Кыргызстан

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ky">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>kywiki</dbname>
    <base>https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.22</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Атайын</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Талкуу</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Колдонуучу</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Колдонуучунун баарлашуулары</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедияны талкуулоо</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлды талкуулоо</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикини талкуулоо</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Калып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Калыпты талкуулоо</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Жардам</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Жардамды талкуулоо</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категорияны талкуулоо</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модулду талкуулоо</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Гаджетти талкуулоо</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Гаджеттин түшүндүрмөсү</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Гаджеттин түшүндүрмөсүн талкуулоо</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Кыргызстан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1031</id>
    <revision>
      <id>422756</id>
      <parentid>422061</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T12:15:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="141610" xml:space="preserve">{{Мамлекет
 |Негизделген= 14 октябрь 1924-жылы ([[Кара-Кыргыз автономиялуу облусу]])
 |Макамы = 
 |Кыргызча аталышы= Кыргыз Республикасы
 |Расмий аталышы = 
 |Мамлекеттик дини = [[Динден тышкары мамлекет]]
 |Герб	=Emblem_of_Kyrgyzstan.svg
 |Желек =Flag_of_Kyrgyzstan.svg
 |Гимн аталышы=Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни
 |Аудио=National_Anthem_of_Kyrgyzstan.ogg
 |Урааны= '''Алга Кыргызстан!'''
 |Башкаруу формасы = [[президенттик республика]]
 |Картада = Kyrgyzstan_(orthographic_projection).svg
 |lat_dir = 41|lat_deg = |lat_min = 13|lat_sec = N
 |lon_dir = 75 |lon_deg = |lon_min = 0 |lon_sec = E
 |region = KG
 |CoordScale = 10000000
 |Тили = [[Кыргыз тили]] — мамлекеттик тил&lt;br&gt;[[Орус тили|орус тили]] — расмий тил&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Биринчи бɵлүм. Конституциялык түзүлүштүн негиздери. 10-берене |website=Кыргыз Республикасынын Конституциясы}}&lt;/ref&gt;
 |Эгемендүүлүк күнү = 31 август 1991
 |Эгемендүүлүгүн алды = {{Желек|СССР}} [[Кеңештер Бирлиги]] 
 |Борбор шаары= [[Бишкек]]
 |Ири шаарлар = Бишкек, [[Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Каракол]], [[Токмок]], [[Өзгөн]]
 |Башчыларынын милдеттери=[[Кыргыз Республикасынын президенти|Президент]]&lt;br&gt; Төрага&lt;br&gt;[[Кыргыз Республикасынын Премьер-министри|Министрлер Кабинетинин&lt;br&gt;төрагасы]]
 |Башчылары=  [[Садыр Жапаров]]&lt;br &gt;[[Талант Мамытов]]&lt;br&gt; [[Акылбек Жапаров]]
 |Аянты боюнча орду= 85-орун
 |Аянты= 199 951
 |Суу пайызы = 4,4&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.gov.kg/?p=29981&amp;lang=ru}}&lt;/ref&gt;
 |Калкы боюнча орду = 110-орун
 |Калкы={{өсүү}}6 636 803&lt;ref name =&quot;Калк&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/|title=Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;
 |Калкты каттоо жылы = 1.01.2021
 |Калктын жыштыгы=33
 |ИДП (САМ)=25,915 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=56&amp;pr.y=14&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=917&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a=|title = World Economic Outlook Database, October 2019|website = [[Международный валютный фонд]]|accessdate = 2020-04-27}}&lt;/ref&gt;
| ИДП (ППС) = 25,915 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=56&amp;pr.y=14&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=917&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a=|title = World Economic Outlook Database, October 2019|website = [[Международный валютный фонд]]|accessdate = 2020-04-27}}&lt;/ref&gt;
| ИДПны эсептөө жылы (ППС) = 2019
| ИДП (ППС) боюнча = 136-орун
| ИДПнын ар бир жанга = 4056&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
| ИДПнын ар бир жанга боюнча  = 143-орун
| ИДП (номинал) = 8,261 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
| ИДП (номинал) эсептөө жылы = 2019
| ИДП (номинал) боюнча = 154-орун
| ИДП (номинал) ар бир жанга = 1293&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
|Акча бирдиги=[[кыргыз сому|сом]] ([[Файл:Sign of som.svg|9px]])&lt;br&gt;([[ISO 4217|KGS, код 417]])
| АДӨИ = {{өсүү}}0,697&lt;ref name=АДӨИ&gt;{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020_ru.pdf |lang=en |title=Доклад о человеческом развитии 2020: Следующий рубеж - Человеческое развитие и антропоцен |publisher=[[БУУнун Өнүктүрүү программасы]] |lang=ru}}&lt;/ref&gt;
| АДӨИ деңгээли = &lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;'''орточо'''&lt;/span&gt;
| АДӨИ боюнча орду = 120
 |ЭОК = 
 |Этнохороним = [[кыргызстандыктар]]
 |Домени = .kg
 |Телефон коду = 996
 |Убакыт аралыгы = +6:00
 |Штрих коду = 
}}

'''Кыргызстан''' же '''Кыргыз Республикасы''' ('''КР''') — [[Орто Азия|Борбордук Азияда]] жайгашкан мамлекет. Түндүктө [[Казакстан]], батышта жана түштүк-батышта [[Өзбекстан]], түштүк-батышта [[Тажикстан]] жана чыгышта [[Кытай]] менен чектешет. Кыргызстан ― басымдуу аймагы тоолуу аймактарды камтыган, деңизге чыга турчу жери жок өлкө.  

Кыргызстан — [[Унитардык мамлекет|унитардык]], [[Динден тышкары мамлекет|мамлекеттик башкарууга дин аралашпаган]], президенттик мамлекет.  

Борбор шаары — [[Бишкек]], [[калк]] боюнча республиканын эң ири шаары. Анын туруктуу калкы 1 миллион адамдан ашат.   

Өлкөдөгү туруктуу калктын саны 2021-жылдын башына карата баалоо боюнча 6,6 миллион ашуун адам түзөт&lt;ref name = Калк/&gt;. Кыргызстан 2020-жылдын башына карата бааланган калкы боюнча дүйнө жүзүндө 110 орунду ээлеген&lt;ref&gt;https://gtmarket.ru/ratings/world-population&lt;/ref&gt;. 25-ноябрь 2015-жылы Кыргызстандын 6-миллиончу [[Жаран|жараны]] туулган&lt;ref&gt;https://www.super.kg/kabar/news/130615/&amp;pg=0&lt;/ref&gt;.  

Кыргызстандын аянты 199 951 км² түзөт. Суу бетинин аянты өлкөнүн аянтынан 4,4 % түзөт.  

Социалдык-экономикалык көрсөткүчтөр боюнча [[Өнүгүп жаткан өлкөлөр|өнүгүп жаткан өлкөлөрдүн]] катарына кирет. Кыргызстандын [[адамдын өнүгүү индекси]] 2019-жылдын жыйынтыгы боюнча 0,697 (орточо) түзүп, 138 изилденген өлкөлөрдүн арасынан 120 орунду ээлеген&lt;ref name=АДӨИ/&gt;. [[Кеңештер Бирлиги|Советтер Союзу]] кулагандан бери (1991-жылы) өлкөдөн эмгек миграция калыптанган. Кыргызстандын 700 миң ашуун жараны эмгек мигрант болууда. Эмгек мигранттардын негизги агымы [[Орусия|Орусияга]] (2018-жылы 640 миң ашуун) кетет, ошондой эле Казакстанда, [[Түркия|Түркияда]] жана [[Америка Кошмо Штаттары|АКШда]] иштегендер да көп. Алардын акча которуулары [[Ички дүң өндүрүм|ИДӨнүн]] үчтөн биринен ашуун түзөт. Бул көрсөткүч боюнча өлкө дүйнөдө алдыңкы орундарды ээлейт. Акча которуулар өлкөдөгү [[Жакырчылык|жакырчылыкты]] кыскартууга маанилүү салым кошот&lt;ref&gt;{{Cite web |title=архив көчүрмөсү |url=https://kyrgyzstan.iom.int/ru/news/%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%83%D1%89%D0%B0%D1%8F-%D0%BC%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%81%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D0%B2-%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5 |accessdate=2021-08-15 |archivedate=2021-08-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210815123544/https://kyrgyzstan.iom.int/ru/news/%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%83%D1%89%D0%B0%D1%8F-%D0%BC%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%81%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D0%B2-%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=архив көчүрмөсү |url=http://ssm.gov.kg/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/ |accessdate=2021-08-15 |archivedate=2021-08-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210815123535/http://ssm.gov.kg/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/ }}&lt;/ref&gt;.  

Кыргызстан 1992-жылдан тарта [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмунун]] мүчөсү. Ошондой эле өлкө [[Көз карандысыз мамлекеттердин шериктештиги|КМШ]], [[Евразиялык экономикалык биримдик|ЕАЭБ]], [[Жаматтык коопсуздук жөнүндө келишим уюму (ЖККУ)|ЖККУ]], [[Шанхай кызматташтык уюму|ШКУ]], [[Организация исламского сотрудничества|ИКУ]], [[Түрк кеңеши|Түрк Кеңешинин]], [[Международная организация тюркской культуры(ТЮРКСОЙ|ТҮРКСОЙ]] сыяктуу бир катар уюмдардын мүчөсү.

== Этимология ==
«Кыргызстан» ― өлкөнүн аталышы «кыргыз жери» дегенди билдирет. Ал «кыргыз» этнониме [[Фарс тили|перс (фарс) тилинен]] алынган «стан» суффиксин кошуусу менен жаралган&lt;ref&gt;https://inosmi.ru/sngbaltia/20141118/224333439.html&lt;/ref&gt;.

Кыргызстан өлкөнүн аталышы катары азыркы чек арадагы 1924-жылы негизделген чөйрөсү тууралу айтылат. Андан тышкары азыркы учурдагы анын чөйрөсүндөгү болуп турган жана социалдык, маданий, саясий орун басуучулук менен 1991-жылы түптөлгөн мамлекетти ― Кыргыз Республикасын да билдирген кыскача, расмий аталыш.

== Тарых ==
{{Негизги макала|Кыргызстандын тарыхы}}
Кыргыздардын тарыхы XXII кылымдан (2200-жыл) ашуун убакыттан бери ар түрдүү маданияттарды жана [[империя|дөөлөттөрдү]] камтыйт. Байыркы маданиятын сактоого жардам берип келип жаткан, анын бийик тоолуу жерде алыста жайгашканына карабастан, өлкө [[Улуу жибек жолу|Улуу Жибек жолунда]] жана башка соода жана маданий каттамдардын алкагында бир нече улуу маданияттардын кесилишинде турган. Жайгашкан чөлкөмүндөгү аймактык ар кандай саясий, социалдык-экономикалык, аскердик жашоодо активдүү катышкан.

=== Байыркы мезгил ===
Кыргызстандын аймагында адамзаттын ишкердигинин алгачкы издери баштапкы же төмөнкү палеолит дооруна барып такалат. Бул учур жөнүндө  А. П. Окладников 1953-жылы Борбордук Тянь-Шандан, Он-Арча суусунун сол жээгинен тапкан таш куралы далилдеп турат. Бул таш куралын иштетүү техникасы анын даярдалган убактысын буга чейин 300 миң жыл мурда деп эсептөөгө мүмкүндүк берет. Ушуга окшоп жасалган курал Кыргызстандын түштүгүндө Кожо-Бакырган-Сайда табылган. 

Энеолит доору Саймалы-Таш капчыгайындагы таштарга чегилип тартылган сүрөттөрдүн байыркы бөлүгүнөн көрүнөт. Бул орто кылымдарга чейинки энеолит жана  коло доорунун ыйык саналган зор борбору.

Булактарга ылайык Орто Азиянын мал баккан элдери биздин эрага чейинки I миң жылдыкта “сактар” деп аталган. Алар биздин эрага чейинки I миң жылдыкта Борбор Азиянын саясый окуяларында жигердүү роль ойногон жоокер уруулары болгон.

Биздин эрага чейинки  III кылымда Борбор Азиянын территориясында гунндардын империясы өкүмдарлык кылып турган. Б. э. ч. 201-жылы Модэ (Маодунь) ал кезде Чыгыш Тянь-Шанда жайгашкан Гэгунь (Кыргыз) ээлигин баш ийдирген. Маодундун башкаруусу кыргыз элинин тарыхында баштапкы маанилүү окуя болгон: кытай жылнаамасында 201-жылы биринчи жолу “кыргыз” этноними эскертилет.

Сактардын жолун улоочулар усундар болушкан. Жети-Сууну, Жунгарияны жана Борбордук Тянь-Шанды ээлеп, алар мында байыркы мамлекеттердин бирин түптөшкөн. Усундун төбөлү Күнбаг (ккэ бир булактарда Күнбий) б. э. ч. 71-жылы Хан империясы менен бирдикте гунндарга кыйратуучу сокку урган. Ал убакта Кыргызстандын бир бөлүгү Фергана өрөөнүндөгү Даван мамлекетинин курамына кирген. Даван (байыркы перси булактары боюнча – Паркана) калкы жыш жайгашкан өлкө болгон. Өзгөчө Фергана жылкыларынын атагы алыска угулган. Кытай аларды өз атчандар аскери үчүн алганга умтулган. Б. э. ч. 104—99-жылдарда Давань Хан империясы менен күрөштө көз карандысыздыгын сактап калган.

VI кылымдын ортосунда Алтайда Түрк каганаты түзүлгөн (551—744). VI кылымдын 70-жылдарында ал күч-кубатка толуп турган. Ал Хингандан Түндүк Кавказдын түздүктөрүнө чейин, Енисейдин жогору жагынан Аму-Дарыясынын жогору жагына чейин созулуп жаткан аймакты ээлеген. 603-жылы Түрк державасын расмий түрдө Чыгыш жана Батыш каганаттарына бөлүү болгон.

Батыш Түрк каганаты (603—704) Чыгыш Түркстандан, Тянь-Шань тоолорунан жана Жети-Суудан тартып,  Түндүк Кавказга чейинки кеңири аймакты ээлеген. Администрациялык-саясий жана башкы соода борбору Суяб шаары (Токмок шаарына жакын Ак-Бешимдин урандылары) болгон.

Батыш Түрк каганаты кулагандан кийин Кыргызстандын аймагында Түргөш каганаты (704—746) өмүр сүргөн. 746-жылы ага карлуктар кол салат. Карлуктар мамлекети көчмөн уруулардын күчтүү союзунан турган. VIII– IX кылымдарда Карлук каганаты Жети-Суу менен Тянь-Шанда өкүмдарлык кылган. Ушул учурда Түштүк Сибирде Енисейлик кыргыздардын мамлекети көтөрүлө баштаган. Уйгурлар менен 20 жылдык согуштун натыйжасында (820—841) кыргыздар аларды талкалаган. Уйгур каганатын талкалоо жана Борбор Азиянын кеңири аймактарын жеңип алуу Улуу Кыргыз каганатын түзүүгө алып келген.

Карахан каганатынын түзүлүүсү менен (X кылымдын башы XIII кылымдар) Кыргызстандын аймагында ислам маданияты жайыла баштайт. Бул болсо шаар маданиятынын, жазуунун, адабият менен тарыхтын дүркүрөп өсүүсүн шарттаган. Улуу ойчулдар Жусуп Баласагын менен Махмуд Кашгари өздөрүнүн  улуу чыгармаларын жаратышкан.

Орто Азияны Чыңгыз хан жеңип алуусу менен Чагатай улусу түзүлгөн. Алардын артынан Хайду жана Моголистан мамлекеттери пайда болгон. Моголистандын тушунда тарыхый аренага кыргыздар чыгышкан. Моголистандык тарыхчы Мухаммед Хайдар аларды “Моголистандын жапайы арстандары” деп атаган. Бул алардын аталган региондогу саясый артыкчылыгын күбөлөп турат. 

XV—XVI кылымдардын экинчи жарымында кыргыздар өздөрүнүн азыркы этникалык кебетесине келишкен жана негизинен Тянь-Шань менен Памир-Алай аймактарын ээлеп турушкан.

XVII кылымдын ортосунан баштап, XVIII кылымдын ортосуна чейин кыргыздар Жунгар хандыгынын басып кирүүсүнөн өз көз карандысыздыгын коргошкон.   

XVIII кылымдын 60-жылдарында түштүк кыргыздар, андан кийин XIX кылымдын 20-30-жылдары түндүк кыргыздар Кокон хандыгынын таасиринде калат. 
=== Орусия империясы ===
{{Негизги макала|Орусия империясы}}
[[Файл:Борбордук Азия (XX кылымдын башында).svg|thumb|XX кылымдын башында азыркы учурда Кыргызстанга таандык аймактар [[Орусия империясы|Орусия империясынын]] [[Түркстан генерал-губернаторлугу|Түркстан генерал-губернаторлугунун]] 4 облусуна кирген: Сыр-Дарыя, Жети-Суу, Фергана, Самарканд]]XVIII кылымдын аягында жана XIX кылымдын башында түндүк кыргыз уруулары Орусия менен өз алдынча мамиле түзө баштаган. 1785-жылы сарыбагыш бийи Атаке баатыр биринчи өкүлдөрүн Орусияга жөнөткөн. 1855-жылы бугу уруусу Орусиянын букаралыгын алган. Бул Кыргызстандын Россияга кошулуу процессинин башталышы эле. 1868-жылы кыргыздардын түндүк уруулары Орусияга биротоло кошулган , ал эми түштүгү [[Кокон хандыгы|Кокон хандыгына]] каршы көтөрүлүштү баскандан кийин 1876-жылы жеңип алынган.

1867-жылы Кыргызстанда Орусиянын административдик-аймактык башкаруусу иштей баштаган. Падышалыктын журт котортуучулук жана салык саясаты улуттук жана экономикалык эзүүнү күчөтүп жиберген. Орто Азия элдеринин биринчи антиколониялык козголоңу Фергана өрөөнүндө 1898-жылы Анжиян шаарында болгон.

Кошулуу процесси кыргыздардын экономикалык жана чарбалык көнүмүш турмушунун акырындап өзгөрүүсүнө алып келген. Кыргыз элинин географиясын, табиятын, тарыхы менен маданиятын окуп-үйрөнүү башталган. Бул прогрессивдүү көрүнүш эле.

==== Үркүн ====
{{Негизги макала|Үркүн}}
Бирок падышалыктын колониялык саясаты 1916-жылкы көтөрүлүшкө алып келгендиги, ал болсо [[Үркүн]] менен аяктагандыгы белгилүү.

=== Орус падышалыгынын кулашы жана үч бийликтүү мезгилдин орношу ===
{{Кошумча караңыз|Февраль революциясы}}&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot; caption=&quot;Петроград&quot;&gt;
Файл:Revolución-marzo-rusia--russianbolshevik00rossuoft.png|Революциячылар
Файл:Знаменская площадь во время февральской революции 1917 года.jpg|Знаменская аянтында
Файл:CañonesDominandoLitainaiProspektYSuPuenteMarzo1917--russiainrevolut00jone.jpg|Литейный проспектиндеги баррикада
Файл:Torn down portraits of the Tsars of Russia during the revolution.jpg|Орус падышаларынын жулунган портреттери
&lt;/gallery&gt;Эски стиль (юлиан календары) менен 1917-жылдын фебраль айындагы, [[Григориан календары|жаңы стиль (григориан календары)]] менен март айында [[Санкт-Петербург|Петроград]] жумушчуларынын жана Петроград гарнизонунун аскерлеринин бийликке каршы массалык нааразылык акциялары орус падышалыгынын кулашына жана [[Убактылуу өкмөт|Убактылуу өкмөттүн]] менен Петроград Советинин (Петросовет) кош бийлигине алып келет. Жумушчу депутаттардын Советинин Убактылуу аткаруу комитети жана [[Мамлекеттик думанын Убактылуу комитети]] менен биргелеште түзүлгөн Убактылуу өкмөт Уюштуруучу жыйын өз ишин баштагыча чейин иштеш керек болчу. Уюштуруучу жыйынга шайлоо 17-сентябрга дайындалат, кийин 25-ноябрга жылдырылган&lt;ref&gt;https://www.prlib.ru/history/619088&lt;/ref&gt;. Ал эми Кыргызстандын азыркы аймагында айтылган окуялар үч бийликтин түзүлүшүнө алып келген. Андан тышкары Февраль революциясы жөнүндө кабар угуп, [[Үркүн|Үркүндө]] өз жерлеринен Кытайга качкан кыргыздар кайтып башташат, бирок падыша убагындагы колониалдык саясаты улана берген. Үркүндө дүнүйөсүн жоготкон жана азык-түлүк кризиси менен татаалдашкан учурда кыргыздардын өлүмү чоң болгон. Андан тышкары кайткандарды орустардын тарабынан өлтүрүү учурлары да болгон. Ошентип жогоруда айтылган себептер үчүн 20 миң кайткан кыргыз мерт кеткен. 

