.html Elî Ekber Dehxuda, Lugatname] - Onlîne: 29 Adar 2013 "Zazakî, cureyeke taybet a zimanê kurdî ye" "زازائی . نوعی مخصوص از زبان کردی" );<br />T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, Talim Ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, [http://ttkb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2012_09/11051949_kurtce_ortaokul_5.pdf Ortaokul Ve İmam Hatip Ortaokulu Yaşayan Diller Ve Lehçeler Dersi (Kürtçe; 5. Sınıf) Öğretim Programı, Ankara 2012] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121021231736/http://ttkb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2012_09/11051949_kurtce_ortaokul_5.pdf|date=2012-10-21}}, "Bu program ortaokul 5, 6, 7, ve 8. sınıflar seçmeli Kürtçe dersinin ve Kürtçe’nin iki lehçesi Kurmancca ve Zazaca için müşterek olarak hazırlanmıştır. Program metninde geçen “Kürtçe” kelimesi Kurmancca ve Zazaca lehçelerine birlikte işaret etmektedir.";<br />Prof. Dr. Kadrî Yildirim & Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman Adak & Yrd. Doç. Dr. Hayrullah Acar & Zülküf Ergün & Îbrahîm Bîngol & Ramazan Pertev, [http://ttkb.meb.gov.tr/dosyalar/kitaplar/kurdi_5_zazaki.pdf Kurdî 5 – Zazakî, Milli Eğitim Bakanlığı, 2012] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140423061143/http://ttkb.meb.gov.tr/dosyalar/kitaplar/kurdi_5_zazaki.pdf|date=2014-04-23}};<br />J. G. Taylor, [http://www.jstor.org/stable/3698077 Travels in Kurdistan, with Notices of the Sources of the Eastern and Western Tigris, and Ancient Ruins in Their Neighbourhood, Journal of the Royal Geographical Society of London, Vol. 35, 1865, p.39];<br /> Chalatianz, Bagrat (1905), [https://www.digi-hub.de/viewer/rest/pdf/mets/DE-11-001674421.xml/LOG_0180/Zeitschriftenartikel_Kurdische_Sagen__Chalatianz_Bagrat.pdf "Kurdische Sagen", Zeitschrift des Vereins für Volkskunde, vol 15, 1905] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200701095316/https://www.digi-hub.de/viewer/rest/pdf/mets/DE-11-001674421.xml/LOG_0180/Zeitschriftenartikel_Kurdische_Sagen__Chalatianz_Bagrat.pdf|date=2020-07-01}}, p. 323: “Nach der Sprache unterscheidet man fünf Zweige der Kurden: 1- Kurmanc. 2. Lur, 3. Kelhur, 4. Guran, 5. Zaza.”;<br />John G. Bordie, [http://books.google.de/books?id=U5Wv8czGxE8C&printsec=frontcover&hl=de#v=onepage&q&f=false "Kurdish Dialects in Eastern Turkey", Linguistic and Literary Studies, Vol: 2 Descriptive Linguistics], Ed. Mohammad A Jazayery, TiLSM, Mouton De Gruyter, The Hague, Netherlands, 1978, p. 205-212);<br />Riza Muradi Ghiyasabadi, [http://irania.ir/ie/2609 Ferhengnamê Îran/Irania Encyclopedia, 2013] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131210230012/http://irania.ir/ie/2609|date=2013-12-10}};<br />Sheikh A. Waheed, The Kurds and Their Country: A History of the Kurdish People, from Earliest Times to the Present, University Book Agency, Lahore, Pakistan, 1958, (First edition: Published by United LTD, 1955) p.12);<br /> Ayako Tatsumara, "Music and Culture of the Kurds", [http://jairo.nii.ac.jp/0135/00000047 Senri Ethnological Studies, Nu: 5, 1980, r. 78];<br /> "Dımıli or Zaza Dialect", Map: Major Kurdish dialect groups shown in the Greater Kurdistan, Source: Hassanpour, 1992, p.22 ([https://books.google.com.tr/books?id=doTFAAAAQBAJ&pg=PA59&dq=Major+Kurdish+dialect+groups+shown+in+the++Greater+Kurdistan&hl=tr&source=gbs_selected_pages&cad=2#v=onepage&q=Major%20Kurdish%20dialect%20groups%20shown%20in%20the%20%20Greater%20Kurdistan&f=false Jaffer Sheyholislami, Kurdish Identity, Discourse, and New Media, 2011, p. 59]);<br />Jaffer Sheyholislami, "The language varieties of the Kurds", [http://www.ecoi.net/file_upload/90_1447760239_bfa-regiones-et-res-publicae-the-kurds-2015.pdf published by Wolfgang Taucher & Mathias Vogl & Peter Webinger, The Kurds: History - Religion - Language - Politics, Austrian Federal Ministry of the Interior / BFA] ISBN 978-3-9503643-6-1, p. 33-36 (Map: Kurdish Variety Groups (adapted from Hassanpour 1992 & ÖPengin 2013) <br /> Crosby Howard Wheeler & Susan Anna Wheeler, "Koordish Amy", [https://archive.org/details/graceillustrated00whee/page/148/mode/2up? Grace illustrated or A bouquet from our missionary garden], Congregational Pub. Society, 1876, pp. 148-149: "Theories are various, curious, and  some of them wild, in regard to the origin of this interesting people and their two languages, — the Koormanji and the Zaza Koordish." <br /> Xeznedar, Maruf (2001), ''Mêjûyî Edebî Kurdî'', Bergî yekem, Dezgeyê çap û belawkirdinewey Aras, Hewlêr. (cited in: Dr. Maruf Xeznedar, "Zimanê Kurdî", Wergerandina ji Soranî: Seîd Veroj, Bîr, hejmar: 3, payîz 2005, pp. 75-80.)</ref> ye ku ji aliyê Kurdên [[zaza]] ve tê axaftin Li gorî [[fîlolog]]nin rojavayî dimilkî ne zaravayê kurdîye, lê zimanekî kurdî<ref>http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/asie/turquie_1general.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120928055837/http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/asie/turquie_1general.htm |date=2012-09-28 }} (li gora zimannas, Jacques Leclerc, ji zaningeha Laval Quebec/Canada, zazakî zimankê kurd e, û zaza kurd in);<br />[http://www.slrk.info/articles/kurds.html Dr. Orville Boyd Jenkins, "The Kurdish Peoples"];<br />[http://www.hennerbichler.info/-kurdish-complex-.html Ferdinand Hennerbichler (according to: Prof. Dr. Gernot L. Windfuhr), "Kurdish Complex"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130828014000/http://www.hennerbichler.info/-kurdish-complex-.html |date=2013-08-28 }} Onlîne: 29 Adar 2013);<br />http://www.joshuaproject.net/people-profile.php?rog3=TU&peo3=11560);<br />Pranav Anand & Andrew Nevins (2003), [http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?rep=rep1&type=pdf&doi=10.1.1.3.7379 "On Indexicals in Zazaki Reported Speech", University of Texas, Austin: October 10, 2003] "Zazaki, also known as Dimili, is an Indo-Iranian language spoken mostly in southeast Anatolia, the Turkish section of Kurdistan, by 2-4 million ethnic Kurds.";<br />Pranav Anand & Andrew Nevins (2004), [http://elanguage.net/journals/salt/article/download/14.20/1732 "Shifty Operators in Changing Contexts", R. Young (ed), SALT XIV 20-37, Ithaca, NY: Cornell University, r.36] "Zazaki, also known as Dimili, is an Indo-Iranian language spoken mostly in Turkey by 2-4 million ethnic Kurds.";<br />Pranav Anand (2006), [http://dspace.mit.edu/handle/1721.1/37418 De De Se, Thesis (Ph. D.), Massachusetts Institute of Technology, Dept. of Linguistics and Philosophy, 2006, r.67] "Zazaki, also known as Dimili, is an Indo-Iranian language spoken mostly in Turkey by 2-4 million ethnic Kurds.");<br />Tamina C. Stephenson (2007), [http://semanticsarchive.net/Archive/2QxMjk0O/Stephenson-2007-thesis-corrected.pdf Towards a theory of subjective meaning, Thesis (Ph. D.) Massachusetts Institute of Technology, Dept. of Linguistics and Philosophy, 2007, r.134] "Zazaki is an Indo-Iranian language spoken by ethnic Kurds in Turkey";<br />Thomas Schmidinger, [http://homepage.univie.ac.at/thomas.schmidinger/php/texte/ethnologie_kurdische_sprache.pdf Kurdische Sprache(n] <br /> Finn Thiesen (2003), "[https://www.sprakradet.no/Vi-og-vart/Publikasjoner/Spraaknytt/Arkivet/2003/Spraaknytt_2003_3_4/Kurdisk/ Kurdisk(e) språk]", [https://www.sprakradet.no/localfiles/snytt0334.pdf Språknytt 2003 / 3–4], p. 43: “"Det finnes nemlig fem innbyrdes uforståelige varianter av kurdisk:.. Zaza i Kurdistan, som snakkes i det nordvestlige hjørnet rundt Erzincan og Elazig i Tyrkia. Gorani, som tales i to enklaver i iransk Sør-Kurdistan, nær grensen til Irak...” <br /> Terry Lynn Todd (1985), A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan 1985, p. vi: "Speakers of Dimili are Kurds psychologically, socially, culturally, economically, and politically." <br /> Utas, Bo (1986), "Kurdiska dialekter och skriftspråk", Svensk–kurdisk journal 1986. p.8-9. & Utas, Bo & Parkvall, Mikael (1993 ?), [https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/kurdiska "Kurdiska",] Nationalencyklopedin (The National Encyclopedia), [Online]</ref> ye. Ango li gorî wan zazakî jî mîna kurmancî zimanekî kurdan e. == Belavbûn == Zazakî bi piranî li [[bakurê Kurdistanê]] tê axaftin, lê ji aliyê hejmareke biçûk ve li hinek herêmên [[başûrê Kurdistanê]] û [[Anatolyaya Navîn]] jî tê axaftin. Wekî din ji ber sedemên koçberiyê di van dehsalên bihurî de, hejmareke mezin ji zazakîaxêfan li gelek bajarên Tirkiyeyê û [[rojavayê Ewropayê]] belav bûne. Parêzgeh û bajarên ku li wan zazakî tê axaftin ev in: #[[Aksaray]] ([[Hîlkecîk]]) #[[Bidlîs]] ([[Motkî|Modkan]]) #[[Çewlîg]] ([[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], [[Dara Hênî]], [[Gêxî]], [[Kanîreş]] û [[Xorxol]]) #[[Dêrsim]] ([[Çemişgezek]], [[Mazgêrd]], [[Pêrtag]], [[Pilemûriye|Pilemuriye]], [[Pulur]], [[Qisle]] û [[Xozat]]) #[[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]] ([[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Gêl]], [[Hênê]], [[Hezro]], [[Licê]], [[Karaz]], [[Pasûr]], [[Pîran]] û [[Şankuş]]) #[[Erdêxan]] ([[Mêrdînik]]) #[[Erzingan]] ([[Îlîç]], [[Kemaliye]], [[Kemax]], [[Mose]] û [[Têrcan]]) #[[Gumuşxane]] ([[:diq:Şiran|Şîrân]], [[:diq:Kelkit|Kêlkît]]) #[[Erzirom]] ([[Aşqele]], [[Çad]], [[Hesenqele]] û [[Xinûs]]) #[[Meletî]] ([[Şîro]]) #[[Mûş]] ([[Gimgim]]) #[[Riha]] ([[Sêwreg]]) #[[Semsûr]] ([[Aldûş]]) #[[Sêrt]] ([[Hewêla]]) #[[Sêwas]] ([[Qengal]], [[Zara]], [[Ulaş]], [[Macîran]] û [[Dîvrîgî]]) #[[Xarpêt]] ([[Dep]], [[Maden]], [[Miyaran]], [[Palo]], [[Qovanciyan]], [[Sîvrîce]] û [[Xulaman]]).<ref name="Malmîsanij1">Malmîsanij, [http://tr.scribd.com/doc/44991767/ Kird, Kirmanc, Dimilî veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Îstanbul 1996, r. 3-4]</ref><ref name="Malmîsanij2">Malmîsanij, “Destpêka Edebîyata Kirmanckî (Zazakî)”, Gotarên Konferansa Edebiyata Rojhilata Navîn û Pirçandiyê, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Îstanbul 2004, r. 39-43</ref><ref name="Çem1">Munzur Çem, [http://tr.scribd.com/doc/44990387/ Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri]</ref> Li derdora sê-çar milyon kes hene ku xwe wek [[kird]], [[kirmanc]], [[dimilî]] yan jî [[zaza]] dibînin. == Binavkirina xwebixwe == Kesên zazakîaxêv zimanê xwe bi hin navên cuda-cuda nav dikin. * '''Kirdkî''': Li herêma [[Çewlîg]], bakurê [[Diyarbekir]]ê bi piranî ji xwe re [[kird]] û zimanê xwe re jî [[kirdkî]] an jî [[kirdî]] dibêjin. Peyva "kird" û "kurd" ji aliyê etîmolojîk ve heman kok in.<ref name="Malmîsanij1"/><ref name="Zazaki.net1">"Roşan Lezgîn, [http://www.zazaki.net/haber/among-social-kurdish-groups-general-glance-at-zazas-503.htm Among Social Kurdish Groups – General Glance At Zazas]".</ref><ref name="Zazaki.net2">"Bilal Zilan, [http://www.zazaki.net/file/tar%C3%AEx%C3%AA-xonamekerdis%C3%AA-kirdan.pdf "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi, 4-6 Mayıs 2012]</ref> * '''Kirmanckî''': Li herêma [[Dêrsîm]] û [[Erzingan]]ê ji xwe re dibêjin kirmanc û ji zimanê xwe re jî [[kirmanckî]]. Peyva "kirmanc" û "kurmanc" ji aliyê etîmolojîk ve heman kok in.<ref name="Malmîsanij1"/><ref name="Zazaki.net1"/><ref name="Zazaki.net2"/> * '''Dimilkî''': Li herêma [[Çêrmûg]], [[Sêwreg]], [[Aldûş]]ê ji xwe re dibêjin [[dimilî]] û ji zimanê xwe re jî dibêjin [[dimilkî]] an jî [[dimilî]].<ref name="Malmîsanij1"/><ref name="Zazaki.net1"/><ref name="Zazaki.net2"/> * '''Zazakî''': Li herêma [[Xarpêt]] û [[Maden]] ji xwe re dibêjin [[zaza]] û ji zimanê xwe re jî dibêjin zazakî. Lê ev binavkirin di salên dawî de, li deverên din jî belav bûye.<ref name="Malmîsanij1"/><ref name="Zazaki.net1"/><ref name="Zazaki.net2"/> * '''Navên Din''': Li herêma [[Qoçgirî]] û [[Sêwas]]ê mirov ji zimanê xwe re dibêjin dimilkî an jî zazakî, ji xwe re jî dibêjin zaza an jî dimilî. Ji wan re [[Ginî]] jî tê gotin. Li herêmên [[Xinûs]] û [[Varto]] jî gelê wê derê ji xwe re dibêje ''[[Şarê Ma]]'', anku "gelê me", zimanê xwe re jî dibêjin ''[[Zonê Ma]]'', "zimanê me". Ji wan re [[Çarek]] û [[Lol]] jî tê gotin. Ginî, Çarek û Lol navên eşîrê kirmanc in.<ref name="Zazaki.net2"/> Di encama xebata standardîzekirina vê zaravayê de, ji van navan '''kirmanckî''' hatiye tercîhkirin<ref name="vate1">Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişe Kirmanckî, Weşanxaneya Vateyî, Îstanbul 2005</ref> û niha di warê nivîsînê de bi pirranî ev nav tê bikaranîn. == Cihê zazakî di nav zimanan de == Zazakî yek ji zimanên kurdî ye ku ev jî zimanê îraniya bakurê rojavayî ye. Li ser cihê zazakî di nav zimanzanan de du nêrîn hene. Piraniya zimanzanan dibêjin ku zazakî yek ji zimanên kurdî ye. Li gor [[Peter Lerch]]<ref name="Lerch1">Lerch, Peter I. (1857), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Peter%20Lerch.pdf Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg]</ref> (1856-57), Friedrich Müller<ref name="Muller">Müller, Friedrich (1865) [http://books.google.com.tr/books/about/Beitr%C3%A4ge_zur_Kenntniss_der_neupersische.html?id=T71DAAAAcAAJ&redir_esc=y Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache] (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3</ref> (1864), Albert van Le Coq<ref name="Lcoq1">Le Coq, Albert Von (1903), [http://www.kirdki.com/images/kitaphane/Albert%20Von%20Le%20Coq-I.pdf Kurdische Texte, Reichsdruckerei, Berlin]</ref> (1903), [[Ely Bannister Soane]]<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.uk/books?id=NC4OAAAAIAAJ|title=Grammar of the Kurmanji or Kurdish Language|last=Soane|first=Ely Bannister|date=1913|publisher=Luzac & Company|language=en|author-link=Ely Bannister Soane}}</ref> (1913), K. R. Ayyoubi, I. A. Smirnova<ref name="Ayubi-Smirnova">Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), [http://www.glottolog.org/resource/reference/id/94341.xhtml The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r.] ([http://iling.spb.ru/grammatikon/smirn_98_ogl.html?language=en И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.])</ref> (1998), M. J. Kenstowicz <ref name="Kenstowicz">Kenstowicz, Michael J. (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL, s.1-2, 10 vd. "Zaza dialect of kurdish"</ref> (2004), Gülşat Aygen<ref name="Aygen">Aygen, Gülşat (2010), [http://lincom-shop.eu/shop/article_ISBN%2B9783862880157/LWM-479%3A-Zazaki_Kirmanck%C3%AE-Kurdish.html?pse=apq Zazaki/Kirmanckî Kurdish, Volume 479 of Languages of the World, Lincom Europa]</ref> (2010) zazakî yek ji zimanên kurdî ye. Her wiha li gorî piraniya kurdan zazakî yek ji zaravên zimanê kurdî ye. Li gor hin zimannasan jî zazakî-goranî ne zimanên kurdî ne. Cara yekem [[Oskar Mann]] û şagirtê wî [[Karl Hadank]]î îdîa kirine ku zazakî ne zaraveyekî kurdî ye<ref>Karl Hadank, Mundarten der Zâzâ, Hauptsächlich aus Siwerek Und Kor, Kurdisch-Persische Forschungen, abt. III (Nordwestiranisch), Band IV. 1932</ref>. Ji ber vê yekê heta îro jî hin zimannas zazakî wekî zimanekî cihê qebûl dikin. Di sala 1985'an de [[Zanîngeha Michiganê]] ([[DYA]]) [[Terry Lynn Todd]] lêkolîna bi navê ''A Grammar of Dimli (Also known as Zaza)'' pêşkêş kir<ref>Terry Lynn Todd, A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan 1985</ref>; Dr. [[Ludwig Paul]] ji [[Zanîngeha Giessen]]ê (ew alman e û niha li [[Zanîngeha Hamburgê]] ye)<ref>Ludwig Paul, Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie (Zazaki: Gramer u cerrebê diyalektolociye), Wiesbaden 1998</ref> û Dr. [[Zülfü Selcan]]î jî ji [[Zanîngeha Berlînê]] li ser zazakîya Dêrsimê pirtûk der anîne. Dîsa, zimannas û kurdnas K. R. Ayyoubi û I. A. Smirnova jî li ser zazakîya Dêrsimê pirtûkek amade kirine.<ref name="Ayubi-Smirnova"/> Zimannas Gülşat Aygen jî li ser zazakî pirtûkek amade kiriye û ji aliyê zimannasiyê ve zazakî analîz kiriye<ref name="Aygen"/>. Hinek zimannasên mîna kurdnas Prof. [[Qanatê Kurdo]] ji zanîngeha [[Zanîngeha Lênîngradê]] ([[Saint Petersburg]])<ref name="Kurdo">Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Translated by Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977, 32 p.</ref>, Prof. Dr. D. [[MacKenzie]] ji zanîngeha Giessenê{{Çavk}} û Prof. Dr. [[Jost Gippert]] ji [[Zanîngeha Frankfurtê]] jî li ser zazakî meqale nivisandine û lêkolîn jî çêkirine. Ji aliyê dîroka zimên ve zazakî zêdetirîn bi [[zimanê partî]] nêzikî nişan dide{{Çavk}}. Ango, zazakiya wê demê bi partî re pirr nêzîk bûye{{Çavk}}, lêbelê partiya ku hat nivîsandin, bi xwe nebûye. Lê halê îro jî zazakî ji hêla gramer û peyvan, mînak sazkirina dema nihayîn û gelek jî guharina dengên îraniyên kevn xwe kefş dike{{Çavk}}. Di nav zimanên kurdî de zazakî û [[goranî]] gelek nêzikê hev in.{{Çavk}} Di warê zanistî de jî nêzîkbûnên cihê hene. Mirov dikane bi pîvanên xwerû zimannasî nêzîk bibe, an jî li gor pîvanên civakî û zimannasî bi hev re. Kesên ku zimên ji civakê bi tevahî îzole dikin meyla wan ew e ku zazakî weke zimanekî serbixwe nîşan bidin. Kesên ku zimên weke endakî zînde yê civakî dinirxînin, meylan wan ew e ku divê civaka axaftvanên vî zimanî xwe çawa bi nav dike, nasnameya wê û zimanê wê jî weha be. Ji bo standartkirina zazakî di sala [[1996]]'an de li [[Stockholm]]ê Grûba Xebate ya Vateyî hat avakirin. Di sala [[2004]]'an de li [[Frankfurt]]ê [[Enstîtuya Zazakî]] hat avakirin. Ji bo rojanekirina zazakî di sala [[2010]]'an de [[Ziwan-Kom]] hat avakirin. == Devokên zazakî == [[Wêne:Zaza DialectsMap-5.gif|thumb|260px| {{legend|#1273f0|Zazakiya bakur|border=1px solid #aaa}} {{legend|#cc0033|Zazakiya navîn|border=1px solid #aaa}} {{legend|#001552|Zazakiya başûr|border=1px solid #aaa}} ]] Di zazakî de gelek devokên biçûk hene. Li gor zimannas û nivîskarên ku li ser zazakî dixebitin, meriv dikane bi giştî zazakî bike du devokên mezin:<ref name="lezgin1">Roşan Lezgîn, Dersê Ziwanî (Kirdkî-Kırmanckî-Zazakî-Dımılkî), Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir 2012, r.15</ref><ref name="pamukcu1">Fahri Pamukçu, Gramarê Zazaki, Tij, Stenbol 2001</ref> # '''Zazakiya bakur''' an jî '''devoka (şîweya) Dêrsimê''': Li herêma [[Dêrsîm]], [[Erzingan]], Qoçgirî û [[Gimgim]]ê tê qise kirin. Meriv dikane bibêje ku kurdên [[elewî]] diaxifin. # '''Zazakiya başûr''' an jî '''devoka (şîweya) derveyî Dêrsimê''': Li [[Çewlîg]], [[Elezîz]], [[Diyarbekir]] û [[Siwêrek]]ê tê qisekirin. Meriv dikane bibêje ku kurdên sunnî diaxifin. Li gor hin zimannasan û nivîskaran jî di zazakî de sê devokên sereke hene. # '''Zazakiya bakur''': Li herêma [[Dêrsîm]], [[Erzingan]], Qoçgirî û [[Gimgim]] tê qise kirin. # '''Zazakiya navîn''': Li [[Çewlîg]], [[Elezîz]] û hin qezayên [[Diyarbekir]]ê tê qisekirin. # '''Zazakiya başûr''': Li herêma [[Çêrmûg]], [[Siwêrek]] û [[Aldûş]]ê tê qisekirin. === Mînak === * Di nav devokên zazakî de hin peyvên sînonîm: {| class="wikitable" style="margin:1em 0 1em 1em; font-size:100%; text-align: left;" !Bakur||Başûr û Navendî||[[Kurmancî]] |-- |doman||qeçek, qij, tût, gede, leyîr||''zarok'' |-- |nas kerdene||şinasnayîş, nas kerdiş|| ''nas kirin'' |-- ||niya dayene, qayt kerdene||ewnîyayene, ownîyayîş||''nihêrîn, qeyd kirin'' |-- |werte (< [[Tirkî|Trk.]])||mîyan||''navber, mîyan'' |-- |thal||veng||''vala, tal'' |-- |kepûge||vinî, zince, pirnike||''bêvîl, poz, kepû'' |-- |kemere||kerra, sîye||''kevir'' |} * Di devokên bakur û başûr de du qertafên mestarê hene (ji bo lêkeran ''-ene'', ji bo navan ''-iş''). Di devoka navîn (navendî) de tenê ''-iş'' heye. {| class="wikitable" style="margin:1em 0 1em 1em; font-size:100%; text-align: left;" !Bakur û Başûr||Navendî||[[Kurmancî]] |-- |kerd-ene||kerd-iş||kirin (''lêker'') |-- |kerd-iş||kerd-iş||kirin (''nav'') |-- |} * Li gor devokan ''jî'': {| class="wikitable" style="margin:1em 0 1em 1em; font-size:100%; text-align: left;" !Bakur||Başûr||Navendî||[[Kurmancî]] |-- |kî||jî||zî||jî |-- |} * Di nav devokên zazakî de guherandina dengên '''k''' û '''ç''': {| class="wikitable" style="margin:1em 0 1em 1em; font-size:100%; text-align: left;" |-- |bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''Bakur (giştî)'''||çê||çêna||cên-||cêra(y)ene||cî |-- |bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''Bakur (hindikahî)'''||kê||kêna||gên-||gêra(y)ene||gî |-- |bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''Başûr û Navendî'''||keye||keyna||gên-||gêrayene, geyrayene, geyrayîş||gî/gi |-- |bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''[[Kurmancî]]'''||xanî||keç||girtin (dema nika)||gerîn||gû |-- |} *Li gor devokan guherandina dengên '''j''', '''z''' û '''c''' {| class="wikitable" style="margin:1em 0 1em 1em; font-size:100%; text-align: left;" |-- |bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''Başûr û Navendî'''||roc/roj||zewac/zewaj (< [[Erebî|Ar.]])||lac/laj||vac-/vaj-||dec/dej||poc-/pewc-/pewj- |-- |bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''Bakur'''||roz||zewez||laz||vaz-||dez||poz- |-- |bgcolor=#F2F2F2 align=center|'''[[Kurmancî]]'''||roj||zewac||law||bêj- ||êş||pijandin (dema nika) |-- |} == Rêziman == {{Gotara bingehîn|Rêzimana kurdî}} === Zayend === Hemî peyvên zazakî di halê xweser de yan nêr û yan mê ne. Di [[rengdêr]] û [[lêker]]an de jî ev taybetmendî wisa ye. Çend îstisna hene, lê peyvên mê bi giştî di dawiyê de dengê "-'''e'''" digrin, peyvên pirjimar jî di dawiyê de dengê “-'''î'''” digrin. Mînak: {| class="wikitable" |- ! colspan=2 | Yekjimar || colspan=2 | Pirjimar |- ! nêr || mê || netewandî || tewandî |-- | golik || golik'''e''' || golik'''î''' || golik'''an''' |-- | merdim || merdim'''e''' || merdim'''î''' || merdim'''an''' |-- |} Ev peyv li her sê halan jî di [[kurmancî]] de mîna “golik” tê nivîsîn. Yanî, di kurmancî de heta ku peyv di nav hevokê de neyê xebitandin, diyar nabe ku gelo ka peyv nêr, mê yan pirjimar e. Lê di zazakî de peyv bi tena serê xwe jî taybetiya xwe nîşan dide. Ev taybetmendî di zimanê kevnare de heye. Di rewşa tewandî de qertafa pirjimarîyê "-'''an'''" e. === Zemîrên kesî (Cihnavên şexsî) === {| class="wikitable" |- ! Rowspan=2| Kes ||colspan=2| Kirdkî || colspan=2| [[Kurmancî]] ||rowspan=2| [[Soranî]] ||rowspan=2| [[Kelhûrî]] ||rowspan=2| [[Lekî]] ||rowspan=2| [[Hewramî]] |- ! Netewandî || Tewandî || Netewandî || Tewandî |- |1. Yekjimar||ez||mi(n)||ez||min||min||min||mi||min |- |2. Yekjimar||ti||to||tu||te||to||tu||tu||to |- |3. Yekjimar (nêr)||o||ey||rowspan="2" align="center|ew||wî / ewî|| rowspan="2" align="center" |ew||rowspan="2" align="center|ew||rowspan="2" align="center|iw||ad |- |3. Yekjimar (mê)||a||aye||wê / ewê||ade |- |1. Pirjimar||colspan="2" align="center"|ma||em||me||ême||îme||îme||ême |- |2. Pirjimar||colspan="2" align="center"|şima||hûn||we||êwe||îwe||hume||şime |- |3. Pirjimar||ê||înan||ewana||wan||ewan||ewan||iwin||adî |} === Dema borî === {| class="wikitable" border="1" cellspacing="0" padding="5" ! Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Soranî]] |-- | mi kerd || min kir|| (min) kirdim |-- | to kerd || te kir|| (to) kirdit |-- | ey kerd (nêr) || wî kir (nêr) || (ew) kirdî |-- | aye kerd (mê) || wê kir (mê) || (ew) kirdî |-- | ma kerd || me kir || (ême) kirdman |-- | şima kerd || we kir || (êwe) kirdtan |-- | înan kerd || wan kir || (ewan) kirdyan |-- |} === Dema niha === {| class="wikitable" border="1" cellspacing="0" padding="5" ! Kirdkî || [[Kurmancî]] !Kurmanciya anadola navin||[[Hewramî]] || Soraniya [[Erdelanî]]||[[Soraniya hewlêrî]] || [[Kelhûrî]] |-- | ez şina || ez diçim |ez terim|| emin/min lû/milû || min eçim || min/emin deçim || min/mi çim/diçim |-- | ti/tu wenî/wena || tu dixwî |tu tuxî|| to/etu/tu werî/morî || to exweyt || to/eto dexoy|| tû/to/ti xwey/dixwey |-- | o/a keno/kena || ew dike |ew tike|| ad kero/mikero || ew/o ekat || ew dekat || ew/o keyd/dikey |-- | ma zanê/zanîme || em dizanin |em tizaninî|| êma/ême zanime/mizanime || ême ezanîm|| ême dezanîn|| îme zanîm/dizanîm |-- | şima rişnenê || hûn/hingo dirijnin |ûn tirijînin|| şima/şime rişîd/merişîd ||êwe erêjnin/erêşnin || êwe derêjnin || îwe/yûwe rişnin/dirişnin |-- | ê vînenê || ew dibînin |ewna toynin|| ed wînên/moynên || ewane ewînin || ewane debînin || ewane diwînin/dînin |-- |} === Raweya fermanî (împeratîf) === {| class="wikitable" border="1" cellspacing="0" padding="5" ! Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Hewramî]] || [[Erdelanî]] || [[Soraniya hewlêrî]] || [[Kelhûrî]] |-- | şo! ||biçe! / here! || bilû! || biço! ço! || biço! || biço! |-- | bê! || bê! / were! || borê! || bê! bêre! || bê! were! || bew! |-- | bike! || bike! || kere! || bike! || bike! || bike! |-- | biwere! / bûre! || bixwe! || were! || bixwe! || bixo! || bixwe! |-- | bivîne! || bibîne! || biwîne! || biwîne! || bibîne! || biwîn! / bîn! |-- | vaje! / vace! || bêje! || waçe! / baçe! || bêje! || bile! || bîj! |-- | bivare! || bibare! || biware! || biware! || bibare! || biwar! / bar! |-- |} == Xebata standardîzekirinê == Xebata standardîzekirina zazakî di sala 1996'an de li [[Swêd]]ê bi avakirina [[Grûba Xebate ya Vateyî]] destpê kir. Vê koma xebatê serê pêşî encamên kombûnên xwe wekî broşur belav kir, lê dû re kovareke bi navê [[Vate (kovar)|Vate]] derxist. Ev koma xebatê heta niha 22 caran bona standardîzekirina vê zaravayê kom bûye. Vê xebatê pêşî li nivîsîna vê dîyalektê û geşbûna wêjeya wê vekiriye. Ev xebat bi awayekî biîstîqrar her berdewam e. Di standardîzekirina kirmanckî (zazakî) de ji krîterên hilbijartin an jî tesbîtkirina forma peyvan yek jê ev e ku, divê diyalektên kurdî nêzî hev bibin. Di çarçeweya xebata standardîzekirinan zaravayê zazakî de [[Vate (kovar)|kovara Vateyê]] ku dengê [[Grûba Xebate ya Vateyî]] ye û xwerû bi kirmanckî (zazakî) diweşe, heta niha 39 hejmar weşiyaye.<ref name="haberdiyarbakir1">{{Citation |title=Haberdiyarbakir, Hûmara 39. ya Vateyî Vejîya |url=http://www.haberdiyarbakir.com/humara-39-ya-vateyi-vejiya-56063h/ |accessdate=2021-01-28 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305150959/http://www.haberdiyarbakir.com/humara-39-ya-vateyi-vejiya-56063h/ |url-status=dead }}</ref> Ferhenga tirkî-kirmanckî (zazakî) ku ji peyvên standardkirî pêk tê<ref name="ferheng1">Vate Çalışma Grubu, Türkçe – Kırmancca (Zazaca) Sözlük, Genişletilmiş üçüncü basım, Vate Yayınevi, İstanbul, 2009</ref> û ferhenga kirmanckî (zazakî)-tirkî ku ji peyvên standardkirî û versiyonên wan pêk tê.<ref name="ferheng1"/> Grûba Xebate ya Vateyî, Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî/Kırmancca (Zazaca)-Türkçe Sözlük, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2009<nowiki></ref></nowiki> cara sisêyan wekî çapa firehkirî hatin weşandin. Dîsa, pirtûka rastnivîsa zazakî ya bi navê ''Rastnuştişê kirmanckî (zazakî))'' ji aliyê vê komê ve amade bû û hat weşandin.<ref name="vate1"/> Ev xebatên hanê yên organîzekirî pêşî li geşedana nivîsîna zazakî vekirin ku bi dehan pirtûk li gor standardê Vateyî hatin weşandin. == Ferhengok == {| class="mw-collapsible mw-collapsed" |colspan="2" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:180px" | {{pad}}'''Hejmarên kirdkî''' |- | {| | valign="top" | {| class="wikitable" !''hj.'' || Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Soranî]] |-- | ''0'' || sifir || sifir || sifir |-- | ''1'' || yew || yek || yek |-- |''2'' || di, didi || du, dudu || dû |-- | ''3'' || hîrê || sê || sê |-- | ''4'' || çar || çar || çwar |-- | ''5'' || panc || pênc || pênc |-- | ''6'' || şeş || şeş || şeş |-- | ''7'' || hewt || heft || hewt |-- | ''8'' || heşt || heşt || heşt |-- | ''9'' || new || neh || no |-- | ''10''|| des || deh || de |} | valign="top" | {| class="wikitable" !''hj.'' || Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Soranî]] |-- | ''11''|| yewendes || yazdeh || yazde |-- | ''12''|| duwês || diwazdeh || dwazde |-- | ''13''|| hîrês || sêzdeh || sêzde |-- | ''14''|| çarês || çardeh || çwarde |-- | ''15''|| pancês || pazdeh || pazde |-- | ''16''|| şîyês || şazdeh || şazde |-- | ''17''|| hewtês || hevdeh || hevde |-- | ''18''|| heştês || hejdeh || hejde |-- | ''19''|| newês || nozdeh || nozde |-- | ''20''|| vîst || bîst || bîst |-- | ''21''|| vîst û yew || bîst û yek || bîst û yek |} | valign="top" | {| class="wikitable" !''hj.'' || Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Soranî]] |-- | ''30''|| hîris || sî || sî |-- | ''40''|| çewres || çil || çil |-- | ''50''|| pancas || pêncî || penca |-- | ''60''|| şeştî || şêst || şêst |-- | ''70''|| hewtay || heftê || hefta |-- | ''80''|| heştay || heştê || heşta |-- | ''90''|| neway || nod || newed |-- | ''100''|| se || sed || se, sed |-- | ''500''|| panc sey || pênc sed || pênc sed |-- | ''1000''|| hezar || hezar || hezar |} |} |} {| class="mw-collapsible mw-collapsed" |colspan="2" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:180px" | {{pad}}'''Demsal''' |- | {| cellpadding="0" cellspacing="0" style="border-top: 1px solid #AAAAAA;" |- | colspan="4" align="center" height="10" style="background-color: #E0E0E0; font-size: small; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Nameyê Mewsiman''' |- align="center" | style="border-left: 1px solid #AAAAAA;" | Wisar | Hamnan | Payîz | style="border-right: 1px solid #AAAAAA;" | Zimistan |- | [[Wêne:Muir1.jpg|85px|link=bihar]] | [[Wêne:Strohräder.jpg|90px|link=havîn]] | [[Wêne:Autumn.westonbirt.750pix.jpg|85px|link=payîz]] | [[Wêne:Windbuchencom.jpg|85px|link=zivistan]] |} |} {| class="mw-collapsible mw-collapsed" |colspan="2" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:180px" | {{pad}}'''Mehên kirdkî''' |- | {| class="wikitable" |+ colspan="2" | Nameyê Aşman/Mengan |- !''Meh'' || Kirdkî |-- | ''1'' || Çele |-- |''2'' || Sibate |-- | ''3'' || Adare |-- | ''4'' || Nîsane |-- | ''5'' || Gulane |-- | ''6'' || Hezîrane |-- | ''7'' || Temmuze |-- | ''8'' || Tebaxe |-- | ''9'' || Êlule |-- | ''10''|| Teşrîna Verêne |-- | ''11''|| Teşrîna Peyêne |-- | ''12''|| Kanûne |-- |} |} {| class="mw-collapsible mw-collapsed" |colspan="2" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:180px" | {{pad}}'''Navên rojan''' |- | {| class="wikitable" |+ colspan="2" | Nameyê Rojan |- ! Kirdkî || [[Kurmancî]] |-- | şeme || şemî |-- | yewşeme || yekşem |-- | dişeme || duşem |-- | sêşeme || sêşem |-- | çarşeme || çarşem |-- | panşeme || pêncşem |-- | îne || în |-- |} |} {| class="mw-collapsible mw-collapsed" |colspan="3" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:180px" | {{pad}}'''Navên rengan''' |- | {| class="wikitable" |+ colspan="3" | Nameyê Rengan |- ! Kirdkî || [[Kurmancî]] || [[Lekî]] |-- | sipî || spî || ispê, çermê |-- | sîya, qer || reş || reş, sê |-- | kewe, kiho || şîn || kaû |-- | sûr || sor || sor |-- | sewz, hewz, kesk, yaşil || kesk || siwz |-- | qeweyî || qehweyî || hoîl, qehveyî |-- | gewr || gewr || xakî |-- | zerd, çeqer || zer || zerd |-- |} |} ==Nav== ==Dengnasî== ==Alfabe== ==Peyvnasî== ==Rêziman== ==Mînakên hevokan== ==Wêjeya zazakî== ==Têkildar== * [[Kird]] * [[Ginî]] == Mijarên têkildar == * [[Zaza]] == Çavkanî == {{çavkanî|2}} == Girêdanên derve == {{InterWiki|code=diq|dimilkî}} {{Incubator|kiu/Serrîpel}} * [http://www.zazaki.net zazaki.net] * [http://www.kirdki.com/ kirdki.com] * [http://www.kirmancki.com/ kirmancki.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160129173536/http://www.kirmancki.com/ |date=2016-01-29 }} * [http://www.dimilki.net/ dimilki.net] * [http://dersiminfo.com/ dersiminfo.com] * [http://www.vateyayin.com/ vateyayin.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130109092028/http://www.vateyayin.com/ |date=2013-01-09 }} * [http://www.dimli.net/ dimli.net] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140517034700/http://dimli.net/ |date=2014-05-17 }} * [http://www.zazakionline.com/ zazakionline.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131031081427/http://www.zazakionline.com/ |date=2013-10-31 }} * [http://www.zazaki.de zazaki.de] * [http://www.zazaki-institut.de/ zazaki-institut.de] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121111204634/http://www.zazaki-institut.de/ |date=2012-11-11 }} * [https://web.archive.org/web/20120219201448/http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Mid_East_Linguistic_lg.jpg Zimanên li Rojhilata Navîn de, Columbia University, USA] {{Zimanên îranî}} {{Zimanê kurdî}} [[Kategorî:Zazakî]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 81m2zh047ubordbilm051j8s4h7f0a9 0 1105 1095730 1094264 2022-08-19T23:41:38Z Saadettin687 52213 /* Parêzgeh û paytextên Bakurê Kurdistanê */ wikitext text/x-wiki {{bnr|Kurdistan (cudakirin)}} {{multiple image | align = right | direction = vertical | header = | width = 350 | image1 = Bakurê Kurdistanê.png | alt1 = | caption1 = Bakurê Kurdistanê. | image2 = Kurdish majority Turkey-es.svg | alt2 = | caption2 = Kurdên Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê. }} '''Bakurê Kurdistanê''', yek ji çar beşên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye û beşa herî mezinê erdnîgariya [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye ku piraniya [[Kurd|Kurdan]] li vir jiyan dikin.<ref name=":0" /> Bakurê Kurdistanê îro di nava sînorê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] de maye. Jiber zext û astengkirina li ser ziman û çanda [[Zimanê kurdî|kurdî]] ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] ve pêk tê,<ref name=":0" /> rewşa Bakurê Kurdistanê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] di roja îro de bi awayekî bi nakok didome.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik|title=bianet.org|last=bianet.org|language=Tirki}}</ref> Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn. == Erdnîgarî == === Rûerd === [[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî. Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan. === Bakurê Torosan === {{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}} Li bakurê Torosan, ji başûr ve ji bajarên [[Mereş]] û Semsûrê û ji bakur ve jî, ji bajarê Sêwasê heta [[Qers]] û Agiriyê tev çiya, zozan banî, gelî û di nav wan de navrast û deşt hene. Divê herêmê de piraniya çiyan ber bi rojava û rojhilat ve rasrtenhêv in. Ji ber vê yekê ji çûn û hatin hêsan e. Herêm gelekî bilind e. Çiya ji 3000 m. danakevin. Past û deştên herêmê jî, ji 1500 m. bilintir in. ji rojava ber bi rojhilat ve çiyayên Munzir, Dêrsim, Mûrad, Keşîş, Pelandokan û Tendûrekê hene. Nêzîkî gola Wanê çiyayen [[Sîpanê Xelatê|Sîpan]], [[Nemrûd]] û ber bi jor û rojhilat ve jî, Agiriyên Mezin û Biçûk serîhildane. [[Agirî]], Sîpan, [[Nemrûd]] û [[Tendûrek]] volkanên vemirî ne. [[Agiriyê Mezin]] çiyayê Kurdistanê yê herî bilind e. Bilindiya wî 5165 metre ye. Serê wî hertim bi berf, qeşa û mij e. Li ser wî kovikên volkanik hene. Navên wan Bêçare ne. Li van çiyayên bilind havinan jî berf heye. Ji Bajarê Colemêrgê heta [[Agirî]], [[Qers]], [[Erzîrom]], [[Çewlîg]], [[Xarpêt]] û [[Dêrsim]]ê zozanên têrcayir û mezin hene. Li dorhêla Çewlîgê Zozanê Şerefdînê bi nav û deng e. Deştên Melediyê, Xarpêt, Mûş, Zêdikan, Ezirgan, Erzîrom, Pasîn û Îdirê di nav van çiya û zozanên de ne. === Başûrê Torosan === Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e. Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e. [[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e. Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne. === Parêzgeh û paytextên Bakurê Kurdistanê === {| class="wikitable" style="width:600px;" |+ |- ! Parêzgeh !! Navçe / serbajar !! Nexşe |- ! [[Adiyeman (parêzgeh)|Adiyeman]] || [[Aldûş]], [[Bêsnî]], [[Komîşîr]], [[Semîsad]], '''[[Semsûr]]''', [[Sergol]], [[Sincik]], [[Tût]] || [[Wêne:Navçeyên Semsûrê.png|80px]] |- ! [[Agirî (parêzgeh)|Agirî]] || [[Avkevir]], [[Bazîd]], [[Dutax]], [[Giyadîn]], [[Patnos]], '''[[Qerekose]]''', [[Xamûr]], [[Zêtka]] || [[Wêne:Navçeyên Agiriyê.png|80px]] |- ! [[Batman (parêzgeh)|Batman]] || '''[[Êlih]]''', [[Heskîf]], [[Hezo]], [[Kercews]], [[Qabilcewz]], [[Qubîn]] || [[Wêne:Navçeyên Batmanê.png|80px]] |- ! [[Bidlîs (parêzgeh)|Bidlîs]] || '''[[Bidlîs]]''', [[Elcewaz]], [[Motkî]], [[Norşîn]], [[Tetwan]], [[Xelat]], [[Xîzan]] || [[Wêne:Navçeyên Bidlîsê.png|80px]] |- ! [[Bîngol (parêzgeh)|Bîngol]] || [[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], '''[[Çewlîg]]''', [[Dara Hênî]], [[Kanîreş]], [[Gêxî]], [[Xorxol]] || [[Wêne:Navçeyên Bîngolê.png|80px]] |- ! [[Dêrsim (parêzgeh)|Dêrsim]] || '''[[Mamekî]]''', [[Melkişî]], [[Mêzgir]], [[Pêrtag]], [[Pilemor]], [[Pulur]], [[Qisle]], [[Xozat]] || [[Wêne:Navçeyên Dêrsimê.png|80px]] |- ! [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]] || [[Bismil]], [[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Farqîn]], [[Gêl]], [[Hezro]], [[Hênê]], [[Karaz]], [[Licê]], [[Pasûr]], [[Pîran]], [[Şankuş]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Amed]]ê''': [[Bajarê Nû]], [[Payas]], [[Rezik]], [[Sûr]] || [[Wêne:Navçeyên Diyarbekirê.png|80px]] |- ! [[Entab (parêzgeh)|Entab]] || − || [[Wêne:Navçeyên Entabê.png|80px]] |- ! [[Erdêxan (parêzgeh)|Erdêxan]] || − || [[Wêne:Navçeyên Erdêxanê.png|80px]] |- ! [[Erzîrom (parêzgeh)|Erzîrom]] || [[Aşqela]], [[Azort]], [[Bardîz, Erzîrom|Bardîz]], [[Çêrmik, Erzîrom|Çêrmik]], [[Espîr]], [[Hesenqela]], [[Narman]], [[Norgeh]], [[Oltî]], [[Oxlê]], [[Parsîna Jor]], [[Pasîna Jêr, Erzîrom|Pasîna Jêr]], [[Qereçoban]], [[Qereyazî]], [[Tawûsker]], [[Tatos]], [[Tortim]], [[Xinûs, Erzîrom|Xinûs]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Erzîrom]]ê''': [[Palandoken]], [[Yakutiye]] || [[Wêne:Navçeyên Erzîromê.png|80px]] |- ! [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzîngan]] || [[Cîmîn|Cimnî]], [[Egîn]], '''[[Ezirgan]]''', [[Gercan]], [[Îlîç]], [[Kemax]], [[Mose]], [[Qerequlak]], [[Têrcan]] || [[Wêne:Navçeyên Ezirganê.png|80px]] |- ! [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] || '''[[Colemêrg]]''', [[Çelê]], [[Gever]], [[Şemzînan]] || [[Wêne:Hakkari districts-ku.png|80px]] |- ! [[Îdir (parêzgeh)|Îdir]] || [[Başan]], '''[[Îdir]]''', [[Qulp]], [[Têşberûn]] || [[Wêne:Navçeyên Îdirê.png|80px]] |- ! [[Kilîs (parêzgeh)|Kilîs]] || − || [[Wêne:Navçeyên Kilîsê.png|80px]] |- ! [[Meletî (parêzgeh)|Meletî]] || [[Arabkîr]], [[Arga]], [[Aywalî]], [[Çirmik]], [[Darende]] , [[Erxewan]], [[Hekîmxan]], [[Keferdîz]], [[Melediya kevn]], '''[[Meletî]]''', [[Muhacîr, Meledî|Muhacîr]], [[Qela, Meletî|Qela]], [[Şîro]], [[Yazixan]] || [[Wêne:Navçeyên Meletiyê.png|80px]] |- ! [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]] || [[Artuklu]], [[Kerboran]], [[Dêrik]], [[Qoser]], [[Şemrex]], [[Midyad]], [[Nisêbîn]], [[Mehsert]], [[Stewr]], [[Rişmil]] || [[Wêne:Navçeyên Mêrdînê.png|80px]] |- ! [[Mereş (parêzgeh)|Mereş]] || − || [[Wêne:Navçeyên Mereşê.png|80px]] |- ! [[Mûş (parêzgeh)|Mûş]] || [[Dêrxas]], [[Gimgim]], [[Kop]], [[Milazgir]], '''[[Mûş]]''', [[Tîl]] || [[Wêne:Navçeyên Mûşê.png|80px]] |- ! [[Osmaniye (parêzgeh)|Osmaniye]] || − || [[Wêne:Osmaniye districts.png|80px]] |- ! [[Qers (parêzgeh)|Qers]] || [[Cilawûz]], [[Dîxor]], [[Kaxizman]], '''[[Qers]]''', [[Sarîqamîş]], [[Selîm, Qers|Selîm]], [[Şûrêgel]], [[Zarûşad]] || [[Wêne:Navçeyên Qersê.png|80px]] |- ! [[Riha (parêzgeh)|Riha]] || [[Bêrecûk]], [[Curnê Reş]], [[Hewenc]], [[Herran]], [[Kaniya Xezalan]], [[Pirsûs]], [[Serê Kaniyê]], [[Sêwreg]], [[Wêranşar]], [[Xelfetî]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Riha]]yê''': [[Eyûbî, Riha|Eyûbî]], [[Qerekoprî]] (Pira Reş), [[Xelilî]] || [[Wêne:Navçeyên Rihayê.png|80px]] |- ! [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrt]] || [[Dih]], [[Hawêl]], [[Misirc]], '''[[Sêrt]]''', [[Şêrwan]], [[Tilo]], [[Xisxêr]] || [[Wêne:Navçeyên Sêrtê.png|80px]] |- ! [[Şirnex (parêzgeh)|Şirnex]] || [[Basan]], [[Cizîr]], [[Elkê]], [[Hezex]], [[Qilaban]], [[Silopî]], '''[[Şirnex]]''' || [[Wêne:Navçeyên Şirnexê.png|80px]] |- ! [[Wan (parêzgeh)|Wan]] || [[Bêgirî]], [[Ebex]], [[Elbak]], [[Erdîş]], [[Ertemêtan]], [[Miks]], [[Qerqelî]], [[Mehmûdî]], [[Şax]], [[Payîzava]], [[Westan]], [[Rêya Armûşê]], [[Tuşpa]] || [[Wêne:Navçeyên Wanê.png|80px]] |- ![[Gumuşxane|Gumusxane]] |[[Şiran|Şirân]], Kêlkît | |- ! [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêt]] || [[Baskîl]], [[Dep]], [[Egîna Jêrîn]], [[Keban]], [[Maden]], [[Palo]], [[Qerebaxan]], [[Qowanciyan]], '''[[Xarpêt]]''', [[Xulaman]] [[Xûx]] || [[Wêne:Navçeyên Xarpêtê.png|80px]] |- ! [[Xetay (parêzgeh)|Xetay]] || − || [[Wêne:Hatay location districts.png|80px]] |} == Avhewa == [[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin. Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin. Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e. Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan, hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in. == Dîrok == {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} Her çend dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê xwedî ciheke taybete di dîroka Kurdistanê de. Heta îlankirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê(rojava,başûr,bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsala bi li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû. Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], împeretoriya Osmaniyan ji gelek aliyan ve hatiye dagir kirin ji aliyê dewletên Ewropayî ve. Hêj şerê cîhanî dewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji dewleta Osmanî ve hatin qetandin. Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya Brîtaniyan li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê Brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û micadeleya kurdên van parçeyan hem li gel Ingilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bû. Piştî şerê cîhanî yê yekem jî Bakurê Kurdistanê û Anatolya ji aliyê dewletên Ewropayî ve hatin dagir kirin. Di encamê de 10ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên Ewropayî û Osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan dihate hatiye pejirandin. Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê Wanê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin. == Aborî == == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdanên derve == {{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}} * [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan] {{Parçeyên Kurdistanê}} {{Parêzgehên Kurdistanê}} {{Bajarên Kurdistanê}} {{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}} {{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}} [[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]] [[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]] 75ahvn99udnvuaupmjfpzj1m9sym5lb 1095731 1095730 2022-08-19T23:44:11Z Saadettin687 52213 wikitext text/x-wiki {{bnr|Kurdistan (cudakirin)}} {{multiple image | align = right | direction = vertical | header = | width = 350 | image1 = Bakurê Kurdistanê.png | alt1 = | caption1 = Bakurê Kurdistanê. | image2 = Kurdish majority Turkey-es.svg | alt2 = | caption2 = Kurdên Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê. }} '''Bakurê Kurdistanê''', yek ji çar beşên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye û beşa herî mezinê erdnîgariya [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye ku piraniya [[Kurd|Kurdan]] li vir jiyan dikin.<ref name=":0" /> Bakurê Kurdistanê îro di nava sînorê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] de maye. Jiber zext û astengkirina li ser ziman û çanda [[Zimanê kurdî|kurdî]] ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] ve pêk tê,<ref name=":0" /> rewşa Bakurê Kurdistanê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] di roja îro de bi awayekî bi nakok didome.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik|title=bianet.org|last=bianet.org|language=Tirki}}</ref> Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn. == Erdnîgarî == === Rûerd === [[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî. Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan. === Bakurê Torosan === {{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}} Li bakurê Torosan, ji başûr ve ji bajarên [[Mereş]] û Semsûrê û ji bakur ve jî, ji bajarê Sêwasê heta [[Qers]] û Agiriyê tev çiya, zozan banî, gelî û di nav wan de navrast û deşt hene. Divê herêmê de piraniya çiyan ber bi rojava û rojhilat ve rasrtenhêv in. Ji ber vê yekê ji çûn û hatin hêsan e. Herêm gelekî bilind e. Çiya ji 3000 m. danakevin. Past û deştên herêmê jî, ji 1500 m. bilintir in. ji rojava ber bi rojhilat ve çiyayên Munzir, Dêrsim, Mûrad, Keşîş, Pelandokan û Tendûrekê hene. Nêzîkî gola Wanê çiyayen [[Sîpanê Xelatê|Sîpan]], [[Nemrûd]] û ber bi jor û rojhilat ve jî, Agiriyên Mezin û Biçûk serîhildane. [[Agirî]], Sîpan, [[Nemrûd]] û [[Tendûrek]] volkanên vemirî ne. [[Agiriyê Mezin]] çiyayê Kurdistanê yê herî bilind e. Bilindiya wî 5165 metre ye. Serê wî hertim bi berf, qeşa û mij e. Li ser wî kovikên volkanik hene. Navên wan Bêçare ne. Li van çiyayên bilind havinan jî berf heye. Ji Bajarê Colemêrgê heta [[Agirî]], [[Qers]], [[Erzîrom]], [[Çewlîg]], [[Xarpêt]] û [[Dêrsim]]ê zozanên têrcayir û mezin hene. Li dorhêla Çewlîgê Zozanê Şerefdînê bi nav û deng e. Deştên Melediyê, Xarpêt, Mûş, Zêdikan, Ezirgan, Erzîrom, Pasîn û Îdirê di nav van çiya û zozanên de ne. === Başûrê Torosan === Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e. Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e. [[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e. Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne. === Parêzgeh û paytextên Bakurê Kurdistanê === {| class="wikitable" style="width:600px;" |+ |- ! Parêzgeh !! Navçe / serbajar !! Nexşe |- ! [[Adiyeman (parêzgeh)|Adiyeman]] || [[Aldûş]], [[Bêsnî]], [[Komîşîr]], [[Semîsad]], '''[[Semsûr]]''', [[Sergol]], [[Sincik]], [[Tût]] || [[Wêne:Navçeyên Semsûrê.png|80px]] |- ! [[Agirî (parêzgeh)|Agirî]] || [[Avkevir]], [[Bazîd]], [[Dutax]], [[Giyadîn]], [[Patnos]], '''[[Qerekose]]''', [[Xamûr]], [[Zêtka]] || [[Wêne:Navçeyên Agiriyê.png|80px]] |- ! [[Batman (parêzgeh)|Batman]] || '''[[Êlih]]''', [[Heskîf]], [[Hezo]], [[Kercews]], [[Qabilcewz]], [[Qubîn]] || [[Wêne:Navçeyên Batmanê.png|80px]] |- ! [[Bidlîs (parêzgeh)|Bidlîs]] || '''[[Bidlîs]]''', [[Elcewaz]], [[Motkî]], [[Norşîn]], [[Tetwan]], [[Xelat]], [[Xîzan]] || [[Wêne:Navçeyên Bidlîsê.png|80px]] |- ! [[Bîngol (parêzgeh)|Bîngol]] || [[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], '''[[Çewlîg]]''', [[Dara Hênî]], [[Kanîreş]], [[Gêxî]], [[Xorxol]] || [[Wêne:Navçeyên Bîngolê.png|80px]] |- ! [[Dêrsim (parêzgeh)|Dêrsim]] || '''[[Mamekî]]''', [[Melkişî]], [[Mêzgir]], [[Pêrtag]], [[Pilemor]], [[Pulur]], [[Qisle]], [[Xozat]] || [[Wêne:Navçeyên Dêrsimê.png|80px]] |- ! [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]] || [[Bismil]], [[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Farqîn]], [[Gêl]], [[Hezro]], [[Hênê]], [[Karaz]], [[Licê]], [[Pasûr]], [[Pîran]], [[Şankuş]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Amed]]ê''': [[Bajarê Nû]], [[Payas]], [[Rezik]], [[Sûr]] || [[Wêne:Navçeyên Diyarbekirê.png|80px]] |- ! [[Entab (parêzgeh)|Entab]] || − || [[Wêne:Navçeyên Entabê.png|80px]] |- ! [[Erdêxan (parêzgeh)|Erdêxan]] || − || [[Wêne:Navçeyên Erdêxanê.png|80px]] |- ! [[Erzîrom (parêzgeh)|Erzîrom]] || [[Aşqela]], [[Azort]], [[Bardîz, Erzîrom|Bardîz]], [[Çêrmik, Erzîrom|Çêrmik]], [[Espîr]], [[Hesenqela]], [[Narman]], [[Norgeh]], [[Oltî]], [[Oxlê]], [[Parsîna Jor]], [[Pasîna Jêr, Erzîrom|Pasîna Jêr]], [[Qereçoban]], [[Qereyazî]], [[Tawûsker]], [[Tatos]], [[Tortim]], [[Xinûs, Erzîrom|Xinûs]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Erzîrom]]ê''': [[Palandoken]], [[Yakutiye]] || [[Wêne:Navçeyên Erzîromê.png|80px]] |- ! [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzîngan]] || [[Cîmîn|Cimnî]], [[Egîn]], '''[[Ezirgan]]''', [[Gercan]], [[Îlîç]], [[Kemax]], [[Mose]], [[Qerequlak]], [[Têrcan]] || [[Wêne:Navçeyên Ezirganê.png|80px]] |- ! [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] || '''[[Colemêrg]]''', [[Çelê]], [[Gever]], [[Şemzînan]] || [[Wêne:Hakkari districts-ku.png|80px]] |- ! [[Îdir (parêzgeh)|Îdir]] || [[Başan]], '''[[Îdir]]''', [[Qulp]], [[Têşberûn]] || [[Wêne:Navçeyên Îdirê.png|80px]] |- ! [[Kilîs (parêzgeh)|Kilîs]] || − || [[Wêne:Navçeyên Kilîsê.png|80px]] |- ! [[Meletî (parêzgeh)|Meletî]] || [[Arabkîr]], [[Arga]], [[Aywalî]], [[Çirmik]], [[Darende]] , [[Erxewan]], [[Hekîmxan]], [[Keferdîz]], [[Melediya kevn]], '''[[Meletî]]''', [[Muhacîr, Meledî|Muhacîr]], [[Qela, Meletî|Qela]], [[Şîro]], [[Yazixan]] || [[Wêne:Navçeyên Meletiyê.png|80px]] |- ! [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]] || [[Artuklu]], [[Kerboran]], [[Dêrik]], [[Qoser]], [[Şemrex]], [[Midyad]], [[Nisêbîn]], [[Mehsert]], [[Stewr]], [[Rişmil]] || [[Wêne:Navçeyên Mêrdînê.png|80px]] |- ! [[Mereş (parêzgeh)|Mereş]] || − || [[Wêne:Navçeyên Mereşê.png|80px]] |- ! [[Mûş (parêzgeh)|Mûş]] || [[Dêrxas]], [[Gimgim]], [[Kop]], [[Milazgir]], '''[[Mûş]]''', [[Tîl]] || [[Wêne:Navçeyên Mûşê.png|80px]] |- ! [[Osmaniye (parêzgeh)|Osmaniye]] || − || [[Wêne:Osmaniye districts.png|80px]] |- ! [[Qers (parêzgeh)|Qers]] || [[Cilawûz]], [[Dîxor]], [[Kaxizman]], '''[[Qers]]''', [[Sarîqamîş]], [[Selîm, Qers|Selîm]], [[Şûrêgel]], [[Zarûşad]] || [[Wêne:Navçeyên Qersê.png|80px]] |- ! [[Riha (parêzgeh)|Riha]] || [[Bêrecûk]], [[Curnê Reş]], [[Hewenc]], [[Herran]], [[Kaniya Xezalan]], [[Pirsûs]], [[Serê Kaniyê]], [[Sêwreg]], [[Wêranşar]], [[Xelfetî]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Riha]]yê''': [[Eyûbî, Riha|Eyûbî]], [[Qerekoprî]] (Pira Reş), [[Xelilî]] || [[Wêne:Navçeyên Rihayê.png|80px]] |- ! [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrt]] || [[Dih]], [[Hawêl]], [[Misirc]], '''[[Sêrt]]''', [[Şêrwan]], [[Tilo]], [[Xisxêr]] || [[Wêne:Navçeyên Sêrtê.png|80px]] |- ! [[Şirnex (parêzgeh)|Şirnex]] || [[Basan]], [[Cizîr]], [[Elkê]], [[Hezex]], [[Qilaban]], [[Silopî]], '''[[Şirnex]]''' || [[Wêne:Navçeyên Şirnexê.png|80px]] |- ! [[Wan (parêzgeh)|Wan]] || [[Bêgirî]], [[Ebex]], [[Elbak]], [[Erdîş]], [[Ertemêtan]], [[Miks]], [[Qerqelî]], [[Mehmûdî]], [[Şax]], [[Payîzava]], [[Westan]], [[Rêya Armûşê]], [[Tuşpa]] || [[Wêne:Navçeyên Wanê.png|80px]] |- ![[Gumuşxane|Gumusxane]] |[[Şiran|Şirân]], Kêlkît |[[Wêne:Gumusxane.jpg|alt=Gumusxane Qert|çep|frameless|93x93px]] |- ! [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêt]] || [[Baskîl]], [[Dep]], [[Egîna Jêrîn]], [[Keban]], [[Maden]], [[Palo]], [[Qerebaxan]], [[Qowanciyan]], '''[[Xarpêt]]''', [[Xulaman]] [[Xûx]] || [[Wêne:Navçeyên Xarpêtê.png|80px]] |- ! [[Xetay (parêzgeh)|Xetay]] || − || [[Wêne:Hatay location districts.png|80px]] |} == Avhewa == [[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin. Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin. Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e. Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan, hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in. == Dîrok == {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} Her çend dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê xwedî ciheke taybete di dîroka Kurdistanê de. Heta îlankirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê(rojava,başûr,bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsala bi li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû. Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], împeretoriya Osmaniyan ji gelek aliyan ve hatiye dagir kirin ji aliyê dewletên Ewropayî ve. Hêj şerê cîhanî dewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji dewleta Osmanî ve hatin qetandin. Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya Brîtaniyan li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê Brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û micadeleya kurdên van parçeyan hem li gel Ingilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bû. Piştî şerê cîhanî yê yekem jî Bakurê Kurdistanê û Anatolya ji aliyê dewletên Ewropayî ve hatin dagir kirin. Di encamê de 10ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên Ewropayî û Osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan dihate hatiye pejirandin. Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê Wanê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin. == Aborî == == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdanên derve == {{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}} * [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan] {{Parçeyên Kurdistanê}} {{Parêzgehên Kurdistanê}} {{Bajarên Kurdistanê}} {{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}} {{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}} [[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]] [[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]] jp7ppts77i9nir4fq68xjk0r1j3cjms 1095736 1095731 2022-08-20T00:05:13Z 2003:CA:1F0F:FF84:8D40:A68F:1B98:5DD9 wikitext text/x-wiki {{bnr|Kurdistan (cudakirin)}} {{multiple image | align = right | direction = vertical | header = | width = 350 | image1 = Bakurê Kurdistanê.png | alt1 = | caption1 = Bakurê Kurdistanê. | image2 = Kurdish majority Turkey-es.svg | alt2 = | caption2 = Kurdên Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê. }} '''Bakurê Kurdistanê''', yek ji çar beşên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye û beşa herî mezinê erdnîgariya [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye ku piraniya [[Kurd|Kurdan]] li vir jiyan dikin.<ref name=":0" /> Bakurê Kurdistanê îro di nava sînorê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] de maye. Jiber zext û astengkirina li ser ziman û çanda [[Zimanê kurdî|kurdî]] ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] ve pêk tê,<ref name=":0" /> rewşa Bakurê Kurdistanê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] di roja îro de bi awayekî bi nakok didome.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik|title=bianet.org|last=bianet.org|language=Tirki}}</ref> Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn. == Erdnîgarî == === Rûerd === [[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî. Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan. === Bakurê Torosan === {{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}} Li bakurê Torosan, ji başûr ve ji bajarên [[Mereş]] û Semsûrê û ji bakur ve jî, ji bajarê Sêwasê heta [[Qers]] û Agiriyê tev çiya, zozan banî, gelî û di nav wan de navrast û deşt hene. Divê herêmê de piraniya çiyan ber bi rojava û rojhilat ve rasrtenhêv in. Ji ber vê yekê ji çûn û hatin hêsan e. Herêm gelekî bilind e. Çiya ji 3000 m. danakevin. Past û deştên herêmê jî, ji 1500 m. bilintir in. ji rojava ber bi rojhilat ve çiyayên Munzir, Dêrsim, Mûrad, Keşîş, Pelandokan û Tendûrekê hene. Nêzîkî gola Wanê çiyayen [[Sîpanê Xelatê|Sîpan]], [[Nemrûd]] û ber bi jor û rojhilat ve jî, Agiriyên Mezin û Biçûk serîhildane. [[Agirî]], Sîpan, [[Nemrûd]] û [[Tendûrek]] volkanên vemirî ne. [[Agiriyê Mezin]] çiyayê Kurdistanê yê herî bilind e. Bilindiya wî 5165 metre ye. Serê wî hertim bi berf, qeşa û mij e. Li ser wî kovikên volkanik hene. Navên wan Bêçare ne. Li van çiyayên bilind havinan jî berf heye. Ji Bajarê Colemêrgê heta [[Agirî]], [[Qers]], [[Erzîrom]], [[Çewlîg]], [[Xarpêt]] û [[Dêrsim]]ê zozanên têrcayir û mezin hene. Li dorhêla Çewlîgê Zozanê Şerefdînê bi nav û deng e. Deştên Melediyê, Xarpêt, Mûş, Zêdikan, Ezirgan, Erzîrom, Pasîn û Îdirê di nav van çiya û zozanên de ne. === Başûrê Torosan === Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e. Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e. [[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e. Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne. === Parêzgeh û paytextên Bakurê Kurdistanê === {| class="wikitable" style="width:600px;" |+ |- ! Parêzgeh !! Navçe / serbajar !! Nexşe |- ! [[Adiyeman (parêzgeh)|Adiyeman]] || [[Aldûş]], [[Bêsnî]], [[Komîşîr]], [[Semîsad]], '''[[Semsûr]]''', [[Sergol]], [[Sincik]], [[Tût]] || [[Wêne:Navçeyên Semsûrê.png|80px]] |- ! [[Agirî (parêzgeh)|Agirî]] || [[Avkevir]], [[Bazîd]], [[Dutax]], [[Giyadîn]], [[Patnos]], '''[[Qerekose]]''', [[Xamûr]], [[Zêtka]] || [[Wêne:Navçeyên Agiriyê.png|80px]] |- ! [[Batman (parêzgeh)|Batman]] || '''[[Êlih]]''', [[Heskîf]], [[Hezo]], [[Kercews]], [[Qabilcewz]], [[Qubîn]] || [[Wêne:Navçeyên Batmanê.png|80px]] |- ! [[Bidlîs (parêzgeh)|Bidlîs]] || '''[[Bidlîs]]''', [[Elcewaz]], [[Motkî]], [[Norşîn]], [[Tetwan]], [[Xelat]], [[Xîzan]] || [[Wêne:Navçeyên Bidlîsê.png|80px]] |- ! [[Bîngol (parêzgeh)|Bîngol]] || [[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], '''[[Çewlîg]]''', [[Dara Hênî]], [[Kanîreş]], [[Gêxî]], [[Xorxol]] || [[Wêne:Navçeyên Bîngolê.png|80px]] |- ! [[Dêrsim (parêzgeh)|Dêrsim]] || '''[[Mamekî]]''', [[Melkişî]], [[Mêzgir]], [[Pêrtag]], [[Pilemor]], [[Pulur]], [[Qisle]], [[Xozat]] || [[Wêne:Navçeyên Dêrsimê.png|80px]] |- ! [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]] || [[Bismil]], [[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Farqîn]], [[Gêl]], [[Hezro]], [[Hênê]], [[Karaz]], [[Licê]], [[Pasûr]], [[Pîran]], [[Şankuş]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Amed]]ê''': [[Bajarê Nû]], [[Payas]], [[Rezik]], [[Sûr]] || [[Wêne:Navçeyên Diyarbekirê.png|80px]] |- ! [[Entab (parêzgeh)|Entab]] || − || [[Wêne:Navçeyên Entabê.png|80px]] |- ! [[Erdêxan (parêzgeh)|Erdêxan]] || − || [[Wêne:Navçeyên Erdêxanê.png|80px]] |- ! [[Erzîrom (parêzgeh)|Erzîrom]] || [[Aşqela]], [[Azort]], [[Bardîz, Erzîrom|Bardîz]], [[Çêrmik, Erzîrom|Çêrmik]], [[Espîr]], [[Hesenqela]], [[Narman]], [[Norgeh]], [[Oltî]], [[Oxlê]], [[Parsîna Jor]], [[Pasîna Jêr, Erzîrom|Pasîna Jêr]], [[Qereçoban]], [[Qereyazî]], [[Tawûsker]], [[Tatos]], [[Tortim]], [[Xinûs, Erzîrom|Xinûs]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Erzîrom]]ê''': [[Palandoken]], [[Yakutiye]] || [[Wêne:Navçeyên Erzîromê.png|80px]] |- ! [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzîngan]] || [[Cîmîn|Cimnî]], [[Egîn]], '''[[Ezirgan]]''', [[Gercan]], [[Îlîç]], [[Kemax]], [[Mose]], [[Qerequlak]], [[Têrcan]] || [[Wêne:Navçeyên Ezirganê.png|80px]] |- ! [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]] || '''[[Colemêrg]]''', [[Çelê]], [[Gever]], [[Şemzînan]] || [[Wêne:Hakkari districts-ku.png|80px]] |- ! [[Îdir (parêzgeh)|Îdir]] || [[Başan]], '''[[Îdir]]''', [[Qulp]], [[Têşberûn]] || [[Wêne:Navçeyên Îdirê.png|80px]] |- ! [[Kilîs (parêzgeh)|Kilîs]] || − || [[Wêne:Navçeyên Kilîsê.png|80px]] |- ! [[Meletî (parêzgeh)|Meletî]] || [[Arabkîr]], [[Arga]], [[Aywalî]], [[Çirmik]], [[Darende]] , [[Erxewan]], [[Hekîmxan]], [[Keferdîz]], [[Melediya kevn]], '''[[Meletî]]''', [[Muhacîr, Meledî|Muhacîr]], [[Qela, Meletî|Qela]], [[Şîro]], [[Yazixan]] || [[Wêne:Navçeyên Meletiyê.png|80px]] |- ! [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]] || [[Artuklu]], [[Kerboran]], [[Dêrik]], [[Qoser]], [[Şemrex]], [[Midyad]], [[Nisêbîn]], [[Mehsert]], [[Stewr]], [[Rişmil]] || [[Wêne:Navçeyên Mêrdînê.png|80px]] |- ! [[Mereş (parêzgeh)|Mereş]] || − || [[Wêne:Navçeyên Mereşê.png|80px]] |- ! [[Mûş (parêzgeh)|Mûş]] || [[Dêrxas]], [[Gimgim]], [[Kop]], [[Milazgir]], '''[[Mûş]]''', [[Tîl]] || [[Wêne:Navçeyên Mûşê.png|80px]] |- ! [[Osmaniye (parêzgeh)|Osmaniye]] || − || [[Wêne:Osmaniye districts.png|80px]] |- ! [[Qers (parêzgeh)|Qers]] || [[Cilawûz]], [[Dîxor]], [[Kaxizman]], '''[[Qers]]''', [[Sarîqamîş]], [[Selîm, Qers|Selîm]], [[Şûrêgel]], [[Zarûşad]] || [[Wêne:Navçeyên Qersê.png|80px]] |- ! [[Riha (parêzgeh)|Riha]] || [[Bêrecûk]], [[Curnê Reş]], [[Hewenc]], [[Herran]], [[Kaniya Xezalan]], [[Pirsûs]], [[Serê Kaniyê]], [[Sêwreg]], [[Wêranşar]], [[Xelfetî]]<br>Bajarê Mezin a '''[[Riha]]yê''': [[Eyûbî, Riha|Eyûbî]], [[Qerekoprî]] (Pira Reş), [[Xelilî]] || [[Wêne:Navçeyên Rihayê.png|80px]] |- ! [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrt]] || [[Dih]], [[Hawêl]], [[Misirc]], '''[[Sêrt]]''', [[Şêrwan]], [[Tilo]], [[Xisxêr]] || [[Wêne:Navçeyên Sêrtê.png|80px]] |- ! [[Şirnex (parêzgeh)|Şirnex]] || [[Basan]], [[Cizîr]], [[Elkê]], [[Hezex]], [[Qilaban]], [[Silopî]], '''[[Şirnex]]''' || [[Wêne:Navçeyên Şirnexê.png|80px]] |- ! [[Wan (parêzgeh)|Wan]] || [[Bêgirî]], [[Ebex]], [[Elbak]], [[Erdîş]], [[Ertemêtan]], [[Miks]], [[Qerqelî]], [[Mehmûdî]], [[Şax]], [[Payîzava]], [[Westan]], [[Rêya Armûşê]], [[Tuşpa]] || [[Wêne:Navçeyên Wanê.png|80px]] |- ![[Gumuşxane|Gumusxane]] |[[Şiran|Şirân]], [[Kelkit|Kêlkît]] |[[Wêne:Gumusxane.jpg|alt=Gumusxane Qert|çep|frameless|93x93px]] |- ! [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêt]] || [[Baskîl]], [[Dep]], [[Egîna Jêrîn]], [[Keban]], [[Maden]], [[Palo]], [[Qerebaxan]], [[Qowanciyan]], '''[[Xarpêt]]''', [[Xulaman]] [[Xûx]] || [[Wêne:Navçeyên Xarpêtê.png|80px]] |- ! [[Xetay (parêzgeh)|Xetay]] || − || [[Wêne:Hatay location districts.png|80px]] |} == Avhewa == [[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin. Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin. Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e. Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan, hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in. == Dîrok == {{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}} Her çend dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê xwedî ciheke taybete di dîroka Kurdistanê de. Heta îlankirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê(rojava,başûr,bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsala bi li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû. Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], împeretoriya Osmaniyan ji gelek aliyan ve hatiye dagir kirin ji aliyê dewletên Ewropayî ve. Hêj şerê cîhanî dewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji dewleta Osmanî ve hatin qetandin. Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya Brîtaniyan li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê Brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û micadeleya kurdên van parçeyan hem li gel Ingilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bû. Piştî şerê cîhanî yê yekem jî Bakurê Kurdistanê û Anatolya ji aliyê dewletên Ewropayî ve hatin dagir kirin. Di encamê de 10ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên Ewropayî û Osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan dihate hatiye pejirandin. Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê Wanê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin. == Aborî == == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdanên derve == {{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}} * [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan] {{Parçeyên Kurdistanê}} {{Parêzgehên Kurdistanê}} {{Bajarên Kurdistanê}} {{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}} {{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}} [[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]] [[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]] 1b1kps88ypnongr7r0uxdkg5l2soc1h 0 15694 1095754 996380 2022-08-20T08:00:02Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane}} '''Gumuşxane''' ({{1928|Gumuşxane}}, bi tirkî: ''Gümüşhane'') yek ji bajar û parêzgehên [[Tirkiyê]] ye. Rûber 6.575 km², gelhe 186.953 (2000) ye. Di tixûbê [[Kurdistan]]ê de ye, bi parêzgeha [[Erzingan]]ê ve cîran e. Li vê parêzgehê gundên kurdan jî hene. == Navçeyên parêzgehê == * [[Kelkit]] * [[Köse]] * [[Kürtün]] * [[Şiran]] * [[Torul]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Bajarên Tirkiyê}} [[Kategorî:Bajarên Tirkiyeyê]] {{Bajar-şitil}} g5maylyyenq7earg3i1fee1a627sdjw 0 21359 1095729 998669 2022-08-19T23:15:51Z Saadettin687 52213 wikitext text/x-wiki {{zazakî}} '''Şiran ya zi Şîrân''' (be [[Zimanê tirkî|Tırki]]: ''Karaca'') yew qezay [[Gumuşxane]]. Rûber 965 km², gelhe 19.874 (2020) ye. Di [[Kurdistan|Kurdistanê]] de ye, bi parêzgeha Kurd [[Erzingan|Erzinganê]] ve cîran e. {{kurt}} asjdl72jet6g83d5d9t3qh3nf62l81f 1095733 1095729 2022-08-19T23:55:04Z 2003:CA:1F0F:FF84:8D40:A68F:1B98:5DD9 wikitext text/x-wiki {{zazakî}} '''Şiran ya zi Şîrân''' (be [[Zimanê tirkî|Tırki]]: ''Karaca'') yew qezay [[Gumuşxane]]. Rûber 965 km², gelhe 19.874 (2020) ye. Di [[Kurdistan|Bakurê Kurdistanê]] de ye, bi parêzgeha Kurd [[Erzingan|Erzinganê]] ve cîran e. {{kurt}} 34550smxzyi14ffdxni2qbht959zpzj 1095734 1095733 2022-08-19T23:55:32Z 2003:CA:1F0F:FF84:8D40:A68F:1B98:5DD9 wikitext text/x-wiki {{zazakî}} '''Şiran ya zi Şîrân''' (be [[Zimanê tirkî|Tırki]]: ''Karaca'') yew qezay [[Gumuşxane]]. Rûber 965 km², gelhe 19.874 (2020) ye. Di [[Bakurê Kurdistanê]] de ye, bi parêzgeha Kurd [[Erzingan|Erzinganê]] ve cîran e. {{kurt}} pmttsjwf5kmhrgwl5goo5f55fd0z5kk 0 25365 1095709 999940 2022-08-19T18:33:03Z FMSky 45742 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane |çînaser=zanyar | nav = Marie Curie | wêne = Marie Curie (Nobel-Chem).jpg | sernavê_wêne = Marie Curie, 1911 | şanenav = Marie_Curie_Skłodowska_Signature_Polish.jpg | roja_jidayikbûnê = {{dîrok|7|11|1867}} | cihê_jidayikbûnê = [[Warşova]], [[Polonya]] | roja_mirinê = {{mirin|4|7|1934|7|11|1867|temen=erê}} | cihê_mirinê = [[Sancellemoz]] ([[Fransa]]) | hevwelatî = [[Fransa]] | netewe = Polon | destûrname = Faculté des sciences de Paris | pîşe = [[Fizîk]]nas û [[kîmya]]ger | xelat = [[Xelata Nobel a fîzîkê]], [[1903]]<br />Madalyayê Davy, 1903<br />Madalyayê Matteucci, 1904<br />[[Xelata Nobel a kîmyayê]], [[1911]] }} '''Marie Salomea Skłodowska-Curie''' (jdb. {{Jidayikbûn|7|çiriya paşîn|1867}} li [[Warşova]], [[Polonya]]; m. {{mirin|4|tîrmeh|1934}} li [[Sancellemoz]], ([[Haute-Savoie]]), [[Fransa]]; ''navê berê yê keçiktiyê Maria Salomea Skłodowska'') [[kîmyager]] û [[fizîknas]]eke fransî ya bi eslê xwe Polonî bû. Yekemîn jin a ku [[Xelata Nobelê]] wergirtiye û yekemîn keseke ku du caran û di du beşên zanistiyê de ev xelat girtiye ye. Sala [[1903]]î [[Xelata Nobel a fizîkê]] bi tevî mêrê xwe [[Pierre Curie]] û [[Henri Becquerel]] wergirtiye. Dîsa sala [[1911]]î [[Xelata Nobel a kîmyayê]] wergirtiye. == Jiyan == Di zaroktiya xwe ya li Polonya de ji ber xizanî û nexweşiyan dê û hin xûşk-birayên xwe winda dike. Sala 1883î bi dijwarî dibistana amadeyî bidawîdike. Li cem malbata parêzerekî dewlemend wekî mamosteyeke malê dixebite û pere berhedike ku li welatên dewlemend bixwîne. Wê demê li Polonya xwendina jinan a bilind nerewa bûye. Curie him li bavê xwe yê giran-nexweş xwedî derdikeve, him pere berhevdike û him jî bi dizî perwerdeya bilind a fîzîk û kîmyayê dibîne. Di çiriya paşîn a [[1891î]] de diçe Fransayê û hema dest bi perwerdeya [[matematîk]] û fîzîkê dike. Bi fizîknasê navdar ê hemdemî [[Pierre Curie]] re dizewice. Gelek caran tevlî konferansên navneteweyî yên fîzîkê dibe û gelek keşfan dike. Gelek caran bi fizîknasên wekî [[Albert Einstein]], [[Max Planck]] hwd re hevdîtinan û hevxebatan pêk tîne. Keça wan, [[Irène Joliot-Curie]], sala [[1935]]î herwiha [[Xelata Nobel a kîmyayê]] werdigire. == Berhem == * ''Recherches sur les substances radioactives'', Dissertation, 1904, ''Lêkolîn li ser rewşa radyoaktîviteyê'' * ''Traité de radioactivité'', 2 Bend, 1910, ''Rastiya radyoaktîvîteyê'' * ''La radiologie et la guerre'', 1920 * ''L'Isotopie et les éléments isotopes'', 1924 * ''Les rayons α, β, γ des corps radioactifs en relation avec la structure nucléaire'', 1933 * ''Radioactivité'', 1935 == Xelat û payeyên din == * [[1903]] Xelata Davy-Medaille a Londonê tê tayîn, [[Royal Society]]. * Elementa kîmyayî ya 96, bi paşnava wê û mêrê wî tê binavkirin, [[Curium]] (Cm). * Li dûv wan asteorîdek bi navê [[Curie (Asteroid)|(7000) Curie]] tê binavkirin. * Di nava [[1910]] û [[1978]] xebatên radyoaktîvîteyê bi navê wê tê kirin. * Navê wê /wan li gelek dibistan, dem, kolan hwd tê dayîn. * Ji sala [[1980]]î [[YE]] gelek aksiyonan bi navê wê / wan dike.