Марттын узагында Түркстан аймагынын бардык жерлеринде падышалык бийликтин өкүлдөрүн кызматтарынан алышкан. Ошол эле учурда Советтерди түзүү кыймылы пайда болду. Жумушчу депутаттрадын Советтери Пишпекте, Токмок, Пржевальскта жана Ошто пайда болушкан. Бул алгачкы Советтерде жергиликтүү калктын өкүлдөрү аябай аз болгон же такыр болгон эмес. Орусиянын борбордук аймактарында болгондой эле бул Советтердин көпчүлүгүн меньшевиктер жана эссерлер (марксисттик эмес социалисттик партия) түзгөн.

Ошол эле учурда Убактылуу өкмөттүн комитеттери түзүлгөн, жоюлган кызматтарга комиссарлар келген. Түркстан комитетинин башында кадет (кадеттер партиясынын мүчөсү) Щепкин туруп калган. Бул комитет 1916-жылдын улуттук боштондук көтөрүлүшүн канда басуу менен айырмалангандарды Пишпек, Ош жана Пражевальск уезддеринин комиссарлары катары дайындаган.

Ошондой эле жергиликтүү калктын өздүк бийлик органдарын түзүлө баштаган. 1917-жылдын апрель айында Пишпекте Кыргыз коомдук комитети түзүлгөн, кийинчерээк андай комитеттер Кыргызстандын азыркы аймагынын түндүк шаарларында пайда болушкан. Август айында Ошто мусулман эмгектенгендердин жана чайрыкер депутаттардын Совети түзүлгөн. Ошентип үч бийликтин системасы түзүлгөн&lt;ref&gt;https://kstu.kg/fileadmin/user_upload/istorija_kyrgyzstana_9_kl.pdf&lt;/ref&gt;.

Февраль революциясы Түркстандын жергиликтүү калктын саясий активдүүлүгү жанданды: коомдук-саясий уюмдарды жана партияларды түзүлө баштады.

Май айында Пишпек уездинде [[«Букара» биримдиги|«Букара»]] кыймылы түзүлөт.

Июль айында Пишпекте [[Абдыкерим Сыдыков|Абдыкерим Сыдыковдун]] жетекчилиги астында [[&quot;Алаш&quot; партиясы|«Алаш» партиясынын]] жергиликтүү бутагы уюштурулган. Партия буржуазиялык жана демократиялык көз караштагы кыргыз жана казак интеллигенцияны бириктирген. Партияны Мамлекеттик думанын депутаты ― Ахмат Байтурсунов башкарган. Анын максаттарынын бири кыргыздар менен казактардын көз карандысыз мамлекетке биригүүсү болгон.

Кыргызстандын түштүгүндө кыргыз жана өзбек байларды, интиллегенциянын өкүлдөрүн жана ислам диниятчыларды бириктирген [[Шура-и Ислам|«Шура-и-Ислам»]] партиясынын жергиликтүү бутагы түзүлгөн. Аны Таш Кудайбергенов башкарган. Уюмдун негизги саясий талаптарынын бири Орусиянын ичинде Түркстандын улуттук-диний автономиясын түзүү болгон. Уюм [[Жеке менчик|жеке менчиктин]], анын ичинде жерге да сакталышын жактаган. Ошондой эле «Туран» партиясы Кыргызстандын азыркы аймагында жергиликтүү уюмдарын түзүп баштаган&lt;ref&gt;https://kstu.kg/fileadmin/user_upload/istorija_kyrgyzstana_9_kl.pdf&lt;/ref&gt;.

=== Кеңештер мезгили (Совет мезгили) ===
{{Негизги макала|Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз автономиялуу облусу|Кыргыз Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы}}

==== Совет бийлигинин орношу ====
{{Негизги макала|Орусиядагы жарандык согуш|Кокон автономиясы|Басмачылык}}
1917-жылдын 7-ноябрында (эски стиль менен 25 октябрь) [[Санкт-Петербург|Петроградда]] [[Кызыл гвардия|кызыл гвардиячылар]], Петроград гарнизонунун жоокерлери жана Балтика флотунун матростору [[Октябрь революциясы|куралдуу көтөрүлүшүп]] [[Убактылуу өкмөт|Убактылуу өкмөттү]] кулатышкан. Ошол күнү II Бүткүл орусиялык жумушчу жана жоокердик депутаттардын Советтеринин съезди өз ишин баштаган. «Жумушчуларга, жоокерлерге жана дыйканчыларга !» деген кайрылуусунда жерлерде бүт бийлик Жумушчу, жоокердик жана дыйканчы депутаттарга (Советтерге) өтүүсү жөнүндө жарыялашкан&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/DEKRET/IIsiezd.htm|title=Рабочим, солдатам и крестьянам|publisher=www.hist.msu.ru|accessdate=2019-07-04}}&lt;/ref&gt;. Советтерде ар түрдүү партиялардын өкүлдөрү турушкан ([[большевиктер]], [[Меньшевиктер|меньшивиктер]], эссерлер ж.б.), бирок алардын тирешесинин жыйынтыгында [[Владимир Ленин|В.И. Лениндин]] [[РКП(б)|большивисттик партиясы]] толугу менен бийликти ээлеп калган. Петрограддагы бийликти басып алуу менен [[Орусиядагы жарандык согуш|Орусияда 1923-жылга чейин созулган жарандык согуш]] башталат.

Кыргызстандын аймагында 1917-жылдын ноябрында [[Сүлүктү|Сүлүктүнүн]] шахтёрлору биринчилер болуп совет бийлигин жарыялашкан. Ушул эле айында ал [[Кызыл-Кыя|Кызыл-Кыяда]], [[Талас (шаар)|Дмитриевкада]] (1944-жылдан Талас) орнойт.

1918-жылдын январь айында [[Орусия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасы|жаңы Орусиянын]] мамлекеттик түзүлүшүн аныктоо үчүн Уюштуруучу жыйыны (1917-жылдын ноябрында шайланган) чакырылган. Ал жыйындагы көпчүлүктү түзгөн большевиктерге каршы депутаттар большевиктер сунуштаган ''Эмгектенген жана эксплуатацияланган элдин укуктарынын декларациясын'' кароодон баш тартышкан. Анда большевиктердин тарабынан жыйын таркатылып, 1918-жылдын 18-январында III Бүткүл орусиялык Советтердин съездинде жогоруда айтылган Декларациясы ― Орусиянын жаңы мамлекеттик түзүлүшүнүн негиздерин мыйзамдуу түрдө бекиткен, Октябрь социалисттик революциясынын жетишкендиктерин бекемдеген жана совет бийлигинин милдеттерин аныктаган конституциялык акт бекитилген. Декларацияда Советтик Орусия Республикасы эркин улуттардын эркин биримдигинин негизинде, советтик улуттук республикалардын федерациясы катары түзүлүп, ар бир улуттун жумушчулары менен дыйкандарына өз советтик съездинде өз алдынча чечим кабыл алууга: алар федералдык өкмөткө катышууну каалашатбы жана кандай негизинде федералдык өкмөттө жана калган федералдык советтик мекемелерине катышканга даяр экенин укуктуу деп айтылат&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://kuznetsov.ucoz.org/books/sovetskie_konstitucii_1.pdf|title=Советские конституции. Хрестоматия. В 4 частях. Часть 1. Первые советские республики, 1918-1922 гг.|accessdate=2019-07-14}}&lt;/ref&gt;. 
&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot;&gt;
Файл:Congress of Soviets (1917).jpg|II Бүткүл орусиялык жумушчу жана жоокердик депутаттардын Советтеринин съезди. Петроград. 7 ноябрь 1917-жылы
Файл:19180118-lenin sitzung konstituante taurisches palais petrograd.jpg|Уюштурчу жыйын. Петроград. 18 январь 1918-жылы
Файл:Negotiations with basmachs Fergana, 1921.jpg|Басмачылар менен сүйлөшүү. Фергана. 1921-жылы
&lt;/gallery&gt;
1918-жылдын 14-январында [[Бишкек|Пишпектин]] Советинде большевиктер жеңип Петроград жана Ташкенттин борбордук бийлигине кошулушуна токтом кабыл алышкан. Советтин төрагасы катары большевик  [[Швец-Базарный, Григорий Иванович|Г.И. Швец-Базарный]] шайланат&lt;ref&gt;{{Книга|автор=|заглавие=Советский Киргизстан в документах. 1917—1967|ответственный=|издание=|место=Фрунзе|издательство=|год=1983|страницы=30—31|страниц=460|isbn=|isbn2=}}&lt;/ref&gt;. Январь айында Ошто. Май айында [[Каракол|Пржевальскка]] [[Алмата|Верный]] шаарынан келген кызыл гвардиячылардын колдосуу менен Совет бийлиги орногон, июнь айында Нарында. Ошентип, 1918-жылдын жайына карата азыркы Кыргызстандын аймагында кан төгүлбөй совет бийлиги орногон&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Чотонов Усеналы, Досбол Нур уулу|заглавие=История Отечества|ответственный=|издание=|место=Бишкек|издательство=|год=2009|страницы=154|страниц=344|isbn=978-9967-428-81-2|isbn2=}}&lt;/ref&gt;.

1918-жылдын 30-апрелинде V Түркстандык Советтердин съездинде мурдагы Түркстан крайында (1886-жылына чейин Түркстан генерал-губернаторлугу) ОСФСРдин курамында [[Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Түркстан Советтик Республикасы]] жарыяланган.

1918-жылдын 7-декабрында калкы негизинен бай орус дыйкандарынан турган [[Беловодское (Москва району)|Беловодское айылында]] Петроградтын бийлигине каршы козголоң көтөрүшөт. Козголоңду сол эсерлердин партиясынын өкүлү башкарган. Козголоңду басыш үчүн Жети-Суу облусунун аскердик комиссары Л.П. Емелев 1-чи Пишпектин советтик полкун ([[Логвиненко Яков Никифорович|Я. Н. Логвиненконун]] буйрук астыгында) жөнөтөт. 26-декабрында Беловодское айылы басылган.

==== Кыргыз мамлекеттүүлүгүнө жол ====
[[Файл:БорбордукАзия1922.svg|thumb|Борбордук Азия 1920-жылдан 1924-жылдын октябрь айына чейин (улуттук-мамлекеттик бөлүштүрүшүнө чейин).Чек аралары өзгөрбөй Хорезм Элдик Советтик Республикасы (Хорезм ЭСР) Хорезм ССРине 1923-жылы жана Бухара ЭСР Бухара ССРине 1924-жылдын 19 сентябрында айланат. [[Кыргыз Автономиялуу Социалисттик Советтик Республикасы (1920—1925)|Кыргыз АССР]] — Казак АССРдин 1920-1925-жылдарындагы аталышы. Кыргыздардын автономиясы (1924-жылдан) 1925-жылга чейин «Кара-Кыргыз» деп аталган]]
Түркстан АССРдин партиялык жана советтик уюмдарында Орто Азиянын улуттук-аймактык бөлүштүрүшү маселеси 1920-жылдан тарта көтөрүлө баштаган. 1921-жылы Түркстан АССРдин курамында ''Тоолуу Кыргыз облусун'' түзүү жөнүндө маселе көтөрүлгөн, бирок бул маселе чечилген эмес. 1922-жылдын мартында  [[Жусуп Абдрахманов]], [[Ишеналы Арабаев|Ишеналы Арабаев,]] [[Абдыкерим Сыдыков|Абдыкерим Сыдыковдун]] жүзүндөгү кыргыз интеллигенция кыргыз калкы бар уезддерди Тоолуу Кыргыз облусуна бөлүп чыгарууну кайрадан сунуштады. 25-мартта Түркстан компартиясынын Борбордук комитетинин (БК) секретариаты Түркстан Республикасынын курамында ушундай аталыштагы аймакты түзүү жөнүндө чечим кабыл алган. Эртеси күнү Түркстан АССРдин Борбордук аткаруу комитетинин (БАК) кичи Президиуму Пишпек, Каракол, Нарын жана Аулие-Ата уездинин тоолу аймактарынын курамында, административдик борбору [[Кочкор (айыл)|Кочкор кыштагында]] түзүү жөнүндө токтомду бекитти. Түштүктө жашаган кыргыздар тууралу маселе ачык бойдон калды. Бирок, улутчулдук жана уруулук мүнөздөгү ар кандай топторунун ортосунда башталган пикир келишпестиктер Пишпектеги 1922-жылдын 4-июнуна белгиленген уюштуруу съездин [[Иосиф Сталин|Сталиндин]] түз буйругу менен тарашына алып келген. 1922-жылдын декабрында большевиктердин Орусиялык комунисттик партиясынын ((б)ОКП) БКсы Тоолуу Кыргыз облусун түзүү боюнча мурда кабыл алынган бардык документтерди мыйзамсыз деп жарыялап, съезддин чакырылышынын демилгечилерин буржуазиялык улутчулдукка жана контрреволюциялык ишмердүүлүккө айыптаган&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://kghistory.akipress.org/unews/un_post:1689|title=На пути возрождения кыргызской государственности|author=akipress|publisher=http://kghistory.akipress.org|lang=ru|accessdate=2019-08-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://cyberpedia.su/6x9bae.html|title=Попытка создания Горной Кыргызской области. — КиберПедия|publisher=cyberpedia.su|accessdate=2019-08-02}}&lt;/ref&gt;.

1924-жылдын январь айында XII Бүткүл түркстандык Советтердин съездинде кыргыз (ал учурда кара-кыргыз) делегаттары (б)ОКП БКсына жана СССР БАКнын улуттар Советине Түркстандын партиясынын жана өкмөтүнүн башкаруу аппараты жалпы саны бир миллионго чейин болгон дагы бир улуттун ― кара-кыргыздардын өзгөчөлүктөрүн билбейт жана эске албайт деген кат менен кайрылшат. Кайсак-кыргыз (казак) менен кара-кыргыздын тили, чарба жүргүзүү жана жашоосу окшош болгондуктан, европалыктар аларды бир улут катары эсептешет жана Түркстандын кээ бир башкаруучулары аларды бир улутка бириктирүүгө аракет кылышат деп катта айтылат. Ал катты төмөнкү талаптар менен аякташат:

# кара-кыргыздарды башка улуттар (өзбектер, түркмөндөр, тажиктер, кайсак-кыргыздар) менен бир катарда эгемендүү улут катары таануу;
# Түркстандын партиялык жана мамлекеттик бийлигинин органдарында кара-кыргыз жумушчуларынын өкүлдөрүнүн жоктугун эске алуу менен аларды социалдык-класстык таандыктыгын эске алуу менен жогоруда аталган органдарына өткөрүү;
# кара-кыргыздардын арасында алардын эне тилинде маданий-агартуу иштери үчүн мамлекеттик каражаттарды биринчи кезекте окуу китептерин жана окуу куралдарын чыгарууга бөлүү.

Ошол эле жылдын 24-апрелинде (б)ОКП БКнын Ортоазиялык бюросу «Орто Азия республикаларынын (Түркстан, Бухара, Хорезм) улуттук бөлүштүрүшү жөнүндө» токтом кабыл алган. Белгилеп кеткенде ал учурда планданган Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун кайсы республикасынын курамына кириши маселеси ачык турган&lt;ref&gt;https://cyberleninka.ru/article/n/prosvetiteli-i-sozdanie-avtonomnoy-oblasti-kyrgyzov&lt;/ref&gt;. Даярдык иштери сентябрь айында аяктады. 1924-жылдын 16-сентябрында [[Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Түркстан АССРнин]] Борбордук аткаруу комитетинин (БАК) кезексиз сессиясы Орто Азияны улуттук-мамлекеттик бөлүштүрүшү жөнүндө токтом кабыл алган. Бул токтом 1924-жылы 14-октябрда Бүткүл орусиялык борбордук аткаруу комитетинин (БОБАК) 2-сессиясында бекитилген. Ошону менен Кара-Кыргыз автономиялуу облусу (1925-жылдын майында Кыргыз автономиялуу облусуна аталышы өзгөртүлөт) ОСФСРдин курамында түзүлгөн&lt;ref name=&quot;bse&quot;&gt;{{книга|автор=|заглавие=Большая советская энциклопедия|издание=2-е изд|место=М.|издательство=БСЭ|год=1949—1960|том=29|страницы=293|ответственный=|страниц=|isbn=|isbn2=}}&lt;/ref&gt;. 

&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot; caption=&quot;Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн башында турган адамдардын бирлери&quot;&gt;
Файл:Иманалы Айдарбеков.jpg|[[Иманалы Айдарбеков]] (1884―1938)
Файл:KG029-14.jpg|[[Абдыкерим Сыдыков]] (1889— 1938)
Файл:Ишеналы Арабаев.jpg|[[Ишеналы Арабаев]] (1882―1933)
Файл:KG030-14.jpg|[[Абдыкадыр Орозбеков]] (1889―1938)
Файл:J abdrahmanov.jpg|[[Жусуп Абдрахманов]] (1901―1938)
Файл:Баялы Исакеев.jpg|[[Баялы Исакеев]] (1897―1938) 
&lt;/gallery&gt;
Орусиядагы [[Октябрь революциясы]], социалисттик түзүлүштү орнотуу, элдердин өзүн өзү аныктоо укугу жана СССРдин түзүлүшү Кыргызстандын тарыхындагы тарыхый бурулуш тап болгон.

[[Кыргыз автономиялуу облусу|Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун]] түзүлүүсү менен советтик түрүндөгү кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн өнүгүүсү башталган, бул болсо саясый татаалдашуусуз 1991-жылы толук эгемендик алууга мүмкүндүк берди.

==== Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн кийинки өнүгүүсү ====
[[Файл:Кыргыз АССР (аймактар 1926-1928).png|thumb|Кыргыз АССРдин 1926-1928 жж. болгон кантондорго бөлүнүшү. 1930-жылда кантондорго бөлүнүү жоюлган.]]

==== Кыргыз ССР ====
Социализм доору Кыргызстанды кайра жаратып, аны индустриалдык-агрардык өлкөгө айландырды. Көп тармактуу өнөр жайы, курулуш индустриясы жана курулуш, транспорт, байланыш, техникалык жабдылган айыл чарбасы, соода-сатык жана кызмат көрсөтүүнүн башка түрлөрү республиканын бирдиктүү эл чарба комплексинин органикалык курамдык бөлүктөрү болуп калды. Эмгек ресурстарын жайгаштыруу көйгөйү жалпысынан ийгиликтүү чечилип, элдин жашоо-турмушунун материалдык деңгээли жогорулаган.    

Өзгөчө отун-энергетика комплекси өнүккөн, 80-жылдарда көмүр өнөр жайынын үлүшүнө Орто Азияда өндүрүлгөн көмүрдүн 40%ына чейини туура келген. Энергетика комплекси, түстүү металлургия ийгиликтүү өнүккөн. Анда негизги орунду сурьма, сымап, чанда кездешүүчү жана башка түстүү металлдар ээлеген. Кадамжай комбинатынын сурьмасы эл аралык базарда сапаттын үлгүсү болгон. Хайдаркан сымап комбинатынын өндүрүмдөрү дүйнөнүн 40тан ашык өлкөсүнө жөнөтүлүп турган. Айыл чарбасында жетектөөчү ролду мал чарбасы ойногон. Кыргызстан кой чарбасынын азык-түлүктөрүн өндүрүүнүн абсолюттук көрсөткүчтөрү боюнча СССРде үчүнчү орунда турган, алдыда ОСФСР менен Казакстан гана болгон.

Өндүрүлгөн улуттук кирешенин өнүгүү темпи боюнча Кыргызстан Украина, Казакстан, Литва, Молдова, Түркмөнстан жана Эстония сыяктуу союздук республикалардан алдыга кеткен. Шаарлар жана калктуу пункттар пайда болуп жана көрктөндүрүлүп турган, ал эми илимий-техникалык революция индустриалдык өнүгүүнүн гана эмес, ошондой эле социалдык маанидеги да элемент болуп калган.

Улуу Ата мекендик согушта Кыргызстандын эли да өзүнүн татыктуу салымын кошкондугун белгилей кетүү керек, кан майданга 360 миң кыргызстандык жөнөтүлгөн. Алар баатырларча салгылашкан, 73ү Советтер Союзунун Баатыры наамына татыктуу болуп, 21и үчүнчү даражадагы Даңк ордени менен сыйланган. Кыргызстан өлкөнүн бирдиктүү аскердик-чарбалык организминин ишенимдүү бастиону болуп калды. Эвакуацияланган ишканалар калыбына гана келтирилбестен, ошондой эле өзүнүн өндүрүштүк кубатын кеңейтишкен.

Маданий курулуштун башкы багыттарынын бири сабатсыздыкты жоюу, билим берүүнүн жаңы системасын түзүү болуп калды, квалификациялуу кадрларды даярдаган жождор жана орто-атайын окуу жайлары ийгиликтүү иштеп жатты. Илимдин калыптануусунда жана өнүгүүсүндө СССР ИАсынын Кыргыз филиалы (1943) чоң роль ойноду, ал 1954-жылдын декабрында республиканын Илимдер академиясы деген статус алган.

Улуттук кесипкөй адабият кыргыз тилинде жазуунун түзүлүшү менен башталган. Улуттук жана дүйнөлүк адабиятта өзгөчө орун Чыңгыз Айтматовго таандык, анын чыгармалары дүйнө элдеринин 80ден ашык тилдерине которулган. Профессионал кыргыз искусствосу: театр, музыка, көркөм сүрөт жана кинематография да ийгиликтүү өнүктү. 

Талашсыз жакшы жактары менен бирге совет мезгили тоталитардык режимдин көптөгөн адам тагдырларын трагедияга кептеген терс көрүнүштөрү менен да тарыхта калды. 

1990-ж. Жалган Куран айында СССР Эл депутаттарынын 3-съезди өлкөдө [[Президенттик бийлик|Президенттик бийликти]] белгилеген. Президенттик бийлик өлкөдө өкмөттүн ишмердигин аныктаган жана анын ишин көзөмөлдөгөн. [[Мыйзам чыгаруу бийлиги|Мыйзам чыгаруучу]] жана [[Сот бийлиги|сот бийликтеринин]] иштерин эл чарбасын башкарууну, бюджеттик-финансылык системаны, эмгекке акы төлөө жана баалардын аныкталышын, мыйзамдардын аткарылышын көзөмөлдөгөн. СССРде президенттик башкаруунун киргизилиши менен [[Казакстан|Казакстанда]], [[Өзбекстан|Өзбекстанда]] ж. б. бир катар союздук республикаларда президенттик башкаруу киргизилген. 1990-ж. 27 Тогуз айда [[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз ССР]] Жогорку Советинин сессиясында альтернативалуу негизде [[Аскар Акаев]] Кыргыз Республикасынын тунгуч Президенти болуп шайланган.1990-ж. 15 Бештин айында Кыргыз ССР Жогорку Советинде “Кыргыз Республикасынын мамлекеттик эгемендүүлүгү жөнүндөгү” Декларация кабыл алынып, Кыргызстан Советтер Союзунун курамындагы эгемен өлкө катары жарыяланган. 1991-ж. 22 Үчтүн айында Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин 3-сессиясында “Кыргыз Республикасынын Министрлер кабинети жөнүндө” мыйзам иштелип чыккан. Мыйзам боюнча биринчи жолу Президенттин, вице-президенттин кызматтары киргизилип, жергиликтүү бийлик органдарынын милдеттери, укуктук негиздери такталган. 1991-ж. 5 Бирдин айында республиканын борбор шаарынын тарыхый аты кабылына келтирилип, [[Бишкек (түшүнүк)|Фрунзе шаарына]] кайрадан [[Бишкек (шаар)|Бишкек]] деген баштапкы аты берилген. 1991-ж. 8 Бугу айда Кыргыз ССРинин Жогорку Совети республиканын жаңы [[Конституция]]сынын долбоорун иштеп чыгуу боюнча комиссиянын курамын бекиткен. 1991-ж. 19 Чын Куран айда “Жер реформасы жөнүндө” мыйзам кабыл алган. 

=== Эгемендүү Кыргызстан ===
Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинде 1991-ж. 31 Баш Оонада “Мамлекеттик көз карандысыздыгы жөнүндө” Декларация кабыл алынып, Кыргыз Республикасы көз карандысыз, эгемендүү демократиялык мамлекет катары салтанаттуу жарыяланган. Көз каранды эместиктин шартында 1991-ж. 12 Тогуз айда Аскар Акаев жалпы элдик шайлоодо Кыргыз Республикасынын Президенти болуп шайланган. Кыргыз Республикасынын Президентинин Указы менен 1991-ж. 20 Тогуз айда Мамлекеттик коопсуздук жоюлуп, анын ордуна Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитети, ал эми 3 Бештин айында [[Кыргыз Республикасынын Улуттук Гвардиясы]] түзүлгөн. 1991-ж. 8 Бештин айында Минск шаарына жакын Беловеж токоюндагы өкмөттүк резиденциясында Беларусь Республикасы, Россия Федерациясы жана Украина Көз каранды эмес Мамлекеттердин шериктештигин түзүү жөнүндөгү келишимге кол коюшат. 1991-ж. 21 Бештин айында [[Алматы|Алматыда]] [[Беларусия|Беларусь]], [[Орусия]], [[Украина]], [[Азербайжан]], [[Армения]], [[Казакстан]], Кыргызстан, [[Молдавия]], [[Тажикстан]], [[Түркстан]] жана [[Өзбекстан]] [[КМШ]] түзүү келишимине кол коюшкан. 25 Бештин айында [[М. С. Горбачев]] СССРдин жоюлгандыгына байланыштуу СССРдин Президентинин милдетин аткарууну токтоткондугун билдирген.

1991-жылдан баштап, СССР кыйрагандан кийин кыргыз элинин көп кылымдык тарыхында жаңы барак ачылган. 31-августта Кыргызстан өзүн эгемен мамлекет деп жарыялады жана реформалоо этабы башталды. КПССтин мурдагы тоталитардык-авторитардык режими авторитардык-демократиялык режим менен алмаштырылды. Демократиялык башкаруу принциптери киргизилип, жалпы элдик (мамлекеттик) деп аталган менчиктин ордуна жеке менчикке артыкчылык берилүү менен менчиктин ар түрдүү формалары киргизилди. Пландык экономика базар экономикасына алмашты, мурда социалдык бир түрдүү коом тез эле дифференциялашып калды. Коммунисттик идеология буржуазиялык-либералдык идеологияга жол берип, жамааттык аң-сезим жекече индивидуалдуулук менен четке сүрүлдү.

Коомдук-саясый жагынан республика мамлекеттүүлүктүн бардык атрибуттарына ээ болду, дүйнөлүк коомчулуктун тең укуктуу мүчөсү болуп калды. Бирок мурдагы СССРдин чарбалык байланыштарынын үзүлүп калышы республиканын социалдык-экономикалык абалына терс таасирин тийгизди. Инфляциялык процесстин күчөп кеткендигине байланыштуу 1993-жылы улуттук валюта (сом) киргизилген. Бул өлкөгө өз алдынча каржылык жана акча-насыя саясатын жүргүзүүгө мүмкүндүк берди. Ошол эле жылы эгемен Кыргызстандын биринчи Конституциясы кабыл алынат. Бирок базар экономикасынын реформаларынын чийкилиги мамлекеттик бюджеттин өтө таңсыктыгына алып келди да, республика агрардык-индустриалдык өлкө болуп калды, ал эми калктын жарымына жакыны өтө жакырданып кетти.

Коррупциянын өтө күчөп кетиши, коомдун тез дифференциялашуусу, криминалдашуу, бийликтин авторитаризми Кыргызстанды иштеп жаткан режимди эки ирет кулатууга (2005-жылдын 24-мартында жана 2010-жылдын 7-апрелинде) алып келди. Өткөөл убактылуу өкмөттөн кийин Кыргызстанда парламенттик республика орнотулуп, Жогорку Кеңешке кеңири ыйгарым укуктар берилген.
[[Файл:Supranational PostSoviet Bodies-ky.svg|thumb|Кыргызстан постсоветтик мейкиндиктеги уюмдарда]]
Татаал социалдык-экономикалык кырдаалдын айынан Кыргызстан көп вектордуу саясат жүргүзгөнгө аргасыз. Ал республикага инвестицияларды алып келүү максатында зарыл карым-катыштарды түзүп келет. Ал Бириккен Улуттар Уюмуна (БУУ), Дүйнөлүк Соода Уюмуна (ДСУ), Европадагы Коопсуздук жана Кызматташтык боюнча Уюмуна (ЕККУ), ЮНЕСКОго, Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигине (КМШ), Жамааттык Коопсуздук жөнүндө Келишим Уюмуна (ЖККУ), Шанхай Кызматташтык Уюмуна (ШКУ), Ислам Кызматташуу Уюмуна (ИКУ), Экономикалык Кызматташтык Уюмуна (ЭКУ), Түрк  тилдүү мамлекеттердин Кызматташтыгынын Кеңешине (ТМКК) мүчө болду, Бажы союзуна, Евразиялык экономикалык коомдоштукка интеграцияланууга кадам таштап, жакынкы эле эмес, алыскы да чет өлкөлөр менен байланыштарды жөнгө салууда.   

Демократиялашуу процессинин аркасында эгемен Кыргызстандын руханий турмушунда да маанилүү өзгөрүүлөр болуп өттү. Ушуга байланыштуу аны базар мамилелерине ыңгайлаштыруу үчүн билим берүү чөйрөсүндө бир катар мыйзамдар кабыл алынууда. Экономикалык кризистин кесепеттери илимий мекемелердин иштерине да терс таасирин тийгизди. Бирок, алар, анын ичинде Илимдер академиясы да ушул татаал шарттарга ыңгайлашууга жана илимди өнүктүрүүнүн артыкчылыктуу багыттарын илгерилетүүгө аракетин аяган жок. Коомдун руханий кайра жаралуусу үчүн маданий мураска, атап айтсак, оозеки эл чыгармачылыгынын шедеври — “Манас” эпосуна аяр мамиле жасоо зор мааниге ээ.    

Бирок терс көрүнүштөр дээрлик эл аралык уюмдардын демөөрчүлүгүнүн эсебинен жансактап жаткан маданият чөйрөсүнө өзгөчө залакасын тийгизгенин белгилебей коюуга болбойт. Бирок белгилүү кыйынчылыктарга карабастан, мамлекет анын ченемдик-укуктук базасын түзүү боюнча бир катар чараларды көрдү.

== География ==
{{main|Кыргызстандын географиясы}}
[[File:Kyrgyzstan Topography.png|thumb|left|Кыргызстандын топографиясы]]
=== Жайгашкан жери ===
Кыргызстандын деңизге чыга турчу жери жок. Толугу менен Түндүк жана Чыгыш [[Жарым шарлар|жарым шарларында]] жайгашкан, түндук кеңдигинин 39°11′—43°16′ жана чыгыш узундугунун 69°15′—80°18′ аралыгында&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/v/prirodno-geograficheskie-i-bioklimaticheskie-osobennosti-gornyh-territoriy-kyrgyzstana|title=Кыргызстандын тоолу аймактарынын табигый-географиялык жана биоклиматикалык өзгөчүлүктөрү{{oq|ru|Природно-географические и биоклиматические особенности горных территорий Кыргызстана}}|lang=ru|website=|date=2011|publisher=Ульяновсктогу медико-биологиялык журнал|pages=60 б|author=Шаназаров А.С., Айсаева Ш.Ю., Глушкова М.Ю.}}&lt;/ref&gt;. Өлкөнүн чыгышттан батышка карай 900 км, түндүктөн түштүккө карай 410 км созулат&lt;ref&gt;Смирнов Ю. Н. Архитектурное формирование природно-антропогенной среды Киргизии // Аналитика культурологии. — 2015. — № 2 (32). — С. 144.&lt;/ref&gt;. Түндүктө [[Казакстан]], батышта жана түштүк-батышта [[Өзбекстан]], түштүк-батышта [[Тажикстан]] жана чыгышта [[Кытай]] менен чектешет.

=== Мамлекеттик чек ара ===
Мамлекеттик чек аранын жалпы узундугу 4675,17 км түзөт. Анын ичинен: 1241,58 км — Казакстан менен, 1378,44 км — Өзбекстан менен, 970,8 км — Тажикстан менен, 1084,35 км — Кытай менен. Аны менен чек аранын 823,04 км аныкталган эмес: Өзбекстан менен ― 371,34 км жана Тажикстан менен — 451,7 км. Ошентип, Өзбекстан менен чек аранын жалпы узундугунан 1007,1 км такталган же 73,1 %, Тажикстан менен — 519,1 км же 53,4 %&lt;ref&gt;https://cyberleninka.ru/article/n/gosudarstvennye-granitsy-kyrgyzstana/viewer&lt;/ref&gt;. Мамлекеттик чек ара негизи [[Тоо кыры|тоолордун кырларынан]] жана [[Дарыя|дарыялар]] менен өтөт.

Кыргызстанда Өзбекстандын [[Сох]], Шахимардан, Чоң Кара-Калча, Таш-Дөбө жана Тажикстандын Ворух, Батыш Калача&lt;ref&gt;https://ru.sputnik.kg/columnists/20180221/1037847693/moskvich-uzbekskoe-selo-kyrgyzstan.html&lt;/ref&gt; деген анклавтары бар. Ошондой эле [[Баргана өрөөнү|баргана (фергана) өрөөнүндө]] Өзбекстандын аймагы менен курчалган Кыргызстандын эксклавы ― [[Барак айылы]] бар&lt;ref&gt;https://www.azattyk.org/a/kyrgyzstan_uzbekstan_barak/29434656.html&lt;/ref&gt;. Талаш тилкелеринде улам чыр-чатактар болууда, алар кээ бир учурларда куралдуу кагылышууга да алып келет&lt;ref&gt;https://sputnik.kg/politics/20190828/1045547323/kyrgyzstanda-kancha-talash-tilke-bar.html&lt;/ref&gt;. Акыркы эң ири куралдуу жаңжал ― [[Кыргызстан менен Тажикстандын чек арасындагы куралдуу кагылыш (2021)|2021-жылы 28-апрелден 1-майга чейин Кыргызстан менен Тажикстандын ортосунда болгон]]&lt;ref&gt;https://www.azattyk.org/a/31233250.html&lt;/ref&gt;.

=== Рельеф ===
{{Негизги макала|Теңир-Тоо|Памир-Алай}}

Кыргызстандын аймагынын 3/4 бөлүгүн [[Тоо|тоолор]] ээлейт. Өлкөүн аймагы эки тоо системаларынын айланасында жайгашкан. Түндүк-чыгыш бөлүгү Ала-Тоого (башка аталышы Теңир-Тоо) кирет, түштүк-батыш тарабы ― [[Алай кырка тоосу|Памир-Алай]] тоолоруна карайт. Республиканын бардык аймагы деңиз деңгээлинен 401 м жогору бийиктикте жайгашкан. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги 2750 м. Кыргызстандын жарымынан көбүрөөгү 1000 метрден 3000 метрге чейин жана болжол менен үчтөн бири — 3000 метрден 4000 метрге чейинки бийиктикте жайгашкан. Бийиктиги 7439 м түзгөн [[Жеңиш чокусу]] Кыргызстандын эң бийик жери, ошондой эле дүйнөнүн эң эле түндүк тарабындагы жети миң метрге жеткен чоку. Чыгышта Теңир-Тоонун негизги тоо кырлары басымдуу тоо кырын түзүп, Меридиандык тоо кырынын районунда жакындашып кетет. Кытай жана Казакстан менен чектешкен жерде Жеңиш чокусу (7439 м) жана [[Хан-Теңири]] (7010 м же муз катмарын эсептебегенде 6995 м) көтөрүлүп турат&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын географиясы - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/|website = Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-01-30|lang = ru}}&lt;/ref&gt;. Кыргызстандын батыш тарабы Батыш Теңир-Тоодо жатат. Анын маанилүү [[Орография|орографиялык]] элементтери:

* [[Талас өрөөнү]];
* [[Талас Ала-Тоосу|Талас Ала-Тоо]];
* [[Чаткал кырка тоосу|Чаткал тоо кыркасы]].

Түштүктө [[Түркстан кырка тоосу|Түркстан тоо кыркасынын]] түндүк жантаймасы, [[Алай тоо кыркасы]], [[Алай өрөөнү]] жана [[Памир|Памирдин]] түндүк чети болгон [[Чоң-Алай тоо кыркасы|Чоң-Алай тоо кыркасынын]] түндүк жантаймасы Кыргызстанга карайт. Чоң-Алай тоо кыркасынын эң бийик жери ошондой эле Кыргызстандын бийиктиги боюнча экинчи жери ― [[Ленин чокусу]] (7134 м). Түштүк-батышта Фергана өрөөнүнүн түндүк, чыгыш жана түштүк чет жактары Кыргызстанга карайт.

Кыргызстандын башкы орографикалык элементтери:

* [[Ак-Шыйрак тоо кыркасы]];
* [[Какшаал-Тоо системасы|Какшаал-Тоо]];
* [[Күнгөй Ала-Тоо]];
* [[Тескей Ала-Тоо]];
* [[Кыргыз Ала-Тоо]];
* [[Баргана тоо кыркасы|Фергана тоо кыркасы]].
Республиканын эң жапыз жери — 401 метр [[Кулунду, Лейлек району|Кулунду айылына]] жакын жерде жайгашкан.
=== Климат ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын климаты}}
[[Файл:Paraskliima.svg|thumb|Кескин континенттик климат [[Мелүүн климат|мелүүн климатынын]] түрү (картада жашыл түсү менен белгиленген). Б.П. Алисовдун классификациясы боюнча]]Кыргызстанда кескин континенттик, кургакчылыкка учурай турган [[климат]], аны бийик тоолу рельефинен булут каптыгандык менен [[жаан-чачын]] артыганы бир аз жумшартат. Мындай болушуна үч фактор себептүү: Тундүк жарым шарында, [[Евразия|Евразиянын]] борборунда жайгашкандыгы, олуттуу суу жайларынан алыстыгы жана [[Чөл|чөлдөрдүн]] жакындыгы&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.kg.undp.org/content/kyrgyzstan/ru/home/library/environment_energy/climate-profile-of-the-kyrgyz-republic.html|title=Кыргыз Республикасынын климаттык профили|publisher=Кыргыз Республикасындагы БУУнун Өнүктүрүү программасы|lang=ru|accessdate=}}&lt;/ref&gt;.

=== Суу ресурстары ===

==== Мөңгүлөр ====
Кыргызстандын [[Мөңгү|мөңгүлөрү]] жалаң эле республиканын тузсуз суунун кампсасы эмес, жалпы Борбордук Азиянын кампасы. Мөңгүлөрдүн эриген суулары дырыялардын башкы булагы. Өлкө аймагынын 4 % (8 миң км² жакын) жайгашкан 8 миңге жакын мөңгү бар, кар эрибей жаткан жерлер менен өлкө аймагынын 40,5 % (81 миң км² жакын) түзүшөт. Бул Кавказ менен Альп тоолордун мөңгүлөрүнүн чогу эсептелген аянтынан ашат. Мөңгүлөрдө 650 км³ суу муз түрүндө сакталып турат&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын мөңгүлөрү|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|website = Кыргызстан тууралу маалымат порталы, Кыргызстандын жана саякатчылыктын кабарлары}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Кыргызстандын мөңгүлөрү, Кыргызстандын табияты, Кыргызстан тууралу кызыктуу фактылар|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com}}&lt;/ref&gt;. Андан тышкары мөңгүлөр Кыргызстандын электроэнергетикалык коопсуздугунун башаты ― 2019-жылда электроэнергиясынын 92 % ГЭСтерде өндүрүлгөн&lt;ref&gt;http://www.stat.kg/kg/news/osnovnye-pokazateli-raboty-elektroenergetiki-kyrgyzskoj-respubliki-v-2019-godu/&lt;/ref&gt;.
==== Дарыялар ====
[[Файл:Aral Sea watershed.png|thumb|Арал деңизи жана анын бассейни. Сары түсү менен Сыр-Дарыянын бассейни белгиленген]]Кыргызстанда 30 миңге жакын [[дарыя]]&lt;ref name= ККСМ&gt;{{cite web|url=http://stat.kg/media/publicationarchive/6845b0b4-f860-468e-aa05-b5d47d4f6ac4.pdf|title=&quot;Кыргызстан&quot; кыскача статистикалык маалымдамасы|publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|year=2018}}&lt;/ref&gt;. Алардын жалпы узундугу болжол менен 150 миң км, башка маалыматтар боюнча — 35 миң км. Бардык ири дарыялар тоолордун бийиктигинде башталат, негизи мөңгүлөрдүн жана карлардын эриген суулары менен азыгышат. Республиканын рельефи үчүн дарыянын тоолу жана түзөң бөлүктөрү бар.