[http://cordis.europa.eu/mariecurie-actions/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140711234213/http://cordis.europa.eu/mariecurie-actions/ |date=2014-07-11 }} * Sala [[1995]] goristana wê û mêrê wê dibin [[Panthéon (Paris)|Panthéon]]. * Dûgela Polonyayê sala [[1932]]î enstîtuyekê ku li ser [[radyûm]]ê lêkolînan dike dadimezirîne û sala [[1952]]î bi bavê Curie binavdike. {{DEFAULTSORT:Curie, Marie}} [[Kategorî:Jinên fransî]] [[Kategorî:Fizîknasên fransî]] [[Kategorî:Kîmyagerên fransî]] [[Kategorî:Kaşîf]] [[Kategorî:Fizîknasên polon]] [[Kategorî:Xelatgirên Nobela Fizîkê]] [[Kategorî:Xelatgirên Nobela Kîmyayê]] [[Kategorî:Jinên polon]] nw8tsyo9hz3hnlarikwm5yox0azh1e4 0 27579 1095669 1095668 2022-08-19T15:55:11Z Penaber49 39672 /* Herfên nû ji bo dengên enfatîk */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên Kurdistanê û li welatên din ên ku kurd lê dijîn tê bikaranîn. Di nav van alfabeyan de; [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Zimanê kurdî herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Zaravayê Kurmancî yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên Alfabeya Latînî ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Hawar alphabet{{what|date=May 2022}} |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''[[Capital letters|Majuscule forms]]''' (also called '''uppercase''' or '''capital letters''') |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''[[Lower case|Minuscule forms]]''' (also called '''lowercase''' or '''small letters''') |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya zazakî == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewra gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew boyê ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di Zazakî da boyê dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî problemekî derdixe holê bona başfehmkirina xebitandina van tîpan. == Alfabeya Kirmaşanî == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] bpdaf52s58zpskeyzxic5g96sbc7rtb 1095670 1095669 2022-08-19T15:55:29Z Penaber49 39672 /* Alfabeya Hawar */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên Kurdistanê û li welatên din ên ku kurd lê dijîn tê bikaranîn. Di nav van alfabeyan de; [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Zimanê kurdî herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Zaravayê Kurmancî yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên Alfabeya Latînî ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Hawar alphabet{{what|date=May 2022}} |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''[[Capital letters|Majuscule forms]]''' (also called '''uppercase''' or '''capital letters''') |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''[[Lower case|Minuscule forms]]''' (also called '''lowercase''' or '''small letters''') |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya zazakî == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewra gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew boyê ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di Zazakî da boyê dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî problemekî derdixe holê bona başfehmkirina xebitandina van tîpan. == Alfabeya Kirmaşanî == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] bg6o557ei3gar51nbl4861okwij8ik3 1095671 1095670 2022-08-19T15:56:32Z Penaber49 39672 /* Alfabeya Hawar */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên Kurdistanê û li welatên din ên ku kurd lê dijîn tê bikaranîn. Di nav van alfabeyan de; [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Zimanê kurdî herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Zaravayê Kurmancî yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên Alfabeya Latînî ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''[[Capital letters|Majuscule forms]]''' (also called '''uppercase''' or '''capital letters''') |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''[[Lower case|Minuscule forms]]''' (also called '''lowercase''' or '''small letters''') |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya zazakî == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewra gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew boyê ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di Zazakî da boyê dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî problemekî derdixe holê bona başfehmkirina xebitandina van tîpan. == Alfabeya Kirmaşanî == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] q2v14juaz74eapezcmkwvh0hnunpfoo 1095672 1095671 2022-08-19T15:59:46Z Penaber49 39672 /* Alfabeya Hawar */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên Kurdistanê û li welatên din ên ku kurd lê dijîn tê bikaranîn. Di nav van alfabeyan de; [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Zimanê kurdî herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Zaravayê Kurmancî yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên Alfabeya Latînî ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (herfên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (herfên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya zazakî == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewra gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew boyê ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di Zazakî da boyê dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî problemekî derdixe holê bona başfehmkirina xebitandina van tîpan. == Alfabeya Kirmaşanî == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] tugfnp3rh42aee5npxuk04b23dzl3h8 1095673 1095672 2022-08-19T16:08:37Z Penaber49 39672 /* Alfabeya Hawar */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên Kurdistanê û li welatên din ên ku kurd lê dijîn tê bikaranîn. Di nav van alfabeyan de; [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Zimanê kurdî herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê Celadet Bedirxan ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya Tewfîq Wehbî ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe Kamuran Alî Bedirxan di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya Hawarê bidin destpêkirin. Celadet Bedirxan armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li Bakurê Kurdistanê û Tirkiyeyê berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên Bakurê Kurdistanê bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya Hawarê ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe. Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya Hawarê de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Zaravayê Kurmancî yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên Alfabeya Latînî ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (herfên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (herfên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya zazakî == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewra gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew boyê ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di Zazakî da boyê dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî problemekî derdixe holê bona başfehmkirina xebitandina van tîpan. == Alfabeya Kirmaşanî == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 7e7fcalwxczryuihaayhcui6ygxk4s9 1095674 1095673 2022-08-19T16:10:17Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên Kurdistanê û li welatên din ên ku kurd lê dijîn tê bikaranîn. Di nav van alfabeyan de; [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Zimanê kurdî herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê Celadet Bedirxan ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya Tewfîq Wehbî ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe Kamuran Alî Bedirxan di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya Hawarê bidin destpêkirin. Celadet Bedirxan armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li Bakurê Kurdistanê û Tirkiyeyê berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên Bakurê Kurdistanê bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya Hawarê ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe. Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya Hawarê de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Zaravayê Kurmancî yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên Alfabeya Latînî ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya zazakî == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewra gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew boyê ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di Zazakî da boyê dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî problemekî derdixe holê bona başfehmkirina xebitandina van tîpan. == Alfabeya Kirmaşanî == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] bt2he5okdgx9bgpgepwxdoz3bvfh32u 1095675 1095674 2022-08-19T16:16:26Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên Kurdistanê û li welatên din ên ku kurd lê dijîn tê bikaranîn. Di nav van alfabeyan de; [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Zimanê kurdî herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya zazakî == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewra gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew boyê ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di Zazakî da boyê dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî problemekî derdixe holê bona başfehmkirina xebitandina van tîpan. == Alfabeya Kirmaşanî == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] cn2krutfa28s663jkxx8sscwnqqnwo9 1095676 1095675 2022-08-19T16:21:08Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya zazakî == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewra gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew boyê ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di Zazakî da boyê dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî problemekî derdixe holê bona başfehmkirina xebitandina van tîpan. == Alfabeya Kirmaşanî == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] f0czzyx5sphjqz9ihit1goetlhj3dyb 1095677 1095676 2022-08-19T16:26:00Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. == Alfabeya Kirmaşanî == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] rlycpfueo99lz23frk46u7kgymm75wx 1095678 1095677 2022-08-19T16:26:54Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] lmlaw5cqvzecbp2yxa93lubnmex3thr 1095679 1095678 2022-08-19T16:31:15Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 9inm8b2rg3w1bxk0x0vqmwxeqy0njlc 1095680 1095679 2022-08-19T16:38:00Z Penaber49 39672 /* Alfabeya latînî (zazakî) */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya soranî== Alfabeya soranî bi piranî bi alfabeya farisî ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd Kaban Sedqî ve hatiye nivîsandin. Berevajî alfabeya farisî ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya soranî de dengên kurdiya kurmancî bi temamî tine. Kurdiya navendî ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di kurdî de tê bikaranîn nîşan dide. == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] ic65c1is50hiy4uvbvb2ok4dcvqgrvh 1095681 1095680 2022-08-19T16:39:41Z Penaber49 39672 /* Alfabeya soranî */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya soranî== Alfabeya soranî bi piranî bi alfabeya farisî ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd Kaban Sedqî ve hatiye nivîsandin. Berevajî alfabeya farisî ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya soranî de dengên kurdiya kurmancî bi temamî tine. Kurdiya navendî ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di kurdî de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya soranî ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi nimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] kwvwbuqokulp80ik9thj2b2zdt7534h 1095682 1095681 2022-08-19T16:40:21Z Penaber49 39672 /* Alfabeya soranî */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya soranî== Alfabeya soranî bi piranî bi alfabeya farisî ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd Kaban Sedqî ve hatiye nivîsandin. Berevajî alfabeya farisî ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya soranî de dengên kurdiya kurmancî bi temamî tine. Kurdiya soranî ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di kurdî de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya soranî ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi nimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] hn9zsga106e7xq5lul13m7haj6za3j7 1095683 1095682 2022-08-19T16:41:23Z Penaber49 39672 /* Alfabeya erebî (soranî) */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya soranî bi piranî bi alfabeya farisî ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd Kaban Sedqî ve hatiye nivîsandin. Berevajî alfabeya farisî ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya soranî de dengên kurdiya kurmancî bi temamî tine. Kurdiya soranî ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di kurdî de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya soranî ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi nimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] te3pfmkymtqy8vlq3wluysmun6hdaiv 1095684 1095683 2022-08-19T16:45:29Z Penaber49 39672 /* Alfabeya erebî (soranî) */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya soranî bi piranî bi alfabeya farisî ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd Kaban Sedqî ve hatiye nivîsandin. Berevajî alfabeya farisî ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya soranî de dengên kurdiya kurmancî bi temamî tine. Kurdiya soranî ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di kurdî de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya soranî ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi nimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 120%; width: 100%;" |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] d2km1dibj7g7e0wzgd0ds4659brqbxx 1095685 1095684 2022-08-19T16:47:36Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya soranî de dengên kurdiya kurmancî bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 120%; width: 100%;" |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] jl075vy1w0va2hh9v2nt5tqdos4ivhx 1095686 1095685 2022-08-19T16:48:44Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 120%; width: 100%;" |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] hkvf40kypdyxw3t35jod6ge6sbb0srs 1095687 1095686 2022-08-19T16:52:44Z Penaber49 39672 /* Alfabeya erebî (soranî) */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 120%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] fv1284tfnfteauspqyuicakpwkvgyce 1095688 1095687 2022-08-19T16:53:51Z Penaber49 39672 /* Alfabeya erebî (soranî) */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> :{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 5pq2yteyhe0zsq2mf0zi41g0kuotxh8 1095689 1095688 2022-08-19T16:54:43Z Penaber49 39672 /* Alfabeya latînî (kirmaşanî) */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên Kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 36bmy73ubh2x7g5l2z72nmgnqcyq0hq 1095690 1095689 2022-08-19T16:56:12Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên curbicurin ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] d405ilws9fadpn9gn514llfetjwqc9r 1095691 1095690 2022-08-19T17:00:15Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên cîhereng in ku ji aliyê kurdan ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 7xaqrqcy321224f9n5415yz5h39jr8s 1095692 1095691 2022-08-19T17:01:15Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên cîhereng in ku ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 478ylx1p2isrq7h2i15vt3o7qj16kdr 1095693 1095692 2022-08-19T17:02:10Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyên cîhereng in ku ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 2b9jzcic0hb04t0nb4yufxbz01mmrmw 1095694 1095693 2022-08-19T17:07:22Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn ek ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî Jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya pergalên alfabeyên cîhereng in ku ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 8ph9s5yn6jryxwlco7c7jc5c446ebe4 1095695 1095694 2022-08-19T17:08:12Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya pergalên alfabeyên cîhereng in ku ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 6sgg9u4lcdxbeenf9ol7l1coy2570q7 1095696 1095695 2022-08-19T17:08:46Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya pergalên alfabeyên cîhereng in ku ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 06wddfsgz5iz1phl07lw5ireb47t5cu 1095697 1095696 2022-08-19T17:12:23Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyan e ku bi sîstemên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] cvtnbxi8wzge2jfcb4c1ba1169eb1wh 1095698 1095697 2022-08-19T17:13:49Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya alfabeyan e ku bi sîstemên cîhereng ên alafabeyan ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] sjg8okvvp31avw99k55hamgjcsg9l7z 1095699 1095698 2022-08-19T17:16:20Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstema alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 6vfnrh0brfdp6mhppf2i967zvnb8tel 1095700 1095699 2022-08-19T17:18:52Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ISO bi 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî ji 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] pszo95xdbmk32txq0hyxu6528seveo4 1095740 1095700 2022-08-20T04:00:15Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Kurdên [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], kurdên [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], kurdên li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî bikar tînin. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 7iq5yiuwgcwkbxqewxw8w1vcrewapup 1095741 1095740 2022-08-20T04:05:58Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Li [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], li [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de bi awayekî yekser tê bikaranîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 1yfwwawn8ysew1mgcwmycqfh89is4z0 1095742 1095741 2022-08-20T04:08:24Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Li [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], li [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikaranîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 8o69bou0y9wk8fpyj9zyb2s5eqj35n5 1095743 1095742 2022-08-20T04:08:59Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Li [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], li [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikar anîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] 8pxqsetqe4wf7d1rc4ceymqvliwdmfh 1095744 1095743 2022-08-20T04:25:06Z Penaber49 39672 /* Herfên nû ji bo dengên enfatîk */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Li [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], li [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikar anîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] mcdnqr1pv1dalifgm9a9hgdyrcxtbuq 1095745 1095744 2022-08-20T04:25:24Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Li [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], li [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikar anîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk heye) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] ibsajkooc8qfm3302zkowpbkiyk1w9h 1095746 1095745 2022-08-20T04:31:57Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Li [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], li [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikar anîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk hene) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] nifz2x2w4w9rzga0hqjbhxumfzh353d 1095747 1095746 2022-08-20T04:39:04Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û ya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Li [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], li [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikar anîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Alfabeyeke kurdî ya herî kevin ji aliyê nivîskarê navdar Îbn Wehşiye di pirtûka xwe ya bi navê Şewq el-Musteham ku di sala 856an a {{pz}} de hatiye nivîsandin de hatiye belgekirin. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk hene) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] i93vwm7yfegfvljzq6n0qagtyc5yjat 1095748 1095747 2022-08-20T04:43:17Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û alfabeya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Li [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], li [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikar anîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Alfabeyeke kurdî ya herî kevin ji aliyê nivîskarê navdar Îbn Wehşiye di pirtûka xwe ya bi navê Şewq el-Musteham ku di sala 856an a {{pz}} de hatiye nivîsandin de hatiye belgekirin. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk hene) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] ji8m5jrs2i0tyoz2jdaa9wrryh47qqd 1095749 1095748 2022-08-20T04:45:42Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', temamiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û alfabeya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Li [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], li [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikar anîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Alfabeyeke kurdî ya herî kevin ji aliyê nivîskarê navdar [[Îbn Wehşiye]] ve di pirtûka wî yê bi navê [[Şewq el-Musteham]] ku di sala 856an a {{pz}} de hatiye nivîsandin, hatiye belgekirin. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk hene) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] neq1sbzwokiwcsyl0qydv5lmtirujzl 1095750 1095749 2022-08-20T04:46:38Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de piştî jidayikbûn a Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', tevahiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û alfabeya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Li [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], li [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikar anîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Alfabeyeke kurdî ya herî kevin ji aliyê nivîskarê navdar [[Îbn Wehşiye]] ve di pirtûka wî yê bi navê [[Şewq el-Musteham]] ku di sala 856an a {{pz}} de hatiye nivîsandin, hatiye belgekirin. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk hene) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] olty86w690uykbuq7ppt60n2xeysybe 1095751 1095750 2022-08-20T06:46:14Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Masî soratî.PNG|thumb|Alfabeya kurdî ya kevn e ku ji pirtûka Şewq el-Musteham fî marîfet rumuz el-alqlam, di sala 856an de ji aliyê Îbn Wehşiya, hatiye bikaranîn.]] '''Alfabeyên kurdî''', tevahiya sîstemên alfabeyan e ku bi alfabeyên cîhereng ji aliyê [[Kurd|kurdan]] ve li herêmên [[Kurdistan|Kurdistanê]] û li welatên din ên ku [[kurd]] lê dijîn, bi [[zimanê kurdî]] hatine bikaranîn. Di nav van alfabeyan de [[Alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], [[Alfabeya Kurdî ya Erebî|erebî]] û alfabeya [[Alfabeya Kurdî ya Kirîlî|kirîlî]] hene. Li [[Kurdistana Bakur]] û [[Rojavaya Kurdistanê]] [[alfabeya Kurdî ya Latînî|alfabeya latînî]], li [[Rojhilata Kurdistanê]] û Başûr [[alfabeya Kurdî ya Erebî|alfabeya erebî]], li Komarên Sovyetistana kevn jî alfabeya kirîlî ji aliyê kurdan ve di demên cûda de hatiye bikaranîn û di roja îro de jî alafabeya latînî ya kurdî bi awayekî berfireh tê bikar anîn. Piştî belavbûna sîstema sovyetî, hinek kurdên Sovyetistana kevn jî dest bi bikaranîna alfabeya latînî kirine. Alfabeyeke kurdî ya herî kevin ji aliyê nivîskarê navdar [[Îbn Wehşiye]] ve di pirtûka wî yê bi navê [[Şewq el-Musteham]] ku di sala 856an a {{pz}} de hatiye nivîsandin, hatiye belgekirin. [[Zimanê kurdî]] herî zêde bi du alfabeyan têne nivîsandin. Yek ji van alfabeya latînî ya ku ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan]] ve ku di sala 1932an de bi navê alfabeya Bedirxan yan jî alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] (li pey kovara Hawarê), alafabeya duyem jî alfabeya farisî-erebî bi navê alfabeya [[Zimanê kurdî|kurdî]] ya [[soranî]] ye. Alfabeya latînî yan jî alafabeya Hawar di roja îro de wekî alfabeya standard a kurdî ya latînî tê bikaranîn. Alfabeyên ji ku aliyê kurdan ve hatine bikar anîn ev in: * [[Alfabeya kurdî ya ber îslamê]] * [[Xetên avestayî|Alfabeya Avestî]] * [[Alfabeya Masî Soratî]] * [[Alfabeya kurdî ya erebî]] * [[Alfabeya kurdên êzîdî]] * [[Alfabeya Şemo-Marogûlov]] * [[Alfabeya kurdî ya latînî]] * [[Alfabeya kurdî ya kîrîlî]] * [[Alfabeya kurdî ya ermenî]] * [[Elifbay Kermaşanî]] == Herfên nû ji bo dengên enfatîk == Celadet û Kamûran Alî Berdixan alfabeya kurdî ya bi tipên latînî, ya bi navê [[alfabeya kurdî ya latînî|alfabeya Hawarê]], amade kiriye. Ev alfabe alfabeyeke rihet/hêsan e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2012-05-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525071616/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta67/a%20tigris67.htm |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku herkes bikaribe bi hêsanî hînî nivîsandina kurdî bibe. Lêbelê zimanê kurdan gelek dewlemend e <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2013-06-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130623061515/http://www.pen-kurd.org/2011/2012/EzizeeCewo_pirsgirekaZimani.html |url-status=dead }}</ref><ref name="amidakurd.net">http://www.amidakurd.net/qunciknivis/d%C3%AEsa_li_ser_pirsa_alfab%C3%AA</ref><ref name="scribd.com">http://www.scribd.com/doc/71798599/pernav</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |access-date=2011-11-17 |archive-date=2012-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120607070716/http://rizgari.com/modules.php?name=News&file=article&sid=29488 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.shewirazimanekurdi.com/images/stories/ELIF.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |accessdate=2011-11-17 |archive-date=2011-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111122010921/http://www.shewirazimanekurdi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=54&Itemid=59 |url-status=dead }}</ref>, ji ber ku pirr deng/fonem hene. Lewma li gor çend zimannasan <ref>{{fact}}http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (li ser rûpela 29)</ref><ref>http://www.welateme.info/doc/Pirs-49.doc (Rozad Elî got **Lê mîna ku em dizanin, ji bilî tîpa '' r '' çar tîpên Kurdî yên ''çêwîdeng '' ên din jî hene, ew jî du dengan didin, ew jî ev in: (ç, p, t, k). Û dema ku tîpa '' r '' dubare bibe, gerek em her çar tîpên din jî ji bîr nekin, ew jî bi wê pîvanê werin birin û di bêjeyan de werin dûbarekirin** di besa "Çend Têbîn li Derbarê Hin Mijarên Rêzmanî" de; li ser rûpela 15em, li "Kovara PIRS")</ref> wek Dr. [[Bahîzê Omerî]] (di gotarên wî li kovarên [[Peyv (kovar)|Peyv]] û [[Karwan]]ê) ev tîpên nû, yên ku heta îro (2011) bi giştî nehatin pejirandin, pêşniyaz kirine: * "Ḉ" (çh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 23-24)</ref>. Mînak : ew koḉa bar dikin, ḉiya, * "Ḱ" (kh)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24)</ref>. Mînak : şiḱandin, weḱ, nêzîḱ, ḱar, desteḱ, ḱurdî, Ḱurdistan. * "Ṕ" (ph)<ref>http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 24-25)</ref>. Mînak : ṕêrnav. * "T́" (th)<ref name="books.google.fr">http://books.google.fr/books?id=qXqmfIBJaAoC&printsec=frontcover&dq=joyce+blau&hl=fr&ei=B4TGTojSLcXh4QTm-bA7&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false (li ser pirtûka "manuel de la langue kurde", rûpel 25)</ref>. Mînak : ket́in, tişt́, kuşt́in, hat́in. * "Ŕ" (rh) yan jî "RR" (rr)<ref name="books.google.fr"/>. Mînak : ji te ŕa, jêŕ, ew ŕabûbûn, ew ŕêwîne. Mînak : pirr, kirr. Jixwe Celadet Alî Bedirxan jî di kovara [[Hawar]]ê da qala van dengên ç, k, p, t<ref>http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/cmr_0008-0160_1960_num_1_3_1441# (li ser rûpela 9'ê)</ref> yên cuda dike, lê wisan dibêje ku hewce nîne ku ji bo her dengekî tîpek di alfabeyê da hebe. Ji bilî van çar dengan dîsa behsa dengên ku di alfabeya klasîk a Kurdî da derbas dibin (û di alfabeya erebî ya soranî de jî hene) herfên hê ح, 'eyn ع û xeyn غ dike. Bona van dengan jî pêşniyar dike ku işareta ¨ bikarbînin, her wiha ev wek ḧ, ë (ä, ï) û ẍ werin nivîsandin.<ref>Hawar, hejmar 1, rûpel 3, Elfabêya Kurdî</ref> Di alfabeya kurdî ya bi tîpên erebî (alfabeya soranî) da, ji bilî dengên ḧê ح, 'eyn/ëyn ع, ẍeyn غ du deng dîsa hene ku di alfabeya kurdî ya bi tîpên latînî da nîn in. Ew jî tîpên ڕ û ڵ ne ku em dikarin bi '''rr''' û '''ll''' binivîsin. Tîpên "Ḉ, Ḱ, Ṕ, Ṙ, Ṫ", yânî dengên "çh, kh, ph, rh, th" ji hemû zimanên îranî ango hindû-îranî tenê di kurmancî û dimilî/kirmanckî de hene. Helbestvan û zanyarê kurd Şêx Evdirehmanê Aqtepi, di pirtûka xwe ya bi navê Dîwan, behsa van tîpan dike û dibêje kafa kurdî cuda ye ji kafa erebî û tîpên p, ç, t, k bi du u sê cûran nîşan dide.{{Çavk}} === Alfabeyên kurmancî, ''yekgirtú'' û soranî === {|class=wikitable |- ! rowspan="2"| Latînî || rowspan="2"| Yekgirtú || rowspan="2"| Kirîlî || colspan="4"| Soranî || rowspan="2"| [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|IPA]] |- style="font-size:90%" ! tîpa tenê || tîpa destpêkê || tîpa naverastê || tîpa dawiyê |- align="center" | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">A a </font> | <font size="3">ا</font> | <font size="3">ئا</font> | colspan="1" | — |<font size="3">ـا</font> | {{IPA|[aː]}} |- align="center" | <font size="3">B b </font> | <font size="3">B b </font> | <font size="3">Б б </font> | <font size="3">ﺏ</font> | <font size="3">ﺑ</font> | <font size="3">ـبـ</font> | <font size="3">ـب</font> | {{IPA|[b]}} |- align="center" | <font size="3">C c </font> | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Щ щ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـجـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـج}}</font> | {{IPA|[d͡ʒ]}} |- align="center" | <font size="3">Ç ç </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">Ч ч </font> | <font size="3">{{ziman|ar|چ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﭼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـچ}}</font> | {{IPA|[t͡ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">D d </font> | <font size="3">D d </font> | <font size="3">Д д </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺩ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ــد}}</font> | {{IPA|[d]}} |- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ | <font size="3">E e </font> | <font size="3">E e </font> | <font size="3">Ә ә </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮦ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﮫ}}</font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ﮫ}}</font> | {{IPA|[ɛ]}} |- align="center" | <font size="3">Ê ê </font> | <font size="3">É é </font> | <font size="3">E e<br>(Э э) </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ێ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـێ}}</font> | {{IPA|[eː]}} |- align="center" | <font size="3">F f </font> | <font size="3">F f </font> | <font size="3">Ф ф </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻑ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻓ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـفـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻒ}}</font> | {{IPA|[f]}} |- align="center" | <font size="3">G g </font> | <font size="3">G g </font> | <font size="3">Г г </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮒ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮔ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـگـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـگ }}</font> | {{IPA|[ɡ]}} |- align="center" | <font size="3">H h </font> | <font size="3">H h </font> | <font size="3">h h </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻫ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـهـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـهـ}}</font> | {{IPA|[h]}} |- align="center" | <font size="3"> (Ḧ ḧ) </font> | <font size="3">H' h' </font> | <font size="3">h’ h’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ح}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|حـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـحـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـح}}</font> | [[ħ|{{IPA|[ħ]}}]] |- align="center" | <font size="3"> (') </font> | <font size="3"> ' </font> | <font size="3"> — </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ع}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|عـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـعـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـع}}</font> | [[ʕ|{{IPA|[ʕ]}}]] |- align="center" | <font size="3">I i </font> | <font size="3">I i </font> | <font size="3">Ь ь </font> | colspan="4" | — | [[ɯ|{{IPA|[ɯ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Î î </font> | <font size="3">Í í </font> | <font size="3">И и </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺋﯾ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـيـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯽ}}</font> | {{IPA|[iː]}} |- align="center" | <font size="3">J j </font> | <font size="3">Jh jh </font> | <font size="3">Ж ж </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـژ }}</font> | [[ʒ|{{IPA|[ʒ]}}]] |- align="center" | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">K k </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮎ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮐ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـکـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﮏ}}</font> | {{IPA|[k]}} |- align="center" | <font size="3">L l </font> | <font size="3">L l </font> | <font size="3">Л л </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻝ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻟ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـلـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـل }}</font> | {{IPA|[l]}} |- align="center" | <font size="3"> (ll) </font> | <font size="3">ll </font> | <font size="3">Л’ л’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڵــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڵـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـڵ}}</font> | {{IPA|[lˁ]}} |- align="center" | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">M m </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻡ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻣ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـمـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـم}}</font> |{{IPA|[m]}} |- align="center" | <font size="3">N n </font> | <font size="3">N n </font> | <font size="3">Н н </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـنـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـن}}</font> |{{IPA|[n]}} |- align="center" | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">O o </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ۆ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ئۆ}}</font> | colspan="1" | - | <font size="3">{{ziman|ar|ـۆ}}</font> | {{IPA|[oː]}} |- align="center" | <font size="3">P p </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">П п </font> | <font size="3">{{ziman|ar|پ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|پــ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـپ}}</font> | {{IPA|[p]}} |- align="center" | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">Q q </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـقـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـق}}</font> | {{IPA|[q]}} |- align="center" | <font size="3">R r </font> | <font size="3">R r </font> | <font size="3">P p </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـر}}</font> | {{IPA|[ɾ]}} |- align="center" | <font size="3">(rr) </font> | <font size="3"> rr </font> | <font size="3">Р’ р’ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڕ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـڕ}}</font> | {{IPA|[r]}} |- align="center" | <font size="3">S s </font> | <font size="3">S s </font> | <font size="3">C c </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺱ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺳ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـسـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـس}}</font> | {{IPA|[s]}} |- align="center" | <font size="3">Ş ş </font> | <font size="3">Sh sh </font> | <font size="3">Ш ш </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺵ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺷ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـشـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـش }}</font> | {{IPA|[ʃ]}} |- align="center" | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T t </font> | <font size="3">T т </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺕ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺗ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ـتـ }}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـت}}</font> | {{IPA|[t]}} |- align="center" | <font size="3">U u </font> | <font size="3">U u </font> | <font size="3">Ö ö </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[œ]}} |- align="center" | <font size="3">Û û </font> | <font size="3">Ú ú </font> | <font size="3">У у </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـوﻭ}}</font> | {{IPA|[uː]}} |- align="center" | colspan="1" | <font size="3">— </font> | colspan="1" | <font size="3">Ù ù </font> | colspan="1" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ۊ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـۊ}}</font> | [[ʉ|{{IPA|[ʉː]}}]] |- align="center" | <font size="3">V v </font> | <font size="3">V v </font> | <font size="3">B в </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ڤ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar| ڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـڤ}}</font> | {{IPA|[v]}} |- align="center" | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">W w </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻭ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar|ـو}}</font> | {{IPA|[w]}} |- align="center" | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">X x </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺥ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺧ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـخ}}</font> | {{IPA|[x]}} |- align="center" | <font size="3">(Ẍ ẍ)</font> | <font size="3">X' x'</font> | <font size="3">Ѓ ѓ </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻍ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﻏ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغـ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|ـغ}}</font> | [[ʁ|{{IPA|[ʁ]}}]] |- align="center" | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Y y </font> | <font size="3">Й й </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﯼ}}</font> | <font size="3">{{ziman|ar|يـ}}</font> | colspan="2" | — | {{IPA|[j]}} |- align="center" | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">Z z </font> | <font size="3">З з </font> | <font size="3">{{ziman|ar|ﺯ}}</font> | colspan="2" | — | <font size="3">{{ziman|ar| ـز}}</font> | {{IPA|[z]}} |} ==Alfabeya latînî== ===Alfabeya Hawar=== Alfabeya kurdî ya latînî bi giranî ji aliyê [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] ve hatiye çêkirin ku di destpêkê de hevkariya [[Tewfîq Wehbî]] ku di sala 1931ê de li Iraqê jiyan kiriye, xwestibû. Lê piştî ku ev çend meh bûn tu bersiv ji Wehbî nehat, wî û birayê xwe [[Kamiran Alî Bedirxan|Kamuran Alî Bedirxan]] di sala 1932an de biryar dan ku alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] bidin destpêkirin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/266073591|title=Le mouvement kurde de Turquie en exil : continuités et discontinuités du nationalisme kurde sous le mandat français en Syrie et au Liban (1925-1946)|last=Tejel|first=Jordi|date=2007|publisher=Peter Lang|isbn=978-3-03911-209-8|location=Bern|oclc=266073591}}</ref> [[Celadet Alî Bedirxan|Celadet Bedirxan]] armanc dikir ku alfabeyeke ku du tîpan ji bo temsîlkirina yek dengî bi kar neanîne biafirîne. Ji ber ku kurdên li [[Bakurê Kurdistanê]] û [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] berê xwe da alfabeya tirkî ya latînî, wî alfabeyek çêkir ku bi taybetî ji bo kurdên [[Bakurê Kurdistanê]] bigihêje. Hinek lêkolîneran pêşniyar kirine ku li ser alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] ya Bedirxan zêdekirinên hindik bên kirin ku ew ji bikarhêneran re xweştir bibe.