Дарыя системаларынын көпчүлүгү [[Арал деңизи|Арал]] бассейнине таандык. Башкача айтканда Борбордук Азиянын ири дарыясынын бирине — Сыр-Дарыяга ([[Аму-Дарыя]] менен Арал деңизине ага турган дарыя). [[Чүй]] жана [[Талас дарыя|Талас]] дарыяларынын бассейндери Арал бассейнине таандыгы менен, өз сууларын негизги суу артерияларына жеткизбейт ([[Моюн-Кум|Моюн-Кум чөлүндө]] кургап кетишет). Республикасынын түштүк-чыгыш аймагы Тарим дарыянын (Батыш Кытайдын суу артериясы) агымы пайда болуш аймагы. [[Каркыра дарыясы|Каркыра дарыянын]] бассейни [[Балкаш|Балкаш көлүнүн]] бассейнине таандык.

[[Чоң Нарын|Чоң]] жана [[Кичи Нарын|Кичи Нарындын]] биригүүсү менен республиканын эң ири дарыясы — [[Нарын дарыясы|Нарын]] жаралат. Сыр-Дарыянын негизги түзүүчүсү, ошондуктан Аралдын бассейнине таандык. Республиканын аймагындагы узундугу 535 км түзөт, бассейндин аянты — 53 700 км².
[[Файл:Karakol Valley.jpg|left|thumb|Каракол капчыгайы. 2008-жылдын август айы]]
Кыргызстанда эки гидрологиялык чөйрө: агымдын пайда болуш чөйрөсү жана агымдын таралыш чөйрөсү. Агымдын пайда болуш чөйрөсү республиканын 87 % камтыйт, агымдын таралыш чөйрөсү — 13 %. Ири дарыялардын таралыш чөйрөсүнүн чоң бөлүгү Кыргызстандын тышында жайгашкан. Таралыш чөйрөсү тоо жантаймаларына караганда жаан-чачындын бир кыйла аздыгы жана тез [[буулануу]] менен мүнөздөлөт. Ошондуктан жердин үстундөгү агымдар пайда болушу чектелген, кээ жерлерде жок. Андан тышкары тоолордо жаралган агымдар бул жерлерден өтүп жерге сиңип кетет жана сугарууга алынат. Тоо астындагы түзөң жерлерде [[Жер астындагы суулар|жер астындагы суу]] чыккан аймагы пайда болот, ошондой суулар көптөгөн дарыяларды кошумча толтуршат. Жер астындагы суулардын чыгышы майда агымдарын негиздешет, аларды тунук суусу үчүн «''кара суу''» деп аташат.

Агым режими боюнча  Кыргызстандын дарыялары тянь-шань жана алтай типтерге киришет. Биринчи типтеги дарыялар негизи кар жана мөңгүнүн эриген суулары менен азыгышат. Мындай дарыялардын суу көлөмү жайында катуу эрүү башталганда өсөт, максимумду июль-август айлырында жетет. Алтай типтеги дарыялар негизи орточо толуу аймактардын мезгилдик кары эриши менен азыгышат. Мындай дарыялардын суу көлөмү жазында өсөт, ар кандай бийиктерде кар өз маалында эригендиктен суу ташкыны чоюлат. Жайында бул дарыялардын агымы азаят&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын дарыялары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|website = Кыргызстан тууралу маалымат порталы, Кыргызстандын жана саякатчылыктын кабарлары}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Кыргызстандагы дарыялар жана көлдөр:: Кыргызстандагы аба ырайы. Кыргызстандагы жыл мезгилдери|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын дарыялары - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|website = Kyrgyzstan Review|lang = ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Кыргызстандын дарыялары|publisher=www.advantour.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;.
==== Көлдөр ====
[[Файл:Сары-Челек5.jpg|thumb|[[Сары-Челек]]]]Кыргызстанда 1923гө жакын көл&lt;ref name= ККСМ/&gt;, алардын жалпы аянты 6836 км² түзөт. Көлдөрдун көпчүлүгү бийик тоолу, деңиздин деңгээлинен 2500 метрден 4000 метрге чейин жайгашкан. Көлдөрдүн пайда болушунун негизги себеби ― мөңгүңгүлөрдүн эриши. Өлкөдө үч ири көл: [[Ысык-Көл]], [[Соң-Көл]], [[Чатыр–Көл (көл)|Чатыр-Көл]].

Деңиздин деңгээлинен 1609 м жайгашкан Ысык-Көл — дүйнөнүн тереңдиги боюнча жетинчи орунда. Ысык-Көл Күнгөй Ала-Тоо (түндүк жагынан) жана Тескей Ала-Тоонун (түштүк жагынан) аралыгында жайгашкан. Көлдүн түндүк жагында көптөгөн пансионаттар, санаторийлер жана саякаттык базалар бар&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/lakes.htm|title=Кыргызстандын көлдөрү|publisher=www.advantour.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;.

Ысык-Көлдөн чыгыш тарапка 105 км алыстыгында бийик тоолу [[Мерцбахер көлү]] жайгашкан. [[Түндүк Эңилчек мөңгүсү|Түндүк Эңилчек]] менен [[Түштүк Эңилчек мөңгүсү|Түштүк Эңилчектин]] мөңгүлөрүнүн бириккен жеринде тапса болот.

==== Суу сактагычтар ====
[[Суу сактагыч|Суу сактагычтар]] Кыргызстандын рельефине чоң таасир эткен. Өлкөдө 34 суу сактагыч саналат. Кыргызстандын алгачкы болгон [[Орто-Токой суу сактагычы]] 1956-жылы Чүй дарыясында курулган. [[Токтогул суу сактагычы]] — республиканын эң ири суу сактагычы, 1974-жылдан бери колдонулат&lt;ref&gt;https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/reservoir/1403-obschaya-informaciya-o-vodohranilischah-kyrgyzstana.html&lt;/ref&gt;. 

=== Флора жана фауна ===
[[Файл:Uncia uncia.jpg|left|thumb|287x287px|Илбирс]]
2017-жылдын башына карата [[Токой|токойлор]] өлкөнүн аянтынан 3,5% түзүшөт (7041 км²)&lt;ref name=&quot;Ежегодник&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/837df7b9-aa2c-41ad-acce-792c04cfd9d1.pdf|title=Кыргыз Республикасынын статистикалык жылдыгы 2012-2016|author=Ч. Турдубаева, Н. Власова|website=|date=2017|pages=30 б.|publisher=|editor=А. Султанованын редакциясында}}&lt;/ref&gt;.

Кыргызстанда түтүкчө [[Өсүмдүк|өсүмдүктөрдүн]] 4 миңден ашык түрү бар. 2000—2500 м бийиктигиндеги сейрек токойлордо ар түрлүү өсүмдүктөр өсүшөт.

Жаныбар дүйнөсүсүндө [[Омурткалуулар|омурткалуу жаныбарлардын]] түрлөрү 500 ашат (анын ичинде [[Куш|канаттуулардын]] 335 түрү жана [[Балык|балыктардын]] 49 түрү) жана [[Курт-кумурска|курт-кумурскалардын]] 3 миң түрү, көбү сейрек болгондуктан [[Кызыл китеп|Кызыл китебине]] киргизилген. Тоо өрөөндөрүндө [[түлкүлөр]], [[Карышкыр|бөрүлөр]], жана сары чычкан (суслик) сыяктуу майда [[Сүт эмүүчү|сүт эмчүүлөр]] бар. Тоо дарыялары жилингирге (форель) мол. Негизи бийик тоолу аймактарда жашаган [[илбирс]], мурда өлкөнүн көпчүлүк аймагында болгон, эми популяциясы чектелген. [[Айгүл гүлү]] — Кыргызстандын түштүк аймагынын эндемиги.

Алгачкы жолу Кыргызстандын жоголуп бараткан жаныбарларын жана өсүмдүктөрүн СССРдин Кызыл китибине 1978-жылы киргизишкен. Эмки жылдары тизме кеңейип жана кырылуу коркунучу бар болгон түрлөрү тууралу маалымат көбөйүп жаткан. Ошондо, 1985-жылы Кыргыз ССРдин Кызыл китеби жарыкка чыккан. Андан кийин 2006-жылы ал [[Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби]] катары кайрадан жарык көргөн.

=== Өзгөчө корголучуу жаратылыш аймактар ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын өзгөчө корголучуу жаратылыш аймактары}}
[[Файл:View to Son-Kol lake, Kyrgyzstan - panoramio.jpg|thumb|[[Соң-Көл]]]]Кыргызстанда ар кандай статустагы 88 [[Өзгөчө корголуучу жаратылыш аймагы|өзгөчө корголучуу жаратылыш аймак]] (ӨКЖА): [[Корук|жаратылыш коруктар]], жаратылыш сейил бактар, өзгөчө коруктар, [[Биочөйрөлүк аймак|биочөйрөлүк аймактар]] жана башкалар. ӨКЖАнын жалпы аянты 1 476 121,6 га, же 14 761,21 км² (республиканын аянтынан 7,38 %) түзөт.

Бүгүнкү күнгө карата Кыргызстанда: 10 жаратылыш корук; 13 жаратылыш сейил бак; 64 өзгөчө корук; 1 биочөйрөлүк аймак.

1959-жылы түзүлгөн [[Сары-Челек биочөйрөлүк коругу|Сары-Челек мамлекеттик биочөйрөлүк коругу]] 1979-жылы жана 1998-жылы түзүлгөн Ысык-Көл биочөйрөлүк аймагы 2001-жылы [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКОнун]] чечими менен дүйнөнүн [[Биочөйрөлүк резерваты|биочөйрөлүк резерваттардын]] катарына киришкен. Ошондой эле өлкөнүн дүйнөлүк маанидеги корук аймактары бар: 1976-жылы [[Ысык-Көл мамлекеттик коругу|Ысык-Көл жаратылыш коругу]] жана Ысык-Көл, [[Каратал–Жапырык коругу|Каратал-Жапырык коругуна]] таандык Чатыр-Көл (2005-жылы) менен Соң-Көл (2011-жылы) Рамсар конвенциясынын суу-саз жерлердин эл аралык тизмесине киришкен&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Өзгөчө корголуучу жаратылыш аймактар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=ru|access-date=2021-05-12|archive-date=2021-05-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20210512202424/http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|dead-url=yes|accessdate=2021-05-12|archivedate=2021-05-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210512202424/http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201}}&lt;/ref&gt;.

== Мамлекеттик түзүлүш ==
=== Мамлекеттик түзүлүш ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын Конституциясы}}
2021-жылдын 11-апрелинде кабыл алынган конституцияга ылыйык Кыргыз Республикасы ― эгемендүү, суверендүү, демократиялык, укуктук, мамлектеттик башкарууга дин аралашпаган, унитардык, социалдык мамлекет. Конституцияда башкаруу формасы жазылган эмес, бирок ченемдерине ылайык — президенттик болуп саналат.

==== Мыйзам чыгаруу бийлиги ====
{{Жаңыртуу}}
[[Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши|Жогорку Кеңеш]] ― Кыргыз Республикасынын парламенти — мыйзам чыгаруу бийлигинин жана өз ыйгарым укуктарынын чегинде көзөмөл милдеттерин жүзөгө ашыруучу өкүлчүлүктүү жогорку орган. Кыргызстандын 2010-жылкы конституциясы боюнча Жогорку Кеңеш пропорциялуу система боюнча 5 жылдык мөөнөткө шайлануучу 120 депутаттан турат. Шайлоонун жыйынтыктары боюнча саясий партияга парламентте 65тен көп эмес депутаттык мандат берилиши мүмкүн&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Төртүнчү бөлүм. Кыргыз Республикасынын мыйзам чыгаруу бийлиги. 70-берене|author=|website=Конституция Кыргызской Республики|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;. Азыркы учурда 2015-жылы 4-октябрда шайланган Жогорку Кеңештин VI чыкырылышы ишин жүргүзүп жатат. Бул чакырылыштын ыйгарым укуктары 2020-жылдын 4-октябрнда шайланган жаңы чыкырылыштын депутаттарынын ант берүүсү менен бүтмөк. Бирок, [[Кыргызстандагы төңкөрүш (2020)|октябрь айындагы массалык нааразылык акциялар]] үчүн ал кездеги президенттин ― [[Сооронбай Жээнбеков|Сооронбай Жээнбековдун]] отставкага кетиши Жогорку Кеңештин VII чакырылышынын шайлоосун 2021-жылдын күзүнө жылганына алып келген. Ошентип, Жогорку Кеңештин VI чакырылышы конституция менен каралган иштөө мөөнөтүн ашып кеткен.

=== Административдик-айммактык түзүлүш ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшү}}
[[Файл:Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшү.svg|thumb|Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшүнүн схемасы]]
Административдик-аймактык бирдиктердин катарына шаар, район, облус жана айыл аймагы (бир же бир нече айылдан турган административдик-аймактык бирдик) киришет. Кыргызстан административдик-аймактык карашында 7 облус жана 2 республикалык маанидеги шаарга ([[Бишкек]], [[Ош]]) бөлүнөт. Республикалык маанидеги шаарлардын райондору өз алдынча административдик-аймактык бирдиктер катары эсептелинбейт.

Кыргызстанда 531 административдик-аймактык бирдик:
*7 облус;
*40 район;
*32 шаар (алардын ичинен 2 республикалык маанидеги шаар, 12 облустук маанидеги шаар, 18 райондук маанидеги шаар);
*452 айыл аймагы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf|title=Кыргыз Республикасынын статистикалык жылдыгы|website=|date=2016|publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|editor=А. Осмоналиевдин редакциясында|pages=474 б}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202276|title=2008-жылдын 25-апрелиндеги № 65 &quot;Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык түзүлүшү тууралу&quot; Кыргыз Республикасынын Мыйзамы|publisher=Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги|accessdate=2018-01-21}}&lt;/ref&gt;.

{| border=&quot;1&quot; class=&quot;toccolours&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 0 0 0 0; font-size:95%; border-collapse: collapse;&quot;
|-style=&quot;background: #eaecf0&quot;
! class=&quot;unsortable&quot; | Желек
! class=&quot;unsortable&quot; | Аталыш
! class=&quot;unsortable&quot; | Административдик&lt;br&gt;борбору
! align=&quot;center&quot;| Аянты&lt;br&gt;(км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)
! align=&quot;center&quot;| Туруктуу калк*
(1.01.2019 карата)
!Туруктуу калк*
(1.01.2020 карата)&lt;ref name=&quot;ДЖ&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/b87b13d4-7bc2-43bf-b4cc-6d1f12619db8.rar|title=Кыргыз Республикасынын демографиялык жылдыгы|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;
!Туруктуу калк*
(1.01.2021 карата)&lt;ref name = Калк/&gt;
|-
| align=&quot;center&quot;  | [[Файл:Flag of Bishkek Kyrgyzstan.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Бишкек]]
| align=&quot;center&quot;| —
| align=&quot;center&quot;| 160&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/ru/gorod-bishkek |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Бишкек шаары |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 027 200
| align=&quot;center&quot;| 1 053 915
| align=&quot;center&quot;| 1 074 075
|-
| align=&quot;center&quot;  | [[Файл:Flag of Osh.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ош]]
| align=&quot;center&quot;| —
| align=&quot;center&quot;| 182&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/gorod-osh |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ош шаары |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 299 500
| align=&quot;center&quot;| 312 530
| align=&quot;center&quot;| 322 164
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Flag of Chuy Province.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Чүй облусу]]
| align=&quot;center&quot;| Бишкек&lt;ref&gt;[http://www.president.kg/ru/kyrgyzstan/administrativno_territorialnoe_delenie/ Кыргыз Республикасынын Президентинин расмий сайты. Административдик-аймактык бөлүшү]&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 20 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/chujskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Чүй облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 941 100
| align=&quot;center&quot;| 959 884
| align=&quot;center&quot;| 974 984
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Issyk kul obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ысык-Көл облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Каракол]]
| align=&quot;center&quot;| 43 100&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/issyk-kulskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ысык-Көл облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 499 800
| align=&quot;center&quot;| 496 050
| align=&quot;center&quot;| 501 933
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Талас облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Талас]]
| align=&quot;center&quot;| 11 400&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/talasskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Талас облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 263 500
| align=&quot;center&quot;| 267 360
| align=&quot;center&quot;| 270 994
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Naryn obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Нарын облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Нарын]]
| align=&quot;center&quot;| 45 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/narynskaya-oblast1 |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Нарын облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 287 000
| align=&quot;center&quot;| 289 621
| align=&quot;center&quot;| 292 140
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Flag of Jalal-Abad region.png|100px]] 
| align=&quot;center&quot;| [[Жалал-Абад облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Жалал-Абад]]
| align=&quot;center&quot;| 33 700&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/dzhalal-abadskaya-oblast |publisher=Кыргыз Репсубликасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Жалал-Абад облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 214 400
| align=&quot;center&quot;| 1 238 750
| align=&quot;center&quot;| 1 260 617
|-
| align=&quot;center&quot;|Желеги&lt;br&gt;жок&lt;ref name=&quot;vb&quot;&gt;{{cite web|accessdate=2015-12-26|title=Кыргызстандагы геральдика и символика. 3-март 2015|url=http://www.vb.kg/doc/305199_geraldika_i_simvolika_v_kyrgyzstane.html|publisher=&quot;[[Вечерний Бишкек]]&quot; гезити}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| [[Ош облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ош]]
| align=&quot;center&quot;| 29 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/oshskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ош облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 341 900
| align=&quot;center&quot;| 1 368 054
| align=&quot;center&quot;| 1 391 649
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Batken obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Баткен облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Баткен]]
| align=&quot;center&quot;| 17 000&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/batkenskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Баткен облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 525 100
| align=&quot;center&quot;| 537 365
| align=&quot;center&quot;| 548 247
|-
| colspan=&quot;7&quot; |*Туруктуу калк ― каттоо учурунда убактылуу жок болгондорду кошкондо ушул аймакта туруктуу жашаган калк. 
|}

=== Куралдуу күчтөр ===
{{Негизги макала|Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү}}

Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүү — Кыргыз Республикасынын мамлекеттик эгемендигин, аймактык бүтүндүгүн, конституциялык түзүлүшүн, коомду жана жарандарды ишенимдүү коргоону камсыздоо жана эл аралык келишимдерге ылайык милдеттенмелерди аткаруу үчүн арналган мамлекеттик аскердик уюм. 

Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүү 1992-жылы 29-майда Кыргызстанда жайгашкан мурдагы Совет аскерлердин бөлүктөрү Кыргыз Республикасынын [[Юрисдикция|юрисдикциясына]] өтүшү менен негизделген&lt;ref&gt;https://www.calend.ru/holidays/0/0/1961/&lt;/ref&gt;.   

Кыргызстандын 2010-жылкы конституциясына ылайык Кыргызстандын Куралдуу Күчтөрү өзүн-өзү коргоо жана жетиштүү коргоно алуу принциптерине ылайык куралат. Кыргызстанга жана биргелешип коргонуу милдеттенмелери менен байланышкан башка мамлекеттерге каршы жасалган [[баскынчылык]] учурларын кошпогондо, согуш жүргүзүү укугу таанылбайт. Куралдуу Күчтөрүнүн бөлүктөрүн Кыргызстандын аймагынан тышкары жактарга жиберүүнүн ар бир учуру боюнча уруксат депутаттардын жалпы санынын үчтөн экисинен кем эмес көпчүлүк добушу менен Жогорку Кеңеш тарабынан кабыл алынат.[[Файл:Аскердик_машыгуу.jpg|thumb|Кыргыз жоокерлери &quot;Борбор-2019&quot; аскердик машыгууда. 2019-жылы]]Куралдуу Күчтөрүү төмөнкүлөрдөн турат:

* аскердик башкаруу органдарынан;
* жөө аскерлер бирикмелеринен, бөлүктөрдөн жана мекемелерден (уюмдардан);
* Абадан кол салуудан коргоо күчтөрүнөн;
* [[Улуттук гвардия|Улуттук гвардиядан]];
* Чек ара кызматынан&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202668?cl=ky-kg|title=2-бөлүм. Куралдуу Күчтөр, алардын арналышы жана курамы. 6-берене. 10-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын 2009-жылдын 24-июлдагы № 242 &quot;Коргоо жана Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү жөнүндө&quot; Мыйзамы|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Бирнчи бөлүм. Конституциялык түзүлүштүн негиздери. 14-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын Конституциясы|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;.

== Калк ==
{{bar box
|title=Туруктуу калктын улуттук курамасы (1.01.2021 карата)&lt;ref name=&quot;Улуттук курам&quot;/&gt;
|titlebar=#ddd
|float=right
|bars= 
{{bar percent|[[кыргыздар]]|yellowgreen|73.7}}
{{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.8}}
{{bar percent|[[орустар]]|blue|5.1}}
{{bar percent|[[дунгандар]]|pink|1.1}}
{{bar percent|[[уйгурлар]]|purple|0.9}}
{{bar percent|[[тажиктер]]|purple|0.8}}
{{bar percent|башкалар|red|3.4}}
}}{{Негизги макала|Кыргызстандын калкы}}
[[Файл:Кыргызстандын калкы (1950-жылдан баштап).svg|left|thumb|300x300px|Кыргызстандын калкы (1950―2018)]]
Кыргызстандын калкы 6,6 миллиондон ашат&lt;ref name = Калк/&gt;. Бул өлкөдө 1959-жылда (2 065 000), 1970-жылда (2 935 000), 1979-жылда (3 523 000), 1989-жылда (4 258 000), 1999-жылда (4 823 000), 2009-жылда (5 362 793) жашагандардан караганда бир кыйла көбүрөөк. 2015-жылдын 25-ноябрнда Кыргызстандын калкы 6 миллион адамга жетти.

Туруктуу калктын көпчүлүгү республиканын түштүк аймактарында турат — Ош, Жалал-Абад, Баткен облустары жана Ош шаары ( 3,4 млн жашоочу же республиканын калкынан 53 %), алардын тургундары негизи Фергананын кыргыз бөлүгүндө турушат. Дагы калктын бир кыйла бөлүгү Чүй өрөөнүндө жашайт (Чүй облусу жана Бишкек шаары; 1,9 млн жашоочу же республикасынын калкынан 31 %).

2019-жылы турукту калктын 34 % шаарларда, 66 % айыл аймактарда жашаган.

2021-жылдын башына карата туруктуу калктын 34,6 % эмгекке жөндөмдүү жашка чейинкилер түзгөн, 57 % ― эмгекке жөндөмдүү жаштагылар, 8,2 % ― эмгекке жөндөмдүү жаштагылардан улуулар&lt;ref&gt;http://www.stat.kg/kg/statistics/download/dynamic/315/&lt;/ref&gt;. Калктын орточо курагы аз-аздан өсүп жатат, 2020-жылдын башына карата 27,8 жаш түзгөн, эркектер үчүн ― 26,8 жаш, аялдар үчүн ― 28,7 жаш&lt;ref name = ДЖ/&gt;.

Өлкөнүн калктын негизи — 4,89 млн ашуун адам бул кыргыздар, республикасынын бардык аймактарында жашашат. Саны боюнча экинчилер болгондор бул өзбектер — 0,98 млн ашуун адам, көпчүлүгү Өзбекстан менен чектешкен аймактарында жашашат. Үчүнчү орунду орустар ээлешет — 0,34 млн адам, негизи өлкөнүн түндүк аймактарында турушат. Башка улуттардын саны 100 миң кишиден ашпайт&lt;ref name=&quot;Улуттук курам&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.stat.kg/kg/opendata/category/312/|title=Калктын улуттук курамы|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;.

=== Тилдер ===
Кыргызстандын мамлекеттик тили ― кыргыз тили, расмий ― орус тили. [[Кыргызстандын Конституциясы|Кыргызстандын конституциясында]] кыргыз тилине карата «мамлекеттик тил», орус тилине карата «расмий тил» түшүнүктөрүн колдонушу Конституциялык палатасынын (2021-жылдан Конституциялык сот) чечиминде ачыкталган:{{Цитатанын башы}}Кыргызстандын калкынын этникалык көп түрдүүлүгүн жана тарыхый түзүлгөн жагдайларды эске алуу менен, Конституция расмий тил катары орус тилин алдын ала караган.

«Мамлекеттик тил» жана «расмий тил» түшүнүктөрү Конституциянын маанисинен алып караганда, жакын милдеттерди аткарышат, бирок окшош болуп саналбайт. «Мамлекеттик тил» жана «расмий тил» түшүнүктөрүнүн терминологиялык кесилиштери, ушул эки тил тең мамлекеттик расмий баарлашуу, иш кагаздарын жүргүзүү, мыйзам чыгаруу жана сот өндүрүш тармактарында керектөөлөрдү камсыз кылгандыгы менен шартталган. Бирок, мамлекеттик жана расмий тилдер тарабынан аткарылып жаткан иш-милдеттердин көлөмү жана аларды колдонуу чөйрөлөрү айырмаланышы мүмкүн. Мыйзам чыгаруучу расмий тилдин макамын аныктоодо, анын коомдук турмушта, мамлекеттик бийлик органдарынын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын иш чөйрөлөрүндө колдонулушу, маанилүү себептер боюнча мамлекеттик тилди колдонуу татаалдыкты туудурган учурларда жүзөгө ашырылат деп белгилейт.{{Цитатанын аягы|булак=2013-жылдын 28-ноябрындагы № 12-р Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун Конституциялык палатасынын чечиминен үзүндү&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/9620/10?cl=ky-kg&amp;mode=tekst|title =2013-жылдын 28-ноябрындагы № 12-р Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун Конституциялык палатасынын чечими|publisher=Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги}}&lt;/ref&gt;}}[[Файл:Орус тилдин макамы бар мамлекеттер жана аймактар.png|thumb|Кыргызстан ― орус тилге макамын берген мамлекеттердин бири]]
2020-жылдын Пушкин атындагы орус тилдин институтунун постсоветтик өлкөлөрдөгү (СССРдин мурдагы 15 республикасы) орус тилдин туруктуулук индекси изилдөөсүндө Кыргызстан [[Беларусь|Беларустан]] кийин экинчи орунду ээлеген. Индекс үч көрсөткүчтүн натыйжасында түзүлгөн, алар өз кезегинде башка көрсөткөчтүрдү камтышат:

* орус тили мамлекеттик-коомдук чөйрөсүндө (орус тилдин конституциядагы макамы, мамлекеттик сайттардын орус тилиндеги версиясы, мамлекеттик кызмат көрсөтүү порталы орус тилинде болушу);
* орус тили билим берүү чөйрөсүндө (2018-жылында орус тилинде билим алган мектеп окуучулардын %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар мектептердин %, 2018-жылында башталгыч жана орто кесиптик билим берүү жайларынын студенттердин %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар орто кесиптик билим берүү жайлардын %, 2018-жылында жогорку окуу жайлардын студенттеринин %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар жогорку окуу жайлардын %);
* орус тили илимий катнаштарда (Scopus cайтындагы орус тилинде басылмалардын үлүшү (%), Web of Science сайтындагы орус тилинде басылмалардын үлүшү (%))&lt;ref&gt;https://www.pushkin.institute/news/index1.pdf&lt;/ref&gt;.

СССРдин кулаганынан бери Кыргызстанда Борбордук Азиянын өлкөлөрүнө караганда орус тилдин пайдалануу чөйрөсү кеңейип жатканы белгиленет. Башка факторлорду эсептебегинде бул көрүнүшкө Кыргызстандын Орусияга экономика жагынан көз карандыгы себептүү&lt;ref&gt;https://cabar.asia/ru/polozhenie-russkogo-yazyka-v-stranah-tsentralnoj-azii#_ftn38&lt;/ref&gt;.

== Ажайып жайлары ==
=== Арсланбаб ===
Арсланбаб — бул табияттын уникалдуу туундусу, деңиз деңгээлинен 1600 м бийиктикте жайгашкан, гүлдөгөн оазис. Арсланбаб — бул Кыргызстандын түштүгүндө жайгашкан эң кооз курорттордун бири.

Арсланбаб району Фергана жана Чаткал тоолорунун батыш жана түштүк тараптарында, Бабаш-Ата тоо кыркаларынын кокту-колотунан орун алган. Анын атагын алыска чыгарган — бул баарынан мурда анын жалпысынан 608,5 миң гектар жерди ээлеген жемиштүү жаңгак токойлору.

Бирок жемиштүү жаңгак токойлору — Арсланбабдын жападан жалгыз мактанычы эмес. Деңиз деңгээлинен 2200 м бийиктикте, аска-зоону аралай тоонун көк кашка мөлтүр суулары таштан-ташка уруна, мөңкүп агып жатат. Кээ бир жерлерде алар тээ асмандан атырылып түшүп, жомоктогудай шаркыратмаларга айланышат. Жергиликтүү калк бул жаңгакка байланыштуу мындай уламышты жакшы билишет. Качандыр бир айтылуу Александр Македонский өзү бул жердин жагып калган жаңгак жемишин алыстагы мекенине ала кеткен имиш. Мына ошол жаңгактар Грециянын жаңгак бактарынын түптөлүшүнө негиз болгон экен (ошондон улам жаңгактын бул түрү “грек жаңгагы” аталып калган дешет).
[[Файл:Сулайман -Тоо.jpg|thumb|Сулайман-Тоодо жайгашкан тарыхый музейи]]

=== Сулайман-Тоо ===
[[Сулайман-Тоо]] — батыштан чыгышка карай суналып жаткан беш урчуктуу уютулган чулу таштай болгон касиеттүү тоо. Анын узундугу — 1140 м, туурасы — 560 м. Бул тоону байыртан эле касиеттүү, ыйык тоо деп эсептеп келишкен. Бул жөнүндө сакталып калган петроглифтер да күбө болуп турат. Тоонун боорунда анын музейи да курулган. XVI кылымга чейин тоону  ''Бара-Кух'', андан соң дээрлик XX кылымга дейре ''Тахты-Сулейман'' («Сулаймандын тактысы») деп аташкан.

Сулайман- Тоо ЮНЕСКОнун дүйнөлүк мурастар тизмесине киргизилген.

Тоонун чокусунда «Тахты Сулайман» мечити (1963-жылы жардырылып жиберилген. Кийин сакталып калган материалдарынын негизинде 1991-жылы калыбына келтирилген), ошондой эле XVI кылымга таандык, жакында калыбына келтирилген «Рават-Абдуллахан» мечити — XVIII кылымдын эстелиги жана худжра имараты бар.

Сулайман- Тоодо «Чакка тамар» жана «Тепеүңкүр» үңкүрлөрү бар. Сулайман-Тоону түндүгүнөн жана түштүгүнөн эки канал айланып өтөт. 
[[Файл:Kyrgyzstan Canyons Dzhety Oguz 001.jpg|thumb|Жарылган жүрөк аскасы. Жети-Өгуз капчыгайы]]

=== Жети-Өгүз ===
[[Жети-Өгүз]] Каракол шаарынан батышка карай 28 км аралыкта, Ысык-Көлдүн түштүк жээгинде жайгашкан эң кооз тоо койнундагы капчыгай.

Жети-Өгүз капчыгайы Тескей Ала-Тоонун түндүк капталындагы, Ысык-Көлдү түштүгүнөн айланып өтүүчү аты уйкаш дайранын куймасында жайгашкан. Тизилип жаткан өгүздөрдү элестеткен, шамалга тотуккан, тизилген кызыл аскалардан улам ал “Жети-Өгүз” деген атка ээ болгон. Бул аскалар босогодон тосуп алып, капчыгайдын таанытма айырмасындай туюлат. Ал эми “Жарылган жүрөк” деп аталган кызыл аска — жергиликтүүлөр мактанган жай. Арзышкандардын бардыгы дайыма аны жандай сүрөткө түшүшөт.  

Капчыгайда 2200 м бийиктикте Жети-Өгүз курорту жайгашкан. Ал өзүнүн дарылык касиети күчтүү геотермалдык булактары менен атагы чыккан.
[[Файл:Башня Бурана на фоне Киргизского хребта.jpg|thumb|Бурана]]

=== Бурана мунарасы ===
Кыргызстан 10-кылымдардын ортосунда Караханиддер мамлекетинин курамына кирген. Бул кол өнөрчүлүктүн, сооданын, курулуштун өнүгүүсүнө жана жаңы шаарлардын пайда болуусуна өбөлгө түзгөн абдан күчтүү мамлекет болгон. Мындай жаңы шаарлардын катарына ал кезде Баласагын да кирген. Бул аталышы Бурана мунарасынан келип чыккан Бурана шаарчасы болгон. Бул атактуу шаарчанын урандылары Токмок шаарынан 12 км жерде жайгашкан. 

Эң ар түрдүү максаттагы курулуштардын калдыктары шаарчанын ар кайсы жерлеринен табылат. Шаарчанын борбордук бөлүгү туура эмес тик бурчтукка окшоп кетет. Борбордук урандылардын чыгыш жагында Бурана мунарасы жайгашкан. Бул бышкан кирпичтен салынган мунара 10-11-кылымдардагы Орто Азиядагы архитектуралык курулмалардын эң мыктыларынын бири болуп саналат. 

=== Таш-Рабат ===
[[Файл:Tash Rabat banner.jpg|center|thumb|1121x1121px|Таш-Рабат]]
[[Таш-Рабат]] — бул уникалдуу архитектуралык эстелик Нарын облусунун Кара-Коюн деп аталган эң кооз капчыгайында жайгашкан. Ал Нарын шаарынан 110 км түштүктө, деңиз деңгээлинен 3200 метр бийиктикте. Таш-Рабат Кыргызстандын 15-кылымга таандык эң башкы архитектуралык ажайып жайларынан болуп саналат.

Орто кылымдарда Улуу Жибек жолунда Таш-Рабат чеби кербен-сарайдын кызматын аткарып, соодагерлер менен саякатчылардын дайыма токтоп өтүүчү жайы болгон. Таш-Рабат ошол алыскы мезгилде Чүй жана Фергана өрөөндөрүн Кашгар менен байланыштырып турган соода жолунда жайгашкан. Мергенчилер менен малчылар үчүн бул таш сарай адаттан тышкары курулуш болуп, ал жөнүндө ар кандай байыркы уламыштар айтылган.

Таш-Рабатты окумуштуулар 19-кылымдын аягында жана 20-кылымдын башында гана жакшылап изилдей башташкан. Алар бул комплекстин маданий жагын жана анын эмне үчүн курулгандыгын ар түрдүү жорушат. Айрымдары Таш-Рабаттын курулушу орто кылымдын акырына туура келет дешсе, башкалары муну 10-11-кылымдарда курулган христиандык несториандык монастырдын урандылары деп айтышкан. 

1980-жылы өлкө үчүн өзгөчө тарыхый мааниси бар бул маданий эстеликти реставрациялоо жүргүзүлгөн. Реставрациядан кийин ага ар түрдүү өлкөлөрдөн туристтер тынбай келе баштады. 

Таш-Рабаттын курулуш тарыхы карама-каршылыктуу. Документтерге ылайык ал жергиликтүү башкаруучу Мухаммед хандын буйругу менен курулган. Бирок көп жашаган карылар башка уламышты айтып, калтырышкан: “Таш-Рабатты атасы менен уулу курган. Курулуш аяктап калган кезде, куполго гана акыркы ташты коёрдо, алыстан кербен көрүнөт. Уулу ишин таштап коюп, ким келе жатканын карап көргөнү жөнөйт. Атасы болсо: “адегенде жумушту бүтүр, балам!” — деп айтат. Уулу укпастан кете берет да, кайра ошол бойдон кайрылып келбей калат. Көрсө, кербен менен кошо айчырайлуу сулуу кыз келе жаткан болот. Таш-Рабат ошол бойдон жабуусу жок турат”.

Нарын облусунда мына ушундай адаттан тыш архитектуралык эстелик бар. Таш-Рабаттан кызыктуу жол жүрүп, ашуу ашып, бийик тоодогу дагы бир кооз көлгө — Чатыр-Көлгө барса болот.
=== Сары-Челек ===
[[Сары-Челек]] көлү бийик тоодогу өтө кооз көл болуп саналат. Ал Кыргыз Республикасынын батышында, Бишкектен 500 км, ал эми Оштон 300 км аралыкта, Сары-Челек коругунда жайгашкан. Ал Чаткал тоо кыркасынын  ажайып жайы. Көлдүн узундугу түндүк-чыгыштан түштүк-батышты карай 7,5 км, суусунун аянты — 507 гектар.Сары-Челек көлү деңиз деңгээлинен 1940 м бийиктикте жайгашкан.   

Жайкысын көлдөгү суунун тепмпературасы Цельсия боюнча +19 градустан ашпайт, ал эми кышкысын Цельсия боюнча +4төн 0 градуска чейин өзгөрүп турат. Көлдүн суусун ичкенге болот жана андан Кожо-Ата дарыясы агып чыгат.

Көлдү курчаган капчыгайлардан ондогон тоо суулары куюлуп турат. Көлдүн жээктери өтө тик жана салаңдаган аскалар менен курчалган. Жээктен эле дароо тереңдик башталып, кээ бир жерде ал 234 метрге жетет. Тереңдиги боюнча Сары-Челек Орто Азияда үчүнчү, ал эми Кыргызстанда экинчи орунда турат.

Көлдүн түндүк жээктери койкойгон карагайлар менен пихталардын калың токойуна курчалган. Эгер сиз бул жерге келип калсаңыз, Сибирдин чытырман токойлоруна туш келгендей эле болосуз. Көз мелжиген карагайлар жаркыраган көл суусунда күзгүгө карангандай, чагылышып турат. Бул табигый күзгүдөн көлдү курчаган кызыл аскалар менен жашыл ыраң тоолорду да көрүп, сиз өзүнчө эле бир жомоктор дүйнөсүнө туш келгендей болосуз.

Көлдүн “Сары-Челек” деген аты ага күзүндө гана жарашат. Бул убакта бак-дарактардын жалбырактары сары, кызыл түскө боёлуп, көл бал сузган чаканы элестетет. Жылдын калган бардык мезгилинде көлдөгү суу бир аз жашыл ыраң аралаган көк түстө болот. Көлдүн атына бир кооз уламышты байланыштырып жүрүшөт. Ал көл жээгинде аарынын уюгун кармаган балчы жөнүндө. Күндөрдүн биринде ал балды челекке куюп жатып, балдын түсү ага ушунчалык жагып калат да, көлдү “Сары-Челек” деп атап коюптур.
== Билим берүү==
{{Негизги макала|Кыргызстандын билим берүүсү}}{{Section-stub}}

=== Жогорку окуу жайлар ===
* Ишембай Абдраимов атындагы Кыргыз авиациялык институту
* Махмуд Кашгари-Барскани атындагы чыгыш Университети
* &quot;Ала-Тоо&quot; Эл аралык университети
*Борбор Азиядагы Америка Университети (АУЦА)
* [[Экономика жана ишкердик университети]] (ЭИУ)
*  Академик М. Адышев атындагы Ош технология Университети (ОшТУ)
* Бишкек каржы-экономикалык академиясы (БФЭА)
* [[Бишкек гуманитардык университети]] (БГУ)
* Кыргыз Экономикалык Университети (КЭУ)
* Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу Кыргыз мамлекеттик Юридикалык Академиясы (КГЮА)
* И. К. Ахунбаев атындагы Кыргыз мамлекеттик  медицина академиясы
*Кыргыз мамлекеттик дене-тарбия жана спорт академиясы 
* К.И.Скрябин атындагы Кыргыз Улуттук агрардык университети (КУАУ)
* Касым Тыныстанов атындагы Ысык-Көл мамлекеттик университети
* Ишенаалы Арабаев атындагы  Кыргыз мамлекеттик педагогикалык университети
* С. Нааматов атындагы Нарын Мамлекеттик университети 
* Ош Мамлекеттик  университет
* Ош технологиялык универститети 
* Ош Педагогикалык институту 
* Ош мамлекеттик социалдык университети 
* МГСУ Ош филиалы
* Ош Борбордук Азия Университети
* [[Кыргыз Мамлекеттик Юридикалык Академиясы]]
* атындагы Кыргыз мамлекеттик курулуш, транспорт жана  архитектура университети
* [[ Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз Улуттук Университети]] (КНУ)
* Кыргыз-орусиялык Славян университети
* И. Раззаков атындагы Кыргыз Мамлекеттик техникалык Университети
* Борбордук Азиядагы Эл-аралык Университети
* [[Кыргызстан эл аралык университети|Кыргызстан Эл-аралык Университети]] (МУК)
* [[Кыргыз-Түрк &quot;Манас&quot; университети|Кыргыз-Түрк  «Манас» Университети]] (КТМУ)
* Жалал-Абад  Мамлекеттик Университети
* Т.Садыков атындагы көркөм сүрөт Академиясы (НАХ КР)

== Маданият ==
{{Негизги макала|Кыргызстандын маданияты}}
{{Section-stub}}

=== Майрам күндөрү ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Майрам күндөрү'''&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/1505/310?cl=ky-kg|title=11-Глава. Эс алуу убактысы. 113-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын Эмгек кодекси|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;
!Датасы
!Майрам
|-
|1-январь
|[[Жаңы жыл]]
|-
|7-январь
|Иса пайгамбардын туулган күнү
|-
|23-февраль
|Ата-Журтту коргоочунун күнү
|-
|8-март
|[[Аялдардын эл аралык майрамы|Аялдардын эл аралык күнү]]
|-
|21-март
|[[Нооруз]]
|-
|7-апрель
|[[Апрель революциясы|Элдик Апрель революциясы күнү]]
|-
|1-май
|[[Биринчи май|Эмгек майрамы]]
|-
|5-май
|Кыргыз Республикасынын Конституциясы күнү
|-
|9-май
|[[Жеңиш күнү]]
|-
|31-август 
|Кыргыз Республикасынын көз карандысыздыгы күнү
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Ай календары]] менен аныкталат
|[[Орозо айт]]
|-
|[[Курман Айт|Курман айт]]
|-
|7―8-ноябрь
|Тарых жана ата-бабаларды эскер күндөрү
|}
[[Жаңы жыл|Жаңы жылдын]] Үчтүн айынын 1 күнүн майрамдоодон тышкары, кыргыздар жазгы биримдик күнүндө Кыргыз Жаңы Жылды майрамдайт. Бул жаз майрамы Улак Тартыш ат ойуну менен сыяктуу өткөрүлөт.