<ref>{{Cite journal|last=Bahadur|first=Muhamadreza|title=Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide|url=https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide}}</ref> Zêdekirin bi dengên ku di alfabeya kurdiya soranî de tên nimandin, di alfabeya [[Hawar (kovar)|Hawarê]] de hene. Lêkolîneran pêşniyar kirin ku ev alfabeya berfireh bibe alfabeya kurdî ya latînî. Karakterên din ên pêşniyarkirî tîpên Ł, Ň, Ř û Ü ne. Kurdiya [[kurmancî]] yê zimanê kurdî bi alfabeya latînî ya berfireh hatiye nivîsandin ku ji 26 tîpên [[Alfabeya latînî|Alfabeya Latînî]] ya bingehîn ya ISO û ji 5 tîpên bi diyakrîtîk pêk tê ku bi giştî bi 31 ​​tîpan (her yek tîpek mezin û piçûk hene) tê nivîsandin. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya Hawar |- |1||2||3||4||5||6||7||8||9||10||11||12||13||14||15||16||17||18||19||20 |21||22||23||24||25||26||27||28||29||30||31 |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên mezin (tîpên mezin jî tê gotin)''' |- |A||B||C||Ç||D||E||Ê||F||G||H||I||Î||J||K||L||M||N||O||P||Q||R||S||Ş||T |U||Û||V||W||X||Y||Z |- |bgcolor="#EFEFEF" colspan="31" |'''Formên biçûk (tîpên biçûk jî tê gotin) |- |a||b||c||ç||d||e||ê||f||g||h||i||î||j||k||l||m||n||o||p||q||r||s||ş||t |u||û||v||w||x||y||z |} == Alfabeya latînî (zazakî) == Herweha di zaravayên zazakî <ref>http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/dil/okumayazma.htm#2-1</ref> de ev dengên [[enfatîk]] jî hene ''çh'', ''kh'', ''ph'' û ''th'' û dengên ''rr'' û ''é''. Lê ev deng li hêmû zimanên îranî tune ne, bes tenê bi kurmanjkî û dimilî hene <ref>http://www.omniglot.com/writing/persian.htm (bi farsî enfatîk nîne)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm (bi darî enfatikên kurdî tune ye)</ref><ref>http://www.omniglot.com/writing/dari.htm ( bi peshtûnî dengê enfatîk nin e)</ref> Ev dengên cuda ku di Zazakî/Kirmanckî da hinek bi çh, kh, ph, th nîşan didin mîna dengên Kurmancî têne bilêvkirin. Ev nivîsandina bi du herfan jî hinekî bi pirsgrêke. Lewma gava ku tîpa h tê ber tîpeke din ew jibo ku dengekî hişk bide tê bikarhanîn û di sîstema [[Alfabeya Fonetîk a Navneteweyî|Alfabeya Fonetîk]] da jî dengên hişk bi lêzêdekirina tîpa h têne nîşandan. Mînak: [t͡ʃʰ], [kʰ], [pʰ], [tʰ]. Lêbelê hinek vê di zazakî de jibo dengên ç, k, p, t, yên nerm bikartînin ku ev jî pirsgirêkekî jibo başfehmkirina xebitandina van tîpan dertîne holê. ==Alfabeya erebî (soranî)== Alfabeya [[soranî]] bi piranî bi [[alfabeya farisî]] ya guhertî ya ku ji 33 tîpan pêk tê, ji aliyê Seîd [[Kaban Sedqî]] ve hatiye nivîsandin. Berevajî [[alfabeya farisî]] ku abced e, kurdiya navendî hema bêje alfabeyeke rast e ku tê de dengdêran wek konsonantan dihesibînin. Di kurdiya [[soranî]] de dengên kurdiya [[kurmancî]] bi temamî tine. Kurdiya [[soranî]] ya nivîskî jî xwe dispêre konteksa dengdêr û konsonantê ji bo ku fonemên u/w û î/y ji hev cuda bi kar bîne. Di wê de du konsonantên farîngeal û her weha frîqatîfeke dengbêjî ya ku di [[Zimanê kurdî|kurdî]] de tê bikaranîn nîşan dide. Di kurdiya [[soranî]] ya reformkirî de tîpên "i"-ya ⟨ٮ⟩-yê hene û bi jimarekirina "w"-ê bi ⟨ڡ⟩-ya bi serketî di navbera konsonanta "w" û dengdêra kurt "u" de ji hev cihê dike. Di heman demê de ew dikare bi serfirazî di navbera konsonanta "y" û dengdêra dirêj "î" de bi jimreya "î"-ya ⟨ٽ⟩-yê û dengdêra dirêj "û" bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩-ya bi ⟨ۉ⟩ an jî ⟨ۇ⟩ bi awayekî serkeftî cuda bike ya ducarî ⟨و⟩. {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |+ style="font-size: 110%;" |Alfabeya soranî |- | {{lang|ku-Arab|ع}} | {{lang|ku-Arab|ش}} | {{lang|ku-Arab|س}} | {{lang|ku-Arab|ژ}} | {{lang|ku-Arab|ز}} | {{lang|ku-Arab|ڕ}} | {{lang|ku-Arab|ر}} | {{lang|ku-Arab|د}} | {{lang|ku-Arab|خ}} | {{lang|ku-Arab|ح}} | {{lang|ku-Arab|چ}} | {{lang|ku-Arab|ج}} | {{lang|ku-Arab|ت}} | {{lang|ku-Arab|پ}} | {{lang|ku-Arab|ب}} | {{lang|ku-Arab|ا}} | {{lang|ku-Arab|ئـ}} |- | 17 || 16 || 15 || 14 || 13 || 12 || 11 || 10 || 9 || 8 || 7 || 6 || 5 || 4 || 3 || 2 || 1 |- | {{lang|ku-Arab|ێ}} | {{lang|ku-Arab|ی}} | {{lang|ku-Arab|وو}} | {{lang|ku-Arab|ۆ}} | {{lang|ku-Arab|و}} | {{lang|ku-Arab|ە}} | {{lang|ku-Arab|ھ}} | {{lang|ku-Arab|ن}} | {{lang|ku-Arab|م}} | {{lang|ku-Arab|ڵ}} | {{lang|ku-Arab|ل}} | {{lang|ku-Arab|گ}} | {{lang|ku-Arab|ک}} | {{lang|ku-Arab|ق}} | {{lang|ku-Arab|ڤ}} | {{lang|ku-Arab|ف}} | {{lang|ku-Arab|غ}} |- | 34 || 33 || 32 || 31 || 30 || 29 || 28 || 27 || 26 || 25 || 24 || 23 || 22 || 21 || 20 || 19 || 18 |} == Alfabeya latînî (kirmaşanî) == Kirmaşanî zarava sereke ya [[Kurdiya Başûrî]] ye. Kirmaşanî ji bilî çend guhertinek heman alfabeya Hawarê bi kar tîne. Di alfabeya Kirmaşanî de 33 deng hene. Sedema cudahiya navbera tîpên alfbaya Hawar û Kirmaşanî ew e ku li zarava Kirmaşanî dengên ł, ň, ř, ü weke fonem hene lê dengên ê&o nîne.<ref>[https://books.google.com/books?id=6lgFBgAAQBAJ&dq=kurdish+phrasebook&source=gbs_navlinks_s Kirmaşanî Kurdish Phrasebook]</ref> [https://www.youtube.com/watch?v=0LnEVsancAE&feature=youtu.be] <big><center> {|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; text-align: center; font-size: 90%; width: 100%;" |- |bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên girek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[A]] |width=3% align="center"|[[B]] |width=3% align="center"|[[C]] |width=3% align="center"|[[Ç]] |width=3% align="center"|[[D]] |width=3% align="center"|[[E]] |width=3% align="center"|[[F]] |width=3% align="center"|[[G]] |width=3% align="center"|[[H]] |width=3% align="center"|[[I]] |width=3% align="center"|[[Î]] |width=3% align="center"|[[J]] |width=3% align="center"|[[K]] |width=3% align="center"|[[L]] |width=3% align="center"|[[Ł]] |width=3% align="center"|[[M]] |width=3% align="center"|[[N]] |width=3% align="center"|[[Ň]] |width=3% align="center"|[[P]] |width=3% align="center"|[[Q]] |width=3% align="center"|[[R]] |width=3% align="center"|[[Ř]] |width=3% align="center"|[[S]] |width=3% align="center"|[[Ş]] |width=3% align="center"|[[T]] |width=3% align="center"|[[U]] |width=3% align="center"|[[Û]] |width=3% align="center"|[[Ü]] |width=3% align="center"|[[V]] |width=3% align="center"|[[W]] |width=3% align="center"|[[X]] |width=3% align="center"|[[Y]] |width=3% align="center"|[[Z]] |- |align="center" colspan="37" | <span style="font-size: 90%;">'''Tîpên hûrek'''</span> |- |width=3% align="center"|[[a]] |width=3% align="center"|[[b]] |width=3% align="center"|[[c]] |width=3% align="center"|[[ç]] |width=3% align="center"|[[d]] |width=3% align="center"|[[e]] |width=3% align="center"|[[f]] |width=3% align="center"|[[g]] |width=3% align="center"|[[h]] |width=3% align="center"|[[i]] |width=3% align="center"|[[î]] |width=3% align="center"|[[j]] |width=3% align="center"|[[k]] |width=3% align="center"|[[l]] |width=3% align="center"|[[ł]] |width=3% align="center"|[[m]] |width=3% align="center"|[[n]] |width=3% align="center"|[[ň]] |width=3% align="center"|[[p]] |width=3% align="center"|[[q]] |width=3% align="center"|[[r]] |width=3% align="center"|[[ř]] |width=3% align="center"|[[s]] |width=3% align="center"|[[ş]] |width=3% align="center"|[[t]] |width=3% align="center"|[[u]] |width=3% align="center"|[[û]] |width=3% align="center"|[[ü]] |width=3% align="center"|[[v]] |width=3% align="center"|[[w]] |width=3% align="center"|[[x]] |width=3% align="center"|[[y]] |width=3% align="center"|[[z]] |} </center> </big> == Nivîsên bi hemû dengên kurdî == * Lêvegera rêzimana Kurdî"<ref>http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130901024742/http://www.ellahmezar.ir/wp-content/uploads/2012/09/zare-zerin-www.EllahMezar.ir_.pdf |date=2013-09-01 }} (rêzimana Kurdî li ser malpera fermî ya "Kurmancên bakurê Xorasanê)</ref>, nivîskar "Arşek BARAVÎ. * Pêrnavên Kurdî, Kurdish studies<ref name="scribd.com"/>. * Li ser pirsa alfabê<ref name="amidakurd.net"/><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |accessdate=2013-02-23 |archive-date=2012-11-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121122003246/http://www.mezopotamya.gen.tr/p%C3%8Adiv%C3%8Eya-me-bi-rastaxavtin-rastniv%C3%8Es%C3%8En-%C3%9B-rastxwedin%C3%8A-heye-makale,270.html |url-status=dead }}</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdan == * [http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm Kurtedîroka alfabên ku kurdan bikaranîne] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080919114438/http://www.tirej.net/index668.Celadet.celiker.htm |date=2008-09-19 }} * [https://web.archive.org/web/20090531071803/http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/kurdish-avestan-alphabet.html Alfabeya Kurdî ya Avestayî] *[https://www.academia.edu/12911202/Kirma%C5%9Fan%C3%AE_Alphabet_and_Pronunciation_Guide Kirmaşanî Alphabet and Pronunciation Guide] {{Zaravayên zimanê kurdî}} {{tîp}} [[Kategorî:Alfabe]] [[Kategorî:Zimanê kurdî]] lboc08sperip3vihduwi3yilhxc8rtm 0 84712 1095755 1043454 2022-08-20T10:04:35Z Mohajeer 15290 /* Serhildana Raman û Reşkotan(1925) */ wikitext text/x-wiki ==Berî Osmaniyan== {{Gotara bingehîn|Dîroka Kurdistanê}} ==Serdema Osmaniyan== {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ==Piştî şerê cîhanî yê yekem == ===Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê=== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya ingilîzan dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hatiye girtin. ===Hewlên Elîşêr Beg(tîrmeh 1920)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} Li Dêrsim û Sêwazê li herêma kurdên qoçgirî li dijî Kemalîstan serhildan hatiye destpê kirin. Serhildêrên kurd bajarên [[Qoçgîr]], [[Qenxal]] û [[Macîran]] bidest xistin û li [[Xozat]]ê civiyan. Di encamê de li dijî [[Meclîsa Mezin ya Neteweyî ya Tirkiyeyê]] daxuyandin hatiye dan û ji meclîsê hatiye xwestin ku daxwazên miletê kurd bipejirînin. Lê tirkan ev daxwaz qebûl nekirin û dest bi şer kirin. Heta xizîrana 1921ê şer berdewam bû. [[Alîşêr]] û 500 efserên kurd teslîmî tirkan bûn ===Hewlên Mustafa Kemal=== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda siyaseta kurd ya Stembolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendiyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêviyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel İngilîzan sekinî. İngilîz mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Avabûna Tirkiyeyê(29 çiriya pêşîn 1923)==== {{Gotara bingehîn|Tirkiye}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê=== ====Peymana Sykes Pycot-16 gulan 1916==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes Pycot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes Pycot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hatiye parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hatiye nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Sir Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê(30 çiriya pêşîn 1918)==== ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê(18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê İngilîzan Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel ingilîzan ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê ingilîzan li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hatiye parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê(18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hatiye kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê(20 tebax 1920)==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hatiye destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihiyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Konferansa Lozanê(11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera ingilîzan û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel ingilîzan tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê(23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya İngilîzan de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stembolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê(1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye; Serhildan ==Kongreya yekem ya Azadiyê(adar 1924)== {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} ===Sirgûnkirina kurdan=== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} ===Serhildana Elkê(3 îlon 1924)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Elkê}} Serhildana Elkê ji ber xeletiyên teknîkî berî serhildana Şêx Seîd destpê kir. Lê diviyabû bi serhildana Şêx Seîd hevdem destpê bike ===Serhildana Şêx Seîdê Pîranî(13 reşemeh 1925)=== {{GotarêBingeh|Serhildana Şêx Seîdê Pîranî}} ===Serhildana Şemzînanê (25 xizîran 1925-xizîran 1926) === {{Gotara bingehîn|Serhildana Şemzînanê}} Piştî têkcûna Serhildana Şêx Seîd Efendî, [[Seyîd Ebdulqadir]] hatiye bidarve kirin. Kurê wî Seyîd Ebdula li herêma Hekariyê û Şemzînanê bi alîkariya Ihsan Nûri Paşa û Seyîd Tahayê Geylanî dest bi xebatên serhildanê kir. 25 xizîrana 1925ê 6 efserên artêşa Tirkiyeyê ji aliyê çekdarên Seyîd Ebdula ve hatin kuştin. Bi rêberiya Seyîd Ebdula û 600 çekdarên eşîra gerdiyan êrîş bir ser Şemzînanê. Artêşa Tirkiyeyê bi alikariya Casim Beg û serokeşîrê dostkiyan Tahir Beg, êrîş bir ser serhildêran. Di encamê de di xizîrana 1926ê de serhildan hatiye vemirandin. ===Serhildana Raman û Reşkotan(7 îlon 1925)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Raman û Reşkotan}} === Rapora Islahatê ya Rojhilatê Tirkiyeyê (24 îlon 1925) === {{Rapora Islahatê ya Rojhilatê Tirkiyeyê}} ===Serhildana Hekariyê (6 çiriya pêşîn 1926-adar 1927)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Hekariyê}} Piştî têkçûna [[Serhildana Şêx Seîd]], dewleta Tirkiyeyê xwest demografiya Kurdistanê biguherîne, ji ber wê dest bi polîtîkayên sirgûnkirina kurdan kir. Li herêma herêma dîrokî ya Hekariyê nerazîbûnên eşîran destpê kir. Li Başûrê Wanê eşîrên Nordûziyan, Şerefan, Mamxûran û Gewdan, li Elkê eşîrên Goyî û Jîrkiyan, li Hekariyê jî eşîrên Ertoşiyan dest bi çalakiyên çekdarî kirin. 6ê çiriya pêşîn a 1926ê êrîş birin ser baregehên artêşa Tirkan. Heta adara 1927ê dewam kir. Paşî tirkan bi hêzeke mezin ev serhildan vemirandin. ===Serhildana Mala Eliyê Ûnis=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mala Eliyê Ûnis}} ===Avabûna Xoybûn=== {{Gotara bingehîn|Xoybûn}} ===Serhildanên Agiriyê(1926-1930)=== {{Gotara bingehîn|Komara Agiriyê}} {{Gotara bingehîn|Serhildanên Agiriyê}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya yekem}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya duyem}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya sêyem}} ===Serhildana Motkiyê(1927)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Motkiyê}} ===Komkujiya Zîlanê(1930)=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Zîlanê 1930}} ===Serhildana Oremarê(1930)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Oremarê}} ===Serhildana Stewrê(26 gulan 1930)=== {{Gotara bingehîn|Berxwedana Stewrê}} {{Gotara bingehîn|Serhildana Stewrê}} ===Serhildana Seyîdan û Berazan(tîrmeh 1930)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Seyîdan û Berazan}} ===Serhildana Bûbanan(1934-1935)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bûbanan}} ===Serhildana Dêrsimê(1937-1938)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Dêrsimê}} ===Komkujiya Dêrsimê 1938=== {{Gotara bingehîn|Komkûjiya Dêrsimê}} ==Bêdengiya siyasî (1938-1959)== Piştî [[Serhildana Dêrsimê]] bêdengiyeke mezin dikeve ser Kurdistanê. Rêxistinên kurda tine ne. Navên kurd, kurdî û kurdistan ji aliyê dewleta tirk ve hatine qedexe kirin. Lê di vî bêdengiya kûr de, bi veşartî hinek xebat jî dihatin kirin. Li sala 1942yê [[Mistefa Remzî Bucax]], [[Faîq Bucax]] û [[Ziya Şerefhanoğlu]] ji bo ku xwendevanên kurd li hev bicivin, Civîngeha Xwendevanan ya Feratê ava kirin. Di heman salê de van hersêyan kovara [[Hêvî 1942 (kovar)]]ê didamezrînin. Bi navê [[Cemiyeta Rizgariya Kurdan]] jî rêxistinekê ava dikin <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:73</ref> Li sala 1958ê [[Musa Anter]] rojnameya [[İleri Yurt]] ava dike. Di vê rojnameyê de bi navê [[Qimil]] helbesteke kurmancî dinivîse. Musa Anter binçav dibe, piştî demek din serbest berdidin. Lê bi [[Doza 49an]] dîsa tê girtin. Qimil her çend helbestek be jî, dibe nîşaneyeke kurdan ya hişyarbûnê. Li ser hişyarbûna gelê bakur [[Dr. Şivan]] wiha dibêje; {{Jêgirtin|Tevgera Neteweyî ya Kurdistanê bi pêşengiya Mela Mistefa Barzanî li Başûrê Kurdistanê, tesîreke mezin li bakurê Kurdistanê dikir ku gelê kurd bi şanaziyeke mezin dişopand. Tevgera Mela Mistefa bû sedema hişyarbûna kurdan ku ji sala 1938ê ta niha kurdên bakur bêdeng û bêziman bûn|çavkanî=<ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:194</ref>}} ===Komkujiya Qerqeliyê 1943=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qerqeliyê 1943}} {{Gotara bingehîn|Bûyera Sî û Sê Guleyan}} Mustafa Muğlalı bi hêceta qaçaxçîtiyê 33 kurdan bêyî dozvekirin înfaz dike. Li ser vê ev bûyer belav dibe û Mustafa Muğlalı tê girtin û zindanê de li sala 1951ê dimire. Li sala 1997ê Sererkana Tirkiyeyê peykerê Mustafa Muğlalı li hewşa sererkaniyê diçikilîne û honure dike. Her wisa li 2004ê jî navê Mustafa Muğlalı didin qereqoleke tirk li herêma Qerqeliya Wanê <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:180</ref> ==Doza 49an (17 kanûna pêşîn 1959-1984)== {{Gotara bingehîn|Doza 49an}} Bûyera 49an piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] hişyarbûna kurdên bakur ya yekem e ku piştî vê hişyarbûnê hereketên kurd derketin. Bi serkeftina [[Mela Mistefa Barzanî]] li [[Başûrê Kurdistanê]] tesîreke mezin hem li Tirkiyeyê kir hem li [[Bakurê Kurdistanê]] kir. Piştî derbeya leşkerî ya Ebdulkerîm Qasim li [[Iraq]]ê, bi banga Ebdulkerîm Qasim, Mela Mistefa ji Sovyetan vegerî welat. Wî wextî li Mûsilê û Kerkûkê tevlîhevî çêbû ku Ebdulkerîm Qasim nedikarî çareser bike û alîkarî ji Barzanî xwast. Barzanî bi pêşmergeyên xwe ve beşdarî van şeran bû û di vemirandina van serhildanan de alîkariya Iraqê kir. Di encamê de gelek tirkmen jî hatin kuşin. Ev jî bû sedema nerazîbûnên [[Tirkiye]]yê. Bûyera 49an girtina 50 xwendevanên kurd e ku kurdên sosyalîst, dîndar, burjuva, demokrat.. hwd yanî her cure kurd di nav vê bûyerê de hebûn. Jixwe piştî vê bûyera û bi derbeya leşkerî li Tirkiyeyê hereketên kurd jinûve şînbûn. Piştî derbeya leşkerî gelek fraksiyonên kurd derketn holê. Em dikarin bibêjin ku tovê fikrî yê hemû hereketên Bakurê Kurdistanê girtina van 50 rewşenbîrên kurd bû. Her wisa piştî [[şerê cîhanî yê duyem]] sîstema polîtîk ya dinyayê guheri. Di navbera [[DYA]] û [[Sovyet]]an de [[şerê sar]] destpê kir. Jixwe vî şerî gelek tesîr li kurdan jî kir û para xwe ji vî şerî wergirt. Hêjayî gotinê ye ku [[Mehmet Emin Batu]] xwendevanek bû di nav van 50 kesan de. Di zindanê de mirî û 49 kes man. Ji ber vê navê vê bûyerê bi 49 kesan tê zanîn. ===Kampa Sêwazê (1 xizîran 1960)=== {{Gotara bingehîn|Kampa Sêwazê}} {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} 1 xizîrana 1960 ji aliyê efserên kudetayê 485 kurd birin Kampa Sêwazê. Vegera Barzanî bo Iraqê tirsek mezin xistibû nav dilê dewleta tirkan de. Ji çepê jî ji rastê jî kurd ji ber sedemên kurdbûnê dihatin binçav kirin û girtin. ===Piştî kudetaya 27 gulanê=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 27ê gulanê}} Piştî kudetaya 27 gulana 1960ê li Bakurê Kurdistanê lîv û tevgerên kurd şîn bûn. Li gelek cihan çalakiyên gerîlayî li dijî artêşa tirk hatin destpê kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:289</ref>. Li ser vê givaşa tirkan jî li ser kurdan zêde lêdihat ====Vekirina dibistanên asîmîlasyonê(6 kanûna paşîn 1961)==== Di destpêkê de li Bakurê Kurdistanê 19 YİBO(dibistanên asîmîlasyonê) hatin vekirin. Paşî dîsa bi gelemperî li Kurdistanê jimara van dibistanan gihişt 50an <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:193</ref>. Li van dibistanan de bi giştî kurdên hejar ji malbatên xwe dûr xwendina xwe dikir. Armanc ew bû ku van zarokan ji malbatê dûr bixin û bi çand, nêrîn û zimanekê nû perwerde bikin. ====Guherandina navên kurdî==== Piştî kudetaya 27ê gulanê nav guherandineke mezin hatiye destpê kirin ku navê çiya, newal, gund hwd hemû hatin tirkîkirin. ===Binçavkirina 23 rewşenbîrên kurd(1963)=== {{Gotara bingehîn|Doza 23yan}} [[Musa Anter]], [[Yaşar Kaya]], [[Medet Serhat]] û Ergün Koyuncu bihevra kovara [[Deng (kovar, 1963)|Deng]] derdixin. Du hejmar tê weşandin, di amadebûna weşana hejmara sêyê de nivîskar tên girtin. Doğan Kılıç Şihhesenanlı jî kovareke bi zazakî [[Roja Newe]] derdixe. Ew û grûba wî jî hem ji ber vê hem ji ber têkiliyên wî li gel [[Nûrî Dêrsimî]] tên girtin. Edip Karahan bi navê [[Dicle-Fırat]] kovarekê derdixe. Bi giştî 23 rewşenbîrên kurd tên girtin. Li nav van 8 xwendekarên başûrî û yek jî yê rojhilatî heye bi tohmeta avakirina Kurdistanê li gel kurdên Tirkiyeyê hatibûn girtin. ===Avabûna PDK-Bakur (1965)=== {{Gotara bingehîn|Partiya Demokrat a Kurdistanê - Bakur}} PDK-Bakur li sala 1965ê ji aliyê [[Faîq Bucax]], [[Ömer Turhan]], [[Sait Elçi]] û [[Fehmî Begê Lîceyê]] tê damezrandin. Faîq Bucax li sala 5 tîrmeha 1966ê tê kuştin. Sait Elçi şûna wî dibe sekreterê giştî yê PDK-Bakur. Sait Elçi li sala 1968ê ji aliyê dewleta tirkan bi hêceta [[kurdayetî]]yê tê girtin. Reşemeha sala 1969ê tehliye dibe û berê xwe dide [[Başûrê Kurdistanê]]. Lê li vir ji ber nakokiyan ji aliyê [[Sait Kırmızıtoprak|Dr. Şivan]](Sait Kırmızıtoprak) tê kuştin <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:98</ref> Dr. Şivan jî li sala 1970ê bi navê [[Partiya Demokrat a Kurdistan li Tirkiyeyê]] ava dike. ===Kuştina herdu Seîdan=== Sait Elçi piştî kuştina Faîq Bucax bibû serokê PDK-Bakur. Ji ber zêdebûna bayên çepê li Tirkiyeyê nakokî di navbera herdu Seîdan de peyda bibû. Dr. Şivan [[Partiya Demokrat a Kurdistan li Tirkiyeyê]] ava kiribû û siyaseteke çepgiranetir dikir. Dr. Şivan ji ber givaşên tirkan li gel hevalên xwe Soro, Brûsk, Çeko û Reşo Zîlan li sala 1969ê çûbûn Başûrê Kurdistanê û li wir ji aliyê [[PDK]]ve kampek jê re hatibû ava kirin û li wir hem bijîşkî dikir hem jî xebatên siyasî dikir. 1ê xizîrana 1971ê Sait Elçi ji zindana tirkan derdikeve û berê dide Başûrê Kurdistanê. Li Zaxoyê pêşwaziya wî Dr. Şivan dike. Lê paşî deng ji Sait Elçi dernakeve ku wenda bûye. [[PDK]] Iraq dest bi lêkolînê dike ku Sait Elçi ji aliyê Dr. Şivan û hevalên wî ve tê kuştin. Hêjayî gotinê ye ku Dr. Şivan kuştina Seîd Elçî qebûl dike <ref name="pdk-xoybun.com">http://www.pdk-xoybun.com/modules/Content/print.php?pid=175{{Mirin girêdan|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Li ser vê Dr. Şivan û hevalên wî Çeko, Birûsk ji aliyê PDK Iraq ve bi encameke mehkemeyekê tên înfaz kirin <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:123</ref>. Hêjayî dubarekirinê ye ku gelek teref li ser vê mijarê naaxivin. Bi taybetî jî destê tirkan di nav van kuştinan de heye, hêj nehatiye zanîn. Di encamê de PDKên bakur bêser dimînin. Şikestineke mezin di nav tevgera bakur de peyda dibe. Li ser vê mijarê gotinên [[Şakir Epözdemir]] gelek girîng in <ref name="pdk-xoybun.com"/> ===Hindek bûyerên din=== * Li gulana 1966ê xwendevanên Bedlisî kovareke bi navê Hawar derxistin * 4 tîrmeha 1966yê Faîq Bucax hatiye kuştin * Hikûmeta Tirkiyeyê anîna plak, kaset û pirtûkan ji derveyî welat qedexe kir * Parêzgarê Mêrdînê daxuyand ku 200 komandoyên tirk li rojhilatê Tirkiyeyê dest bi nêçîra eşqiyayan kir <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:197</ref> * Li sala 1978ê Artêşa Tirkiyeyê li [[Gever]]ê tetbîqetek bi navê ''Kanatlı Jandarma 78'', li herêma Cizîr û nisêbînê jî tetbîqeta bi navê ''Gürman 78'' lidar xist. Wî wextî kurdan bertekên tund nîşanî van tetbîqetan da <ref>https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/kanatli-j-78-tatbikati-26343.htm</ref> ===Mîtîngên Rojhilatê (1967)=== {{Gotara bingehîn|Mîtîngên Rojhilatê}} 16ê îlona 1967ê Mîtîngên Rojhilatê ya yekem li Amedê hatiye lidarxistin. 24ê îlonê li Farqînê, 1ê çiriya pêşîn li Siwêregê, 8ê çiriya pêşîn li Batmanê, 15ê çiriya pêşîn li Dêrsimê û 22 çiriya pêşîn jî li Agiriyê hatiye lidarxistin ===Doza Antalyayê (1968)=== 27ê kanûna paşîn a 1968ê 11 rêvebirên PDK-T li Amedê hatin girtin ===Avabûna Civîngehên Çandî yên Şoreşgerên Rojhilat(1969)=== {{Gotara bingehîn|Civîngehên Çandî yên Şoreşgerê Rojhilat}} Civîngehên Çandî yên Şoreşgerên Rojhilat di tebaxa sala 1969ê de di bin sîwana [[Partiya Komûnîst ya Tirkiyeyê]] de avabû. Di wexteke kin de jimara endaman gihişte 20 hezar kesan <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:335</ref> ===Kudetaya 11ê adarê li Tirkiyeyê (1970)=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 11ê adarê}} Kudetaya 1970yan gelek givaş û zext anî ser kurdan. Sala 1972yan de [[İsmail Beşikçi]] bi hinceta kurdparêziyê hatiye girtin. Her wisa gelek rewşenbîrên din yên kurd hatin girtin. ===Efûkirina girtiyan (1974)=== ===Avabûna Partiya Sosyalîst a Kurdistanê (1974)=== {{Gotara bingehîn|Partiya Sosyalîst a Kurdistanê}} Bi rêberiya [[Kemal Burkay]] hatiye damezrandin. Bi navê [[Özgürlük Yolu]](Rêya Azadiyê) kovarek derxistin. Ji ber vê bi vî navî jî dihatin nas kirin. ===Avabûna Komeleya Çandê ya Şoreşgerên Demokrat (1974)=== {{Gotara bingehîn|Komeleya Kurdên Şoreşger û Demokrat}} *{{Gotara bingehîn|Komeleya Çandê ya Şoreşgerên Demokrat}} Her wisa wek “Kürdistan İşçi Partisi” jî dihate nasîn. Bi tirkî “Doğu Devrimci Kürt Demokratları” dihate binav kirin. Wek Şivangir jî dihatin nas kirin. ===Avabûna Tevgera Kawa (1974)=== {{Gotara bingehîn|Tevgera Kawa}} ===Avabûna Ala Rizgarî (1974)=== {{Gotara bingehîn|Ala Rizgarî}} ===Parçebûna PDKê û avabûna KUKê (1974)=== Bi tirkî wek “Kürdistan Ulusal Kurtuluşçuları” dihatin nas kirin. ===Avabûna tevgera Apociyan (1974)=== ===Hewlên din di nav partiyên tirkan de=== ====Hewlên di nav TİPê de==== Li sala 1966ê ji layê parêzer Mehmet Ali Aslan kovara Yeni Akış hatiye weşandin. 4 jimar derketin, paşî hat girtin. Kemal Burkay jî nivîskarekê vê kovarê bû. Bi dûçûna Kemal Burkay “pirsgirêka kurd”, “Gelê Kurd” yekem car di vê kovarê de hatin bikaranîn<ref>http://www.anlayis.net/makaleGoster.aspx?dergiid=81&makaleid=2556</ref> Hêjayî gotinê ye ku Mehmet Alî Aslan yek ji endamên Partiya Karkerên Tirkiyeyê bû. Kemal Burkay serokê teşkîlata TIPê bû li [[Dêrsim]]ê. Gelek rêveberên PKTê ji van hewlên kurdî nerazîbûn, serkêşa van kesan jî [[Behice Boran]] bû <ref>https://marksist.org/mobile/new.php?id=5890</ref> ====Hewlên di nav YTPê de==== * [[Yusuf Azizoğlu]] ==Avabûna PKKê (1978)== {{Gotara bingehîn|Partiya Karkerên Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Şerê PKK û Tirkiyê}} ===Brakujî (1978-1980)=== {{Gotara bingehîn|Şerê birakujî}} {{Gotara bingehîn|Şerê PKKê û KUKê}} ===Kudetaya 12 îlonê li Tirkiyeyê (1980)=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 12ê îlonê}} ===Peymana Iraq û Tirkiyeyê (1983)=== Li destpêka sala 1983yê Tirkiyeyê bi Iraqê Peymana Hevkarî û Ewlehiya Hidûd destnîşan kir. Piştî vê peymanê Tirkiyeyê li dijî PKKê li Başûrê Kurdistanê dest bi operasyonan kir. ===Pêngava 15ê tebaxê=== {{Gotara bingehîn|15ê tebaxa 1984an}} PKKê bi êrîşên Şemzînan û Erûhê dest bi çalakiyên xwe yên leşkerî kir. ===Valakirina gundan=== {{Gotara bingehîn|Valakirina gundên kurdan ji aliyê Tirkiyeyê}} ===Komkujiya Gurgumê=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Gurgumê}} ===Komkujiya Qilabanê 2011=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qilabanê 2011}} ===Komkujiya Pirsûsê=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Pirsûsê 2015}} ===Proseya aştiyê=== {{Gotara bingehîn|Proseya Aştiyê}} == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Başûrê Kurdistanê]] * [[Dîroka Rojhilatê Kurdistanê]] * [[Dîroka Rojavayê Kurdistanê]] * [[Binpêkirina mafên kurdan li Tirkiyeyê]] * [[Têkiliyên kurd û tirkan]] * [[Hengên Hemîdiye]] == Pirtûk == * Sivas Kampı (27 Mayıs'ın Öteki Yüzü), Nevzat Çiçek * Ama Eşkiyalık Çağı Kapandı!(1950-1970), Ahmet Özcan, Weşanên İletişimê * Kürtler, Hasan Cemal == Sinorên Bakurê Kurdistanê == == Kronolojiya dîroka Bakurê Kurdistanê, 1908-1923 == {{Gotara bingehîn|Kronolojiya Dîroka Bakurê Kurdistanê}} ==Çavkanî== {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Kurdistan]] 7nbuwfm4cllfunxn0fkd053q1d2fy4q 1095756 1095755 2022-08-20T10:06:23Z Mohajeer 15290 /* Serhildana Bûbanan(1934-1935) */ wikitext text/x-wiki ==Berî Osmaniyan== {{Gotara bingehîn|Dîroka Kurdistanê}} ==Serdema Osmaniyan== {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ==Piştî şerê cîhanî yê yekem == ===Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê=== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya ingilîzan dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hatiye girtin. ===Hewlên Elîşêr Beg(tîrmeh 1920)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} Li Dêrsim û Sêwazê li herêma kurdên qoçgirî li dijî Kemalîstan serhildan hatiye destpê kirin. Serhildêrên kurd bajarên [[Qoçgîr]], [[Qenxal]] û [[Macîran]] bidest xistin û li [[Xozat]]ê civiyan. Di encamê de li dijî [[Meclîsa Mezin ya Neteweyî ya Tirkiyeyê]] daxuyandin hatiye dan û ji meclîsê hatiye xwestin ku daxwazên miletê kurd bipejirînin. Lê tirkan ev daxwaz qebûl nekirin û dest bi şer kirin. Heta xizîrana 1921ê şer berdewam bû. [[Alîşêr]] û 500 efserên kurd teslîmî tirkan bûn ===Hewlên Mustafa Kemal=== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda siyaseta kurd ya Stembolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendiyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêviyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel İngilîzan sekinî. İngilîz mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Avabûna Tirkiyeyê(29 çiriya pêşîn 1923)==== {{Gotara bingehîn|Tirkiye}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê=== ====Peymana Sykes Pycot-16 gulan 1916==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes Pycot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes Pycot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hatiye parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hatiye nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Sir Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê(30 çiriya pêşîn 1918)==== ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê(18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê İngilîzan Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel ingilîzan ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê ingilîzan li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hatiye parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê(18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hatiye kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê(20 tebax 1920)==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hatiye destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihiyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Konferansa Lozanê(11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera ingilîzan û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel ingilîzan tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê(23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya İngilîzan de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stembolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê(1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye; Serhildan ==Kongreya yekem ya Azadiyê(adar 1924)== {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} ===Sirgûnkirina kurdan=== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} ===Serhildana Elkê(3 îlon 1924)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Elkê}} Serhildana Elkê ji ber xeletiyên teknîkî berî serhildana Şêx Seîd destpê kir. Lê diviyabû bi serhildana Şêx Seîd hevdem destpê bike ===Serhildana Şêx Seîdê Pîranî(13 reşemeh 1925)=== {{GotarêBingeh|Serhildana Şêx Seîdê Pîranî}} ===Serhildana Şemzînanê (25 xizîran 1925-xizîran 1926) === {{Gotara bingehîn|Serhildana Şemzînanê}} Piştî têkcûna Serhildana Şêx Seîd Efendî, [[Seyîd Ebdulqadir]] hatiye bidarve kirin. Kurê wî Seyîd Ebdula li herêma Hekariyê û Şemzînanê bi alîkariya Ihsan Nûri Paşa û Seyîd Tahayê Geylanî dest bi xebatên serhildanê kir. 25 xizîrana 1925ê 6 efserên artêşa Tirkiyeyê ji aliyê çekdarên Seyîd Ebdula ve hatin kuştin. Bi rêberiya Seyîd Ebdula û 600 çekdarên eşîra gerdiyan êrîş bir ser Şemzînanê. Artêşa Tirkiyeyê bi alikariya Casim Beg û serokeşîrê dostkiyan Tahir Beg, êrîş bir ser serhildêran. Di encamê de di xizîrana 1926ê de serhildan hatiye vemirandin. ===Serhildana Raman û Reşkotan(7 îlon 1925)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Raman û Reşkotan}} === Rapora Islahatê ya Rojhilatê Tirkiyeyê (24 îlon 1925) === {{Rapora Islahatê ya Rojhilatê Tirkiyeyê}} ===Serhildana Hekariyê (6 çiriya pêşîn 1926-adar 1927)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Hekariyê}} Piştî têkçûna [[Serhildana Şêx Seîd]], dewleta Tirkiyeyê xwest demografiya Kurdistanê biguherîne, ji ber wê dest bi polîtîkayên sirgûnkirina kurdan kir. Li herêma herêma dîrokî ya Hekariyê nerazîbûnên eşîran destpê kir. Li Başûrê Wanê eşîrên Nordûziyan, Şerefan, Mamxûran û Gewdan, li Elkê eşîrên Goyî û Jîrkiyan, li Hekariyê jî eşîrên Ertoşiyan dest bi çalakiyên çekdarî kirin. 