== Транспорт ==

=== Аба майдандар ===
Кеңештер мезгилинин аягында Кыргызстанда 50гө жакын абабекет жана учуу-конуу тилкелери бар болчу, алардын көпчүлүгү негизинен Кытайга жакын жайгашкан чек ара аймагындагы аскердик максаттар үчүн курулган. Бүгүнкү күндө алардын кызмат бойдон калууда саны аябай эле аз. [[Air Kyrgyzstan|&quot;Кыргызстан&quot; Аба Шеркети]] Кытайга, Оруссияга жана башка жергиликтүү өлкөлөргө аба ташууларын ишке ашырат.

* [[Бишкек|Бишкектеги]] [[Манас (аба майдан)|Манас Эл аралык Абабекети]] [[Мөскөө]], [[Ташкен|Ташкент]], [[Алмата]], [[Үрүмчү]], [[Стамбул]], [[Баку]] жана [[Дубай]] тейлеген эл аралык абабекет болуп саналат.
* Ош Абабекети

=== Коңшу өлкөлөр менен темир жол каттанышы ===

* [[Казакстан]] – бар – [[Бишкек]] бутагы – ошол эле өлчөм
* [[Өзбекстан]] – бар – [[Ош]] бутагы – ошол эле өлчөм
* [[Тажикстан]] – жок – ошол эле өлчөм
* [[Кытай]] – жок – Колейанын Ажырымы 1524 мм / 1435 мм

=== Жолдор ===
[[Азия Өнүктүрүү Банкы|Азийа Өнүктүрүү Банкынын]] колдоосу менен жакында түндүктү жана түштүк-батышты байланыштырган [[Бишкек|Бишкектен]] [[Ош|Ошко]] маанилүү жол айактап калды. Бул өлкөнүн эки негизги калктуу пункттарынын — түндүктөгү [[Чүй өрөөнү|Чүй өрөөнүнүн]] жана түштүктөгү [[Баргана өрөөнү|Баргана өрөөнүнүн]] ортосундагы байланышты кыйла жеңилдетет. Бул жолдун кесиндиси узундугу 3500 метр болгон [[Ашуу|ашуудан]] кийин түндүк-батышта [[Талас өрөөнү|Талас өрөөнүнө]] бөлүнүп чыгат. Азыркы учурда Ош шаарынан Кытайга турган башкы жолду куруу планы иштелип чыгууда.

* жыйынтыгы: 34 000 км (140 км жогорку ылдамдыктагы жолдорду кошкондо)
* асфальт төшөлгөн: 22 600 км (таш менен капталган бардык жолдорду кошо алганда)
* үшүк: 7 700 км (бул жолдор стерилдештирилбеген жерден жасалган жана нымдуу аба-ырайы менен жүргүзүү кыйын) (1990)

=== Кыргыз Республикасынын аймак жана башкармалыктарга бекитилген унаанын тамга белгилери ===

* A — [[Баткен облусу]]
* В, Е — [[Бишкек шаары]]
* D — [[Жалал-Абад облусу]]
* I — [[Ысык-Көл  облусу]]
* H, N — [[Нарын облусу]]
* О — [[Ош облусу]] жана шаары
* С, S — [[Чүй облусу]]
* Т — [[Талас облусу]]
* Z — [[Ош шаары]]
* MVD — Ички Иштер Министрлиги
* KG — Мамлекеттик белгилер
* MES — Өзгөчө кырдаалдар Министрлиги
* ВР — Башкы  Прокуратурасы
* АР — Аскер Прокуратурасы
* УГ — Улуттук гвардия
* БА, КМ — Коргоо министрлиги
* ЧК — Чек ара кызматы
* ЖК — ГУИН

== Булактарга шилтемелер ==
{{эскертүүлөр}}

== Сырткы шилтемелер ==

=== Мамлекеттик сайттар ===

* [http://kenesh.kg/ Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин расмий сайты]
*[http://www.president.kg/kg/ Кыргыз Республикасынын Президентинин расмий сайты]
* [https://www.gov.kg/ky Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн расмий сайты]
* [http://sot.kg Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун расмий сайты]
*[http://www.stat.kg/kg/ Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитетинин расмий сайты]

=== Жалпы маалымат ===
[http://kyrgyzinfo.ru/tekst/kyrgyzstandyn-gerbi-gerb-kyrgyzstana.html kyrgyzinfo.ru]
{{Geographic Location
|Centre = Кыргыз Республикасы
|N     = [[Казакстан]] 
|NE = [[Кытай]]
|E      = [[Кытай]]
|SE = [[Кытай]]
|S     = [[Тажикстан]]
|SW = [[Тажикстан]]
|W      = [[Өзбекстан]]
|NW = [[Казакстан]], [[Өзбекстан]]
}}
{{Түркий мамлекеттер}}
{{Азия өлкөлөрү}}
{{Түрк кеңеши}}
[[Категория:Кыргызстан| ]]
[[Категория:Евразия]]
[[Категория:Азия өлкөлөрү]]
[[Категория:Борбордук Азия]]
[[Категория:Унитардык республикалар]]
[[Категория:Кыргыздар]]</text>
      <sha1>lad3q9bn8avknhbjwg76hrldng93wb4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422757</id>
      <parentid>422756</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T12:18:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="141909" xml:space="preserve">{{Мамлекет
 |Негизделген= 14 октябрь 1924-жылы ([[Кара-Кыргыз автономиялуу облусу]])
 |Макамы = 
 |Кыргызча аталышы= Кыргыз Республикасы
 |Расмий аталышы = 
 |Мамлекеттик дини = [[Динден тышкары мамлекет]]
 |Герб	=Emblem_of_Kyrgyzstan.svg
 |Желек =Flag_of_Kyrgyzstan.svg
 |Гимн аталышы=Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни
 |Аудио=National_Anthem_of_Kyrgyzstan.ogg
 |Урааны= '''Алга Кыргызстан!'''
 |Башкаруу формасы = [[президенттик республика]]
 |Картада = Kyrgyzstan_(orthographic_projection).svg
 |lat_dir = 41|lat_deg = |lat_min = 13|lat_sec = N
 |lon_dir = 75 |lon_deg = |lon_min = 0 |lon_sec = E
 |region = KG
 |CoordScale = 10000000
 |Тили = [[Кыргыз тили]] — мамлекеттик тил&lt;br&gt;[[Орус тили|орус тили]] — расмий тил&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Биринчи бɵлүм. Конституциялык түзүлүштүн негиздери. 10-берене |website=Кыргыз Республикасынын Конституциясы}}&lt;/ref&gt;
 |Эгемендүүлүк күнү = 31 август 1991
 |Эгемендүүлүгүн алды = {{Желек|СССР}} [[Кеңештер Бирлиги]] 
 |Борбор шаары= [[Бишкек]]
 |Ири шаарлар = Бишкек, [[Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Каракол]], [[Токмок]], [[Өзгөн]]
 |Башчыларынын милдеттери=[[Кыргыз Республикасынын президенти|Президент]]&lt;br&gt; Төрага&lt;br&gt;[[Кыргыз Республикасынын Премьер-министри|Министрлер Кабинетинин&lt;br&gt;төрагасы]]
 |Башчылары=  [[Садыр Жапаров]]&lt;br &gt;[[Талант Мамытов]]&lt;br&gt; [[Акылбек Жапаров]]
 |Аянты боюнча орду= 85-орун
 |Аянты= 199 951
 |Суу пайызы = 4,4&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.gov.kg/?p=29981&amp;lang=ru}}&lt;/ref&gt;
 |Калкы боюнча орду = 110-орун
 |Калкы={{өсүү}}6 700 000&lt;ref name =&quot;Калк&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/|title=Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.aa.com.tr/ru/%D0%BC%D0%B8%D1%80/%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0-%D0%B4%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B3%D0%BB%D0%BE-6-7-%D0%BC%D0%BB%D0%BD-%D1%87%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA/2595048&lt;/ref&gt;
 |Калкты каттоо жылы = 1.01.2021
 |Калктын жыштыгы=34
 |ИДП (САМ)=25,915 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=56&amp;pr.y=14&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=917&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a=|title = World Economic Outlook Database, October 2019|website = [[Международный валютный фонд]]|accessdate = 2020-04-27}}&lt;/ref&gt;
| ИДП (ППС) = 25,915 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=56&amp;pr.y=14&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=917&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a=|title = World Economic Outlook Database, October 2019|website = [[Международный валютный фонд]]|accessdate = 2020-04-27}}&lt;/ref&gt;
| ИДПны эсептөө жылы (ППС) = 2019
| ИДП (ППС) боюнча = 136-орун
| ИДПнын ар бир жанга = 4056&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
| ИДПнын ар бир жанга боюнча  = 143-орун
| ИДП (номинал) = 8,261 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
| ИДП (номинал) эсептөө жылы = 2019
| ИДП (номинал) боюнча = 154-орун
| ИДП (номинал) ар бир жанга = 1293&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
|Акча бирдиги=[[кыргыз сому|сом]] ([[Файл:Sign of som.svg|9px]])&lt;br&gt;([[ISO 4217|KGS, код 417]])
| АДӨИ = {{өсүү}}0,697&lt;ref name=АДӨИ&gt;{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020_ru.pdf |lang=en |title=Доклад о человеческом развитии 2020: Следующий рубеж - Человеческое развитие и антропоцен |publisher=[[БУУнун Өнүктүрүү программасы]] |lang=ru}}&lt;/ref&gt;
| АДӨИ деңгээли = &lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;'''орточо'''&lt;/span&gt;
| АДӨИ боюнча орду = 120
 |ЭОК = 
 |Этнохороним = [[кыргызстандыктар]]
 |Домени = .kg
 |Телефон коду = 996
 |Убакыт аралыгы = +6:00
 |Штрих коду = 
}}

'''Кыргызстан''' же '''Кыргыз Республикасы''' ('''КР''') — [[Орто Азия|Борбордук Азияда]] жайгашкан мамлекет. Түндүктө [[Казакстан]], батышта жана түштүк-батышта [[Өзбекстан]], түштүк-батышта [[Тажикстан]] жана чыгышта [[Кытай]] менен чектешет. Кыргызстан ― басымдуу аймагы тоолуу аймактарды камтыган, деңизге чыга турчу жери жок өлкө.  

Кыргызстан — [[Унитардык мамлекет|унитардык]], [[Динден тышкары мамлекет|мамлекеттик башкарууга дин аралашпаган]], президенттик мамлекет.  

Борбор шаары — [[Бишкек]], [[калк]] боюнча республиканын эң ири шаары. Анын туруктуу калкы 1 миллион адамдан ашат.   

Өлкөдөгү туруктуу калктын саны 2021-жылдын башына карата баалоо боюнча 6,6 миллион ашуун адам түзөт&lt;ref name = Калк/&gt;. Кыргызстан 2020-жылдын башына карата бааланган калкы боюнча дүйнө жүзүндө 110 орунду ээлеген&lt;ref&gt;https://gtmarket.ru/ratings/world-population&lt;/ref&gt;. 25-ноябрь 2015-жылы Кыргызстандын 6-миллиончу [[Жаран|жараны]] туулган&lt;ref&gt;https://www.super.kg/kabar/news/130615/&amp;pg=0&lt;/ref&gt;.  

Кыргызстандын аянты 199 951 км² түзөт. Суу бетинин аянты өлкөнүн аянтынан 4,4 % түзөт.  

Социалдык-экономикалык көрсөткүчтөр боюнча [[Өнүгүп жаткан өлкөлөр|өнүгүп жаткан өлкөлөрдүн]] катарына кирет. Кыргызстандын [[адамдын өнүгүү индекси]] 2019-жылдын жыйынтыгы боюнча 0,697 (орточо) түзүп, 138 изилденген өлкөлөрдүн арасынан 120 орунду ээлеген&lt;ref name=АДӨИ/&gt;. [[Кеңештер Бирлиги|Советтер Союзу]] кулагандан бери (1991-жылы) өлкөдөн эмгек миграция калыптанган. Кыргызстандын 700 миң ашуун жараны эмгек мигрант болууда. Эмгек мигранттардын негизги агымы [[Орусия|Орусияга]] (2018-жылы 640 миң ашуун) кетет, ошондой эле Казакстанда, [[Түркия|Түркияда]] жана [[Америка Кошмо Штаттары|АКШда]] иштегендер да көп. Алардын акча которуулары [[Ички дүң өндүрүм|ИДӨнүн]] үчтөн биринен ашуун түзөт. Бул көрсөткүч боюнча өлкө дүйнөдө алдыңкы орундарды ээлейт. Акча которуулар өлкөдөгү [[Жакырчылык|жакырчылыкты]] кыскартууга маанилүү салым кошот&lt;ref&gt;{{Cite web |title=архив көчүрмөсү |url=https://kyrgyzstan.iom.int/ru/news/%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%83%D1%89%D0%B0%D1%8F-%D0%BC%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%81%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D0%B2-%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5 |accessdate=2021-08-15 |archivedate=2021-08-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210815123544/https://kyrgyzstan.iom.int/ru/news/%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%83%D1%89%D0%B0%D1%8F-%D0%BC%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%81%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D0%B2-%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=архив көчүрмөсү |url=http://ssm.gov.kg/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/ |accessdate=2021-08-15 |archivedate=2021-08-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210815123535/http://ssm.gov.kg/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/ }}&lt;/ref&gt;.  

Кыргызстан 1992-жылдан тарта [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмунун]] мүчөсү. Ошондой эле өлкө [[Көз карандысыз мамлекеттердин шериктештиги|КМШ]], [[Евразиялык экономикалык биримдик|ЕАЭБ]], [[Жаматтык коопсуздук жөнүндө келишим уюму (ЖККУ)|ЖККУ]], [[Шанхай кызматташтык уюму|ШКУ]], [[Организация исламского сотрудничества|ИКУ]], [[Түрк кеңеши|Түрк Кеңешинин]], [[Международная организация тюркской культуры(ТЮРКСОЙ|ТҮРКСОЙ]] сыяктуу бир катар уюмдардын мүчөсү.

== Этимология ==
«Кыргызстан» ― өлкөнүн аталышы «кыргыз жери» дегенди билдирет. Ал «кыргыз» этнониме [[Фарс тили|перс (фарс) тилинен]] алынган «стан» суффиксин кошуусу менен жаралган&lt;ref&gt;https://inosmi.ru/sngbaltia/20141118/224333439.html&lt;/ref&gt;.

Кыргызстан өлкөнүн аталышы катары азыркы чек арадагы 1924-жылы негизделген чөйрөсү тууралу айтылат. Андан тышкары азыркы учурдагы анын чөйрөсүндөгү болуп турган жана социалдык, маданий, саясий орун басуучулук менен 1991-жылы түптөлгөн мамлекетти ― Кыргыз Республикасын да билдирген кыскача, расмий аталыш.

== Тарых ==
{{Негизги макала|Кыргызстандын тарыхы}}
Кыргыздардын тарыхы XXII кылымдан (2200-жыл) ашуун убакыттан бери ар түрдүү маданияттарды жана [[империя|дөөлөттөрдү]] камтыйт. Байыркы маданиятын сактоого жардам берип келип жаткан, анын бийик тоолуу жерде алыста жайгашканына карабастан, өлкө [[Улуу жибек жолу|Улуу Жибек жолунда]] жана башка соода жана маданий каттамдардын алкагында бир нече улуу маданияттардын кесилишинде турган. Жайгашкан чөлкөмүндөгү аймактык ар кандай саясий, социалдык-экономикалык, аскердик жашоодо активдүү катышкан.

=== Байыркы мезгил ===
Кыргызстандын аймагында адамзаттын ишкердигинин алгачкы издери баштапкы же төмөнкү палеолит дооруна барып такалат. Бул учур жөнүндө  А. П. Окладников 1953-жылы Борбордук Тянь-Шандан, Он-Арча суусунун сол жээгинен тапкан таш куралы далилдеп турат. Бул таш куралын иштетүү техникасы анын даярдалган убактысын буга чейин 300 миң жыл мурда деп эсептөөгө мүмкүндүк берет. Ушуга окшоп жасалган курал Кыргызстандын түштүгүндө Кожо-Бакырган-Сайда табылган. 

Энеолит доору Саймалы-Таш капчыгайындагы таштарга чегилип тартылган сүрөттөрдүн байыркы бөлүгүнөн көрүнөт. Бул орто кылымдарга чейинки энеолит жана  коло доорунун ыйык саналган зор борбору.

Булактарга ылайык Орто Азиянын мал баккан элдери биздин эрага чейинки I миң жылдыкта “сактар” деп аталган. Алар биздин эрага чейинки I миң жылдыкта Борбор Азиянын саясый окуяларында жигердүү роль ойногон жоокер уруулары болгон.

Биздин эрага чейинки  III кылымда Борбор Азиянын территориясында гунндардын империясы өкүмдарлык кылып турган. Б. э. ч. 201-жылы Модэ (Маодунь) ал кезде Чыгыш Тянь-Шанда жайгашкан Гэгунь (Кыргыз) ээлигин баш ийдирген. Маодундун башкаруусу кыргыз элинин тарыхында баштапкы маанилүү окуя болгон: кытай жылнаамасында 201-жылы биринчи жолу “кыргыз” этноними эскертилет.

Сактардын жолун улоочулар усундар болушкан. Жети-Сууну, Жунгарияны жана Борбордук Тянь-Шанды ээлеп, алар мында байыркы мамлекеттердин бирин түптөшкөн. Усундун төбөлү Күнбаг (ккэ бир булактарда Күнбий) б. э. ч. 71-жылы Хан империясы менен бирдикте гунндарга кыйратуучу сокку урган. Ал убакта Кыргызстандын бир бөлүгү Фергана өрөөнүндөгү Даван мамлекетинин курамына кирген. Даван (байыркы перси булактары боюнча – Паркана) калкы жыш жайгашкан өлкө болгон. Өзгөчө Фергана жылкыларынын атагы алыска угулган. Кытай аларды өз атчандар аскери үчүн алганга умтулган. Б. э. ч. 104—99-жылдарда Давань Хан империясы менен күрөштө көз карандысыздыгын сактап калган.

VI кылымдын ортосунда Алтайда Түрк каганаты түзүлгөн (551—744). VI кылымдын 70-жылдарында ал күч-кубатка толуп турган. Ал Хингандан Түндүк Кавказдын түздүктөрүнө чейин, Енисейдин жогору жагынан Аму-Дарыясынын жогору жагына чейин созулуп жаткан аймакты ээлеген. 603-жылы Түрк державасын расмий түрдө Чыгыш жана Батыш каганаттарына бөлүү болгон.

Батыш Түрк каганаты (603—704) Чыгыш Түркстандан, Тянь-Шань тоолорунан жана Жети-Суудан тартып,  Түндүк Кавказга чейинки кеңири аймакты ээлеген. Администрациялык-саясий жана башкы соода борбору Суяб шаары (Токмок шаарына жакын Ак-Бешимдин урандылары) болгон.

Батыш Түрк каганаты кулагандан кийин Кыргызстандын аймагында Түргөш каганаты (704—746) өмүр сүргөн. 746-жылы ага карлуктар кол салат. Карлуктар мамлекети көчмөн уруулардын күчтүү союзунан турган. VIII– IX кылымдарда Карлук каганаты Жети-Суу менен Тянь-Шанда өкүмдарлык кылган. Ушул учурда Түштүк Сибирде Енисейлик кыргыздардын мамлекети көтөрүлө баштаган. Уйгурлар менен 20 жылдык согуштун натыйжасында (820—841) кыргыздар аларды талкалаган. Уйгур каганатын талкалоо жана Борбор Азиянын кеңири аймактарын жеңип алуу Улуу Кыргыз каганатын түзүүгө алып келген.

Карахан каганатынын түзүлүүсү менен (X кылымдын башы XIII кылымдар) Кыргызстандын аймагында ислам маданияты жайыла баштайт. Бул болсо шаар маданиятынын, жазуунун, адабият менен тарыхтын дүркүрөп өсүүсүн шарттаган. Улуу ойчулдар Жусуп Баласагын менен Махмуд Кашгари өздөрүнүн  улуу чыгармаларын жаратышкан.

Орто Азияны Чыңгыз хан жеңип алуусу менен Чагатай улусу түзүлгөн. Алардын артынан Хайду жана Моголистан мамлекеттери пайда болгон. Моголистандын тушунда тарыхый аренага кыргыздар чыгышкан. Моголистандык тарыхчы Мухаммед Хайдар аларды “Моголистандын жапайы арстандары” деп атаган. Бул алардын аталган региондогу саясый артыкчылыгын күбөлөп турат. 

XV—XVI кылымдардын экинчи жарымында кыргыздар өздөрүнүн азыркы этникалык кебетесине келишкен жана негизинен Тянь-Шань менен Памир-Алай аймактарын ээлеп турушкан.

XVII кылымдын ортосунан баштап, XVIII кылымдын ортосуна чейин кыргыздар Жунгар хандыгынын басып кирүүсүнөн өз көз карандысыздыгын коргошкон.   

XVIII кылымдын 60-жылдарында түштүк кыргыздар, андан кийин XIX кылымдын 20-30-жылдары түндүк кыргыздар Кокон хандыгынын таасиринде калат. 
=== Орусия империясы ===
{{Негизги макала|Орусия империясы}}
[[Файл:Борбордук Азия (XX кылымдын башында).svg|thumb|XX кылымдын башында азыркы учурда Кыргызстанга таандык аймактар [[Орусия империясы|Орусия империясынын]] [[Түркстан генерал-губернаторлугу|Түркстан генерал-губернаторлугунун]] 4 облусуна кирген: Сыр-Дарыя, Жети-Суу, Фергана, Самарканд]]XVIII кылымдын аягында жана XIX кылымдын башында түндүк кыргыз уруулары Орусия менен өз алдынча мамиле түзө баштаган. 1785-жылы сарыбагыш бийи Атаке баатыр биринчи өкүлдөрүн Орусияга жөнөткөн. 1855-жылы бугу уруусу Орусиянын букаралыгын алган. Бул Кыргызстандын Россияга кошулуу процессинин башталышы эле. 1868-жылы кыргыздардын түндүк уруулары Орусияга биротоло кошулган , ал эми түштүгү [[Кокон хандыгы|Кокон хандыгына]] каршы көтөрүлүштү баскандан кийин 1876-жылы жеңип алынган.

1867-жылы Кыргызстанда Орусиянын административдик-аймактык башкаруусу иштей баштаган. Падышалыктын журт котортуучулук жана салык саясаты улуттук жана экономикалык эзүүнү күчөтүп жиберген. Орто Азия элдеринин биринчи антиколониялык козголоңу Фергана өрөөнүндө 1898-жылы Анжиян шаарында болгон.

Кошулуу процесси кыргыздардын экономикалык жана чарбалык көнүмүш турмушунун акырындап өзгөрүүсүнө алып келген. Кыргыз элинин географиясын, табиятын, тарыхы менен маданиятын окуп-үйрөнүү башталган. Бул прогрессивдүү көрүнүш эле.

==== Үркүн ====
{{Негизги макала|Үркүн}}
Бирок падышалыктын колониялык саясаты 1916-жылкы көтөрүлүшкө алып келгендиги, ал болсо [[Үркүн]] менен аяктагандыгы белгилүү.

=== Орус падышалыгынын кулашы жана үч бийликтүү мезгилдин орношу ===
{{Кошумча караңыз|Февраль революциясы}}&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot; caption=&quot;Петроград&quot;&gt;
Файл:Revolución-marzo-rusia--russianbolshevik00rossuoft.png|Революциячылар
Файл:Знаменская площадь во время февральской революции 1917 года.jpg|Знаменская аянтында
Файл:CañonesDominandoLitainaiProspektYSuPuenteMarzo1917--russiainrevolut00jone.jpg|Литейный проспектиндеги баррикада
Файл:Torn down portraits of the Tsars of Russia during the revolution.jpg|Орус падышаларынын жулунган портреттери
&lt;/gallery&gt;Эски стиль (юлиан календары) менен 1917-жылдын фебраль айындагы, [[Григориан календары|жаңы стиль (григориан календары)]] менен март айында [[Санкт-Петербург|Петроград]] жумушчуларынын жана Петроград гарнизонунун аскерлеринин бийликке каршы массалык нааразылык акциялары орус падышалыгынын кулашына жана [[Убактылуу өкмөт|Убактылуу өкмөттүн]] менен Петроград Советинин (Петросовет) кош бийлигине алып келет. Жумушчу депутаттардын Советинин Убактылуу аткаруу комитети жана [[Мамлекеттик думанын Убактылуу комитети]] менен биргелеште түзүлгөн Убактылуу өкмөт Уюштуруучу жыйын өз ишин баштагыча чейин иштеш керек болчу. Уюштуруучу жыйынга шайлоо 17-сентябрга дайындалат, кийин 25-ноябрга жылдырылган&lt;ref&gt;https://www.prlib.ru/history/619088&lt;/ref&gt;. Ал эми Кыргызстандын азыркы аймагында айтылган окуялар үч бийликтин түзүлүшүнө алып келген. Андан тышкары Февраль революциясы жөнүндө кабар угуп, [[Үркүн|Үркүндө]] өз жерлеринен Кытайга качкан кыргыздар кайтып башташат, бирок падыша убагындагы колониалдык саясаты улана берген. Үркүндө дүнүйөсүн жоготкон жана азык-түлүк кризиси менен татаалдашкан учурда кыргыздардын өлүмү чоң болгон. Андан тышкары кайткандарды орустардын тарабынан өлтүрүү учурлары да болгон. Ошентип жогоруда айтылган себептер үчүн 20 миң кайткан кыргыз мерт кеткен. 

Марттын узагында Түркстан аймагынын бардык жерлеринде падышалык бийликтин өкүлдөрүн кызматтарынан алышкан. Ошол эле учурда Советтерди түзүү кыймылы пайда болду. Жумушчу депутаттрадын Советтери Пишпекте, Токмок, Пржевальскта жана Ошто пайда болушкан. Бул алгачкы Советтерде жергиликтүү калктын өкүлдөрү аябай аз болгон же такыр болгон эмес. Орусиянын борбордук аймактарында болгондой эле бул Советтердин көпчүлүгүн меньшевиктер жана эссерлер (марксисттик эмес социалисттик партия) түзгөн.

Ошол эле учурда Убактылуу өкмөттүн комитеттери түзүлгөн, жоюлган кызматтарга комиссарлар келген. Түркстан комитетинин башында кадет (кадеттер партиясынын мүчөсү) Щепкин туруп калган. Бул комитет 1916-жылдын улуттук боштондук көтөрүлүшүн канда басуу менен айырмалангандарды Пишпек, Ош жана Пражевальск уезддеринин комиссарлары катары дайындаган.

Ошондой эле жергиликтүү калктын өздүк бийлик органдарын түзүлө баштаган. 1917-жылдын апрель айында Пишпекте Кыргыз коомдук комитети түзүлгөн, кийинчерээк андай комитеттер Кыргызстандын азыркы аймагынын түндүк шаарларында пайда болушкан. Август айында Ошто мусулман эмгектенгендердин жана чайрыкер депутаттардын Совети түзүлгөн. Ошентип үч бийликтин системасы түзүлгөн&lt;ref&gt;https://kstu.kg/fileadmin/user_upload/istorija_kyrgyzstana_9_kl.pdf&lt;/ref&gt;.

Февраль революциясы Түркстандын жергиликтүү калктын саясий активдүүлүгү жанданды: коомдук-саясий уюмдарды жана партияларды түзүлө баштады.

Май айында Пишпек уездинде [[«Букара» биримдиги|«Букара»]] кыймылы түзүлөт.

Июль айында Пишпекте [[Абдыкерим Сыдыков|Абдыкерим Сыдыковдун]] жетекчилиги астында [[&quot;Алаш&quot; партиясы|«Алаш» партиясынын]] жергиликтүү бутагы уюштурулган. Партия буржуазиялык жана демократиялык көз караштагы кыргыз жана казак интеллигенцияны бириктирген. Партияны Мамлекеттик думанын депутаты ― Ахмат Байтурсунов башкарган. Анын максаттарынын бири кыргыздар менен казактардын көз карандысыз мамлекетке биригүүсү болгон.

Кыргызстандын түштүгүндө кыргыз жана өзбек байларды, интиллегенциянын өкүлдөрүн жана ислам диниятчыларды бириктирген [[Шура-и Ислам|«Шура-и-Ислам»]] партиясынын жергиликтүү бутагы түзүлгөн. Аны Таш Кудайбергенов башкарган. Уюмдун негизги саясий талаптарынын бири Орусиянын ичинде Түркстандын улуттук-диний автономиясын түзүү болгон. Уюм [[Жеке менчик|жеке менчиктин]], анын ичинде жерге да сакталышын жактаган. Ошондой эле «Туран» партиясы Кыргызстандын азыркы аймагында жергиликтүү уюмдарын түзүп баштаган&lt;ref&gt;https://kstu.kg/fileadmin/user_upload/istorija_kyrgyzstana_9_kl.pdf&lt;/ref&gt;.

=== Кеңештер мезгили (Совет мезгили) ===
{{Негизги макала|Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз автономиялуу облусу|Кыргыз Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы}}

==== Совет бийлигинин орношу ====
{{Негизги макала|Орусиядагы жарандык согуш|Кокон автономиясы|Басмачылык}}
1917-жылдын 7-ноябрында (эски стиль менен 25 октябрь) [[Санкт-Петербург|Петроградда]] [[Кызыл гвардия|кызыл гвардиячылар]], Петроград гарнизонунун жоокерлери жана Балтика флотунун матростору [[Октябрь революциясы|куралдуу көтөрүлүшүп]] [[Убактылуу өкмөт|Убактылуу өкмөттү]] кулатышкан. Ошол күнү II Бүткүл орусиялык жумушчу жана жоокердик депутаттардын Советтеринин съезди өз ишин баштаган. «Жумушчуларга, жоокерлерге жана дыйканчыларга !» деген кайрылуусунда жерлерде бүт бийлик Жумушчу, жоокердик жана дыйканчы депутаттарга (Советтерге) өтүүсү жөнүндө жарыялашкан&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/DEKRET/IIsiezd.htm|title=Рабочим, солдатам и крестьянам|publisher=www.hist.msu.ru|accessdate=2019-07-04}}&lt;/ref&gt;. Советтерде ар түрдүү партиялардын өкүлдөрү турушкан ([[большевиктер]], [[Меньшевиктер|меньшивиктер]], эссерлер ж.б.), бирок алардын тирешесинин жыйынтыгында [[Владимир Ленин|В.И. Лениндин]] [[РКП(б)|большивисттик партиясы]] толугу менен бийликти ээлеп калган. Петрограддагы бийликти басып алуу менен [[Орусиядагы жарандык согуш|Орусияда 1923-жылга чейин созулган жарандык согуш]] башталат.

Кыргызстандын аймагында 1917-жылдын ноябрында [[Сүлүктү|Сүлүктүнүн]] шахтёрлору биринчилер болуп совет бийлигин жарыялашкан. Ушул эле айында ал [[Кызыл-Кыя|Кызыл-Кыяда]], [[Талас (шаар)|Дмитриевкада]] (1944-жылдан Талас) орнойт.

1918-жылдын январь айында [[Орусия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасы|жаңы Орусиянын]] мамлекеттик түзүлүшүн аныктоо үчүн Уюштуруучу жыйыны (1917-жылдын ноябрында шайланган) чакырылган. Ал жыйындагы көпчүлүктү түзгөн большевиктерге каршы депутаттар большевиктер сунуштаган ''Эмгектенген жана эксплуатацияланган элдин укуктарынын декларациясын'' кароодон баш тартышкан. Анда большевиктердин тарабынан жыйын таркатылып, 1918-жылдын 18-январында III Бүткүл орусиялык Советтердин съездинде жогоруда айтылган Декларациясы ― Орусиянын жаңы мамлекеттик түзүлүшүнүн негиздерин мыйзамдуу түрдө бекиткен, Октябрь социалисттик революциясынын жетишкендиктерин бекемдеген жана совет бийлигинин милдеттерин аныктаган конституциялык акт бекитилген. Декларацияда Советтик Орусия Республикасы эркин улуттардын эркин биримдигинин негизинде, советтик улуттук республикалардын федерациясы катары түзүлүп, ар бир улуттун жумушчулары менен дыйкандарына өз советтик съездинде өз алдынча чечим кабыл алууга: алар федералдык өкмөткө катышууну каалашатбы жана кандай негизинде федералдык өкмөттө жана калган федералдык советтик мекемелерине катышканга даяр экенин укуктуу деп айтылат&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://kuznetsov.ucoz.org/books/sovetskie_konstitucii_1.pdf|title=Советские конституции. Хрестоматия. В 4 частях. Часть 1. Первые советские республики, 1918-1922 гг.|accessdate=2019-07-14}}&lt;/ref&gt;. 
&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot;&gt;
Файл:Congress of Soviets (1917).jpg|II Бүткүл орусиялык жумушчу жана жоокердик депутаттардын Советтеринин съезди. Петроград. 7 ноябрь 1917-жылы
Файл:19180118-lenin sitzung konstituante taurisches palais petrograd.jpg|Уюштурчу жыйын. Петроград. 18 январь 1918-жылы
Файл:Negotiations with basmachs Fergana, 1921.jpg|Басмачылар менен сүйлөшүү. Фергана. 1921-жылы
&lt;/gallery&gt;
1918-жылдын 14-январында [[Бишкек|Пишпектин]] Советинде большевиктер жеңип Петроград жана Ташкенттин борбордук бийлигине кошулушуна токтом кабыл алышкан. Советтин төрагасы катары большевик  [[Швец-Базарный, Григорий Иванович|Г.И. Швец-Базарный]] шайланат&lt;ref&gt;{{Книга|автор=|заглавие=Советский Киргизстан в документах. 1917—1967|ответственный=|издание=|место=Фрунзе|издательство=|год=1983|страницы=30—31|страниц=460|isbn=|isbn2=}}&lt;/ref&gt;. Январь айында Ошто. Май айында [[Каракол|Пржевальскка]] [[Алмата|Верный]] шаарынан келген кызыл гвардиячылардын колдосуу менен Совет бийлиги орногон, июнь айында Нарында. Ошентип, 1918-жылдын жайына карата азыркы Кыргызстандын аймагында кан төгүлбөй совет бийлиги орногон&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Чотонов Усеналы, Досбол Нур уулу|заглавие=История Отечества|ответственный=|издание=|место=Бишкек|издательство=|год=2009|страницы=154|страниц=344|isbn=978-9967-428-81-2|isbn2=}}&lt;/ref&gt;.

1918-жылдын 30-апрелинде V Түркстандык Советтердин съездинде мурдагы Түркстан крайында (1886-жылына чейин Түркстан генерал-губернаторлугу) ОСФСРдин курамында [[Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Түркстан Советтик Республикасы]] жарыяланган.

1918-жылдын 7-декабрында калкы негизинен бай орус дыйкандарынан турган [[Беловодское (Москва району)|Беловодское айылында]] Петроградтын бийлигине каршы козголоң көтөрүшөт. Козголоңду сол эсерлердин партиясынын өкүлү башкарган. Козголоңду басыш үчүн Жети-Суу облусунун аскердик комиссары Л.П. Емелев 1-чи Пишпектин советтик полкун ([[Логвиненко Яков Никифорович|Я. Н. Логвиненконун]] буйрук астыгында) жөнөтөт. 26-декабрында Беловодское айылы басылган.

==== Кыргыз мамлекеттүүлүгүнө жол ====
[[Файл:БорбордукАзия1922.svg|thumb|Борбордук Азия 1920-жылдан 1924-жылдын октябрь айына чейин (улуттук-мамлекеттик бөлүштүрүшүнө чейин).Чек аралары өзгөрбөй Хорезм Элдик Советтик Республикасы (Хорезм ЭСР) Хорезм ССРине 1923-жылы жана Бухара ЭСР Бухара ССРине 1924-жылдын 19 сентябрында айланат. [[Кыргыз Автономиялуу Социалисттик Советтик Республикасы (1920—1925)|Кыргыз АССР]] — Казак АССРдин 1920-1925-жылдарындагы аталышы. Кыргыздардын автономиясы (1924-жылдан) 1925-жылга чейин «Кара-Кыргыз» деп аталган]]
Түркстан АССРдин партиялык жана советтик уюмдарында Орто Азиянын улуттук-аймактык бөлүштүрүшү маселеси 1920-жылдан тарта көтөрүлө баштаган. 1921-жылы Түркстан АССРдин курамында ''Тоолуу Кыргыз облусун'' түзүү жөнүндө маселе көтөрүлгөн, бирок бул маселе чечилген эмес. 1922-жылдын мартында  [[Жусуп Абдрахманов]], [[Ишеналы Арабаев|Ишеналы Арабаев,]] [[Абдыкерим Сыдыков|Абдыкерим Сыдыковдун]] жүзүндөгү кыргыз интеллигенция кыргыз калкы бар уезддерди Тоолуу Кыргыз облусуна бөлүп чыгарууну кайрадан сунуштады. 25-мартта Түркстан компартиясынын Борбордук комитетинин (БК) секретариаты Түркстан Республикасынын курамында ушундай аталыштагы аймакты түзүү жөнүндө чечим кабыл алган. Эртеси күнү Түркстан АССРдин Борбордук аткаруу комитетинин (БАК) кичи Президиуму Пишпек, Каракол, Нарын жана Аулие-Ата уездинин тоолу аймактарынын курамында, административдик борбору [[Кочкор (айыл)|Кочкор кыштагында]] түзүү жөнүндө токтомду бекитти. Түштүктө жашаган кыргыздар тууралу маселе ачык бойдон калды. Бирок, улутчулдук жана уруулук мүнөздөгү ар кандай топторунун ортосунда башталган пикир келишпестиктер Пишпектеги 1922-жылдын 4-июнуна белгиленген уюштуруу съездин [[Иосиф Сталин|Сталиндин]] түз буйругу менен тарашына алып келген. 1922-жылдын декабрында большевиктердин Орусиялык комунисттик партиясынын ((б)ОКП) БКсы Тоолуу Кыргыз облусун түзүү боюнча мурда кабыл алынган бардык документтерди мыйзамсыз деп жарыялап, съезддин чакырылышынын демилгечилерин буржуазиялык улутчулдукка жана контрреволюциялык ишмердүүлүккө айыптаган&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://kghistory.akipress.org/unews/un_post:1689|title=На пути возрождения кыргызской государственности|author=akipress|publisher=http://kghistory.akipress.org|lang=ru|accessdate=2019-08-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://cyberpedia.su/6x9bae.html|title=Попытка создания Горной Кыргызской области. — КиберПедия|publisher=cyberpedia.su|accessdate=2019-08-02}}&lt;/ref&gt;.