6ê çiriya pêşîn a 1926ê êrîş birin ser baregehên artêşa Tirkan. Heta adara 1927ê dewam kir. Paşî tirkan bi hêzeke mezin ev serhildan vemirandin. ===Serhildana Mala Eliyê Ûnis=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mala Eliyê Ûnis}} ===Avabûna Xoybûn=== {{Gotara bingehîn|Xoybûn}} ===Serhildanên Agiriyê(1926-1930)=== {{Gotara bingehîn|Komara Agiriyê}} {{Gotara bingehîn|Serhildanên Agiriyê}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya yekem}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya duyem}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya sêyem}} ===Serhildana Motkiyê(1927)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Motkiyê}} ===Komkujiya Zîlanê(1930)=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Zîlanê 1930}} ===Serhildana Oremarê(1930)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Oremarê}} ===Serhildana Stewrê(26 gulan 1930)=== {{Gotara bingehîn|Berxwedana Stewrê}} {{Gotara bingehîn|Serhildana Stewrê}} ===Serhildana Seyîdan û Berazan(tîrmeh 1930)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Seyîdan û Berazan}} ===Serhildana Bûbanan(1934-1935)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bûbanan}} === Rapora Rojhilatê ya Abidin Özmen (1935) === {{Gotara bingehîn|Rapora Rojhilatê ya Abidin Özmen}} === Rapora Rojhilatê ya Celal Bayar (1936) === {{Gotara bingehîn|Rapora Rojhilatê ya Celal Bayar}} ===Serhildana Dêrsimê(1937-1938)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Dêrsimê}} ===Komkujiya Dêrsimê 1938=== {{Gotara bingehîn|Komkûjiya Dêrsimê}} ==Bêdengiya siyasî (1938-1959)== Piştî [[Serhildana Dêrsimê]] bêdengiyeke mezin dikeve ser Kurdistanê. Rêxistinên kurda tine ne. Navên kurd, kurdî û kurdistan ji aliyê dewleta tirk ve hatine qedexe kirin. Lê di vî bêdengiya kûr de, bi veşartî hinek xebat jî dihatin kirin. Li sala 1942yê [[Mistefa Remzî Bucax]], [[Faîq Bucax]] û [[Ziya Şerefhanoğlu]] ji bo ku xwendevanên kurd li hev bicivin, Civîngeha Xwendevanan ya Feratê ava kirin. Di heman salê de van hersêyan kovara [[Hêvî 1942 (kovar)]]ê didamezrînin. Bi navê [[Cemiyeta Rizgariya Kurdan]] jî rêxistinekê ava dikin <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:73</ref> Li sala 1958ê [[Musa Anter]] rojnameya [[İleri Yurt]] ava dike. Di vê rojnameyê de bi navê [[Qimil]] helbesteke kurmancî dinivîse. Musa Anter binçav dibe, piştî demek din serbest berdidin. Lê bi [[Doza 49an]] dîsa tê girtin. Qimil her çend helbestek be jî, dibe nîşaneyeke kurdan ya hişyarbûnê. Li ser hişyarbûna gelê bakur [[Dr. Şivan]] wiha dibêje; {{Jêgirtin|Tevgera Neteweyî ya Kurdistanê bi pêşengiya Mela Mistefa Barzanî li Başûrê Kurdistanê, tesîreke mezin li bakurê Kurdistanê dikir ku gelê kurd bi şanaziyeke mezin dişopand. Tevgera Mela Mistefa bû sedema hişyarbûna kurdan ku ji sala 1938ê ta niha kurdên bakur bêdeng û bêziman bûn|çavkanî=<ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:194</ref>}} ===Komkujiya Qerqeliyê 1943=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qerqeliyê 1943}} {{Gotara bingehîn|Bûyera Sî û Sê Guleyan}} Mustafa Muğlalı bi hêceta qaçaxçîtiyê 33 kurdan bêyî dozvekirin înfaz dike. Li ser vê ev bûyer belav dibe û Mustafa Muğlalı tê girtin û zindanê de li sala 1951ê dimire. Li sala 1997ê Sererkana Tirkiyeyê peykerê Mustafa Muğlalı li hewşa sererkaniyê diçikilîne û honure dike. Her wisa li 2004ê jî navê Mustafa Muğlalı didin qereqoleke tirk li herêma Qerqeliya Wanê <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:180</ref> ==Doza 49an (17 kanûna pêşîn 1959-1984)== {{Gotara bingehîn|Doza 49an}} Bûyera 49an piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] hişyarbûna kurdên bakur ya yekem e ku piştî vê hişyarbûnê hereketên kurd derketin. Bi serkeftina [[Mela Mistefa Barzanî]] li [[Başûrê Kurdistanê]] tesîreke mezin hem li Tirkiyeyê kir hem li [[Bakurê Kurdistanê]] kir. Piştî derbeya leşkerî ya Ebdulkerîm Qasim li [[Iraq]]ê, bi banga Ebdulkerîm Qasim, Mela Mistefa ji Sovyetan vegerî welat. Wî wextî li Mûsilê û Kerkûkê tevlîhevî çêbû ku Ebdulkerîm Qasim nedikarî çareser bike û alîkarî ji Barzanî xwast. Barzanî bi pêşmergeyên xwe ve beşdarî van şeran bû û di vemirandina van serhildanan de alîkariya Iraqê kir. Di encamê de gelek tirkmen jî hatin kuşin. Ev jî bû sedema nerazîbûnên [[Tirkiye]]yê. Bûyera 49an girtina 50 xwendevanên kurd e ku kurdên sosyalîst, dîndar, burjuva, demokrat.. hwd yanî her cure kurd di nav vê bûyerê de hebûn. Jixwe piştî vê bûyera û bi derbeya leşkerî li Tirkiyeyê hereketên kurd jinûve şînbûn. Piştî derbeya leşkerî gelek fraksiyonên kurd derketn holê. Em dikarin bibêjin ku tovê fikrî yê hemû hereketên Bakurê Kurdistanê girtina van 50 rewşenbîrên kurd bû. Her wisa piştî [[şerê cîhanî yê duyem]] sîstema polîtîk ya dinyayê guheri. Di navbera [[DYA]] û [[Sovyet]]an de [[şerê sar]] destpê kir. Jixwe vî şerî gelek tesîr li kurdan jî kir û para xwe ji vî şerî wergirt. Hêjayî gotinê ye ku [[Mehmet Emin Batu]] xwendevanek bû di nav van 50 kesan de. Di zindanê de mirî û 49 kes man. Ji ber vê navê vê bûyerê bi 49 kesan tê zanîn. ===Kampa Sêwazê (1 xizîran 1960)=== {{Gotara bingehîn|Kampa Sêwazê}} {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} 1 xizîrana 1960 ji aliyê efserên kudetayê 485 kurd birin Kampa Sêwazê. Vegera Barzanî bo Iraqê tirsek mezin xistibû nav dilê dewleta tirkan de. Ji çepê jî ji rastê jî kurd ji ber sedemên kurdbûnê dihatin binçav kirin û girtin. ===Piştî kudetaya 27 gulanê=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 27ê gulanê}} Piştî kudetaya 27 gulana 1960ê li Bakurê Kurdistanê lîv û tevgerên kurd şîn bûn. Li gelek cihan çalakiyên gerîlayî li dijî artêşa tirk hatin destpê kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:289</ref>. Li ser vê givaşa tirkan jî li ser kurdan zêde lêdihat ====Vekirina dibistanên asîmîlasyonê(6 kanûna paşîn 1961)==== Di destpêkê de li Bakurê Kurdistanê 19 YİBO(dibistanên asîmîlasyonê) hatin vekirin. Paşî dîsa bi gelemperî li Kurdistanê jimara van dibistanan gihişt 50an <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:193</ref>. Li van dibistanan de bi giştî kurdên hejar ji malbatên xwe dûr xwendina xwe dikir. Armanc ew bû ku van zarokan ji malbatê dûr bixin û bi çand, nêrîn û zimanekê nû perwerde bikin. ====Guherandina navên kurdî==== Piştî kudetaya 27ê gulanê nav guherandineke mezin hatiye destpê kirin ku navê çiya, newal, gund hwd hemû hatin tirkîkirin. ===Binçavkirina 23 rewşenbîrên kurd(1963)=== {{Gotara bingehîn|Doza 23yan}} [[Musa Anter]], [[Yaşar Kaya]], [[Medet Serhat]] û Ergün Koyuncu bihevra kovara [[Deng (kovar, 1963)|Deng]] derdixin. Du hejmar tê weşandin, di amadebûna weşana hejmara sêyê de nivîskar tên girtin. Doğan Kılıç Şihhesenanlı jî kovareke bi zazakî [[Roja Newe]] derdixe. Ew û grûba wî jî hem ji ber vê hem ji ber têkiliyên wî li gel [[Nûrî Dêrsimî]] tên girtin. Edip Karahan bi navê [[Dicle-Fırat]] kovarekê derdixe. Bi giştî 23 rewşenbîrên kurd tên girtin. Li nav van 8 xwendekarên başûrî û yek jî yê rojhilatî heye bi tohmeta avakirina Kurdistanê li gel kurdên Tirkiyeyê hatibûn girtin. ===Avabûna PDK-Bakur (1965)=== {{Gotara bingehîn|Partiya Demokrat a Kurdistanê - Bakur}} PDK-Bakur li sala 1965ê ji aliyê [[Faîq Bucax]], [[Ömer Turhan]], [[Sait Elçi]] û [[Fehmî Begê Lîceyê]] tê damezrandin. Faîq Bucax li sala 5 tîrmeha 1966ê tê kuştin. Sait Elçi şûna wî dibe sekreterê giştî yê PDK-Bakur. Sait Elçi li sala 1968ê ji aliyê dewleta tirkan bi hêceta [[kurdayetî]]yê tê girtin. Reşemeha sala 1969ê tehliye dibe û berê xwe dide [[Başûrê Kurdistanê]]. Lê li vir ji ber nakokiyan ji aliyê [[Sait Kırmızıtoprak|Dr. Şivan]](Sait Kırmızıtoprak) tê kuştin <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:98</ref> Dr. Şivan jî li sala 1970ê bi navê [[Partiya Demokrat a Kurdistan li Tirkiyeyê]] ava dike. ===Kuştina herdu Seîdan=== Sait Elçi piştî kuştina Faîq Bucax bibû serokê PDK-Bakur. Ji ber zêdebûna bayên çepê li Tirkiyeyê nakokî di navbera herdu Seîdan de peyda bibû. Dr. Şivan [[Partiya Demokrat a Kurdistan li Tirkiyeyê]] ava kiribû û siyaseteke çepgiranetir dikir. Dr. Şivan ji ber givaşên tirkan li gel hevalên xwe Soro, Brûsk, Çeko û Reşo Zîlan li sala 1969ê çûbûn Başûrê Kurdistanê û li wir ji aliyê [[PDK]]ve kampek jê re hatibû ava kirin û li wir hem bijîşkî dikir hem jî xebatên siyasî dikir. 1ê xizîrana 1971ê Sait Elçi ji zindana tirkan derdikeve û berê dide Başûrê Kurdistanê. Li Zaxoyê pêşwaziya wî Dr. Şivan dike. Lê paşî deng ji Sait Elçi dernakeve ku wenda bûye. [[PDK]] Iraq dest bi lêkolînê dike ku Sait Elçi ji aliyê Dr. Şivan û hevalên wî ve tê kuştin. Hêjayî gotinê ye ku Dr. Şivan kuştina Seîd Elçî qebûl dike <ref name="pdk-xoybun.com">http://www.pdk-xoybun.com/modules/Content/print.php?pid=175{{Mirin girêdan|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Li ser vê Dr. Şivan û hevalên wî Çeko, Birûsk ji aliyê PDK Iraq ve bi encameke mehkemeyekê tên înfaz kirin <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:123</ref>. Hêjayî dubarekirinê ye ku gelek teref li ser vê mijarê naaxivin. Bi taybetî jî destê tirkan di nav van kuştinan de heye, hêj nehatiye zanîn. Di encamê de PDKên bakur bêser dimînin. Şikestineke mezin di nav tevgera bakur de peyda dibe. Li ser vê mijarê gotinên [[Şakir Epözdemir]] gelek girîng in <ref name="pdk-xoybun.com"/> ===Hindek bûyerên din=== * Li gulana 1966ê xwendevanên Bedlisî kovareke bi navê Hawar derxistin * 4 tîrmeha 1966yê Faîq Bucax hatiye kuştin * Hikûmeta Tirkiyeyê anîna plak, kaset û pirtûkan ji derveyî welat qedexe kir * Parêzgarê Mêrdînê daxuyand ku 200 komandoyên tirk li rojhilatê Tirkiyeyê dest bi nêçîra eşqiyayan kir <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:197</ref> * Li sala 1978ê Artêşa Tirkiyeyê li [[Gever]]ê tetbîqetek bi navê ''Kanatlı Jandarma 78'', li herêma Cizîr û nisêbînê jî tetbîqeta bi navê ''Gürman 78'' lidar xist. Wî wextî kurdan bertekên tund nîşanî van tetbîqetan da <ref>https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/kanatli-j-78-tatbikati-26343.htm</ref> ===Mîtîngên Rojhilatê (1967)=== {{Gotara bingehîn|Mîtîngên Rojhilatê}} 16ê îlona 1967ê Mîtîngên Rojhilatê ya yekem li Amedê hatiye lidarxistin. 24ê îlonê li Farqînê, 1ê çiriya pêşîn li Siwêregê, 8ê çiriya pêşîn li Batmanê, 15ê çiriya pêşîn li Dêrsimê û 22 çiriya pêşîn jî li Agiriyê hatiye lidarxistin ===Doza Antalyayê (1968)=== 27ê kanûna paşîn a 1968ê 11 rêvebirên PDK-T li Amedê hatin girtin ===Avabûna Civîngehên Çandî yên Şoreşgerên Rojhilat(1969)=== {{Gotara bingehîn|Civîngehên Çandî yên Şoreşgerê Rojhilat}} Civîngehên Çandî yên Şoreşgerên Rojhilat di tebaxa sala 1969ê de di bin sîwana [[Partiya Komûnîst ya Tirkiyeyê]] de avabû. Di wexteke kin de jimara endaman gihişte 20 hezar kesan <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:335</ref> ===Kudetaya 11ê adarê li Tirkiyeyê (1970)=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 11ê adarê}} Kudetaya 1970yan gelek givaş û zext anî ser kurdan. Sala 1972yan de [[İsmail Beşikçi]] bi hinceta kurdparêziyê hatiye girtin. Her wisa gelek rewşenbîrên din yên kurd hatin girtin. ===Efûkirina girtiyan (1974)=== ===Avabûna Partiya Sosyalîst a Kurdistanê (1974)=== {{Gotara bingehîn|Partiya Sosyalîst a Kurdistanê}} Bi rêberiya [[Kemal Burkay]] hatiye damezrandin. Bi navê [[Özgürlük Yolu]](Rêya Azadiyê) kovarek derxistin. Ji ber vê bi vî navî jî dihatin nas kirin. ===Avabûna Komeleya Çandê ya Şoreşgerên Demokrat (1974)=== {{Gotara bingehîn|Komeleya Kurdên Şoreşger û Demokrat}} *{{Gotara bingehîn|Komeleya Çandê ya Şoreşgerên Demokrat}} Her wisa wek “Kürdistan İşçi Partisi” jî dihate nasîn. Bi tirkî “Doğu Devrimci Kürt Demokratları” dihate binav kirin. Wek Şivangir jî dihatin nas kirin. ===Avabûna Tevgera Kawa (1974)=== {{Gotara bingehîn|Tevgera Kawa}} ===Avabûna Ala Rizgarî (1974)=== {{Gotara bingehîn|Ala Rizgarî}} ===Parçebûna PDKê û avabûna KUKê (1974)=== Bi tirkî wek “Kürdistan Ulusal Kurtuluşçuları” dihatin nas kirin. ===Avabûna tevgera Apociyan (1974)=== ===Hewlên din di nav partiyên tirkan de=== ====Hewlên di nav TİPê de==== Li sala 1966ê ji layê parêzer Mehmet Ali Aslan kovara Yeni Akış hatiye weşandin. 4 jimar derketin, paşî hat girtin. Kemal Burkay jî nivîskarekê vê kovarê bû. Bi dûçûna Kemal Burkay “pirsgirêka kurd”, “Gelê Kurd” yekem car di vê kovarê de hatin bikaranîn<ref>http://www.anlayis.net/makaleGoster.aspx?dergiid=81&makaleid=2556</ref> Hêjayî gotinê ye ku Mehmet Alî Aslan yek ji endamên Partiya Karkerên Tirkiyeyê bû. Kemal Burkay serokê teşkîlata TIPê bû li [[Dêrsim]]ê. Gelek rêveberên PKTê ji van hewlên kurdî nerazîbûn, serkêşa van kesan jî [[Behice Boran]] bû <ref>https://marksist.org/mobile/new.php?id=5890</ref> ====Hewlên di nav YTPê de==== * [[Yusuf Azizoğlu]] ==Avabûna PKKê (1978)== {{Gotara bingehîn|Partiya Karkerên Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Şerê PKK û Tirkiyê}} ===Brakujî (1978-1980)=== {{Gotara bingehîn|Şerê birakujî}} {{Gotara bingehîn|Şerê PKKê û KUKê}} ===Kudetaya 12 îlonê li Tirkiyeyê (1980)=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 12ê îlonê}} ===Peymana Iraq û Tirkiyeyê (1983)=== Li destpêka sala 1983yê Tirkiyeyê bi Iraqê Peymana Hevkarî û Ewlehiya Hidûd destnîşan kir. Piştî vê peymanê Tirkiyeyê li dijî PKKê li Başûrê Kurdistanê dest bi operasyonan kir. ===Pêngava 15ê tebaxê=== {{Gotara bingehîn|15ê tebaxa 1984an}} PKKê bi êrîşên Şemzînan û Erûhê dest bi çalakiyên xwe yên leşkerî kir. ===Valakirina gundan=== {{Gotara bingehîn|Valakirina gundên kurdan ji aliyê Tirkiyeyê}} ===Komkujiya Gurgumê=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Gurgumê}} ===Komkujiya Qilabanê 2011=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qilabanê 2011}} ===Komkujiya Pirsûsê=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Pirsûsê 2015}} ===Proseya aştiyê=== {{Gotara bingehîn|Proseya Aştiyê}} == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Başûrê Kurdistanê]] * [[Dîroka Rojhilatê Kurdistanê]] * [[Dîroka Rojavayê Kurdistanê]] * [[Binpêkirina mafên kurdan li Tirkiyeyê]] * [[Têkiliyên kurd û tirkan]] * [[Hengên Hemîdiye]] == Pirtûk == * Sivas Kampı (27 Mayıs'ın Öteki Yüzü), Nevzat Çiçek * Ama Eşkiyalık Çağı Kapandı!(1950-1970), Ahmet Özcan, Weşanên İletişimê * Kürtler, Hasan Cemal == Sinorên Bakurê Kurdistanê == == Kronolojiya dîroka Bakurê Kurdistanê, 1908-1923 == {{Gotara bingehîn|Kronolojiya Dîroka Bakurê Kurdistanê}} ==Çavkanî== {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Kurdistan]] q9wgr8e25fh8tshl23mqy3adamxwhtq 1095760 1095756 2022-08-20T10:36:57Z Mohajeer 15290 /* Serhildana Motkiyê(1927) */ wikitext text/x-wiki ==Berî Osmaniyan== {{Gotara bingehîn|Dîroka Kurdistanê}} ==Serdema Osmaniyan== {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ==Piştî şerê cîhanî yê yekem == ===Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê=== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya ingilîzan dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hatiye girtin. ===Hewlên Elîşêr Beg(tîrmeh 1920)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} Li Dêrsim û Sêwazê li herêma kurdên qoçgirî li dijî Kemalîstan serhildan hatiye destpê kirin. Serhildêrên kurd bajarên [[Qoçgîr]], [[Qenxal]] û [[Macîran]] bidest xistin û li [[Xozat]]ê civiyan. Di encamê de li dijî [[Meclîsa Mezin ya Neteweyî ya Tirkiyeyê]] daxuyandin hatiye dan û ji meclîsê hatiye xwestin ku daxwazên miletê kurd bipejirînin. Lê tirkan ev daxwaz qebûl nekirin û dest bi şer kirin. Heta xizîrana 1921ê şer berdewam bû. [[Alîşêr]] û 500 efserên kurd teslîmî tirkan bûn ===Hewlên Mustafa Kemal=== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda siyaseta kurd ya Stembolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendiyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêviyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel İngilîzan sekinî. İngilîz mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Avabûna Tirkiyeyê(29 çiriya pêşîn 1923)==== {{Gotara bingehîn|Tirkiye}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê=== ====Peymana Sykes Pycot-16 gulan 1916==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes Pycot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes Pycot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hatiye parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hatiye nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Sir Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê(30 çiriya pêşîn 1918)==== ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê(18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê İngilîzan Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel ingilîzan ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê ingilîzan li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hatiye parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê(18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hatiye kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê(20 tebax 1920)==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hatiye destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihiyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Konferansa Lozanê(11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera ingilîzan û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel ingilîzan tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê(23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya İngilîzan de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stembolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê(1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye; Serhildan ==Kongreya yekem ya Azadiyê(adar 1924)== {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} ===Sirgûnkirina kurdan=== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} ===Serhildana Elkê(3 îlon 1924)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Elkê}} Serhildana Elkê ji ber xeletiyên teknîkî berî serhildana Şêx Seîd destpê kir. Lê diviyabû bi serhildana Şêx Seîd hevdem destpê bike ===Serhildana Şêx Seîdê Pîranî(13 reşemeh 1925)=== {{GotarêBingeh|Serhildana Şêx Seîdê Pîranî}} ===Serhildana Şemzînanê (25 xizîran 1925-xizîran 1926) === {{Gotara bingehîn|Serhildana Şemzînanê}} Piştî têkcûna Serhildana Şêx Seîd Efendî, [[Seyîd Ebdulqadir]] hatiye bidarve kirin. Kurê wî Seyîd Ebdula li herêma Hekariyê û Şemzînanê bi alîkariya Ihsan Nûri Paşa û Seyîd Tahayê Geylanî dest bi xebatên serhildanê kir. 25 xizîrana 1925ê 6 efserên artêşa Tirkiyeyê ji aliyê çekdarên Seyîd Ebdula ve hatin kuştin. Bi rêberiya Seyîd Ebdula û 600 çekdarên eşîra gerdiyan êrîş bir ser Şemzînanê. Artêşa Tirkiyeyê bi alikariya Casim Beg û serokeşîrê dostkiyan Tahir Beg, êrîş bir ser serhildêran. Di encamê de di xizîrana 1926ê de serhildan hatiye vemirandin. ===Serhildana Raman û Reşkotan(7 îlon 1925)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Raman û Reşkotan}} === Rapora Islahatê ya Rojhilatê Tirkiyeyê (24 îlon 1925) === {{Rapora Islahatê ya Rojhilatê Tirkiyeyê}} ===Serhildana Hekariyê (6 çiriya pêşîn 1926-adar 1927)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Hekariyê}} Piştî têkçûna [[Serhildana Şêx Seîd]], dewleta Tirkiyeyê xwest demografiya Kurdistanê biguherîne, ji ber wê dest bi polîtîkayên sirgûnkirina kurdan kir. Li herêma herêma dîrokî ya Hekariyê nerazîbûnên eşîran destpê kir. Li Başûrê Wanê eşîrên Nordûziyan, Şerefan, Mamxûran û Gewdan, li Elkê eşîrên Goyî û Jîrkiyan, li Hekariyê jî eşîrên Ertoşiyan dest bi çalakiyên çekdarî kirin. 6ê çiriya pêşîn a 1926ê êrîş birin ser baregehên artêşa Tirkan. Heta adara 1927ê dewam kir. Paşî tirkan bi hêzeke mezin ev serhildan vemirandin. ===Serhildana Mala Eliyê Ûnis=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mala Eliyê Ûnis}} ===Avabûna Xoybûn=== {{Gotara bingehîn|Xoybûn}} ===Serhildanên Agiriyê(1926-1930)=== {{Gotara bingehîn|Komara Agiriyê}} {{Gotara bingehîn|Serhildanên Agiriyê}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya yekem}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya duyem}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya sêyem}} ===Serhildana Motkiyê(1927)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Motkiyê}} ===Qanûna Îskanê (1927)=== ===Qanûna avakirina Rêvebirina Giştî(1927)=== Bi tirkî Umumi müfettişlik. ===Komkujiya Zîlanê(1930)=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Zîlanê 1930}} ===Serhildana Oremarê(1930)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Oremarê}} ===Serhildana Stewrê(26 gulan 1930)=== {{Gotara bingehîn|Berxwedana Stewrê}} {{Gotara bingehîn|Serhildana Stewrê}} ===Serhildana Seyîdan û Berazan(tîrmeh 1930)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Seyîdan û Berazan}} ===Serhildana Bûbanan(1934-1935)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bûbanan}} === Rapora Rojhilatê ya Abidin Özmen (1935) === {{Gotara bingehîn|Rapora Rojhilatê ya Abidin Özmen}} === Rapora Rojhilatê ya Celal Bayar (1936) === {{Gotara bingehîn|Rapora Rojhilatê ya Celal Bayar}} ===Serhildana Dêrsimê(1937-1938)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Dêrsimê}} ===Komkujiya Dêrsimê 1938=== {{Gotara bingehîn|Komkûjiya Dêrsimê}} ==Bêdengiya siyasî (1938-1959)== Piştî [[Serhildana Dêrsimê]] bêdengiyeke mezin dikeve ser Kurdistanê. Rêxistinên kurda tine ne. Navên kurd, kurdî û kurdistan ji aliyê dewleta tirk ve hatine qedexe kirin. Lê di vî bêdengiya kûr de, bi veşartî hinek xebat jî dihatin kirin. Li sala 1942yê [[Mistefa Remzî Bucax]], [[Faîq Bucax]] û [[Ziya Şerefhanoğlu]] ji bo ku xwendevanên kurd li hev bicivin, Civîngeha Xwendevanan ya Feratê ava kirin. Di heman salê de van hersêyan kovara [[Hêvî 1942 (kovar)]]ê didamezrînin. Bi navê [[Cemiyeta Rizgariya Kurdan]] jî rêxistinekê ava dikin <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:73</ref> Li sala 1958ê [[Musa Anter]] rojnameya [[İleri Yurt]] ava dike. Di vê rojnameyê de bi navê [[Qimil]] helbesteke kurmancî dinivîse. Musa Anter binçav dibe, piştî demek din serbest berdidin. Lê bi [[Doza 49an]] dîsa tê girtin. Qimil her çend helbestek be jî, dibe nîşaneyeke kurdan ya hişyarbûnê. Li ser hişyarbûna gelê bakur [[Dr. Şivan]] wiha dibêje; {{Jêgirtin|Tevgera Neteweyî ya Kurdistanê bi pêşengiya Mela Mistefa Barzanî li Başûrê Kurdistanê, tesîreke mezin li bakurê Kurdistanê dikir ku gelê kurd bi şanaziyeke mezin dişopand. Tevgera Mela Mistefa bû sedema hişyarbûna kurdan ku ji sala 1938ê ta niha kurdên bakur bêdeng û bêziman bûn|çavkanî=<ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:194</ref>}} ===Komkujiya Qerqeliyê 1943=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qerqeliyê 1943}} {{Gotara bingehîn|Bûyera Sî û Sê Guleyan}} Mustafa Muğlalı bi hêceta qaçaxçîtiyê 33 kurdan bêyî dozvekirin înfaz dike. Li ser vê ev bûyer belav dibe û Mustafa Muğlalı tê girtin û zindanê de li sala 1951ê dimire. Li sala 1997ê Sererkana Tirkiyeyê peykerê Mustafa Muğlalı li hewşa sererkaniyê diçikilîne û honure dike. Her wisa li 2004ê jî navê Mustafa Muğlalı didin qereqoleke tirk li herêma Qerqeliya Wanê <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:180</ref> ==Doza 49an (17 kanûna pêşîn 1959-1984)== {{Gotara bingehîn|Doza 49an}} Bûyera 49an piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] hişyarbûna kurdên bakur ya yekem e ku piştî vê hişyarbûnê hereketên kurd derketin. Bi serkeftina [[Mela Mistefa Barzanî]] li [[Başûrê Kurdistanê]] tesîreke mezin hem li Tirkiyeyê kir hem li [[Bakurê Kurdistanê]] kir. Piştî derbeya leşkerî ya Ebdulkerîm Qasim li [[Iraq]]ê, bi banga Ebdulkerîm Qasim, Mela Mistefa ji Sovyetan vegerî welat. Wî wextî li Mûsilê û Kerkûkê tevlîhevî çêbû ku Ebdulkerîm Qasim nedikarî çareser bike û alîkarî ji Barzanî xwast. Barzanî bi pêşmergeyên xwe ve beşdarî van şeran bû û di vemirandina van serhildanan de alîkariya Iraqê kir. Di encamê de gelek tirkmen jî hatin kuşin. Ev jî bû sedema nerazîbûnên [[Tirkiye]]yê. Bûyera 49an girtina 50 xwendevanên kurd e ku kurdên sosyalîst, dîndar, burjuva, demokrat.. hwd yanî her cure kurd di nav vê bûyerê de hebûn. Jixwe piştî vê bûyera û bi derbeya leşkerî li Tirkiyeyê hereketên kurd jinûve şînbûn. Piştî derbeya leşkerî gelek fraksiyonên kurd derketn holê. Em dikarin bibêjin ku tovê fikrî yê hemû hereketên Bakurê Kurdistanê girtina van 50 rewşenbîrên kurd bû. Her wisa piştî [[şerê cîhanî yê duyem]] sîstema polîtîk ya dinyayê guheri. Di navbera [[DYA]] û [[Sovyet]]an de [[şerê sar]] destpê kir. Jixwe vî şerî gelek tesîr li kurdan jî kir û para xwe ji vî şerî wergirt. Hêjayî gotinê ye ku [[Mehmet Emin Batu]] xwendevanek bû di nav van 50 kesan de. Di zindanê de mirî û 49 kes man. Ji ber vê navê vê bûyerê bi 49 kesan tê zanîn. ===Kampa Sêwazê (1 xizîran 1960)=== {{Gotara bingehîn|Kampa Sêwazê}} {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} 1 xizîrana 1960 ji aliyê efserên kudetayê 485 kurd birin Kampa Sêwazê. Vegera Barzanî bo Iraqê tirsek mezin xistibû nav dilê dewleta tirkan de. Ji çepê jî ji rastê jî kurd ji ber sedemên kurdbûnê dihatin binçav kirin û girtin. ===Piştî kudetaya 27 gulanê=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 27ê gulanê}} Piştî kudetaya 27 gulana 1960ê li Bakurê Kurdistanê lîv û tevgerên kurd şîn bûn. Li gelek cihan çalakiyên gerîlayî li dijî artêşa tirk hatin destpê kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:289</ref>. Li ser vê givaşa tirkan jî li ser kurdan zêde lêdihat ====Vekirina dibistanên asîmîlasyonê(6 kanûna paşîn 1961)==== Di destpêkê de li Bakurê Kurdistanê 19 YİBO(dibistanên asîmîlasyonê) hatin vekirin. Paşî dîsa bi gelemperî li Kurdistanê jimara van dibistanan gihişt 50an <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:193</ref>. Li van dibistanan de bi giştî kurdên hejar ji malbatên xwe dûr xwendina xwe dikir. Armanc ew bû ku van zarokan ji malbatê dûr bixin û bi çand, nêrîn û zimanekê nû perwerde bikin. ====Guherandina navên kurdî==== Piştî kudetaya 27ê gulanê nav guherandineke mezin hatiye destpê kirin ku navê çiya, newal, gund hwd hemû hatin tirkîkirin. ===Binçavkirina 23 rewşenbîrên kurd(1963)=== {{Gotara bingehîn|Doza 23yan}} [[Musa Anter]], [[Yaşar Kaya]], [[Medet Serhat]] û Ergün Koyuncu bihevra kovara [[Deng (kovar, 1963)|Deng]] derdixin. Du hejmar tê weşandin, di amadebûna weşana hejmara sêyê de nivîskar tên girtin. Doğan Kılıç Şihhesenanlı jî kovareke bi zazakî [[Roja Newe]] derdixe. Ew û grûba wî jî hem ji ber vê hem ji ber têkiliyên wî li gel [[Nûrî Dêrsimî]] tên girtin. Edip Karahan bi navê [[Dicle-Fırat]] kovarekê derdixe. Bi giştî 23 rewşenbîrên kurd tên girtin. Li nav van 8 xwendekarên başûrî û yek jî yê rojhilatî heye bi tohmeta avakirina Kurdistanê li gel kurdên Tirkiyeyê hatibûn girtin. ===Avabûna PDK-Bakur (1965)=== {{Gotara bingehîn|Partiya Demokrat a Kurdistanê - Bakur}} PDK-Bakur li sala 1965ê ji aliyê [[Faîq Bucax]], [[Ömer Turhan]], [[Sait Elçi]] û [[Fehmî Begê Lîceyê]] tê damezrandin. Faîq Bucax li sala 5 tîrmeha 1966ê tê kuştin. Sait Elçi şûna wî dibe sekreterê giştî yê PDK-Bakur. Sait Elçi li sala 1968ê ji aliyê dewleta tirkan bi hêceta [[kurdayetî]]yê tê girtin. Reşemeha sala 1969ê tehliye dibe û berê xwe dide [[Başûrê Kurdistanê]]. Lê li vir ji ber nakokiyan ji aliyê [[Sait Kırmızıtoprak|Dr. Şivan]](Sait Kırmızıtoprak) tê kuştin <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:98</ref> Dr. Şivan jî li sala 1970ê bi navê [[Partiya Demokrat a Kurdistan li Tirkiyeyê]] ava dike. ===Kuştina herdu Seîdan=== Sait Elçi piştî kuştina Faîq Bucax bibû serokê PDK-Bakur. Ji ber zêdebûna bayên çepê li Tirkiyeyê nakokî di navbera herdu Seîdan de peyda bibû. Dr. Şivan [[Partiya Demokrat a Kurdistan li Tirkiyeyê]] ava kiribû û siyaseteke çepgiranetir dikir. Dr. Şivan ji ber givaşên tirkan li gel hevalên xwe Soro, Brûsk, Çeko û Reşo Zîlan li sala 1969ê çûbûn Başûrê Kurdistanê û li wir ji aliyê [[PDK]]ve kampek jê re hatibû ava kirin û li wir hem bijîşkî dikir hem jî xebatên siyasî dikir. 1ê xizîrana 1971ê Sait Elçi ji zindana tirkan derdikeve û berê dide Başûrê Kurdistanê. Li Zaxoyê pêşwaziya wî Dr. Şivan dike. Lê paşî deng ji Sait Elçi dernakeve ku wenda bûye. [[PDK]] Iraq dest bi lêkolînê dike ku Sait Elçi ji aliyê Dr. Şivan û hevalên wî ve tê kuştin. Hêjayî gotinê ye ku Dr. Şivan kuştina Seîd Elçî qebûl dike <ref name="pdk-xoybun.com">http://www.pdk-xoybun.com/modules/Content/print.php?pid=175{{Mirin girêdan|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Li ser vê Dr. Şivan û hevalên wî Çeko, Birûsk ji aliyê PDK Iraq ve bi encameke mehkemeyekê tên înfaz kirin <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:123</ref>. Hêjayî dubarekirinê ye ku gelek teref li ser vê mijarê naaxivin. Bi taybetî jî destê tirkan di nav van kuştinan de heye, hêj nehatiye zanîn. Di encamê de PDKên bakur bêser dimînin. Şikestineke mezin di nav tevgera bakur de peyda dibe. Li ser vê mijarê gotinên [[Şakir Epözdemir]] gelek girîng in <ref name="pdk-xoybun.com"/> ===Hindek bûyerên din=== * Li gulana 1966ê xwendevanên Bedlisî kovareke bi navê Hawar derxistin * 4 tîrmeha 1966yê Faîq Bucax hatiye kuştin * Hikûmeta Tirkiyeyê anîna plak, kaset û pirtûkan ji derveyî welat qedexe kir * Parêzgarê Mêrdînê daxuyand ku 200 komandoyên tirk li rojhilatê Tirkiyeyê dest bi nêçîra eşqiyayan kir <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:197</ref> * Li sala 1978ê Artêşa Tirkiyeyê li [[Gever]]ê tetbîqetek bi navê ''Kanatlı Jandarma 78'', li herêma Cizîr û nisêbînê jî tetbîqeta bi navê ''Gürman 78'' lidar xist. Wî wextî kurdan bertekên tund nîşanî van tetbîqetan da <ref>https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/kanatli-j-78-tatbikati-26343.htm</ref> ===Mîtîngên Rojhilatê (1967)=== {{Gotara bingehîn|Mîtîngên Rojhilatê}} 16ê îlona 1967ê Mîtîngên Rojhilatê ya yekem li Amedê hatiye lidarxistin. 24ê îlonê li Farqînê, 1ê çiriya pêşîn li Siwêregê, 8ê çiriya pêşîn li Batmanê, 15ê çiriya pêşîn li Dêrsimê û 22 çiriya pêşîn jî li Agiriyê hatiye lidarxistin ===Doza Antalyayê (1968)=== 27ê kanûna paşîn a 1968ê 11 rêvebirên PDK-T li Amedê hatin girtin ===Avabûna Civîngehên Çandî yên Şoreşgerên Rojhilat(1969)=== {{Gotara bingehîn|Civîngehên Çandî yên Şoreşgerê Rojhilat}} Civîngehên Çandî yên Şoreşgerên Rojhilat di tebaxa sala 1969ê de di bin sîwana [[Partiya Komûnîst ya Tirkiyeyê]] de avabû. Di wexteke kin de jimara endaman gihişte 20 hezar kesan <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:335</ref> ===Kudetaya 11ê adarê li Tirkiyeyê (1970)=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 11ê adarê}} Kudetaya 1970yan gelek givaş û zext anî ser kurdan. Sala 1972yan de [[İsmail Beşikçi]] bi hinceta kurdparêziyê hatiye girtin. Her wisa gelek rewşenbîrên din yên kurd hatin girtin. ===Efûkirina girtiyan (1974)=== ===Avabûna Partiya Sosyalîst a Kurdistanê (1974)=== {{Gotara bingehîn|Partiya Sosyalîst a Kurdistanê}} Bi rêberiya [[Kemal Burkay]] hatiye damezrandin. Bi navê [[Özgürlük Yolu]](Rêya Azadiyê) kovarek derxistin. Ji ber vê bi vî navî jî dihatin nas kirin. ===Avabûna Komeleya Çandê ya Şoreşgerên Demokrat (1974)=== {{Gotara bingehîn|Komeleya Kurdên Şoreşger û Demokrat}} *{{Gotara bingehîn|Komeleya Çandê ya Şoreşgerên Demokrat}} Her wisa wek “Kürdistan İşçi Partisi” jî dihate nasîn. Bi tirkî “Doğu Devrimci Kürt Demokratları” dihate binav kirin. Wek Şivangir jî dihatin nas kirin. ===Avabûna Tevgera Kawa (1974)=== {{Gotara bingehîn|Tevgera Kawa}} ===Avabûna Ala Rizgarî (1974)=== {{Gotara bingehîn|Ala Rizgarî}} ===Parçebûna PDKê û avabûna KUKê (1974)=== Bi tirkî wek “Kürdistan Ulusal Kurtuluşçuları” dihatin nas kirin. ===Avabûna tevgera Apociyan (1974)=== ===Hewlên din di nav partiyên tirkan de=== ====Hewlên di nav TİPê de==== Li sala 1966ê ji layê parêzer Mehmet Ali Aslan kovara Yeni Akış hatiye weşandin. 4 jimar derketin, paşî hat girtin. Kemal Burkay jî nivîskarekê vê kovarê bû. Bi dûçûna Kemal Burkay “pirsgirêka kurd”, “Gelê Kurd” yekem car di vê kovarê de hatin bikaranîn<ref>http://www.anlayis.net/makaleGoster.aspx?dergiid=81&makaleid=2556</ref> Hêjayî gotinê ye ku Mehmet Alî Aslan yek ji endamên Partiya Karkerên Tirkiyeyê bû. Kemal Burkay serokê teşkîlata TIPê bû li [[Dêrsim]]ê. Gelek rêveberên PKTê ji van hewlên kurdî nerazîbûn, serkêşa van kesan jî [[Behice Boran]] bû <ref>https://marksist.org/mobile/new.php?id=5890</ref> ====Hewlên di nav YTPê de==== * [[Yusuf Azizoğlu]] ==Avabûna PKKê (1978)== {{Gotara bingehîn|Partiya Karkerên Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Şerê PKK û Tirkiyê}} ===Brakujî (1978-1980)=== {{Gotara bingehîn|Şerê birakujî}} {{Gotara bingehîn|Şerê PKKê û KUKê}} ===Kudetaya 12 îlonê li Tirkiyeyê (1980)=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 12ê îlonê}} ===Peymana Iraq û Tirkiyeyê (1983)=== Li destpêka sala 1983yê Tirkiyeyê bi Iraqê Peymana Hevkarî û Ewlehiya Hidûd destnîşan kir. Piştî vê peymanê Tirkiyeyê li dijî PKKê li Başûrê Kurdistanê dest bi operasyonan kir. ===Pêngava 15ê tebaxê=== {{Gotara bingehîn|15ê tebaxa 1984an}} PKKê bi êrîşên Şemzînan û Erûhê dest bi çalakiyên xwe yên leşkerî kir. ===Valakirina gundan=== {{Gotara bingehîn|Valakirina gundên kurdan ji aliyê Tirkiyeyê}} ===Komkujiya Gurgumê=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Gurgumê}} ===Komkujiya Qilabanê 2011=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qilabanê 2011}} ===Komkujiya Pirsûsê=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Pirsûsê 2015}} ===Proseya aştiyê=== {{Gotara bingehîn|Proseya Aştiyê}} == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Başûrê Kurdistanê]] * [[Dîroka Rojhilatê Kurdistanê]] * [[Dîroka Rojavayê Kurdistanê]] * [[Binpêkirina mafên kurdan li Tirkiyeyê]] * [[Têkiliyên kurd û tirkan]] * [[Hengên Hemîdiye]] == Pirtûk == * Sivas Kampı (27 Mayıs'ın Öteki Yüzü), Nevzat Çiçek * Ama Eşkiyalık Çağı Kapandı!(1950-1970), Ahmet Özcan, Weşanên İletişimê * Kürtler, Hasan Cemal == Sinorên Bakurê Kurdistanê == == Kronolojiya dîroka Bakurê Kurdistanê, 1908-1923 == {{Gotara bingehîn|Kronolojiya Dîroka Bakurê Kurdistanê}} ==Çavkanî== {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Kurdistan]] k8nybeq15bsmt5kubqsg0ak1dwmo4rd 1095761 1095760 2022-08-20T10:39:34Z Mohajeer 15290 /* Serhildana Seyîdan û Berazan(tîrmeh 1930) */ wikitext text/x-wiki ==Berî Osmaniyan== {{Gotara bingehîn|Dîroka Kurdistanê}} ==Serdema Osmaniyan== {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistana Osmaniyan}} ==Piştî şerê cîhanî yê yekem == ===Hewlên rewşenbîrên kurd li Stembolê=== {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Cemiyeta Tealiya Kurd}} {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} Li Stembolê: Hêj şerê cîhanî nû xelasbûyî, entellektuel û siyasetmedarên kurd li Stembolê dest bi xebata kirin. [[Seyîd Ebdulqadir]], [[Emîn Alî Bedirxan]] û gelek endamên ji malbata Bedîrxaniyan û Babaniyan bi hevra [[Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd]] ava kirin. Her wisa endamên vê cemiyetê [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] jî ava kirin. Li Helebê, Nisêbînê, Şirnexê, Cizîrê û li Mûsilê propagandayên xwe dikirin. Heta ku li navbera Zaxo û Cizîrê tevgerên leşkerî hebûn ku li dijî artêşa Osmaniyan û Kemalîstan şer bikin. Li vê herêmê rêvebirê van xebatan miftiyê Cizîrê bû <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:84</ref>. Xebatên van kurdan berevajî Şêx Mehmûd û Simkoyê Şikak, tenê bikaranîna rêyên dîplomasiyê û çandê bûn. Bi vê helwestê li 7ê çiriya paşîn a 1918ê de kovara [[Jîn(kovar)|Jîn]]ê weşandin. Navenda siyasetê ya kurdan li Stembolê bi giştî li gel Osmaniyan û dewletên Ewropî hevdîtin dikir. Di encama hevdîtinê li gel Osmaniyan 1ê xizîrana 1919ê ev biryar hat girtin. Hêjayî gotinê ye ku di hevdîtinên li gel dewletên Ewropayî, serokê heyeta kurdan [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] bû<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:371</ref>: #Ji bo Kurdistanê otonomeke fireh #Ji bo vê otonomê, amadekirina qanûnan #Bicîhanînan qanûnan #Kurdistan dê wek parçeyê Osmaniyan bimîne Lê ev hevgirtina kurdên Stembolê jî wek xwe nema, di nav van kurdan de fraksiyonên cuda cuda derketin. [[Seyîd Ebdulqadir]] û hevalên wî dixwast di nav Osmaniyan de bimînin û divê kurd alîkariya Osmaniyan bikin. Yanî otonomî di nav Osmaniyan de dixwastin. Serê fraksiyona din [[Emîn Alî Bedirxan]] bû ku wî jî diparast ku kurd bikevin di bin sîwana hêzeke mezin de, ne ya Osmaniyan de. Yanî mandateriya ingilîzan dixwastin. Di dawiyê de Emîn Alî Bedîrxan û endamên din yên malbata Bedirxaniyan [[Cemiyeta Teşkîlata İctimiyeya Kurd]] ava kirin. [[Memduh Selîm]] Beg jî [[Partiya Demokrata Kurd-1919]] ava kir<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:373</ref> . *Fraksiyonên rewşenbîrên kurd li Stembolê ev bûn; #Cudahîxwaz: Hewla van kesan ew bû ku Kurdistana Serbixwe ava bikin. [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] û Sireya Bedîrxan serkêşiya vê grûbê dikir. Ev grûbeke gelek biçûk bû di nav rewşenbîran de. #Otonomxwaz: Hewla van kesan jî ew bû ku di nava Osmaniyan de herêmeke otonom ji bo kurdan were ava kirin. Serkêşên wê Seyîd Ebduqadir û hinek endamên malbata Bedîrxaniyan bûn. Lê ev grûb zêde nejiya û di nax xwe de bûn du parçe; Kesên piştgiriya Siltan Mihemedê 6emîn dikin ku serokê wan Seyîd Ebdulqadir bû. Kesên din jî serxwebûna Kurdistanê diparastin ku Emîn Alî Bedîrxan, Memduh Selîm, Ekrem Cemîlpaşa hwd. di nav de bûn. Bi dûçûna çavkaniyekê li sala 1919ê partiyeke bi navê [[Partiya Demokratîk ya Neteweyî ya Kurdistanê]] ji Londrayê miraceet dike ku Brîtanya alîkariya kurdan bike. Ev miraceete ji layê katibê giştî Selîmbeylî hatiye kirin <ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Öke, Weşanên Irfan, 2012, r:135</ref>. Lê em têkiliya vê partiyê û partiya Memduh Selîm niha nizanin. [[Cemiyeta Tealiya Kurd]] li sala 1921ê ji aliyê Meclîsa tirkan ve hatiye girtin. ===Hewlên Elîşêr Beg(tîrmeh 1920)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Qoçgiriyê}} Li Dêrsim û Sêwazê li herêma kurdên qoçgirî li dijî Kemalîstan serhildan hatiye destpê kirin. Serhildêrên kurd bajarên [[Qoçgîr]], [[Qenxal]] û [[Macîran]] bidest xistin û li [[Xozat]]ê civiyan. Di encamê de li dijî [[Meclîsa Mezin ya Neteweyî ya Tirkiyeyê]] daxuyandin hatiye dan û ji meclîsê hatiye xwestin ku daxwazên miletê kurd bipejirînin. Lê tirkan ev daxwaz qebûl nekirin û dest bi şer kirin. Heta xizîrana 1921ê şer berdewam bû. [[Alîşêr]] û 500 efserên kurd teslîmî tirkan bûn ===Hewlên Mustafa Kemal=== {{Gotara bingehîn|Kongreya Erzîromê}} {{Gotara bingehîn|Kongreya Sêwasê}} {{Gotara bingehîn|Şerê Rizgariya Tirkiyeyê}} Piştî şerê cîhanî bidawî hat, [[Mustafa Kemal Atatürk]] û gelek efserên din yên artêşa Osmaniyan çûn Anatolyayê ji bo birêxistina gelê Anatolya. Pêşiyê li Erzeromê li 23 tîrmeh-5 tebaxa 1919ê kongreyek lidarxist. Ji 5 parêzgehên kurd 58 nûner tevlî vê kongreyê bûn, ji van nûneran 22 kurd bûn<ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008">İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:442</ref>. Paşî di navbera 4-11 îlona 1919ê de jî li Sêwazê kongreyek lidarxist. Gelek nûnerên kurd hatin vê kongreyê jî. Hêjayî gotinê ye ku hemû bajarên kurd tevlî van kongreyan nebûn. Mustafa Kemal tehdîda ermeniyan li ser kurdan baş bikaranî. Eşîrên kurd ji ber tirsa avabûna dewleta ermenî, piştgiriya Mustafa Kemal kirin. Ev eşîrên kurd ne tenê di meseleya ermenan de hatin bikaranîn, her wiha li dijî navenda siyaseta kurd ya Stembolê jî dijbertî dikir. Ji konferasnên ewropayiyan re name dişandin ku naxwazin dewleteke serbixwe ya kurd were ava kirin <ref name="Aşiret, Nejat Abdulla 2008"/>. Mustafa Kemal Atatürk hêj neçûye Sêwazê, nameyekê ji van serok eşîran dişîne; Hecî Mûsa Begê Motkîyî, Şêx Ebdulbakî Efendiyê Kufrevîzade yê Bedlîsê, Ebdurehmanê Şirnexê, Umerê Derşevî, Resul Axa, Sadulah Efendî, Şêx Mehmûdê Mûşaşê, Şêx Ziyaedînê Norşînî, Cemîlê Çetoyê Garzanî. Di van nameyan de Mustafa Kemal demagojiya îslamî dike û bi tehdîda avabûna dewleteke ermenî, dixwaze kurdan qanî bike<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:139</ref>. Her wisa piştgiriya girtina rêxistinên kurd dike û bang dike ku herkes tevlî [[Kuvayî Milliye]]yê bin. Di van wextan de li dijî Mustafa Kemal jî xebat hene; Waliyê Elazîzê Alî Galip Beg, ji bedirxaniyan Mutaserrif Xelîl Beg bi piştgiriya Binbaşi [[Edward Noel]] dixwazin êrîş bibin ser [[Kongreya Sêwazê]]. Lê biserneketin.<ref>Musul Komplosu, Mim Kemal Oke, WeşAna Îrfan, 2012, r:141</ref>. Mustafa Kemal Atatürk 3yê kanûna pêşîn a 1920ê li gel Bolşevîkan [[Peymana Gumruyê]] destnîşan kir. Bi vê peymanê [[Qers]], [[Erdêxan]] û [[Artvin]] bûn milkê tirkan. Her wiha tehdîda ermenan bi vê peymanê ji holê rabû. Li gel Îtalyayê jî peymanek li sala 1921ê destnîşan kir ku di encamê de Îtalya ji Rojavayê Anatolyayê derket. Her wiha li gel Fransayê jî 20ê çiriya pêşîn a 1921êde [[Peymana Enqereyê-1921|Peymana Enqereyê]] destnîşan kir ku sinorê [[Suriye]] û yê [[Tirkiye]]yê aşkera bû. Her wiha sinorek kişandin di navbera [[Rojavayê Kurdistanê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] de. Ev peymana li gel Fransayê tê wê wateyê ku Fransa dê dest ji [[Peymana Sevrê]] vekêşe û hêviyên Kurdistana Serbixwe dê pûç bibin. 11 çiriya paşîn a 1922yê jî şerê li gel İngilîzan sekinî. İngilîz mecbûr man ku li gel Hikûmeta Enqereyê pêk bihên. [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] gihişt armanca xwe û sinorên Tirkiyeya modern kifş kirin. Êdî rê li ber van hêzan vebû ku biçin [[Peymana Lozanê|Lozanê]]. ====Avabûna Tirkiyeyê(29 çiriya pêşîn 1923)==== {{Gotara bingehîn|Tirkiye}} ===Proseya parçebûna Kurdistanê=== ====Peymana Sykes Pycot-16 gulan 1916==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sykes Pycot}} Bi destpêka şerê cîhanî yê yekem parçebûna Osmaniyan jî destpê kir û axa kurdan ket di bin dagirkeriya dewletên ewropiyan. Hêj [[şerê cîhanî yê yekem]] berdewam dikir, [[Brîtanya]]yê û [[Fransa]]yê axa [[Osmanî]]yan bi hevpeymaneke veşartî ji xwe re parve kiribûn. Bi dûçûna vê hevpeymana veşartî ya bi navê [[Peymana Sykes Pycot]]; [[Rojhilata Navîn]] û [[Kurdistan]] di navbera van hêzên kolonyalîst bi erêkirina [[Cemiyeta Neteweyan]] hatiye parçe kirin. Bi dûçûna vê peymanê [[Libnan]], [[Suriye]] û [[Rojavayê Kurdistanê]] ji bo mandateriya [[Fransa]]yê ma. Li dijî vê [[Brîtanya]]yê jî li ser [[Iraq]], [[Başûrê Kurdistanê]], [[Filistîn]] û [[Urdun]]ê mandaterî qezenc kir. Parçebûna Kurdistana Osmaniyan bi awayeke fermî bi vê peymanê destpê kir. Piştî vê peymana proseya parçekirina Kurdistanê dewam dike. Ji ber kêmbûn û lihevnehatinên rêvebirên kurd, li her parçeyê Kurdistanê tevgerek hebû. Hinek tevger ji bo serxwebûna Kurdistanê, hinek ji bo salahiyeta Osmaniyan, hinek ji bo Brîtaniyan, hinek ji bo Rûsan, hinek ji bo eşîra xwe tevdigerîn. Di encamê de qedera Kurdistanê bi destê biyaniyan hatiye nivîsandin. Di navbera Fransa, Brîtanya û Rûsan de bû sê parçe. Têkoşîna van hersê dewletan bi dûçûna vê planê rêvediçû. Lê ev peymaneke veşartî bû, heta ku rûsan li sala 1917ê nedaxuyandî kesê nedizanî. Di proseyeke wiha de kurd jî betal neman. Berpirsiyarê kurdan li [[Ewropa]] [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]], têkiliyên dîplomatîkî dikir. Bi rêyên dîplomatîkî nameyek ji Brîtaniyan şand ku miletê kurd dixwaze li gel Brîtanyayê hevkariyê bike. Şerîf Paşa digot ku ew dikare bi hezaran kurdan bike leşker û li gel Brîtanyan bixebitin. Dixwast Kurdistan dibin rêvebirina prensekê Hînd de bibe, çûnkî Hînd jî wekî kurdan gelekê [[Aryan]]in <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:336</ref>. 12ê kanûna paşîn a 1918ê [[Sir Mark Sykes]] di manîfestoya xwe de diyar kir divê Mîrektiya Kurdistanê were ava kirin û navenda wê jî parêzgeha Mûsilê be. Şerîfê Mekeyê jî ev fikr pejirand <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:350</ref>. Lê ev tenê wek fikr ma. ====Peymana Agirbesê ya Mondrosê(30 çiriya pêşîn 1918)==== ====Konferansa Aştiyê ya Parîsê(18-21 kanûna paşîn 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa Aştiyê ya Parîsê}} Di proseya van konferansan de gelek rûdan li Kurdistanê û hemî Rojhilata Navîn çêbûn. Ev konferans nêzî saleke berdewam kir û bi hinek peymanan bi dawî hat. 7ê gulana 1918ê İngilîzan Kerkûk dagir kir. Bi vê dagirkirinê jî [[Şêx Mehmûdê Berzencî]] li gel ingilîzan ket têkiliyan û van têkiliyan feydeya xwe da û li ser navê ingilîzan li heman salê bû waliyê [[Silêmanî]]yê <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:339</ref>. Di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de hem [[Mihemed Şerîf Paşayê Babanî|Şerîf Paşa]] hem jî [[Seyîd Ebdulqadir]] têkiliyên dîplomatîk dikirin. Rêberên kurdan dijî parçekirina Kurdistanê bûn. Nedixwastin parçeyeke kurdan li Iraqê parçeyek li nav Osmaniyan bimîne. Serokê rêvebirina heyeta kurdan Seyîd Ebdulqadir jî wiha digot; {{jêgirtin|Gotegotên di derbarê Kurdistanê de ku Kurdistan dê wek bakur û başûr were parçekirin zêde dibin. Dixwazim bala ekselansê hêja bikêşim vir ku parçebûna Kurdistanê bi vî şeklî, ewlehiya Rojhilata Navîn bihêz nake|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Şerîf Paşa digot Kurdistaneke xweser a di bin desthilata tirkan de gelek ji Kurdistaneke parçekirî çêtir e û ji serokê konferansê George Clemencau re nameyek şand<ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351</ref>. {{jêgirtin|Ne ji layê etnîkî ne ji layê erdnigarî Kurdistan nayê parçe kirin. Lê di bin mandateriya hêzeke bibawer de Kurdistaneke yek parçe dê bibe sedema nîzam û aştiyê. Her wiha di Asyaya Biçûk de jî dê rola tampon bilîze|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Bi dûçûna [[Necat Ebdula]] di proseya Konferansa Aştiyê ya Parîsê de li Kurdistanê çar navendên jeopolîtîk hebûn <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:353</ref> #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Kemalîstan li Bakurê Kurdistanê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Bolşevîk #Navenda jeopolîtîk ya artêşên Fransa û Brîtanyayê #Navenda jeopolîtîk ya tevgera Ermeniyan Ji bilî van navendên hêzên dîplomatîk û artêşî di konferansê de [[Îran]]ê jî hewl dida ku hinek parçeyên Kurdistanê û [[Qefqasya]] bixe bin kontrola xwe. Îranê diparast ku li Kurdistanê gelekê misliman, nijad û zimanê wan jî [[fars]] dije. Diparast ku ev memleket di navbera Osmaniyan û Farsan de hatiye parve kirin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:376</ref>. [[Lord Curzon]] jî di vê derbarê de wiha dibêje; {{jêgirtin|Wezîrê Derve yê Farsan hat cem min û fikrên min yên derbarê Kurdistanê û Turkistanê pirsîn, paşî dewam kir; Behskirina Kurdistana Osmaniyan û Kurdistana Farsan çewtî ye. Çûnkî herdu parçe jî yek Kurdistanê in û hidûdên di navbera van herdu parçeyan de sexte ye, çêkirî ye|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:351}} Di nav van hêzên xwedî artêş û dîplomasî, şansê kurdan gelek kêm bû. Heyeta kurdan a li konferansê tenê xwediyê qabiliyetên dîplomatîk bûn. çi hêzên leşkerî li pişta van dîplomatên kurd nebû. Lêbelê ev xebatên dîplomatên kurd, feydeya xwe di Konferansa San Remoyê de dide û hêviyên serxwebûna Kurdistanê şîn dibin. ====Konferansa San Remoyê(18-26 nîsan 1920)==== {{Gotara bingehîn|Konferansa San Remoyê}} Konferansa San Remoyê, gelek li ser mijara kurdan sekinî. Her çend gelek biryarên têkildarî kurdan wergirtibin jî, gelek rexne li civaka kurd jî hatiye kirin. [[Lord Curzon]] digot ku şexsiyetek tine di nav kurdan de ku rêberiya kurdan bike, her wisa digot her kurd tenê berpirsiyaretiya eşîra xwe dike <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:361</ref> Di konferansê de têkildarî kurdan hindek biryar hatin wergirtin; #Li rojhilatê çemê Feratê, li jêrî Ermenistanê û li bakurê Mezopotamyayê herêmeke otonom ji aliyê komîsyonekê ve were ava kirin. Ev herêm ji bo keldanî-asûriyan dê hinek temînatan bide #Dewleta Osmanî dê xebatên vê komîsyonê qebûl bike #Piştî destpêkirina peymanê de di salekê de eger Miletê Kurd bixwaze, dikare ser li [[Cemiyeta Neteweyan]] bide ji bo destxistina serxwebûnê. Tirkiye jî mecbûre ku mafê kurdan qebûl bike. #Eger kurdên di parêzgeha Mûsilê de bixwazin dikarin tevlî Kurdistanê bibin, dewletên mitefiq li dijî vê yekê dernakevin <ref>İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:362</ref>. ====Peymana Sevrê(20 tebax 1920)==== {{Gotara bingehîn|Peymana Sevrê}} Di 20ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên [[Hevalbendên Şerê cîhanî yê yekem|hevalbendan]] û Osmanî de Peymana Sevrê hatiye destnîşan kirin. Ev peyman fermana parçekirina Dewleta Osmaniyan bû. Bi dûçûna vê peymanê dewletên hevalbend şert û mercên gelek şedîd danîn ber Osmaniyan. Hem ji layê axê ve hem jî ji layê aboriyê ve şertên giran hebûn. *Şertên Axê: #Axa Ereban: Divê hemû axa ereban ji Osmaniyan were standin. Hîcaz dibe dewleteke serbixwe; Sûrî, Filistin û Mezopotamya jî dikeve bin mandateriyê de #Axa Osmaniyan ya li Ewropayê:Heta Çatalcayê hemû divê bide Yewnanan #Îzmîr û giravên li derdora wê dê bide Yewnanan, 12 giravan jî bide Îtaliyan #Ermenistan: Dewleta Osmaniyan, serxwebûna Ermenistanê dipejirîne û hakemtiya Wilson qebûl dike #Kurdistan:Dewleta Osmaniyan otonoma Kurdistanê ya li rojhilatê Feratê dipejirîne. *Şertên desthilatê #Kêmkirina leşkerên artêşa Osmaniyan #Aboriya Osmaniyan dê di bin kontrola komîsyona hevabendan de be #Kapîtolasyon dê berdewam bikin #Dewleta Osmaniyan hemû mafên minorîteyan dê biparêze Peymana Sevrê di dîroka Kurdistanê de xwedî nirxeke gelek bilind. Her çend ev biryar bêpratîk bin jî, ji bo globalîzasyona mafên Kurdistanê pêngaveke mezin e. Heta Peymana Sevrê jî kurdan dîplomasiyeke mezin birêvebir. Lê wek berê me gotî, nebûna hêzên leşkerî yên girêdayî hev, ev hewla dîplomatên kurd dixist xeterê. Jixwe kêmasiya vê di peymanên din de dê were dîtin. Her çend li konferansan de biryarên wiha bên girtin jî, li Anatolyayê jî berxwedana hêzên Kemalîst mezin dibû. Di hidûdê Rojavayê Kurdistanê û Bakurê Kurdistanê şerê Tirkiyeyê li dijî Fransayê sekinî. Fransa li dijî Sevrê poşmaniya xwe qebul kir û li gel Tirkiyeya kemalîst pêkhat. Jixwe piştî Fransayê dewletên din jî hêdî hêdî destnîşanên xwe vekêşan. [[Necat Ebdula]] li ser helwesta Fransayê wiha dibêje; {{jêgirtin|Polîtîkaya Fransayê bêhtir li ser piştgirîkirina mesihiyên Rojhilatî bû û piştî ku Mûsil ji bo Brîtanyayê hêla, ne eleqedariya wan bi Kurdistanê ma ne jî li ser pirsgirêka kurd sekinîn|çavkanî=İmparatorluk, Sınır ve Aşiret, Nejat Abdulla, Weşanên Avesta, 2008, r:438}} ====Konferansa Lozanê(11 çiriya paşîn 1922-24 tîrmeh 1923==== Berî konferansê li ser Mûsilê şerekê dijwar hebû di navbera ingilîzan û tirkan de. Xwediyên herêmê miletê kurd ji ber parçebûna eşîrî, carna li gel tirkan, carna jî li gel ingilîzan tevdigerîn. Bi destpêka konferansê şer sekinîn û hewlên dîplomatîkî destpê kirin ====Peymana Lozanê(23 tîrmeh 1923)==== {{GotarêBingeh|Peymana Lozanê}} Konferansên li Lozanê 8 mehan berdewam kir. Piştî têkçûna hêzên ewropayî dijî tirkan, [[Peymana Sevrê]] pûç bû. Berevajî peymana Sevrê, peyva kurd jî di Lozanê de derbas nabe. Tirk bi xwebaweriyeke mezin rûniştin li ser maseyên Lozanê. Di encamê de 24ê tîrmeha 1923yê de di navbera van dewletan û Tirkiyeyê de Peymana Lozanê hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna madeya 3yê ya vê peymanê, di 9 mehan de diviyabû sinorê Tirkiye û [[Iraq]]ê were kifş kirin. Eger di 9 mehan de ev pirsgirêk neyê çareser kirin, [[Cemiyeta Neteweyan]] dê vê pirsgirêkê çareser bike. Di navbera tirkan û dewletên din de sê mijar mabûn ku nehatin çareser kirin. *Pirsa Tengavên Marmarayê *Pirsa Xetayê *[[Pirsa Mûsilê]] Ji bilî van her sê mijaran êdî Kurdistan bi awayekî fermî bû çar parçe; #[[Bakurê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Tirkiye]]yê de #[[Başûrê Kurdistanê]] di bin mandateriya İngilîzan de #[[Rojavayê Kurdistanê]] di bin mandateriya Fransayiyan de #[[Rojhilatê Kurdistanê]] di bin kontrola [[Îran]]ê de ====Konferansa Xalîcê==== 19 gulana 1924ê li Stembolê Tirkiye û Brîtanya rûniştin ku pirsgirêka Mûsilê çareser bikin. Lê pirsgirêk çareser nabe û rê ji bo çareseriya Cemiyeta Neteweyan vedibe. ====Li Cemiyeta Neteweyan==== 6ê tebaxa 1924ê hikûmeta Brîtanyayê ji bo çareserkirina Mûsilê miraceeta Cemiyeta Neteweyan dike. Cemiyeta Neteweyan bi navê [[Xeta Brûkselê]] hidûdên van herdu dewletan kifş dike. ====Peymana Enqereyê(1926)==== Li sala 1926ê de Iraq, Tirkiye û Brîtanya peymanekê destnîşan dikin. Bi dûçûna wê peymanê hidûdê Tirkiye û Iraqê aşkera dibe. Bi vê peymanê parçebûna Kurdistanê temam bû. Êdî li her parçeyê Kurdistanê siyaseteke cûda tê meşandin. Lê bersiva hemû kurdan eynî ye; Serhildan ==Kongreya yekem ya Azadiyê(adar 1924)== {{Gotara bingehîn|Azadî (rêxistin)}} ===Sirgûnkirina kurdan=== {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} ===Serhildana Elkê(3 îlon 1924)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Elkê}} Serhildana Elkê ji ber xeletiyên teknîkî berî serhildana Şêx Seîd destpê kir. Lê diviyabû bi serhildana Şêx Seîd hevdem destpê bike ===Serhildana Şêx Seîdê Pîranî(13 reşemeh 1925)=== {{GotarêBingeh|Serhildana Şêx Seîdê Pîranî}} ===Serhildana Şemzînanê (25 xizîran 1925-xizîran 1926) === {{Gotara bingehîn|Serhildana Şemzînanê}} Piştî têkcûna Serhildana Şêx Seîd Efendî, [[Seyîd Ebdulqadir]] hatiye bidarve kirin. Kurê wî Seyîd Ebdula li herêma Hekariyê û Şemzînanê bi alîkariya Ihsan Nûri Paşa û Seyîd Tahayê Geylanî dest bi xebatên serhildanê kir. 25 xizîrana 1925ê 6 efserên artêşa Tirkiyeyê ji aliyê çekdarên Seyîd Ebdula ve hatin kuştin. Bi rêberiya Seyîd Ebdula û 600 çekdarên eşîra gerdiyan êrîş bir ser Şemzînanê. Artêşa Tirkiyeyê bi alikariya Casim Beg û serokeşîrê dostkiyan Tahir Beg, êrîş bir ser serhildêran. Di encamê de di xizîrana 1926ê de serhildan hatiye vemirandin. ===Serhildana Raman û Reşkotan(7 îlon 1925)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Raman û Reşkotan}} === Rapora Islahatê ya Rojhilatê Tirkiyeyê (24 îlon 1925) === {{Rapora Islahatê ya Rojhilatê Tirkiyeyê}} ===Serhildana Hekariyê (6 çiriya pêşîn 1926-adar 1927)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Hekariyê}} Piştî têkçûna [[Serhildana Şêx Seîd]], dewleta Tirkiyeyê xwest demografiya Kurdistanê biguherîne, ji ber wê dest bi polîtîkayên sirgûnkirina kurdan kir. Li herêma herêma dîrokî ya Hekariyê nerazîbûnên eşîran destpê kir. Li Başûrê Wanê eşîrên Nordûziyan, Şerefan, Mamxûran û Gewdan, li Elkê eşîrên Goyî û Jîrkiyan, li Hekariyê jî eşîrên Ertoşiyan dest bi çalakiyên çekdarî kirin. 6ê çiriya pêşîn a 1926ê êrîş birin ser baregehên artêşa Tirkan. Heta adara 1927ê dewam kir. Paşî tirkan bi hêzeke mezin ev serhildan vemirandin. ===Serhildana Mala Eliyê Ûnis=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Mala Eliyê Ûnis}} ===Avabûna Xoybûn=== {{Gotara bingehîn|Xoybûn}} ===Serhildanên Agiriyê(1926-1930)=== {{Gotara bingehîn|Komara Agiriyê}} {{Gotara bingehîn|Serhildanên Agiriyê}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya yekem}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya duyem}} {{GotarêBingeh|Serhildana Agiriyê ya sêyem}} ===Serhildana Motkiyê(1927)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Motkiyê}} ===Qanûna Îskanê (1927)=== ===Qanûna avakirina Rêvebirina Giştî(1927)=== Bi tirkî Umumi müfettişlik. ===Komkujiya Zîlanê(1930)=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Zîlanê 1930}} ===Serhildana Oremarê(1930)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Oremarê}} ===Serhildana Stewrê(26 gulan 1930)=== {{Gotara bingehîn|Berxwedana Stewrê}} {{Gotara bingehîn|Serhildana Stewrê}} ===Serhildana Seyîdan û Berazan(tîrmeh 1930)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Seyîdan û Berazan}} ===Qanûna Îskanê (21 xizîran 1934)=== ===Serhildana Bûbanan(1934-1935)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Bûbanan}} === Rapora Rojhilatê ya Abidin Özmen (1935) === {{Gotara bingehîn|Rapora Rojhilatê ya Abidin Özmen}} === Rapora Rojhilatê ya Celal Bayar (1936) === {{Gotara bingehîn|Rapora Rojhilatê ya Celal Bayar}} ===Serhildana Dêrsimê(1937-1938)=== {{Gotara bingehîn|Serhildana Dêrsimê}} ===Komkujiya Dêrsimê 1938=== {{Gotara bingehîn|Komkûjiya Dêrsimê}} ==Bêdengiya siyasî (1938-1959)== Piştî [[Serhildana Dêrsimê]] bêdengiyeke mezin dikeve ser Kurdistanê. Rêxistinên kurda tine ne. Navên kurd, kurdî û kurdistan ji aliyê dewleta tirk ve hatine qedexe kirin. Lê di vî bêdengiya kûr de, bi veşartî hinek xebat jî dihatin kirin. Li sala 1942yê [[Mistefa Remzî Bucax]], [[Faîq Bucax]] û [[Ziya Şerefhanoğlu]] ji bo ku xwendevanên kurd li hev bicivin, Civîngeha Xwendevanan ya Feratê ava kirin. Di heman salê de van hersêyan kovara [[Hêvî 1942 (kovar)]]ê didamezrînin. Bi navê [[Cemiyeta Rizgariya Kurdan]] jî rêxistinekê ava dikin <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:73</ref> Li sala 1958ê [[Musa Anter]] rojnameya [[İleri Yurt]] ava dike. Di vê rojnameyê de bi navê [[Qimil]] helbesteke kurmancî dinivîse. Musa Anter binçav dibe, piştî demek din serbest berdidin. Lê bi [[Doza 49an]] dîsa tê girtin. Qimil her çend helbestek be jî, dibe nîşaneyeke kurdan ya hişyarbûnê. Li ser hişyarbûna gelê bakur [[Dr. Şivan]] wiha dibêje; {{Jêgirtin|Tevgera Neteweyî ya Kurdistanê bi pêşengiya Mela Mistefa Barzanî li Başûrê Kurdistanê, tesîreke mezin li bakurê Kurdistanê dikir ku gelê kurd bi şanaziyeke mezin dişopand. Tevgera Mela Mistefa bû sedema hişyarbûna kurdan ku ji sala 1938ê ta niha kurdên bakur bêdeng û bêziman bûn|çavkanî=<ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:194</ref>}} ===Komkujiya Qerqeliyê 1943=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qerqeliyê 1943}} {{Gotara bingehîn|Bûyera Sî û Sê Guleyan}} Mustafa Muğlalı bi hêceta qaçaxçîtiyê 33 kurdan bêyî dozvekirin înfaz dike. Li ser vê ev bûyer belav dibe û Mustafa Muğlalı tê girtin û zindanê de li sala 1951ê dimire. Li sala 1997ê Sererkana Tirkiyeyê peykerê Mustafa Muğlalı li hewşa sererkaniyê diçikilîne û honure dike. Her wisa li 2004ê jî navê Mustafa Muğlalı didin qereqoleke tirk li herêma Qerqeliya Wanê <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:180</ref> ==Doza 49an (17 kanûna pêşîn 1959-1984)== {{Gotara bingehîn|Doza 49an}} Bûyera 49an piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] hişyarbûna kurdên bakur ya yekem e ku piştî vê hişyarbûnê hereketên kurd derketin. Bi serkeftina [[Mela Mistefa Barzanî]] li [[Başûrê Kurdistanê]] tesîreke mezin hem li Tirkiyeyê kir hem li [[Bakurê Kurdistanê]] kir. Piştî derbeya leşkerî ya Ebdulkerîm Qasim li [[Iraq]]ê, bi banga Ebdulkerîm Qasim, Mela Mistefa ji Sovyetan vegerî welat. Wî wextî li Mûsilê û Kerkûkê tevlîhevî çêbû ku Ebdulkerîm Qasim nedikarî çareser bike û alîkarî ji Barzanî xwast. Barzanî bi pêşmergeyên xwe ve beşdarî van şeran bû û di vemirandina van serhildanan de alîkariya Iraqê kir. Di encamê de gelek tirkmen jî hatin kuşin. Ev jî bû sedema nerazîbûnên [[Tirkiye]]yê. Bûyera 49an girtina 50 xwendevanên kurd e ku kurdên sosyalîst, dîndar, burjuva, demokrat.. hwd yanî her cure kurd di nav vê bûyerê de hebûn. Jixwe piştî vê bûyera û bi derbeya leşkerî li Tirkiyeyê hereketên kurd jinûve şînbûn. Piştî derbeya leşkerî gelek fraksiyonên kurd derketn holê. Em dikarin bibêjin ku tovê fikrî yê hemû hereketên Bakurê Kurdistanê girtina van 50 rewşenbîrên kurd bû. Her wisa piştî [[şerê cîhanî yê duyem]] sîstema polîtîk ya dinyayê guheri. Di navbera [[DYA]] û [[Sovyet]]an de [[şerê sar]] destpê kir. Jixwe vî şerî gelek tesîr li kurdan jî kir û para xwe ji vî şerî wergirt. Hêjayî gotinê ye ku [[Mehmet Emin Batu]] xwendevanek bû di nav van 50 kesan de. Di zindanê de mirî û 49 kes man. Ji ber vê navê vê bûyerê bi 49 kesan tê zanîn. ===Kampa Sêwazê (1 xizîran 1960)=== {{Gotara bingehîn|Kampa Sêwazê}} {{Gotara bingehîn|Sirgûnkirina kurdan}} 1 xizîrana 1960 ji aliyê efserên kudetayê 485 kurd birin Kampa Sêwazê. Vegera Barzanî bo Iraqê tirsek mezin xistibû nav dilê dewleta tirkan de. Ji çepê jî ji rastê jî kurd ji ber sedemên kurdbûnê dihatin binçav kirin û girtin. ===Piştî kudetaya 27 gulanê=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 27ê gulanê}} Piştî kudetaya 27 gulana 1960ê li Bakurê Kurdistanê lîv û tevgerên kurd şîn bûn. Li gelek cihan çalakiyên gerîlayî li dijî artêşa tirk hatin destpê kirin <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:289</ref>. Li ser vê givaşa tirkan jî li ser kurdan zêde lêdihat ====Vekirina dibistanên asîmîlasyonê(6 kanûna paşîn 1961)==== Di destpêkê de li Bakurê Kurdistanê 19 YİBO(dibistanên asîmîlasyonê) hatin vekirin. Paşî dîsa bi gelemperî li Kurdistanê jimara van dibistanan gihişt 50an <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:193</ref>. Li van dibistanan de bi giştî kurdên hejar ji malbatên xwe dûr xwendina xwe dikir. Armanc ew bû ku van zarokan ji malbatê dûr bixin û bi çand, nêrîn û zimanekê nû perwerde bikin. ====Guherandina navên kurdî==== Piştî kudetaya 27ê gulanê nav guherandineke mezin hatiye destpê kirin ku navê çiya, newal, gund hwd hemû hatin tirkîkirin. ===Binçavkirina 23 rewşenbîrên kurd(1963)=== {{Gotara bingehîn|Doza 23yan}} [[Musa Anter]], [[Yaşar Kaya]], [[Medet Serhat]] û Ergün Koyuncu bihevra kovara [[Deng (kovar, 1963)|Deng]] derdixin. Du hejmar tê weşandin, di amadebûna weşana hejmara sêyê de nivîskar tên girtin. Doğan Kılıç Şihhesenanlı jî kovareke bi zazakî [[Roja Newe]] derdixe. Ew û grûba wî jî hem ji ber vê hem ji ber têkiliyên wî li gel [[Nûrî Dêrsimî]] tên girtin. Edip Karahan bi navê [[Dicle-Fırat]] kovarekê derdixe. Bi giştî 23 rewşenbîrên kurd tên girtin. Li nav van 8 xwendekarên başûrî û yek jî yê rojhilatî heye bi tohmeta avakirina Kurdistanê li gel kurdên Tirkiyeyê hatibûn girtin. ===Avabûna PDK-Bakur (1965)=== {{Gotara bingehîn|Partiya Demokrat a Kurdistanê - Bakur}} PDK-Bakur li sala 1965ê ji aliyê [[Faîq Bucax]], [[Ömer Turhan]], [[Sait Elçi]] û [[Fehmî Begê Lîceyê]] tê damezrandin. Faîq Bucax li sala 5 tîrmeha 1966ê tê kuştin. Sait Elçi şûna wî dibe sekreterê giştî yê PDK-Bakur. Sait Elçi li sala 1968ê ji aliyê dewleta tirkan bi hêceta [[kurdayetî]]yê tê girtin. Reşemeha sala 1969ê tehliye dibe û berê xwe dide [[Başûrê Kurdistanê]]. Lê li vir ji ber nakokiyan ji aliyê [[Sait Kırmızıtoprak|Dr. Şivan]](Sait Kırmızıtoprak) tê kuştin <ref>Yirmiüç Kürt Aydını, Yaşar Kaya, Weşanên Avestayê, r:98</ref> Dr. Şivan jî li sala 1970ê bi navê [[Partiya Demokrat a Kurdistan li Tirkiyeyê]] ava dike. ===Kuştina herdu Seîdan=== Sait Elçi piştî kuştina Faîq Bucax bibû serokê PDK-Bakur. Ji ber zêdebûna bayên çepê li Tirkiyeyê nakokî di navbera herdu Seîdan de peyda bibû. Dr. Şivan [[Partiya Demokrat a Kurdistan li Tirkiyeyê]] ava kiribû û siyaseteke çepgiranetir dikir. Dr. Şivan ji ber givaşên tirkan li gel hevalên xwe Soro, Brûsk, Çeko û Reşo Zîlan li sala 1969ê çûbûn Başûrê Kurdistanê û li wir ji aliyê [[PDK]]ve kampek jê re hatibû ava kirin û li wir hem bijîşkî dikir hem jî xebatên siyasî dikir. 1ê xizîrana 1971ê Sait Elçi ji zindana tirkan derdikeve û berê dide Başûrê Kurdistanê. Li Zaxoyê pêşwaziya wî Dr. Şivan dike. Lê paşî deng ji Sait Elçi dernakeve ku wenda bûye. [[PDK]] Iraq dest bi lêkolînê dike ku Sait Elçi ji aliyê Dr. Şivan û hevalên wî ve tê kuştin. Hêjayî gotinê ye ku Dr. Şivan kuştina Seîd Elçî qebûl dike <ref name="pdk-xoybun.com">http://www.pdk-xoybun.com/modules/Content/print.php?pid=175{{Mirin girêdan|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Li ser vê Dr. Şivan û hevalên wî Çeko, Birûsk ji aliyê PDK Iraq ve bi encameke mehkemeyekê tên înfaz kirin <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:123</ref>. Hêjayî dubarekirinê ye ku gelek teref li ser vê mijarê naaxivin. Bi taybetî jî destê tirkan di nav van kuştinan de heye, hêj nehatiye zanîn. Di encamê de PDKên bakur bêser dimînin. Şikestineke mezin di nav tevgera bakur de peyda dibe. Li ser vê mijarê gotinên [[Şakir Epözdemir]] gelek girîng in <ref name="pdk-xoybun.com"/> ===Hindek bûyerên din=== * Li gulana 1966ê xwendevanên Bedlisî kovareke bi navê Hawar derxistin * 4 tîrmeha 1966yê Faîq Bucax hatiye kuştin * Hikûmeta Tirkiyeyê anîna plak, kaset û pirtûkan ji derveyî welat qedexe kir * Parêzgarê Mêrdînê daxuyand ku 200 komandoyên tirk li rojhilatê Tirkiyeyê dest bi nêçîra eşqiyayan kir <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:197</ref> * Li sala 1978ê Artêşa Tirkiyeyê li [[Gever]]ê tetbîqetek bi navê ''Kanatlı Jandarma 78'', li herêma Cizîr û nisêbînê jî tetbîqeta bi navê ''Gürman 78'' lidar xist. Wî wextî kurdan bertekên tund nîşanî van tetbîqetan da <ref>https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/kanatli-j-78-tatbikati-26343.htm</ref> ===Mîtîngên Rojhilatê (1967)=== {{Gotara bingehîn|Mîtîngên Rojhilatê}} 16ê îlona 1967ê Mîtîngên Rojhilatê ya yekem li Amedê hatiye lidarxistin. 24ê îlonê li Farqînê, 1ê çiriya pêşîn li Siwêregê, 8ê çiriya pêşîn li Batmanê, 15ê çiriya pêşîn li Dêrsimê û 22 çiriya pêşîn jî li Agiriyê hatiye lidarxistin ===Doza Antalyayê (1968)=== 27ê kanûna paşîn a 1968ê 11 rêvebirên PDK-T li Amedê hatin girtin ===Avabûna Civîngehên Çandî yên Şoreşgerên Rojhilat(1969)=== {{Gotara bingehîn|Civîngehên Çandî yên Şoreşgerê Rojhilat}} Civîngehên Çandî yên Şoreşgerên Rojhilat di tebaxa sala 1969ê de di bin sîwana [[Partiya Komûnîst ya Tirkiyeyê]] de avabû. Di wexteke kin de jimara endaman gihişte 20 hezar kesan <ref>Kürdistan Tarihi, M.S. Lazarev-Ş.X. Mıhoyan, Weşanên Avestayê, r:335</ref> ===Kudetaya 11ê adarê li Tirkiyeyê (1970)=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 11ê adarê}} Kudetaya 1970yan gelek givaş û zext anî ser kurdan. Sala 1972yan de [[İsmail Beşikçi]] bi hinceta kurdparêziyê hatiye girtin. Her wisa gelek rewşenbîrên din yên kurd hatin girtin. ===Efûkirina girtiyan (1974)=== ===Avabûna Partiya Sosyalîst a Kurdistanê (1974)=== {{Gotara bingehîn|Partiya Sosyalîst a Kurdistanê}} Bi rêberiya [[Kemal Burkay]] hatiye damezrandin. Bi navê [[Özgürlük Yolu]](Rêya Azadiyê) kovarek derxistin. Ji ber vê bi vî navî jî dihatin nas kirin. ===Avabûna Komeleya Çandê ya Şoreşgerên Demokrat (1974)=== {{Gotara bingehîn|Komeleya Kurdên Şoreşger û Demokrat}} *{{Gotara bingehîn|Komeleya Çandê ya Şoreşgerên Demokrat}} Her wisa wek “Kürdistan İşçi Partisi” jî dihate nasîn. Bi tirkî “Doğu Devrimci Kürt Demokratları” dihate binav kirin. Wek Şivangir jî dihatin nas kirin. ===Avabûna Tevgera Kawa (1974)=== {{Gotara bingehîn|Tevgera Kawa}} ===Avabûna Ala Rizgarî (1974)=== {{Gotara bingehîn|Ala Rizgarî}} ===Parçebûna PDKê û avabûna KUKê (1974)=== Bi tirkî wek “Kürdistan Ulusal Kurtuluşçuları” dihatin nas kirin. ===Avabûna tevgera Apociyan (1974)=== ===Hewlên din di nav partiyên tirkan de=== ====Hewlên di nav TİPê de==== Li sala 1966ê ji layê parêzer Mehmet Ali Aslan kovara Yeni Akış hatiye weşandin. 4 jimar derketin, paşî hat girtin. Kemal Burkay jî nivîskarekê vê kovarê bû. Bi dûçûna Kemal Burkay “pirsgirêka kurd”, “Gelê Kurd” yekem car di vê kovarê de hatin bikaranîn<ref>http://www.anlayis.net/makaleGoster.aspx?dergiid=81&makaleid=2556</ref> Hêjayî gotinê ye ku Mehmet Alî Aslan yek ji endamên Partiya Karkerên Tirkiyeyê bû. Kemal Burkay serokê teşkîlata TIPê bû li [[Dêrsim]]ê. Gelek rêveberên PKTê ji van hewlên kurdî nerazîbûn, serkêşa van kesan jî [[Behice Boran]] bû <ref>https://marksist.org/mobile/new.php?id=5890</ref> ====Hewlên di nav YTPê de==== * [[Yusuf Azizoğlu]] ==Avabûna PKKê (1978)== {{Gotara bingehîn|Partiya Karkerên Kurdistanê}} {{Gotara bingehîn|Şerê PKK û Tirkiyê}} ===Brakujî (1978-1980)=== {{Gotara bingehîn|Şerê birakujî}} {{Gotara bingehîn|Şerê PKKê û KUKê}} ===Kudetaya 12 îlonê li Tirkiyeyê (1980)=== {{Gotara bingehîn|Kudetaya 12ê îlonê}} ===Peymana Iraq û Tirkiyeyê (1983)=== Li destpêka sala 1983yê Tirkiyeyê bi Iraqê Peymana Hevkarî û Ewlehiya Hidûd destnîşan kir. Piştî vê peymanê Tirkiyeyê li dijî PKKê li Başûrê Kurdistanê dest bi operasyonan kir. ===Pêngava 15ê tebaxê=== {{Gotara bingehîn|15ê tebaxa 1984an}} PKKê bi êrîşên Şemzînan û Erûhê dest bi çalakiyên xwe yên leşkerî kir. ===Valakirina gundan=== {{Gotara bingehîn|Valakirina gundên kurdan ji aliyê Tirkiyeyê}} ===Komkujiya Gurgumê=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Gurgumê}} ===Komkujiya Qilabanê 2011=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Qilabanê 2011}} ===Komkujiya Pirsûsê=== {{Gotara bingehîn|Komkujiya Pirsûsê 2015}} ===Proseya aştiyê=== {{Gotara bingehîn|Proseya Aştiyê}} == Mijarên têkildar == * [[Dîroka Başûrê Kurdistanê]] * [[Dîroka Rojhilatê Kurdistanê]] * [[Dîroka Rojavayê Kurdistanê]] * [[Binpêkirina mafên kurdan li Tirkiyeyê]] * [[Têkiliyên kurd û tirkan]] * [[Hengên Hemîdiye]] == Pirtûk == * Sivas Kampı (27 Mayıs'ın Öteki Yüzü), Nevzat Çiçek * Ama Eşkiyalık Çağı Kapandı!(1950-1970), Ahmet Özcan, Weşanên İletişimê * Kürtler, Hasan Cemal == Sinorên Bakurê Kurdistanê == == Kronolojiya dîroka Bakurê Kurdistanê, 1908-1923 == {{Gotara bingehîn|Kronolojiya Dîroka Bakurê Kurdistanê}} ==Çavkanî== {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Kurdistan]] 0k9wr0l6dmomovsgmz9ed1w1c80hrhs 0 93222 1095726 1056308 2022-08-19T20:43:27Z 185.244.152.140 /* Albûm */ wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Kanûna pêşîn 2020}} {{Agahîdank hunermend | navê_rastî = Pêşewa Neberd<br>(Peshawa Nabard) | roja_jidayikbûnê = 1984 | cihê_jidayikbûnê = Silêmanî | netewe = Kurdi (Soraye) | cure = Rap, pop | pîşe = Derhêner, stranbêj | salên_çalak = 2009 heta niha }} '''Pêşewa Neberd''' (bi tîpguhêziya latînî ji alfabeya erebî: ''Peshawa Nabard''), hunermend û derhênerekî kurd e<ref>http://www.chrka.net/Hawalla-Babat-1372</ref>. Xelkê Başurê Kurdistanê ye. Ew bi şêwazê soranî sitranan distirêt. Ew li ser kanalê [[Kurdsat]] derketiye ji bo karê derhêneriya filmekî bi navê "Gîtarîst" li (Kurdsat Magazin). Di salên dawiyê de piştî hêrişên [[Daiş]] yên ser Başurê Kurdistanê, ew dev ji dînê îslamê ber dide û dibe kesekî bê dîn û dest bi stranên rexnedar dike. Di sitrana wî ya li ser [[Efrîn]]ê, partiya [[Bizûtinewey Îslamî le Kurdistan]] şikyatê lê dikin<ref>{{Cite web|url=http://www.shanpress.com/details.aspx?jimare=14542|title=بزووتنەوە سکاڵا لەسەر (پێشەوا نەبەرد) و ئەو کەسانەی سوکایەتی بە ئایین دەکەن، تۆمار دەکات|website=www.shanpress.com|access-date=2020-10-01}}</ref>, herwesa navbirî di stranika din jî de têkistên sirûda [[Ey Reqîb]] di gora û tê de li dînê îslamê rexne dike<ref>{{Cite web|url=http://www.speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=43789&Jor=24|title=http://www.speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=43789&Jor=24|website=speemedia.com|access-date=2020-10-01}}</ref>. ==Jiyan== {{...}} ==Albûm== * 1400 sala * Afrî * Hasta laxaw * Musulman nin * dro banawi xwa == Girêder == == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Hunermend]] [[Kategorî:Stranbêjên kurd]] ppjac4y97yjnmpmg642i0dqjhhyla35 1095727 1095726 2022-08-19T20:43:45Z 185.244.152.140 /* Albûm */ wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Kanûna pêşîn 2020}} {{Agahîdank hunermend | navê_rastî = Pêşewa Neberd<br>(Peshawa Nabard) | roja_jidayikbûnê = 1984 | cihê_jidayikbûnê = Silêmanî | netewe = Kurdi (Soraye) | cure = Rap, pop | pîşe = Derhêner, stranbêj | salên_çalak = 2009 heta niha }} '''Pêşewa Neberd''' (bi tîpguhêziya latînî ji alfabeya erebî: ''Peshawa Nabard''), hunermend û derhênerekî kurd e<ref>http://www.chrka.net/Hawalla-Babat-1372</ref>. Xelkê Başurê Kurdistanê ye. Ew bi şêwazê soranî sitranan distirêt. Ew li ser kanalê [[Kurdsat]] derketiye ji bo karê derhêneriya filmekî bi navê "Gîtarîst" li (Kurdsat Magazin). Di salên dawiyê de piştî hêrişên [[Daiş]] yên ser Başurê Kurdistanê, ew dev ji dînê îslamê ber dide û dibe kesekî bê dîn û dest bi stranên rexnedar dike. Di sitrana wî ya li ser [[Efrîn]]ê, partiya [[Bizûtinewey Îslamî le Kurdistan]] şikyatê lê dikin<ref>{{Cite web|url=http://www.shanpress.com/details.aspx?jimare=14542|title=بزووتنەوە سکاڵا لەسەر (پێشەوا نەبەرد) و ئەو کەسانەی سوکایەتی بە ئایین دەکەن، تۆمار دەکات|website=www.shanpress.com|access-date=2020-10-01}}</ref>, herwesa navbirî di stranika din jî de têkistên sirûda [[Ey Reqîb]] di gora û tê de li dînê îslamê rexne dike<ref>{{Cite web|url=http://www.speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=43789&Jor=24|title=http://www.speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=43789&Jor=24|website=speemedia.com|access-date=2020-10-01}}</ref>. ==Jiyan== {{...}} ==Albûm== * 1400 sala * Afrîn * Hasta laxaw * Musulman nin * dro banawi xwa == Girêder == == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Hunermend]] [[Kategorî:Stranbêjên kurd]] 9ckn7poy1ckrokald8i8ysnwlh9vx4n 0 94955 1095732 1086255 2022-08-19T23:50:06Z CommonsDelinker 599 Wêneyê bi navê Yuval_Harari_(cropped).jpg ji gotarê hate jêbirin, ji ber ku ew li Commonsê ji aliyê [[commons:User:Didym|Didym]] ve hate jêbirin. Sedema jêbirinê: [[:c:COM:VRT|No permission]] since 12 July 2022 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=kanûna pêşîn 2020}} {{Google Werger}} {{Agahîdank mirov/wîkîdane | çînaser = zanyar | wêne = }} '''Yuval Nûh Harari''' ({{Bi-he|יובל נח הררי}} [juˈval ˈnoaχ haˈʁaʁi] (jdb. 24ê sibata 1976) [[rewşenbîr]], [[dîroknas]] û [[profesor]]ê beşa Dîrokê ya [[Zanîngeha Îbranî ya Qudsê]].<ref>[http://www.ynharari.com/ Yuval Harari official website]</ref> Ew nivîskarê yeka ji baştrîn ''firoşên'' pirtûkên zanistî yên [[Populer Sapiens|populer ''Sapiens'']]'': [[A Brief History of Humankind]]'' (2014), ''[[Homo Deus]]: Kurtedîroka Sibê'' (2016), û ''21 Dersên Sedsala 21-an'' (2018) e. Nivîsanên wî li ser [[Azadî (felsefe)|îradeya azad]], [[Hişar|hişmendî]], zîrekbûn, dilxweşî û azarê ne û li ser wan vedikole. Ew li ser " şoreşa nasnameyî " dinivîse ku 70,000 sal berê çêbûn weka ''[[Mirov|Homo sapiens]]'' .<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/culture/2017/mar/19/yuval-harari-sapiens-readers-questions-lucy-prebble-arianna-huffington-future-of-humanity|title=Yuval Noah Harari: ''Homo sapiens'' as we know them will disappear in a century or so|last=[[Andrew Anthony]], [[Lucy Prebble]], [[Arianna Huffington]], [[Esther Rantzen]] and a selection of our readers|date=19 March 2017|website=[[The Observer]]|language=en-GB|issn=0029-7712|access-date=17 March 2018}}</ref> == Jînenîgarî == Yuval Nuh Harari li Kiryat Ata, Israelsraîl, yek ji sê zarokên ku Shlomo û Pnina Harari ji dayik bûn, hate dinê û mezin bû. Malbata wî malbatek Cihû ya laîk bû ku xwediyê rehiyên Ewropaya Rojhilat û Libnanî bû. Bavê wî mihendisê çekan yê dewletê bû û diya wî rêvebera nivîsgehê bû.<ref>[http://larchemag.fr/2017/09/28/3386/les-predictions-de-yuval-noah-harrari/ Les prédictions de Yuval Noah Harrari], L'arche magazine</ref><ref name="guardian0705">{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/culture/2015/jul/05/yuval-harari-sapiens-interview-age-of-cyborgs|title=Yuval Noah Harari: The age of the cyborg has begun – and the consequences cannot be known|last=Cadwalladr|first=Carole|authorlink=Carole Cadwalladr|date=5 July 2015|access-date=2 November 2016}}</ref><ref name="newyorker">https://www.newyorker.com/magazine/2020/02/17/yuval-noah-harari-gives-the-really-big-picture</ref> Harari di sê saliya xwe de xwe fêrî xwendinê kir. Wî li Navenda Perwerdehiya Leo Beck li Haifa, di polê de ji bo zarokên jêhatî yên ji heşt salî, xwend. Wî xebata leşkerî ya mecbûrî li Hêzên Parastina Israelsraîl taloq kir da ku di çarçoveya bernameya Atuda de xwendina zanîngehê bişopîne, lê dûv re ji ber pirsgirêkên tenduristiyê ji xwendina xwe serbest hat berdan. Wî di 17 saliya xwe de li [[Zanîngeha Îbranî ya Qudsê|Zanîngeha Hebrewbranî ya Orşelîmê]] dest bi xwendina dîrok û têkiliyên navneteweyî kir. Harari [[Gey|gey]] e<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/culture/2017/mar/19/yuval-harari-sapiens-readers-questions-lucy-prebble-arianna-huffington-future-of-humanity|title=Yuval Noah Harari: 'Homo sapiens as we know them will disappear in a century or so'|last=Anthony|first=Andrew|date=9 March 2017|website=The Guardian|access-date=5 March 2019}}</ref> û di 2002-an de hevjînê xwe Itzik Yahav nas kir, ku wî jê re "înterneta min a her tiştî" digot.<ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2016/aug/27/yuval-noah-harari-we-are-quickly-acquiring-powers-that-were-always-thought-to-be-divine|title=Yuval Noah Harari: 'We are acquiring powers thought to be divine'|last=Adams|first=Tim|date=27 August 2016|website=the Guardian|access-date=17 March 2018}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.haaretz.com/israel-news/fast-talk-the-road-to-happiness-1.426554|title=Fast Talk / The Road to Happiness|date=25 April 2012|website=Haaretz|publisher=|access-date=17 March 2018}}</ref> Yahav di heman demê de rêveberê kesane yê Harari ye.<ref>{{Cite web|url=http://www.nrg.co.il/online/55/ART2/726/869.html|title=זה ייגמר בבכי: סוף העולם לפי יובל נח הררי|publisher=|access-date=17 March 2018}}</ref> Wan li [[Toronto]] li Kanada bi merasîmek sivîl zewicîn .<ref>{{Cite web|url=http://epaperbeta.timesofindia.com/Article.aspx?eid=31821&articlexml=Sadly-superhumans-in-the-end-are-not-going-14102015012006|title=Sadly, superhumans in the end are not going to be us|authors=Nevatia, Shreevatsa|date=14 October 2015|website=[[Mumbai Mirror]]|publisher=The Times Group|access-date=17 March 2018|df=|archive-date=1 July 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180701194400/http://epaperbeta.timesofindia.com/Article.aspx?eid=31821&articlexml=Sadly-superhumans-in-the-end-are-not-going-14102015012006|dead-url=yes}}</ref> Harari dibêje medîtasyona Vipassana, ya ku wî di 2000-an de li Oxford dest pê kir,<ref>{{Cite web|url=https://soundcloud.com/panoply/yuval-harari-author-of-sapiens-on-ai-religion-and-60-day-meditation-retreats|title=Yuval Harari, author of "Sapiens", on AI, religion, and 60-day meditation retreats|publisher=|access-date=17 March 2018|archive-date=12 March 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170312065331/https://soundcloud.com/panoply/yuval-harari-author-of-sapiens-on-ai-religion-and-60-day-meditation-retreats|dead-url=yes}}</ref> " ''jiyana min guherand'' ".<ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2016/aug/27/yuval-noah-harari-we-are-quickly-acquiring-powers-that-were-always-thought-to-be-divine|title=Yuval Noah Harari: 'We are quickly acquiring powers that were always thought to be divine'|last=Adams|first=Tim|date=27 August 2016|publisher=|via=The Guardian}}</ref> Ew her roj du demjimêran (yek demjimêr di destpêk û dawiya roja xebata xwe de <ref>{{Cite web|url=http://time.com/4672373/yuval-noah-harari-homo-deus-interview/|title=How Humankind Could Become Totally Useless|website=Time|access-date=17 March 2018}}</ref> ), her sal vekişînek meditation ya 30 rojî an dirêjtir, bêdeng û bê pirtûk û medyaya civakî dike,<ref>{{Cite web|url=https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/field/field_document/Interview%20-%20Yuval%20Harari.pdf|title=Interview – Yuval Harari|date=October–November 2015|website=[[The World Today (magazine)|The World Today]]|publisher=[[Chatham House]]|pages=30–32|archive-url=https://web.archive.org/web/20171212073520/https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/field/field_document/Interview%20-%20Yuval%20Harari.pdf|archive-date=12 December 2017|access-date=17 March 2018}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.theaustralian.com.au/life/weekend-australian-magazine/yuval-noah-harari-sapiens-and-the-age-of-the-algorithm/news-story/dec563f94ceb523228049fdaf8ab8915|title=Yuval Noah Harari, Sapiens and the age of the algorithm|date=3 September 2016|website=[[The Australian]]|publisher=Josh Glancy|archive-url=https://web.archive.org/web/20161110213716/https://www.theaustralian.com.au/life/weekend-australian-magazine/yuval-noah-harari-sapiens-and-the-age-of-the-algorithm/news-story/dec563f94ceb523228049fdaf8ab8915|archive-date=10 November 2016}}</ref><ref name="haaretz.com">{{Cite news|url=http://www.haaretz.com/israel-news/fast-talk-the-road-to-happiness-1.426554|title=Fast Talk The Road to Happiness|date=25 April 2017|website=Haaretz|publisher=}}</ref> û alîkarek mamosteyê meditation e.<ref>{{Cite web|url=http://www.vridhamma.org/en2013-12|title=The messenger of inner peace: Satya Narayan Goenka; New Appointments|last=|first=|date=17 December 2013|website=Vipassana Newsletter 23 (12)|publisher=Vipassana Research Institute|access-date=17 March 2018}}</ref> Wî ''Homo Deus diyarî'' "mamosteyê min, SN Goenka, ku bi hezkirin tiştên girîng fêrî min kir" kir, û got "Min nikaribû ev pirtûk bêyî baldarî, aştî û têgihiştina ku ji pratîka Vipassana ji panzdeh salan ve stendî binivîsî." <ref>Homo Deus, dedication and Acknowledgements p. 426</ref> Ew di heman demê de meditation wekî awayek lêkolînê dinirxîne. Harari vegan e, û dibêje ku ev encama lêkolîna wî, di nav de dîtina wî ku bingeha pîşesaziya şîraniyê têkiliya di navbera ga dayik û golikê de qut dike.<ref name="guardian0705"/><ref>{{Cite web|url=https://soundcloud.com/bloombergview/interview-with-yuval-noah-harari-masters-in-business-audio|title=Interview With Yuval Noah Harari: Masters in Business (Audio)|publisher=|access-date=17 March 2018|archive-date=30 March 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170330172213/https://soundcloud.com/bloombergview/interview-with-yuval-noah-harari-masters-in-business-audio|dead-url=yes}}</ref> Ji Çileya 2019 ve, Harari ne xwedan smartphone ye .<ref>{{Cite web|url=https://samharris.org/podcasts/reality-and-the-imagination/|title=# 68 – Reality and the Imagination|date=19 March 2017|website=Waking Up podcast|publisher=[[Sam Harris]]|access-date=17 March 2018}}</ref> == Karîyera akademîk == Harari yekemcar di dîroka serdema navîn û dîroka leşkerî de di xebatên xwe yên ji 1993 heta 1998 li [[Zanîngeha Îbranî ya Qudsê|Zanîngeha Hebrewbranî ya Orşelîmê]] pispor [[Zanîngeha Îbranî ya Qudsê|bû]] . Wî di 2002 de, di bin çavdêriya Steven J. Gunn de, li Zanîngeha Jesussa, Oxford, bawernameya doktoraya xwe qedand . Ji 2003 heta 2005 wî wekî hevkarê Yad Hanadiv di dîrokê de xwendina postdoktorayê kir .<ref>{{Cite web|url=http://pluto.huji.ac.il/~ynharari/cv.html|title=CV at The Hebrew University of Jerusalem|last=|first=|date=2008|website=|publisher=|access-date=}}</ref> Dema ku li Oxford bû, Harari yekemcar rastî nivîsarên Jared Diamond hat, ku wî ew wekî bandorek li ser nivîsa xwe pejirand. Li salona Enstîtuya Berggruen, Harari got ku ''Guns, Germs, and Steel'' "ya Diamond" di kariyera min a akademîk de celebek epîfan bû. Min fam kir ku ez dikarim bi rastî pirtûkên wusa binivîsim. ” <ref>{{Cite web|url=https://www.berggruen.org/activity/historian-yuval-harari-on-the-books-that-shaped-him/|title=Historian Yuval Harari on the Books That Shaped Him – Activities|website=Berggruen Institute|language=en-US|access-date=24 July 2020}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.newyorker.com/magazine/2020/02/17/yuval-noah-harari-gives-the-really-big-picture|title=Yuval Noah Harari's History of Everyone, Ever|last=Parker|first=Ian|website=The New Yorker|language=en-us|access-date=24 July 2020}}</ref> == Xelat û naskirin == Harari du carî Xelata Polonsky ji bo "Afirînerî û Orjînalbûnê", di 2009 û 2012 de stend. Di 2011 de wî xelata Moncado ya Civaka Dîroka Leşkerî ji bo gotarên berbiçav di dîroka leşkerî de stend. Sala 2012 ji bo Akademiya Zanistî ya Ciwan Israelisraîl hate hilbijartin..<ref>{{Cite web|url=https://overseas.huji.ac.il/yuval-noah-harari/|title=Yuval Noah Harari|date=20 February 2020|website=Rothberg International School|language=en-US|access-date=28 April 2020}}</ref> Di 2017-an de, ''Homo Deus'' Xelata Pirtûka Aboriyê ya Germenî ya Handelsblatt ji bo pirtûka aborî ya herî fikirîn û bibandor a salê stend.<ref>{{Cite web|url=https://medium.com/@brand_minds/brand-minds-2019-come-and-see-yuval-noah-harari-live-4136f9d148fa|title=Brand Minds 2019 — Come and see Yuval Noah Harari live!|last=Minds|first=Brand|date=18 October 2018|website=Medium|language=en|access-date=28 April 2020}}</ref> Di 2018 û 2020 de, Harari di konferansa salane ya [[Forûma Aborî ya Cihanê|Foruma Aborî ya Cîhanî]] de li Davos peyivî.<ref>{{Cite web|url=https://www.newyorker.com/magazine/2020/02/17/yuval-noah-harari-gives-the-really-big-picture|title=Yuval Noah Harari's History of Everyone, Ever|last=Parker|first=Ian|website=The New Yorker|language=en|access-date=28 April 2020}}</ref> == Xêrxwazî == Di dema [[Belavbûna vîrusa Koronayê 2019-20|pandemiya COVID-19 de]], piştî qutkirina serokê Dewletên Yekbûyî [[Donald Trump]] ji fînansekirina [[Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê|WHO re]], Harari ragihand ku ew û mêrê wî dê $ 1 mîlyon bexş bikin&nbsp;ji WHO re bi Sapienship, pargîdaniya wan a bandora civakî.<ref>{{Cite web|url=https://www.timesofisrael.com/yuval-harari-pandemic-policy-will-influence-world-politics-economy-for-decades/|title=Yuval Harari: Pandemic policy will influence world politics, economy for decades|last=Sterkl|first=Maria|website=www.timesofisrael.com|language=en-US|access-date=28 April 2020}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.ft.com/content/19d90308-6858-11ea-a3c9-1fe6fedcca75|title=Yuval Noah Harari: the world after coronavirus|last=Harari|first=Yuval Noah|date=20 March 2020|website=www.ft.com|language=en-GB|archive-url=|archive-date=|access-date=28 April 2020}}</ref> == Berhemên weşandî == === Pirtûk === * ''21 Dersên Sedsala 21-an'' (London: Jonathan Cape, 2018) '',''{{ISBN|1787330672}} * ''Drav: Vintage Minis'' (perçeyên ji ''Sapiens'' û ''Homo Deus hilbijêrin'', (London: Penguin Random House, 2018){{ISBN|978-1784874025}} * ''Homo Deus: Kurtedîroka Sibê'' (2016),{{ISBN|978-1910701881}} * ''Sapiens: Kurtedîroka Mirovahiyê'' (London: Harvill Secker, 2014){{ISBN|978-006-231-609-7}} * ''Ezmûna Dawîn: Daxuyaniyên Qada Battleerê û Çêkirina Çanda Modernerê Nûjen, 1450–2000' (Houndmills: Palgrave-Macmillan, 2008),{{ISBN|978-023-058-388-7}} * ''Operasyonên Taybet di Serdema Serkeftinî, 1100-1550' (Woodbridge: Boydell & Brewer, 2007),{{ISBN|978-184-383-292-8}} * ''Bîranînên Leşkerî yên Ronesansê:'' ,er '', Dîrok û Nasname'', 1450–1600 (Woodbridge: Boydell & Brewer, 2004),{{ISBN|978-184-383-064-1}} === Gotar === * "Rola Leşkerî ya Turcopoleyên Frenkî - ''Nirxandinek Dîsa'' ", ''Review Historical History'' 12 (1) (hezîran 1997), pp.&nbsp;75–116. * "Hevkariya Nav-Cepheyî di Sedsala Çardem û Kampanyaya 1346-a Edward III",, ''erê Dîrokê'' 6 (4) (Septemberlon 1999), pp.&nbsp;379–395 * "Stratejî û ''Pêdiviya Di'' Kampanyayên Dagirkeriya Ewropaya Rojava ya Sedsala Çaremîn de", ''Kovara Dîroka Leşkerî'' 64 (2) (nîsan 2000), pp.&nbsp;297–334. * "Di Hesabên Xaçparêziya Yekem de itnessahidiya Çavê: The Gesta Francorum û Vegotinên Hemdem ên Din", ''Xaçparêzî'' 3 (tebax 2004), pp.&nbsp;77–99 * "Illusions Martial: War and Disillusionment in the 20th Century and Renaissance Memoirs leşkerî", ''The Journal of Military History'' 69 (1) (Çile 2005), pp.&nbsp;43–72 * "Bîranînên Leşkerî: Ji Serdema Navîn heya Serdema Late ya Serûbin Nêrînek Dîrokî Ya Cûre", ''War in History'' 14: 3 (2007), pp.&nbsp;289–309 * "Têgîna" Decerên Biryardar "Di Dîroka Cîhanê de", ''Kovara Dîroka Cîhanê'' 18 (3) (2007), 251–266 * "Zanîn, Hêz û Leşkerê Serdema Navîn, 1096–1550", di ''In Laudem Hierosolymitani: Lêkolînên li ser Xaçparêzî û Çanda Serdema Navdar a Bi orerefê Benjamin Z. Kedar'', weş. Iris Shagrir, Ronnie Ellenblum û Jonathan Riley-Smith, (Ashgate, 2007) * "Herikîna Têkoşînê: Pîvanên Leşkerî, Siyasî û Exlaqî yên Warer Li Başbûna Subjektîf", ''Nirxandina Giyannasiya Giştî'' (Septemberlon 2008) * Nasandina Peter Singer 's ''Animal Liberation'', The Bodley Head, 2015. * "Armchairs, Kawa and Authority: Eye-şahid û Flesh-şahid li ser aker, 1100–2000 Bipeyivin", ''Journal of History History'' 74: 1 (gennaio, 2010), pp.&nbsp;53–78. * [https://www.ft.com/content/50bb4830-6a4c-11e6-ae5b-a7cc5dd5a28c "Yuval Nuh Harari li ser daneyên mezin, Google û dawiya vîna azad"], ''[[Financial Times]]'' (tebax 2016). * [http://time.com/4826856/russia-trump-north-korea-china-war/ "Çima Ldî Çêtir Ne mimkûn e ku her welatek di şer de bi ser bikeve"], ''Dem'' (23 hezîran 2017). * [https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2018/10/yuval-noah-harari-technology-tyranny/568330/ "Çima Teknolojî Tiraniyê Davêje"], ''Atlantîk'' (Çirî 2018). * [https://www.ft.com/content/19d90308-6858-11ea-a3c9-1fe6fedcca75 "Yuval Nuh Harari: dinya piştî korona virus"], ''[[Financial Times]]'' (20ê adar 2020). == Çavkanî == {{Çavkanî|2}} == Girêdanên derve == * [http://www.fondation-janmichalski.com/en/prix-jan-michalski/ Jan Michalski Xelata Wêjeyê] * {{URL|http://www.ynharari.com/|Malpera fermî}} * [https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-29205225 Nivîskar - Hevpeyivîna vîdyoyê ya Yuval Harari] - Nûçeyên BBC-yê hevdîtin bikin [[Kategorî:Mirovên zindî]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1976]] 4lwatcqi8ec5qilkeik47g5ykb2jdmv 0 128537 1095701 1093996 2022-08-19T17:38:05Z Penaber49 39672 /* 2019, Êrîşa li dijî konvoya sivîlan */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== ===1930, Komkujiya Geliyê Zilanê=== [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> ===2019, Êrîşa li dijî konvoya sivîlan=== [[Êrîşa li dijî konvoya sivîlan]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11e sivîl jiyana xwe jidest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> ===2022, Komkujiya li dijî dibistanê=== Li bajarê Hesekê ya Rojavayê Kurdistanê erîşek ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye. Di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 2oxgu14yeoapm7p8p8vkn8ch3n7zox7 1095702 1095701 2022-08-19T17:39:30Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== ===1930, Komkujiya Geliyê Zilanê=== [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> ===2019, Êrîşa li dijî konvoya sivîlan=== [[Êrîşa li dijî konvoya sivîlan]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11e sivîl jiyana xwe jidest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> ===2022, Komkujiya li dijî dibistanê=== Li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] erîşek ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye. Di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] rqtqvfjpgrp5lixao3if82yg0bqcskl 1095703 1095702 2022-08-19T17:41:27Z Penaber49 39672 /* 2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== ===1930, Komkujiya Geliyê Zilanê=== [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> ===2019, Êrîşa li dijî konvoya sivîlan=== [[Êrîşa li dijî konvoya sivîlan]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11e sivîl jiyana xwe jidest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> ===2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê=== Li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] erîşek ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye. Di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] bescoj93e7sy7o5ycvvlqssksf385kr 1095704 1095703 2022-08-19T17:43:25Z Penaber49 39672 /* 2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== ===1930, Komkujiya Geliyê Zilanê=== [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> ===2019, Êrîşa li dijî konvoya sivîlan=== [[Êrîşa li dijî konvoya sivîlan]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11e sivîl jiyana xwe jidest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> ===2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê=== Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê, Komkujiyeke ku ji aliyê hikûmeta Recep Tayyîp Erdogan ve li dijî dibistana zarokên keç ve ku li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye. Di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] q2lc12hctzp3snzsb4u45tqxd8873wv 1095705 1095704 2022-08-19T17:43:50Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== ===1930, Komkujiya Geliyê Zilanê=== [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> ===2019, Êrîşa li dijî konvoya sivîlan=== [[Êrîşa li dijî konvoya sivîlan]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11e sivîl jiyana xwe jidest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> ===2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê=== '''Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê''', Komkujiyeke ku ji aliyê hikûmeta Recep Tayyîp Erdogan ve li dijî dibistana zarokên keç ve ku li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye. Di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] ocbp0tytue0mxm1i1ykb2r3qp8rybzd 1095706 1095705 2022-08-19T17:44:08Z Penaber49 39672 /* 2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== ===1930, Komkujiya Geliyê Zilanê=== [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> ===2019, Êrîşa li dijî konvoya sivîlan=== [[Êrîşa li dijî konvoya sivîlan]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11e sivîl jiyana xwe jidest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> ===2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê=== '''Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê''', komkujiyeke ku ji aliyê hikûmeta Recep Tayyîp Erdogan ve li dijî dibistana zarokên keç ve ku li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye. Di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 1u21kjdcrpcsgsh3vvvrxpy0hvi8qrb 1095707 1095706 2022-08-19T17:44:36Z Penaber49 39672 /* 2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== ===1930, Komkujiya Geliyê Zilanê=== [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> ===2019, Êrîşa li dijî konvoya sivîlan=== [[Êrîşa li dijî konvoya sivîlan]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11e sivîl jiyana xwe jidest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> ===2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê=== [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujiyeke ku ji aliyê hikûmeta Recep Tayyîp Erdogan ve li dijî dibistana zarokên keç ve ku li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye. Di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] cxxxld55sussuuds3lz63bni1f4d69k 1095708 1095707 2022-08-19T17:50:11Z Penaber49 39672 /* 2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== ===1930, Komkujiya Geliyê Zilanê=== [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> ===2019, Êrîşa li dijî konvoya sivîlan=== [[Êrîşa li dijî konvoya sivîlan]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11e sivîl jiyana xwe jidest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> ===2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê=== [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 96w80d6awr8y854s4q0u70vgw0ssd8w 1095710 1095708 2022-08-19T18:45:21Z MikaelF 935 /* 2019, Êrîşa li dijî konvoya sivîlan */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== ===1930, Komkujiya Geliyê Zilanê=== [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa li dijî konvoya sivîlan]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11e sivîl jiyana xwe jidest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> ===2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê=== [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 9j3w1i4pmgfewuo5kkxs7caubqnqqqm 1095711 1095710 2022-08-19T18:47:55Z MikaelF 935 /* Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== ===1930, Komkujiya Geliyê Zilanê=== [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> ===2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê=== [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 7yy1qoi55325j5ax2ro4rei21qf3itl 1095712 1095711 2022-08-19T18:50:26Z MikaelF 935 /* 2022, Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== ===1930, Komkujiya Geliyê Zilanê=== [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 1p66xxpcw0usnkpp42lmg63yf3vrhl7 1095713 1095712 2022-08-19T18:52:30Z MikaelF 935 /* 1930, Komkujiya Geliyê Zilanê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1937-38, Komkujiya Dersimê=== [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] g5flnmwvsmb603c2pxrn27hwgudgdiu 1095714 1095713 2022-08-19T18:53:15Z MikaelF 935 /* 1937-38, Komkujiya Dersimê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1938, Komkujiya gundê Zînê=== [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 6q0887r3eiyyu0h8s9ha1yhak8wllyi 1095715 1095714 2022-08-19T18:53:43Z MikaelF 935 /* 1938, Komkujiya gundê Zînê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya gundê Zînê (1938) === [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> ===1943, Komkujiya Geliyê Sefo=== [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] ddqdqlpnnujng4p02qpaatrpep0yd50 1095716 1095715 2022-08-19T18:54:25Z MikaelF 935 /* 1943, Komkujiya Geliyê Sefo */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya gundê Zînê (1938) === [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> === Komkujiya Geliyê Sefo (1943) === [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Licê=== [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 7reowirpemv90ehl8g2t2u4f6dsdu6y 1095717 1095716 2022-08-19T18:55:08Z MikaelF 935 /* 1993, Komkujiya Licê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya gundê Zînê (1938) === [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> === Komkujiya Geliyê Sefo (1943) === [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Licê (1993) === [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===1993, Komkujiya Vartinîsê=== [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 6srvwsrmiak0uzextt4bmzuqfw3x01v 1095718 1095717 2022-08-19T18:56:20Z MikaelF 935 /* 1993, Komkujiya Vartinîsê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya gundê Zînê (1938) === [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> === Komkujiya Geliyê Sefo (1943) === [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Licê (1993) === [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Vartinîsê (1993) === [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> ===2011, Komkujiya Kortekê=== [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 1uscstr5ynyra8do57v9l6u1w6vvjqa 1095719 1095718 2022-08-19T18:57:59Z MikaelF 935 /* 2011, Komkujiya Kortekê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya gundê Zînê (1938) === [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> === Komkujiya Geliyê Sefo (1943) === [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Licê (1993) === [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Vartinîsê (1993) === [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Kortekê (2011) === [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> ===2015, Komkujiya gundê Zergelê=== [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 99vslkd0m51pfza1h5i40anz3cb08qk 1095720 1095719 2022-08-19T19:00:03Z MikaelF 935 /* 2015, Komkujiya gundê Zergelê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya gundê Zînê (1938) === [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> === Komkujiya Geliyê Sefo (1943) === [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Licê (1993) === [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Vartinîsê (1993) === [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Kortekê (2011) === [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> === Komkujiya gundê Zergelê (2015) === [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> ===2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê=== [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] dadjgrjswssk17khjsdrmoehe5dziaw 1095721 1095720 2022-08-19T19:01:52Z MikaelF 935 /* 2015, Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya gundê Zînê (1938) === [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> === Komkujiya Geliyê Sefo (1943) === [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Licê (1993) === [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Vartinîsê (1993) === [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Kortekê (2011) === [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> === Komkujiya gundê Zergelê (2015) === [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> === Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê (2015) === [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> ===2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd=== [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 3celj8ds469sijbel67ppjdzmdsd3j1 1095722 1095721 2022-08-19T19:02:54Z MikaelF 935 /* 2016, Kuştina her sê jinên siyasetmedarên Kurd */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya gundê Zînê (1938) === [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> === Komkujiya Geliyê Sefo (1943) === [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Licê (1993) === [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Vartinîsê (1993) === [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Kortekê (2011) === [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> === Komkujiya gundê Zergelê (2015) === [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> === Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê (2015) === [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> === Kuştina her sê jinên siyasetmedarên kurd (2016) === [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên urd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> ===2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de=== [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] rcjhfmusaxsfv9kjgxy6wzsze15jah1 1095723 1095722 2022-08-19T19:03:52Z MikaelF 935 /* 2018, Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya gundê Zînê (1938) === [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> === Komkujiya Geliyê Sefo (1943) === [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Licê (1993) === [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Vartinîsê (1993) === [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Kortekê (2011) === [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> === Komkujiya gundê Zergelê (2015) === [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> === Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê (2015) === [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> === Kuştina her sê jinên siyasetmedarên kurd (2016) === [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên urd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> === Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de (2018) === [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê=== [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 2mhy1yr122tgztemhc9jy4bas490krd 1095724 1095723 2022-08-19T19:04:33Z MikaelF 935 /* 2018, Bombarana Nexweşxaneya Avrînê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya gundê Zînê (1938) === [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> === Komkujiya Geliyê Sefo (1943) === [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Licê (1993) === [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Vartinîsê (1993) === [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Kortekê (2011) === [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> === Komkujiya gundê Zergelê (2015) === [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> === Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê (2015) === [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> === Kuştina her sê jinên siyasetmedarên kurd (2016) === [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên urd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> === Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de (2018) === [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> === Bombarana Nexweşxaneya Avrînê (2018) === [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> ===2019, Kuştina Hevrîn Xelef=== Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] re01ag9n5r49rblyi82npmmoag8ywgz 1095725 1095724 2022-08-19T19:05:16Z MikaelF 935 /* 2019, Kuştina Hevrîn Xelef */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Zilanmassacre.jpg|thumb|Wêneyekî ji Rojnameya Cumhuriyetê di daxuyaniya de dinivîse, kesên ku li Geliyê Zilanê kom kirine hemî hatine kuştin, kes jê xilas nebûye û operasyonên didome.]] [[Wêne:Turkish soldiers and local people of Dersim region.jpg|thumb|Wêneyê qeflek zarok û jin ku di dema Komkujiya Dersimê de ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatiye kom kirin. Piştî 74 salên kesê bi navê Salman Yeşildağ ku ji komkujiya xilas bibû, aniye ziman ku birayê wî jî di nava vê qeflê de ye ev qefl bi temamî hatine kuştin.]] [[Wêne:Komkujiya roboskî.jpg|thumb|Dîmenek ji Komkujiya Qilabanê ku di 28ê kanûna sala 2011an de ji aliyê balefirên şer ên dewleta tirk ve ji dijî kurdan pêk hatiye.]] '''Tawanên şer ên Tirkiye yê li dijî kurdan''', rêzeke tawanên şer e ku di dîrokên cûrbecûr de ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] û [[Serhildana Dêrsimê|Komkujiya Dersimê]], tawanên serekeyê şer e ku di van komkujiyan de bi hezaran kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatine kuştin. Li gorî daxuyaniyê fermî di [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]] de 8 hezar 605 [[kurd]] ji aliyê artêşa tirk ve hatine kuştin<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-30}}</ref> û di [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Zilanê]] de li gorî daxuyaniyên çapemenî û rojnamevanên wî demê 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F140982|title=Asırlık yara Geliyê Zilan’ın tanığı: İhaneti unutmadım|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/Berliner_Tageblatt|title="Berliner Tageblatt" sayfasını oluşturmaktasınız - Vikipedi|website=tr.wikipedia.org|language=tr|access-date=2022-05-30}}</ref> Di salên dawiyê de, li [[Bakurê Kurdistanê]], [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî sivîlên kurd ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve bi êrîşên hewayî gelek tawanên şer hatine tomarkirin. Yek ji van êrîşên sereke yên hewayî [[Komkujiya Robozkê]] ye û yek ji êrîşên sereke yên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdên sivîl pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59806472|title=10. yılında Roboski Katliamı: Hukuki süreç hangi aşamada?|date=2021-12-28|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-03}}</ref> Bi van êrîşên hewayî bi dehan zarok û kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane.<ref>{{Cite web|url=https://www.yuksekovahaber.com.tr/haber/solin-katliamin-semboludur-57245.htm|title='Solin katliamın sembolüdür'|website=Yüksekova Haber Portalı|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-05-31}}</ref> Li [[Bakurê Kurdistanê]], di sala 2015an de piştî hilbijartina giştî ya 7ê hezîrana sala 2015an de ku hikûmeta [[Partiya Dadwerî û Werarê (Tirkiyê)|AKPê]] di hilbijartinê de têk çû, ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di civîna Saziya Ewlehiya Neteweyî ya Tirkiye yê (MGK) de li dijî kurdan biryara operasyonek bi navê ''Çöktürme operasyonu'' (tê wateya operasyona jihalxisinê) ku piştre navê operasyonê wekî ''Hendek operasyonu'' (operasyona xendekan) hate guhertin, hate dayîn.<ref>{{Cite web|url=https://www.cnnturk.com/hendek-operasyonu|title=Hendek Operasyonu Haberleri - Son Dakika Yeni Hendek Operasyonu Gelişmeleri|website=CNN Türk|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> Bi despêkirina vî operasyonê re komên ji ciwanên [[Kurd]] li navçe û bajarên ku tevgerên leşkerên tirk lê zêde dibe, damezrandina Yekîneyên Parastina Sivîl (YPS) ragihandin. Bi despêkirina vî operasyona leşkerî re li navçeyên [[Cizîr]], [[Gever]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]] gelek zarok, jin û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve hatin kuştin.<ref name=":0" /> Yek ji van kesan jina 75 salî Taybet Înan bû ku ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li navçeya [[Nisêbîn|Nisêbînê]] hate kuştin. Jibo hilanîna cendekê Taybet Înan gelek hewlên saziyên sivîl siyasî çêbû lê dewleta tirk destûrê neda ku cendek bê hilanîn û cendekê Taybet Înan heft roj ma li kolanê.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/cenazesi-7-gun-yerde-kalan-taybet-ananin-evinde-kara-bayram,348586|title=Cenazesi 7 gün yerde kalan Taybet Ana'nın evinde 'kara' bayram...|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> Yek ji tawanên şer ên ku di dema rêveberiya [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye kuştina siyasetmedar û endezyara [[Kurd]] [[Hevrîn Xelef]] e.<ref name=":1" /> Hevrîn Xelef di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] vê pêk hat, di 12ê cotmeya sala 2019an de li ser rêya m4 a navneteweyî ya li [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] pêk hatiye.<ref name=":1" /> Rêxistina navneteweyî [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] ku navenda wî li [[London|Londonê]] ye, diyar kiriye ku [[Hevrîn Xelef]] ji aliyê çekdarên [[Ehrar El-Şarkiye]] ve ku girêdayî [[Tirkiye|Tirkiyeyê]], hatiye kuştin. Di daxuyaniyê de hatiye diyarkirin ku Hevrîn Xelef ji otomobîla wê hatiye kaşkirin, [[Hevrîn Xelef]] û ajokarê wê li heman cihî hatine kuştin.<ref name=":1" /> Li gorî rapora [[Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî|Amnesty International]] porê [[Hevrîn Xelef]] hatiye kişandin û nêz ve hatiye gulebaran kirin.<ref name=":1" /> ==Kronolojî== === Komkujiya Geliyê Zilanê (1930) === [[Komkujiya Zîlanê 1930|Komkujiya Geliyê Zilanê]], tawanek şer e ku di meha tîrmeha sala 1930an ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiyê de li gorî jêderên curbecur 50 û 75 hezar [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://www.halklarindemokratikkongresi.net/zilan-katliamini-unutmadik/1739|title=Zilan Katliamı’nı Unutmadık!|website=www.halklarindemokratikkongresi.net|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Dersimê (1937-1938) === [[Serhildana Dêrsimê|Kumkujiya Dersimê]], tawanek şer e ku di sala 1937 û 1938an de ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî kurdan pêk hatiye. Li gorî daxuyaniyên fermî 6 hezar û 868 [[Kurd]] ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatiye kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/haber/dersimde-kac-kisi-oldu,107055|title=Dersim'de kaç kişi öldü?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya gundê Zînê (1938) === [[Komkujiya gundê Zînê]], komkujî û tawanek şer e ku di 6ê tebaxa 1938an de li gundê [[Zînê]] ya bi ser parêzgeha [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzînganê]] ve, ji aliyê artêşa tirk ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|title=Prosecutor orders search for mass Alevi grave in Erzincan|date=2011-09-28|website=web.archive.org|access-date=2022-06-02|archive-date=2011-09-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110928181954/http://www.todayszaman.com/news-258153-prosecutor-orders-search-for-mass-alevi-grave-in-erzincan.html|url-status=bot: unknown}}</ref> Di komkujiyê de 95 [[Kurd]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve hatine kuştin û piştî vî Komkujiyê şêniyên gund sirgûnê bajarê [[Balikesîr]] û navçeya [[Keşan]] a bi ser parêzgeha [[Edirne]] yê kirine.<ref>{{Cite web|url=https://www.mynet.com/zini-gedigi-katliamina-sorusturma-180100053336|title=Zini Gediği Katliamı'na soruşturma|last=Mynet|website=Mynet YurtHaber|language=tr|access-date=2022-06-02}}</ref> === Komkujiya Geliyê Sefo (1943) === [[Bûyera Sî û Sê Guleyan|Komkujiya Geliyê Sefo]] yan jî navê ku pê tê zanîn Komkujiya 33 guleyê, komkujiyeke ku 30yê tîrmeha sala 1943an ji aliyê artêşa [[Tirk]] ve li dijî gundiyên [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiya de 33 kes jibo kuştinê birin kesek revî xwe xilaskir, 32 kes ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://t24.com.tr/yazarlar/dogan-akin/33-koylu-neden-katledildi-katiller-yillarca-nasil-korundu,4290|title=33 köylü neden katledildi, katiller yıllarca nasıl korundu?|website=T24|language=Turkish|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Licê (1993) === [[Komkujiya Lîcê|Komkujiya Licê]], tawanek şer e ku di 27ê cotmeha sala 1993an de ji aliyê artêşa tirk ve li dijî kurdan pêk hatiye. Di Komkujiya Licê de 401 avahî 242 dikan hatine şewitandin û 17e kes ji aliyê artêşa Tirkiyê ve hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/27-yildir-kus-konacak-dal-yok-licede/|title=27 yıldır kuş konacak dal yok Lice’de!!|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.failibelli.org/lice-katliami-sanigi-tum-kararlarim-dogruydu/|title=Lice Katliamı Sanığı: Tüm Kararlarım Doğruydu|website=FAİLİ BELLİ|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Vartinîsê (1993) === [[Komkujiya Vartinîsê]], tawanek şer e ku di 3ê çiriya pêşîna sala 1993an de li bajaroka [[Vartinîs]] a biser navçê [[Tîl, Mûş|Tîl]] a [[Mûş|Mûşê]], li dijî malbatek [[Kurd]], ji aliyê artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve pêk hatiye. Di vî komkujiyê de, ji aliyê artêşa tirk ve agir bi avahiyê malbatê hate xistin û dêûbav 7 zarok bi şewata agirê hatin kuştin.<ref>{{Cite web|url=https://hakikatadalethafiza.org/vartinis-altinova-katliami-davasi-bugun-goruluyor/|title=Vartinis (Altınova) Katliamı Davası Bugün Görülüyor|website=Hafıza Merkezi|language=tr|access-date=2022-05-31}}</ref> === Komkujiya Kortekê (2011) === [[Komkujiya Kortekê 2011|Komkujiya Kortekê]], komkujî û tawanek şer e ku di 21ê tebaxa sal a 2011an de di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê balefirên şer ên dewleta [[Tirk]] ve li dijî wesayîtekî malbata [[Kurd]] pêk hatiye. Di komkujiyê de 4 zarok, Jinek ducanî bi temamî 7 kes hatine kuştin.<ref>{{Cite web|url=http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|title=Türk Savaş Uçakları 4'ü Çocuk 7 Kişiyi Öldürdü.|date=2011-12-24|website=web.archive.org|access-date=2022-06-03|archive-date=2011-12-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20111224181936/http://www.karakocanliyiz.biz/kc/index.php/haberler/7-tuerkiye-ve-duenyadan/107-tuerk-sava-ucaklar-4si-cocuk-7-kiiyi-oelduerdue.html|url-status=bot: unknown}}</ref> === Komkujiya gundê Zergelê (2015) === [[Komkujiya gundê Zergelê]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2015an ji aliyê balefirên şer ên artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] li dijî kesên sivîl ên li [[Başûrê Kurdistanê]] pêk hatiye. Di vî êrîşa hewayî de 8 kes jiyana xwe jidest dide û 14e kes bi giranî birîndar dibe.<ref>{{Cite web|url=https://www.evrensel.net/haber/257295/tsk-kandilde-zergel-koyunu-vurdu-8-sivil-yasamini-yitirdi|title=TSK, Kandil'de Zergelê köyünü vurdu: 8 sivil yaşamını yitirdi|last=Gazetesi|first=Evrensel|website=Evrensel.net|language=tr-TR|access-date=2022-06-03}}</ref> === Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê (2015) === [[Komkujiyên jêrzemînên Cizîrê]] rêzeke komkujî û tawanên şere ku di dema hikumeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de li dijî kurdan pêk hatiye.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/anayasa-mahkemesi-cizre-bodrumlari-basvurusunu-reddetti-haber-1520119|title=Anayasa Mahkemesi 'Cizre bodrumları' başvurusunu reddetti|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-22|website=Duvar|language=tr-TR|access-date=2022-06-01}}</ref> Komkujî di sala 2015an de, di dema şerê di navbera artêşa tirk û şervanên YPSê de derketiye, li dijî kesên sivîl û şervanên YPSê ku birîndar bûne, pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di komkujiya jêrzemînên [[Cizîr|Cizîrê]] de, di jêrzemînên avahiyên cûrbecûr de şervanên YPSê û kesên sivîl ji aliyê artêşa tirk ve bi agirê saxe sax hatine şewitandin.<ref>{{Citation|title=Cizre’de bodrum katından HDP'li Derya Koç'un ses kaydı!|url=https://www.youtube.com/watch?v=1QjgLf_yQl4|language=en|access-date=2022-06-01}}</ref> === Kuştina her sê jinên siyasetmedarên kurd (2016) === [[Kuştina her sê jinên siyasetmedarên urd]], yek ji tawanên şer ên ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan]] de li dijî sê jinên siyasetmedarên [[Kurd]], ku di sala 2016an de li navçeya [[Silopî]] yê pêk hatiye.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/01/160105_silopi_kadin_siyasetciler|title=Silopi'de üç kadın siyasetçi öldürüldü|date=2016-01-06|website=BBC News Türkçe|language=tr|access-date=2022-06-04}}</ref> Her sê jinên siyasetmedar, [[Sêvê Demir]], [[Pakize Nayir]] û [[Fatma Uyar]] di dema ''Çöktürme operasyonu'' (Operasyona jihalxisinê) ku li bajar û navçeyên [[Bakurê Kurdistanê]] hatibû lidarxistin, hatin kuştin.<ref name=":2" /> === Tewanên şer ên di dema dagirkirina Efrînê de (2018) === [[Tewanên şerê di dema dagirkirina Efrînê]], rêzeke tawanên şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve ji aliyê artêşa tirk ve li dijî sivîlan li bajarê [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di dema dagirkirina [[Efrîn|Efrînê]] de 700 sivîl hatin kuştin 7 hezar û 400 sivîl hatine revandin û hêj çarenûsa wan ne diyar e. 68 dibistan hatine xirakirin, gelek goristan û 15 perestgehên dînî hatine wêran kirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/18032022|title=Rudaw|last=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-06-02}}</ref> === Bombarana Nexweşxaneya Avrînê (2018) === [[Bombarana Nexweşxaneya Avrînê]], bombaran û tawanek şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve di sala 2018an di dema dagirkirin a [[Efrîn|Efrînê]] de ji aliyê balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] ve li dijî [[Nexweşxaneya Avrînê]], li [[Efrîn|Efrînê]] pêk hatiye. Di bombaranê de 9 kes jiyana xwe jidest dane û gelek kes jî birîndar dibin.<ref>{{Cite web|url=https://amp.artigercek.com/haberler/avrin-hastanesi-bombalandi|title=Avrin Hastanesi bombalandı: 9 kişi yaşamını yitirdi|website=amp.artigercek.com|access-date=2022-06-02}}</ref> === Kuştina Hevrîn Xelef (2019) === Kuştina siyasetmedar û endezyara Kurd [[Hevrîn Xelef]], tawanek şer e ku di dema hikûmeta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] de ji aliyê hêzên çekdarê ku [[Tirkiye]] alîkariyê dike pêk hatiye.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/11/04/hevrin-halef-nasil-olduruldu|title=Hevrin Halef nasıl öldürüldü?|last=Duvar|first=Gazete|date=2019-04-11|website=|language=tr-TR|archive-url=|access-date=2022-06-04}}</ref> [[Hevrîn Xelef]] di 12ê cotmeha sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] de ji aliyê hêzên çekdarê girêdayî [[Tirkiye]] ve hatiye kuştin.<ref name=":1" /> Piştî kuştina [[Hevrîn Xelef]] rojnameya [[Yeni Şafak]] a [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] jibo kuştinê [[Hevrîn Xelef]], wê wek sekreterê giştî yê [[Partiya Sûriyeya Pêşerojê]] ku yek ji berfirehkirina siyasî ya [[Partiya Yekîtiya Demokrat|PYDê]] li [[Sûrî|Sûriyê]] ye, pênase kir û diyar kir ku "Hevrîn Xelef bi operasyoneke serkeftî hatiye kuştin" kuştina [[Hevrîn Xelef]] diyar kir.<ref name=":1" /> === Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de (2019) === [[Êrîşa bi ser konvoya sivîlan de]], komkujî û tawanek şer e ku di sala 2019an de di dema dagirkirina [[Serêkaniyê]] û [[Girê Spî|Girêspî]] de ji aliyê [[Recep Tayyip Erdoğan|Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî [[Kurd|kurdan]] pêk hatiye. Êrîş bi balefirên şer ên [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di êrîş de 11 sivîlan jiyana xwe ji dest da û 74 sivîl birîndar bûne.<ref>{{Cite news|url=https://www.hawarnews.com/tr/mobile/?page=haber&ID=18953|title=Êrîşa li dijî sivîlan|last=|first=}}</ref> === Komkujiya bi ser dibistana Hesîçeyê de (2022) === [[Komkujiya li dijî dibistana Hesîçeyê]], komkujî tawanên şer e ku ji aliyê hikûmeta [[Recep Tayyîp Erdogan]] ve li dijî dibistana zarokên keç pêk hatiye. Komkujî li bajarê [[Hesîçe]] ya [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ji aliyê artêşa dewleta tirk ve li dijî dibistanek pêk hatiye û di encama erîşê de 4 zarok hatin kuştin û 11 e zarok birîndar bûne.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F180109|title=Di êrişa Tirkiyeyê de li Til Temirê 4 zarok hatin qetilkirin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-08-19}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî kurdan]] 65zvoayba3anhkxgsbvi8y34jeklt77 0 129196 1095757 1095608 2022-08-20T10:08:27Z Bikarhêner 22655 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh|<!-- Politics --> | wêne = | wêneyê ala = | wêne binnivîs = | wêneyê nexşe = | utc offset = +5:45 | bilindahî m = <!-- Area/postal codes & others --> }} '''Dumari''' komîteyek pêşkeftina gund e, dikeve devardariya Siraha li Zona Sagarmatha ya başûrê rojhilatê [[Nepal|Nepalê]]. Di dema serjimêriya sala 1991-ê ya Nepalê de nifûsa wan 2947 kes bûn. <ref>{{Cite web|url=http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|title=Nepal Census 2001|website=Nepal's Village Development Committees|publisher=[[Digital Himalaya]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20081012163506/http://www.digitalhimalaya.com/collections/nepalcensus/form.php?selection=1|archive-date=12 October 2008|url-status=dead|access-date=17 November 2012}}</ref> == Çavkanî == <references /> [[Kategorî:Koordînat li ser Wîkîdatayê ye]] gp8u6y2pmck4oby896jm2q6ilaidvlo 0 129207 1095735 2022-08-20T00:03:19Z Saadettin687 52213 Rûpel bi "'''Kelkit ya zi Kêlkît''' yew qezay [[Gumuşxane]]. Rûber 1.925 km², gelhe 47,891 (2020) ye. Di [[Bakurê Kurdistanê]] de ye, bi parêzgeha Kurd [[Erzingan|Erzinganê]] ve cîran e." hat çêkirin wikitext text/x-wiki '''Kelkit ya zi Kêlkît''' yew qezay [[Gumuşxane]]. Rûber 1.925 km², gelhe 47,891 (2020) ye. Di [[Bakurê Kurdistanê]] de ye, bi parêzgeha Kurd [[Erzingan|Erzinganê]] ve cîran e. 7ob7h1uz9zknpsaexmscd1v2lo7fxsr 1095752 1095735 2022-08-20T07:57:17Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} {{Bêkategorî}} '''Kelkit''' ya zî '''Kêlkît''' yew qezay [[Gumuşxane]]. Rûber 1.925 km², gelhe 47,891 (2020) ye. Di [[Bakurê Kurdistanê]] de ye, bi parêzgeha [[Erzingan|Erzinganê]] ve cîran e. {{kurt}} ltnr4stvhgx8ob1qujhyc5ry8rkvim0 1095753 1095752 2022-08-20T07:58:56Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} {{Bêkategorî}} '''Kelkit''' an jî '''Kêlkît''' qezayeke [[Gumuşxane]]yê ye. Rûber 1.925 km², gelhe 47 891 (2020) ye. Li [[Bakurê Kurdistanê]] ye, bi parêzgeha [[Erzingan|Erzinganê]] ve cîran e. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{kurt}} 9v0z8qia7jzbck1ky432sy0uaq21jac 0 129208 1095737 2022-08-20T00:42:46Z Tiro24 52214 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1105080281|Katie Melua]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Agahîdank hunermend | nav = Katie Melua | wêne = Katie Melua-1050903.jpg | sernavê_wêne = Melua in 2017 | navê_jidayikbûnê = Ketevan Melua | roja_jidayikbûnê = {{birth date and age|df=yes|1984|9|16}} | cihê_jidayikbûnê = [[Kutaisi]], [[Georgian Soviet Socialist Republic]], [[Soviet Union]] (now [[Georgia (country)|Georgia]]) | jêder = [[Belfast]], Northern Ireland | cure = {{flat list| * [[Blues]] * [[folk music|folk-pop]] * [[jazz]] * [[easy listening]]}} | pîşe = {{hlist|Singer|songwriter|musician}} | amûr = {{hlist|Vocals|guitar|piano|violin<ref>{{cite news | first=Neil |last=McCormick | title= Easy does it |work=The Sydney Morning Herald | date=29 May 2004| url=http://www.smh.com.au/articles/2004/05/28/1085641697952.html?from=storyrhs | access-date =10 February 2010}}</ref>}} | salên_çalak = 2003–present | etîket = {{hlist|[[Dramatico]]|[[BMG Rights Management|BMG]]|}} | çalakiyên_têkildar = [[Mike Batt]] | malper = {{URL|katiemelua.com/}} | modul = {{Infobox person | embed = yes | spouse = {{marriage|[[James Toseland]]|2012|2020|end={{abbr|div.|divorced}}}}<ref>{{cite news |last1=Duff |first1=Seamus |title=Katie Melua fears fans think new album is 'divorce record' after marriage split |url=https://www.mirror.co.uk/3am/celebrity-news/katie-melua-fears-divorce-record-22674058 |access-date=16 October 2020 |work=Daily Mirror |date=13 September 2020}}</ref>}} }} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Articles with hCards]] [[Category:Pages using infobox musical artist with associated acts]] '''Ketevan''' " '''Katie''' " '''Melua''' ( {{IPAc-en|ˈ|m|ɛ|l|uː|ə}} ; <ref>{{YouTube|LqY-rBM-eo0|"Katie Melua Interview at ARD Morgenmagazin Part I"}}</ref> Georgian , IPA: [kʰɛtʰɛvɑn mɛluɑ] ; <ref>Howard Isaac Aronson, ''Georgian. ''</ref> 16'ê rezbera 1984'an hatiye dinê) stranbêjeka [[Gurcistan|Curcî]] - Brîtanî ye. Ew di heşt saliya xwe de çû Birêtanya Yekbûyî – pêşî li [[Belfast|Belfastê]], û piştre jî di sala 1999-an de çû Londonê. <ref name="Biog">{{Cite web|url=http://www.katiemelua.com/biography.html|title=biography|last=Dramatico|year=2003|website=The Official Katie Melua website|archive-url=https://web.archive.org/web/20100110133730/http://www.katiemelua.com/biography.html|archive-date=10 January 2010|url-status=dead|access-date=10 February 2010}}</ref> . <ref name="The hitman and her">{{Cite news|url=http://www.timesonline.co.uk/article/0,,2099-2430807,00.html|title=The hitman and her|last=Leve|first=Ariel|date=5 November 2006|website=[[The Sunday Times (UK)|The Sunday Times]]|location=London|access-date=10 February 2010}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFLeve2006">Leve, Ariel (5 November 2006). </cite></ref> Wê di sala 2003-an de dest bi muzîkê kir, û di nav sê salan de bû hunermenda jin a welatê birêtaniya Yekbûyî <ref name="myvillage">{{Cite web|url=http://london.myvillage.com/article/interview-katie-melua|title=Interview: Katie Melua|last=Carter|first=Mandy|date=1 August 2006|website=MyVillage|archive-url=https://web.archive.org/web/20101205064414/http://london.myvillage.com/article/interview-katie-melua|archive-date=5 December 2010|url-status=dead}}</ref> û her weha yekeke ji hunermendên jin a Ewropî ya herî pir berhamên wê dihatin firotanê. <ref>{{Cite web|url=http://www.recordoftheday.com/cgi-bin/rotd-mb/rotd_config.pl?noframes;read=99599|title=IFPI confirm Katie Melua as Europe's highest selling European female artist in 2006|date=12 November 2006|website=Press release|archive-url=https://web.archive.org/web/20090803140800/http://www.recordoftheday.com/cgi-bin/rotd-mb/rotd_config.pl?noframes%3Bread=99599|archive-date=3 August 2009|url-status=dead|access-date=10 February 2010|df=dmy-all}}</ref> == Jiyana kesane == Melua ji ber ku kêfa wê ji gerîdok û fuaran û gelek caran bi paraglides û sînavên daliqandinê hhdh rhfjdbr rhrb ehrb re tê, wekî ' [[Adrênalîn|adrenaline'ê]] tê binavkirin. <ref>{{Cite web|url=http://www.dailyrecord.co.uk/news/tm_objectid=16167817&method=full&siteid=66633&headline=i-m-the-closest-thing-to-crazy--name_page.html|title=I'm The Closest Thing To Crazy|last=Fulton|first=Rick|date=24 September 2005|website=[[Daily Record (Scotland)|Daily Record]]|access-date=10 February 2010}}</ref> Wê çar caran bi esman daketiye û gelek [[Balafirvan|dersên firînê]] de hestên wê her gav di bin kontrolê de ne". <ref name="The hitman and her">{{Cite news|url=http://www.timesonline.co.uk/article/0,,2099-2430807,00.html|title=The hitman and her|last=Leve|first=Ariel|date=5 November 2006|website=[[The Sunday Times (UK)|The Sunday Times]]|location=London|access-date=10 February 2010}}</ref> Di Mijdara 2009-an de, Melua hema dema ku di golê de li nêzî Balafirgeha Heathrow<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/8394785.stm|title=Singer Katie Melua plays down diving 'fright'|date=4 December 2009|access-date=10 February 2010}}</ref> Di Çile 2012 de, Melua tevlêbûna xwe bi pêşbaz û muzîkjenê World Superbike James Toseland re piştrast kir. <ref>{{Cite web|url=http://www.contactmusic.com/news/katie-meluas-delight-over-engagement_1284567|title=Katie Melua's Delight Over Engagement|date=18 January 2012|website=Contactmusic.com|access-date=19 January 2012}}</ref> Zewac di 1-ê îlona 2012-an de li Konservatûara Nash li Baxçeyên Botanîkî yên Royal li Kew, başûrê rojavayê Londonin ew zewicîn. <ref>{{Cite news|url=https://www.standard.co.uk/showbiz/celebrity-news/katie-melua-marries-superbike-champion-james-toseland-8101182.html|title=Katie Melua marries superbike champion James Toseland|date=2 September 2012|website=Evening Standard|language=en|access-date=25 April 2020}}</ref> Hevpeyvînek sala 2020-an bi ajansa nûçeyan a swêdî ya neteweyî TT re eşkere kir ku ew ji hev veqetiyan e. <ref>{{Cite web|url=https://www.vk.se/2020-08-29/katie-melua-ville-inte-gora-en-skilsmassoskiva|title=Katie Melua: Ville inte göra en skilsmässoskiva|date=29 August 2020|website=Vk.se|access-date=16 October 2020}}</ref> " <ref>{{Cite web|url=https://www.telegraph.co.uk/music/artists/katie-melua-album-no-8-review-admirable-divorce-album-no-need/amp/#aoh=16028368998948&csi=1&referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com&amp_tf=From%20%251%24s|title=Telegraph Album No8 Katie Melua|date=15 October 2020|url-access=subscription|archive-url=https://web.archive.org/web/20201018151042/https://www.telegraph.co.uk/music/artists/katie-melua-album-no-8-review-admirable-divorce-album-no-need/amp/|archive-date=2020-10-18|url-status=live}}</ref> [[Kategorî:Mirovên zindî]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] 6d2n7xevs1h32iyzmib27x1rvcwekal 1095738 1095737 2022-08-20T00:44:19Z Tiro24 52214 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank hunermend | nav = Katie Melua | wêne = Katie Melua-1050903.jpg | sernavê_wêne = Melua in 2017 | navê_jidayikbûnê = Ketevan Melua | roja_jidayikbûnê = {{birth date and age|df=yes|1984|9|16}} | cihê_jidayikbûnê = [[Kutaisi]], [[Georgian Soviet Socialist Republic]], [[Soviet Union]] (now [[Georgia (country)|Georgia]]) | jêder = [[Belfast]], Northern Ireland | cure = {{flat list| * [[Blues]] * [[folk music|folk-pop]] * [[jazz]] * [[easy listening]]}} | pîşe = {{hlist|Singer|songwriter|musician}} | amûr = {{hlist|Vocals|guitar|piano|violin<ref>{{cite news | first=Neil |last=McCormick | title= Easy does it |work=The Sydney Morning Herald | date=29 May 2004| url=http://www.smh.com.au/articles/2004/05/28/1085641697952.html?from=storyrhs | access-date =10 February 2010}}</ref>}} | salên_çalak = 2003–present | etîket = {{hlist|[[Dramatico]]|[[BMG Rights Management|BMG]]|}} | çalakiyên_têkildar = [[Mike Batt]] | malper = {{URL|katiemelua.com/}} | modul = {{Infobox person | embed = yes | spouse = {{marriage|[[James Toseland]]|2012|2020|end={{abbr|div.|divorced}}}}<ref>{{cite news |last1=Duff |first1=Seamus |title=Katie Melua fears fans think new album is 'divorce record' after marriage split |url=https://www.mirror.co.uk/3am/celebrity-news/katie-melua-fears-divorce-record-22674058 |access-date=16 October 2020 |work=Daily Mirror |date=13 September 2020}}</ref>}} }} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Articles with hCards]] [[Category:Pages using infobox musical artist with associated acts]] '''Ketevan''' " '''Katie''' " '''Melua''' ( {{IPAc-en|ˈ|m|ɛ|l|uː|ə}} ; <ref>{{YouTube|LqY-rBM-eo0|"Katie Melua Interview at ARD Morgenmagazin Part I"}}</ref> Georgian , IPA: [kʰɛtʰɛvɑn mɛluɑ] ; <ref>Howard Isaac Aronson, ''Georgian. ''</ref> 16'ê rezbera 1984'an hatiye dinê) stranbêjeka [[Gurcistan|Curcî]] - Brîtanî ye. Ew di heşt saliya xwe de çû Birêtanya Yekbûyî – pêşî li [[Belfast|Belfastê]], û piştre jî di sala 1999-an de çû Londonê. <ref name="Biog">{{Cite web|url=http://www.katiemelua.com/biography.html|title=biography|last=Dramatico|year=2003|website=The Official Katie Melua website|archive-url=https://web.archive.org/web/20100110133730/http://www.katiemelua.com/biography.html|archive-date=10 January 2010|url-status=dead|access-date=10 February 2010}}</ref> . <ref name="The hitman and her">{{Cite news|url=http://www.timesonline.co.uk/article/0,,2099-2430807,00.html|title=The hitman and her|last=Leve|first=Ariel|date=5 November 2006|website=[[The Sunday Times (UK)|The Sunday Times]]|location=London|access-date=10 February 2010}}</ref> Wê di sala 2003-an de dest bi muzîkê kir, û di nav sê salan de bû hunermenda jin a welatê birêtaniya Yekbûyî <ref name="myvillage">{{Cite web|url=http://london.myvillage.com/article/interview-katie-melua|title=Interview: Katie Melua|last=Carter|first=Mandy|date=1 August 2006|website=MyVillage|archive-url=https://web.archive.org/web/20101205064414/http://london.myvillage.com/article/interview-katie-melua|archive-date=5 December 2010|url-status=dead}}</ref> û her weha yekeke ji hunermendên jin a Ewropî ya herî pir berhamên wê dihatin firotanê. <ref>{{Cite web|url=http://www.recordoftheday.com/cgi-bin/rotd-mb/rotd_config.pl?noframes;read=99599|title=IFPI confirm Katie Melua as Europe's highest selling European female artist in 2006|date=12 November 2006|website=Press release|archive-url=https://web.archive.org/web/20090803140800/http://www.recordoftheday.com/cgi-bin/rotd-mb/rotd_config.pl?noframes%3Bread=99599|archive-date=3 August 2009|url-status=dead|access-date=10 February 2010|df=dmy-all}}</ref> == Jiyana kesane == Di Çile 2012 de, Melua tevlêbûna xwe bi pêşbaz û muzîkjenê World Superbike James Toseland re piştrast kir. <ref>{{Cite web|url=http://www.contactmusic.com/news/katie-meluas-delight-over-engagement_1284567|title=Katie Melua's Delight Over Engagement|date=18 January 2012|website=Contactmusic.com|access-date=19 January 2012}}</ref> Zewac di 1-ê îlona 2012-an de li Konservatûara Nash li Baxçeyên Botanîkî yên Royal li Kew, başûrê rojavayê Londonin ew zewicîn. <ref>{{Cite news|url=https://www.standard.co.uk/showbiz/celebrity-news/katie-melua-marries-superbike-champion-james-toseland-8101182.html|title=Katie Melua marries superbike champion James Toseland|date=2 September 2012|website=Evening Standard|language=en|access-date=25 April 2020}}</ref> Hevpeyvînek sala 2020-an bi ajansa nûçeyan a swêdî ya neteweyî TT re eşkere kir ku ew ji hev veqetiyan e. <ref>{{Cite web|url=https://www.vk.se/2020-08-29/katie-melua-ville-inte-gora-en-skilsmassoskiva|title=Katie Melua: Ville inte göra en skilsmässoskiva|date=29 August 2020|website=Vk.se|access-date=16 October 2020}}</ref> " <ref>{{Cite web|url=https://www.telegraph.co.uk/music/artists/katie-melua-album-no-8-review-admirable-divorce-album-no-need/amp/#aoh=16028368998948&csi=1&referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com&amp_tf=From%20%251%24s|title=Telegraph Album No8 Katie Melua|date=15 October 2020|url-access=subscription|archive-url=https://web.archive.org/web/20201018151042/https://www.telegraph.co.uk/music/artists/katie-melua-album-no-8-review-admirable-divorce-album-no-need/amp/|archive-date=2020-10-18|url-status=live}}</ref> [[Kategorî:Mirovên zindî]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] mcfhh72jkh1toxlyjvqfoc9ay7hwk0y 1095739 1095738 2022-08-20T00:44:43Z Tiro24 52214 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank hunermend | nav = Katie Melua | wêne = Katie Melua-1050903.jpg | sernavê_wêne = Melua in 2017 | navê_jidayikbûnê = Ketevan Melua | roja_jidayikbûnê = {{birth date and age|df=yes|1984|9|16}} | cihê_jidayikbûnê = [[Kutaisi]], [[Georgian Soviet Socialist Republic]], [[Soviet Union]] (now [[Georgia (country)|Georgia]]) | jêder = [[Belfast]], Northern Ireland | cure = {{flat list| * [[Blues]] * [[folk music|folk-pop]] * [[jazz]] * [[easy listening]]}} | pîşe = {{hlist|Singer|songwriter|musician}} | amûr = {{hlist|Vocals|guitar|piano|violin<ref>{{cite news | first=Neil |last=McCormick | title= Easy does it |work=The Sydney Morning Herald | date=29 May 2004| url=http://www.smh.com.au/articles/2004/05/28/1085641697952.html?from=storyrhs | access-date =10 February 2010}}</ref>}} | salên_çalak = 2003–present | etîket = {{hlist|[[Dramatico]]|[[BMG Rights Management|BMG]]|}} | çalakiyên_têkildar = [[Mike Batt]] | malper = {{URL|katiemelua.com/}} | modul = {{Infobox person | embed = yes | spouse = {{marriage|[[James Toseland]]|2012|2020|end={{abbr|div.|divorced}}}}<ref>{{cite news |last1=Duff |first1=Seamus |title=Katie Melua fears fans think new album is 'divorce record' after marriage split |url=https://www.mirror.co.uk/3am/celebrity-news/katie-melua-fears-divorce-record-22674058 |access-date=16 October 2020 |work=Daily Mirror |date=13 September 2020}}</ref>}} }} [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] [[Category:Articles with hCards]] [[Category:Pages using infobox musical artist with associated acts]] '''Ketevan''' " '''Katie''' " '''Melua''' ( {{IPAc-en|ˈ|m|ɛ|l|uː|ə}} ; <ref>{{YouTube|LqY-rBM-eo0|"Katie Melua Interview at ARD Morgenmagazin Part I"}}</ref> Georgian , IPA: [kʰɛtʰɛvɑn mɛluɑ] ; <ref>Howard Isaac Aronson, ''Georgian. ''</ref> 16'ê rezbera 1984'an hatiye dinê) stranbêjeka [[Gurcistan|Curcî]] - Brîtanî ye. Ew di heşt saliya xwe de çû Birêtanya Yekbûyî – pêşî li [[Belfast|Belfastê]], û piştre jî di sala 1999-an de çû Londonê. <ref name="Biog">{{Cite web|url=http://www.katiemelua.com/biography.html|title=biography|last=Dramatico|year=2003|website=The Official Katie Melua website|archive-url=https://web.archive.org/web/20100110133730/http://www.katiemelua.com/biography.html|archive-date=10 January 2010|url-status=dead|access-date=10 February 2010}}</ref> . <ref name="The hitman and her">{{Cite news|url=http://www.timesonline.co.uk/article/0,,2099-2430807,00.html|title=The hitman and her|last=Leve|first=Ariel|date=5 November 2006|website=[[The Sunday Times (UK)|The Sunday Times]]|location=London|access-date=10 February 2010}}</ref> Wê di sala 2003-an de dest bi muzîkê kir, û di nav sê salan de bû hunermenda jin a welatê birêtaniya Yekbûyî <ref name="myvillage">{{Cite web|url=http://london.myvillage.com/article/interview-katie-melua|title=Interview: Katie Melua|last=Carter|first=Mandy|date=1 August 2006|website=MyVillage|archive-url=https://web.archive.org/web/20101205064414/http://london.myvillage.com/article/interview-katie-melua|archive-date=5 December 2010|url-status=dead}}</ref> û her weha yekeke ji hunermendên jin a Ewropî ya herî pir berhamên wê dihatin firotanê. <ref>{{Cite web|url=http://www.recordoftheday.com/cgi-bin/rotd-mb/rotd_config.pl?noframes;read=99599|title=IFPI confirm Katie Melua as Europe's highest selling European female artist in 2006|date=12 November 2006|website=Press release|archive-url=https://web.archive.org/web/20090803140800/http://www.recordoftheday.com/cgi-bin/rotd-mb/rotd_config.pl?noframes%3Bread=99599|archive-date=3 August 2009|url-status=dead|access-date=10 February 2010|df=dmy-all}}</ref> == Jiyana kesane == Di Çile 2012 de, Melua tevlêbûna xwe bi pêşbaz û muzîkjenê World Superbike James Toseland re piştrast kir. <ref>{{Cite web|url=http://www.contactmusic.com/news/katie-meluas-delight-over-engagement_1284567|title=Katie Melua's Delight Over Engagement|date=18 January 2012|website=Contactmusic.com|access-date=19 January 2012}}</ref> Zewac di 1-ê îlona 2012-an de li Konservatûara Nash li Baxçeyên Botanîkî yên Royal li Kew, başûrê rojavayê Londonin ew zewicîn. <ref>{{Cite news|url=https://www.standard.co.uk/showbiz/celebrity-news/katie-melua-marries-superbike-champion-james-toseland-8101182.html|title=Katie Melua marries superbike champion James Toseland|date=2 September 2012|website=Evening Standard|language=en|access-date=25 April 2020}}</ref> Hevpeyvînek sala 2020-an bi ajansa nûçeyan a swêdî ya neteweyî TT re eşkere kir ku ew ji hev veqetiyan e. <ref>{{Cite web|url=https://www.vk.se/2020-08-29/katie-melua-ville-inte-gora-en-skilsmassoskiva|title=Katie Melua: Ville inte göra en skilsmässoskiva|date=29 August 2020|website=Vk.se|access-date=16 October 2020}}</ref> " <ref>{{Cite web|url=https://www.telegraph.co.uk/music/artists/katie-melua-album-no-8-review-admirable-divorce-album-no-need/amp/#aoh=16028368998948&csi=1&referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com&amp_tf=From%20%251%24s|title=Telegraph Album No8 Katie Melua|date=15 October 2020|url-access=subscription|archive-url=https://web.archive.org/web/20201018151042/https://www.telegraph.co.uk/music/artists/katie-melua-album-no-8-review-admirable-divorce-album-no-need/amp/|archive-date=2020-10-18|url-status=live}}</ref> == Çavkanî == [[Kategorî:Mirovên zindî]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1984]] 3ixjxz2qa6qy7fengdpx5e720ol12ya