1924-жылдын январь айында XII Бүткүл түркстандык Советтердин съездинде кыргыз (ал учурда кара-кыргыз) делегаттары (б)ОКП БКсына жана СССР БАКнын улуттар Советине Түркстандын партиясынын жана өкмөтүнүн башкаруу аппараты жалпы саны бир миллионго чейин болгон дагы бир улуттун ― кара-кыргыздардын өзгөчөлүктөрүн билбейт жана эске албайт деген кат менен кайрылшат. Кайсак-кыргыз (казак) менен кара-кыргыздын тили, чарба жүргүзүү жана жашоосу окшош болгондуктан, европалыктар аларды бир улут катары эсептешет жана Түркстандын кээ бир башкаруучулары аларды бир улутка бириктирүүгө аракет кылышат деп катта айтылат. Ал катты төмөнкү талаптар менен аякташат:

# кара-кыргыздарды башка улуттар (өзбектер, түркмөндөр, тажиктер, кайсак-кыргыздар) менен бир катарда эгемендүү улут катары таануу;
# Түркстандын партиялык жана мамлекеттик бийлигинин органдарында кара-кыргыз жумушчуларынын өкүлдөрүнүн жоктугун эске алуу менен аларды социалдык-класстык таандыктыгын эске алуу менен жогоруда аталган органдарына өткөрүү;
# кара-кыргыздардын арасында алардын эне тилинде маданий-агартуу иштери үчүн мамлекеттик каражаттарды биринчи кезекте окуу китептерин жана окуу куралдарын чыгарууга бөлүү.

Ошол эле жылдын 24-апрелинде (б)ОКП БКнын Ортоазиялык бюросу «Орто Азия республикаларынын (Түркстан, Бухара, Хорезм) улуттук бөлүштүрүшү жөнүндө» токтом кабыл алган. Белгилеп кеткенде ал учурда планданган Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун кайсы республикасынын курамына кириши маселеси ачык турган&lt;ref&gt;https://cyberleninka.ru/article/n/prosvetiteli-i-sozdanie-avtonomnoy-oblasti-kyrgyzov&lt;/ref&gt;. Даярдык иштери сентябрь айында аяктады. 1924-жылдын 16-сентябрында [[Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Түркстан АССРнин]] Борбордук аткаруу комитетинин (БАК) кезексиз сессиясы Орто Азияны улуттук-мамлекеттик бөлүштүрүшү жөнүндө токтом кабыл алган. Бул токтом 1924-жылы 14-октябрда Бүткүл орусиялык борбордук аткаруу комитетинин (БОБАК) 2-сессиясында бекитилген. Ошону менен Кара-Кыргыз автономиялуу облусу (1925-жылдын майында Кыргыз автономиялуу облусуна аталышы өзгөртүлөт) ОСФСРдин курамында түзүлгөн&lt;ref name=&quot;bse&quot;&gt;{{книга|автор=|заглавие=Большая советская энциклопедия|издание=2-е изд|место=М.|издательство=БСЭ|год=1949—1960|том=29|страницы=293|ответственный=|страниц=|isbn=|isbn2=}}&lt;/ref&gt;. 

&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot; caption=&quot;Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн башында турган адамдардын бирлери&quot;&gt;
Файл:Иманалы Айдарбеков.jpg|[[Иманалы Айдарбеков]] (1884―1938)
Файл:KG029-14.jpg|[[Абдыкерим Сыдыков]] (1889— 1938)
Файл:Ишеналы Арабаев.jpg|[[Ишеналы Арабаев]] (1882―1933)
Файл:KG030-14.jpg|[[Абдыкадыр Орозбеков]] (1889―1938)
Файл:J abdrahmanov.jpg|[[Жусуп Абдрахманов]] (1901―1938)
Файл:Баялы Исакеев.jpg|[[Баялы Исакеев]] (1897―1938) 
&lt;/gallery&gt;
Орусиядагы [[Октябрь революциясы]], социалисттик түзүлүштү орнотуу, элдердин өзүн өзү аныктоо укугу жана СССРдин түзүлүшү Кыргызстандын тарыхындагы тарыхый бурулуш тап болгон.

[[Кыргыз автономиялуу облусу|Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун]] түзүлүүсү менен советтик түрүндөгү кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн өнүгүүсү башталган, бул болсо саясый татаалдашуусуз 1991-жылы толук эгемендик алууга мүмкүндүк берди.

==== Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн кийинки өнүгүүсү ====
[[Файл:Кыргыз АССР (аймактар 1926-1928).png|thumb|Кыргыз АССРдин 1926-1928 жж. болгон кантондорго бөлүнүшү. 1930-жылда кантондорго бөлүнүү жоюлган.]]

==== Кыргыз ССР ====
Социализм доору Кыргызстанды кайра жаратып, аны индустриалдык-агрардык өлкөгө айландырды. Көп тармактуу өнөр жайы, курулуш индустриясы жана курулуш, транспорт, байланыш, техникалык жабдылган айыл чарбасы, соода-сатык жана кызмат көрсөтүүнүн башка түрлөрү республиканын бирдиктүү эл чарба комплексинин органикалык курамдык бөлүктөрү болуп калды. Эмгек ресурстарын жайгаштыруу көйгөйү жалпысынан ийгиликтүү чечилип, элдин жашоо-турмушунун материалдык деңгээли жогорулаган.    

Өзгөчө отун-энергетика комплекси өнүккөн, 80-жылдарда көмүр өнөр жайынын үлүшүнө Орто Азияда өндүрүлгөн көмүрдүн 40%ына чейини туура келген. Энергетика комплекси, түстүү металлургия ийгиликтүү өнүккөн. Анда негизги орунду сурьма, сымап, чанда кездешүүчү жана башка түстүү металлдар ээлеген. Кадамжай комбинатынын сурьмасы эл аралык базарда сапаттын үлгүсү болгон. Хайдаркан сымап комбинатынын өндүрүмдөрү дүйнөнүн 40тан ашык өлкөсүнө жөнөтүлүп турган. Айыл чарбасында жетектөөчү ролду мал чарбасы ойногон. Кыргызстан кой чарбасынын азык-түлүктөрүн өндүрүүнүн абсолюттук көрсөткүчтөрү боюнча СССРде үчүнчү орунда турган, алдыда ОСФСР менен Казакстан гана болгон.

Өндүрүлгөн улуттук кирешенин өнүгүү темпи боюнча Кыргызстан Украина, Казакстан, Литва, Молдова, Түркмөнстан жана Эстония сыяктуу союздук республикалардан алдыга кеткен. Шаарлар жана калктуу пункттар пайда болуп жана көрктөндүрүлүп турган, ал эми илимий-техникалык революция индустриалдык өнүгүүнүн гана эмес, ошондой эле социалдык маанидеги да элемент болуп калган.

Улуу Ата мекендик согушта Кыргызстандын эли да өзүнүн татыктуу салымын кошкондугун белгилей кетүү керек, кан майданга 360 миң кыргызстандык жөнөтүлгөн. Алар баатырларча салгылашкан, 73ү Советтер Союзунун Баатыры наамына татыктуу болуп, 21и үчүнчү даражадагы Даңк ордени менен сыйланган. Кыргызстан өлкөнүн бирдиктүү аскердик-чарбалык организминин ишенимдүү бастиону болуп калды. Эвакуацияланган ишканалар калыбына гана келтирилбестен, ошондой эле өзүнүн өндүрүштүк кубатын кеңейтишкен.

Маданий курулуштун башкы багыттарынын бири сабатсыздыкты жоюу, билим берүүнүн жаңы системасын түзүү болуп калды, квалификациялуу кадрларды даярдаган жождор жана орто-атайын окуу жайлары ийгиликтүү иштеп жатты. Илимдин калыптануусунда жана өнүгүүсүндө СССР ИАсынын Кыргыз филиалы (1943) чоң роль ойноду, ал 1954-жылдын декабрында республиканын Илимдер академиясы деген статус алган.

Улуттук кесипкөй адабият кыргыз тилинде жазуунун түзүлүшү менен башталган. Улуттук жана дүйнөлүк адабиятта өзгөчө орун Чыңгыз Айтматовго таандык, анын чыгармалары дүйнө элдеринин 80ден ашык тилдерине которулган. Профессионал кыргыз искусствосу: театр, музыка, көркөм сүрөт жана кинематография да ийгиликтүү өнүктү. 

Талашсыз жакшы жактары менен бирге совет мезгили тоталитардык режимдин көптөгөн адам тагдырларын трагедияга кептеген терс көрүнүштөрү менен да тарыхта калды. 

1990-ж. Жалган Куран айында СССР Эл депутаттарынын 3-съезди өлкөдө [[Президенттик бийлик|Президенттик бийликти]] белгилеген. Президенттик бийлик өлкөдө өкмөттүн ишмердигин аныктаган жана анын ишин көзөмөлдөгөн. [[Мыйзам чыгаруу бийлиги|Мыйзам чыгаруучу]] жана [[Сот бийлиги|сот бийликтеринин]] иштерин эл чарбасын башкарууну, бюджеттик-финансылык системаны, эмгекке акы төлөө жана баалардын аныкталышын, мыйзамдардын аткарылышын көзөмөлдөгөн. СССРде президенттик башкаруунун киргизилиши менен [[Казакстан|Казакстанда]], [[Өзбекстан|Өзбекстанда]] ж. б. бир катар союздук республикаларда президенттик башкаруу киргизилген. 1990-ж. 27 Тогуз айда [[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз ССР]] Жогорку Советинин сессиясында альтернативалуу негизде [[Аскар Акаев]] Кыргыз Республикасынын тунгуч Президенти болуп шайланган.1990-ж. 15 Бештин айында Кыргыз ССР Жогорку Советинде “Кыргыз Республикасынын мамлекеттик эгемендүүлүгү жөнүндөгү” Декларация кабыл алынып, Кыргызстан Советтер Союзунун курамындагы эгемен өлкө катары жарыяланган. 1991-ж. 22 Үчтүн айында Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин 3-сессиясында “Кыргыз Республикасынын Министрлер кабинети жөнүндө” мыйзам иштелип чыккан. Мыйзам боюнча биринчи жолу Президенттин, вице-президенттин кызматтары киргизилип, жергиликтүү бийлик органдарынын милдеттери, укуктук негиздери такталган. 1991-ж. 5 Бирдин айында республиканын борбор шаарынын тарыхый аты кабылына келтирилип, [[Бишкек (түшүнүк)|Фрунзе шаарына]] кайрадан [[Бишкек (шаар)|Бишкек]] деген баштапкы аты берилген. 1991-ж. 8 Бугу айда Кыргыз ССРинин Жогорку Совети республиканын жаңы [[Конституция]]сынын долбоорун иштеп чыгуу боюнча комиссиянын курамын бекиткен. 1991-ж. 19 Чын Куран айда “Жер реформасы жөнүндө” мыйзам кабыл алган. 

=== Эгемендүү Кыргызстан ===
Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинде 1991-ж. 31 Баш Оонада “Мамлекеттик көз карандысыздыгы жөнүндө” Декларация кабыл алынып, Кыргыз Республикасы көз карандысыз, эгемендүү демократиялык мамлекет катары салтанаттуу жарыяланган. Көз каранды эместиктин шартында 1991-ж. 12 Тогуз айда Аскар Акаев жалпы элдик шайлоодо Кыргыз Республикасынын Президенти болуп шайланган. Кыргыз Республикасынын Президентинин Указы менен 1991-ж. 20 Тогуз айда Мамлекеттик коопсуздук жоюлуп, анын ордуна Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитети, ал эми 3 Бештин айында [[Кыргыз Республикасынын Улуттук Гвардиясы]] түзүлгөн. 1991-ж. 8 Бештин айында Минск шаарына жакын Беловеж токоюндагы өкмөттүк резиденциясында Беларусь Республикасы, Россия Федерациясы жана Украина Көз каранды эмес Мамлекеттердин шериктештигин түзүү жөнүндөгү келишимге кол коюшат. 1991-ж. 21 Бештин айында [[Алматы|Алматыда]] [[Беларусия|Беларусь]], [[Орусия]], [[Украина]], [[Азербайжан]], [[Армения]], [[Казакстан]], Кыргызстан, [[Молдавия]], [[Тажикстан]], [[Түркстан]] жана [[Өзбекстан]] [[КМШ]] түзүү келишимине кол коюшкан. 25 Бештин айында [[М. С. Горбачев]] СССРдин жоюлгандыгына байланыштуу СССРдин Президентинин милдетин аткарууну токтоткондугун билдирген.

1991-жылдан баштап, СССР кыйрагандан кийин кыргыз элинин көп кылымдык тарыхында жаңы барак ачылган. 31-августта Кыргызстан өзүн эгемен мамлекет деп жарыялады жана реформалоо этабы башталды. КПССтин мурдагы тоталитардык-авторитардык режими авторитардык-демократиялык режим менен алмаштырылды. Демократиялык башкаруу принциптери киргизилип, жалпы элдик (мамлекеттик) деп аталган менчиктин ордуна жеке менчикке артыкчылык берилүү менен менчиктин ар түрдүү формалары киргизилди. Пландык экономика базар экономикасына алмашты, мурда социалдык бир түрдүү коом тез эле дифференциялашып калды. Коммунисттик идеология буржуазиялык-либералдык идеологияга жол берип, жамааттык аң-сезим жекече индивидуалдуулук менен четке сүрүлдү.

Коомдук-саясый жагынан республика мамлекеттүүлүктүн бардык атрибуттарына ээ болду, дүйнөлүк коомчулуктун тең укуктуу мүчөсү болуп калды. Бирок мурдагы СССРдин чарбалык байланыштарынын үзүлүп калышы республиканын социалдык-экономикалык абалына терс таасирин тийгизди. Инфляциялык процесстин күчөп кеткендигине байланыштуу 1993-жылы улуттук валюта (сом) киргизилген. Бул өлкөгө өз алдынча каржылык жана акча-насыя саясатын жүргүзүүгө мүмкүндүк берди. Ошол эле жылы эгемен Кыргызстандын биринчи Конституциясы кабыл алынат. Бирок базар экономикасынын реформаларынын чийкилиги мамлекеттик бюджеттин өтө таңсыктыгына алып келди да, республика агрардык-индустриалдык өлкө болуп калды, ал эми калктын жарымына жакыны өтө жакырданып кетти.

Коррупциянын өтө күчөп кетиши, коомдун тез дифференциялашуусу, криминалдашуу, бийликтин авторитаризми Кыргызстанды иштеп жаткан режимди эки ирет кулатууга (2005-жылдын 24-мартында жана 2010-жылдын 7-апрелинде) алып келди. Өткөөл убактылуу өкмөттөн кийин Кыргызстанда парламенттик республика орнотулуп, Жогорку Кеңешке кеңири ыйгарым укуктар берилген.
[[Файл:Supranational PostSoviet Bodies-ky.svg|thumb|Кыргызстан постсоветтик мейкиндиктеги уюмдарда]]
Татаал социалдык-экономикалык кырдаалдын айынан Кыргызстан көп вектордуу саясат жүргүзгөнгө аргасыз. Ал республикага инвестицияларды алып келүү максатында зарыл карым-катыштарды түзүп келет. Ал Бириккен Улуттар Уюмуна (БУУ), Дүйнөлүк Соода Уюмуна (ДСУ), Европадагы Коопсуздук жана Кызматташтык боюнча Уюмуна (ЕККУ), ЮНЕСКОго, Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигине (КМШ), Жамааттык Коопсуздук жөнүндө Келишим Уюмуна (ЖККУ), Шанхай Кызматташтык Уюмуна (ШКУ), Ислам Кызматташуу Уюмуна (ИКУ), Экономикалык Кызматташтык Уюмуна (ЭКУ), Түрк  тилдүү мамлекеттердин Кызматташтыгынын Кеңешине (ТМКК) мүчө болду, Бажы союзуна, Евразиялык экономикалык коомдоштукка интеграцияланууга кадам таштап, жакынкы эле эмес, алыскы да чет өлкөлөр менен байланыштарды жөнгө салууда.   

Демократиялашуу процессинин аркасында эгемен Кыргызстандын руханий турмушунда да маанилүү өзгөрүүлөр болуп өттү. Ушуга байланыштуу аны базар мамилелерине ыңгайлаштыруу үчүн билим берүү чөйрөсүндө бир катар мыйзамдар кабыл алынууда. Экономикалык кризистин кесепеттери илимий мекемелердин иштерине да терс таасирин тийгизди. Бирок, алар, анын ичинде Илимдер академиясы да ушул татаал шарттарга ыңгайлашууга жана илимди өнүктүрүүнүн артыкчылыктуу багыттарын илгерилетүүгө аракетин аяган жок. Коомдун руханий кайра жаралуусу үчүн маданий мураска, атап айтсак, оозеки эл чыгармачылыгынын шедеври — “Манас” эпосуна аяр мамиле жасоо зор мааниге ээ.    

Бирок терс көрүнүштөр дээрлик эл аралык уюмдардын демөөрчүлүгүнүн эсебинен жансактап жаткан маданият чөйрөсүнө өзгөчө залакасын тийгизгенин белгилебей коюуга болбойт. Бирок белгилүү кыйынчылыктарга карабастан, мамлекет анын ченемдик-укуктук базасын түзүү боюнча бир катар чараларды көрдү.

== География ==
{{main|Кыргызстандын географиясы}}
[[File:Kyrgyzstan Topography.png|thumb|left|Кыргызстандын топографиясы]]
=== Жайгашкан жери ===
Кыргызстандын деңизге чыга турчу жери жок. Толугу менен Түндүк жана Чыгыш [[Жарым шарлар|жарым шарларында]] жайгашкан, түндук кеңдигинин 39°11′—43°16′ жана чыгыш узундугунун 69°15′—80°18′ аралыгында&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/v/prirodno-geograficheskie-i-bioklimaticheskie-osobennosti-gornyh-territoriy-kyrgyzstana|title=Кыргызстандын тоолу аймактарынын табигый-географиялык жана биоклиматикалык өзгөчүлүктөрү{{oq|ru|Природно-географические и биоклиматические особенности горных территорий Кыргызстана}}|lang=ru|website=|date=2011|publisher=Ульяновсктогу медико-биологиялык журнал|pages=60 б|author=Шаназаров А.С., Айсаева Ш.Ю., Глушкова М.Ю.}}&lt;/ref&gt;. Өлкөнүн чыгышттан батышка карай 900 км, түндүктөн түштүккө карай 410 км созулат&lt;ref&gt;Смирнов Ю. Н. Архитектурное формирование природно-антропогенной среды Киргизии // Аналитика культурологии. — 2015. — № 2 (32). — С. 144.&lt;/ref&gt;. Түндүктө [[Казакстан]], батышта жана түштүк-батышта [[Өзбекстан]], түштүк-батышта [[Тажикстан]] жана чыгышта [[Кытай]] менен чектешет.

=== Мамлекеттик чек ара ===
Мамлекеттик чек аранын жалпы узундугу 4675,17 км түзөт. Анын ичинен: 1241,58 км — Казакстан менен, 1378,44 км — Өзбекстан менен, 970,8 км — Тажикстан менен, 1084,35 км — Кытай менен. Аны менен чек аранын 823,04 км аныкталган эмес: Өзбекстан менен ― 371,34 км жана Тажикстан менен — 451,7 км. Ошентип, Өзбекстан менен чек аранын жалпы узундугунан 1007,1 км такталган же 73,1 %, Тажикстан менен — 519,1 км же 53,4 %&lt;ref&gt;https://cyberleninka.ru/article/n/gosudarstvennye-granitsy-kyrgyzstana/viewer&lt;/ref&gt;. Мамлекеттик чек ара негизи [[Тоо кыры|тоолордун кырларынан]] жана [[Дарыя|дарыялар]] менен өтөт.

Кыргызстанда Өзбекстандын [[Сох]], Шахимардан, Чоң Кара-Калча, Таш-Дөбө жана Тажикстандын Ворух, Батыш Калача&lt;ref&gt;https://ru.sputnik.kg/columnists/20180221/1037847693/moskvich-uzbekskoe-selo-kyrgyzstan.html&lt;/ref&gt; деген анклавтары бар. Ошондой эле [[Баргана өрөөнү|баргана (фергана) өрөөнүндө]] Өзбекстандын аймагы менен курчалган Кыргызстандын эксклавы ― [[Барак айылы]] бар&lt;ref&gt;https://www.azattyk.org/a/kyrgyzstan_uzbekstan_barak/29434656.html&lt;/ref&gt;. Талаш тилкелеринде улам чыр-чатактар болууда, алар кээ бир учурларда куралдуу кагылышууга да алып келет&lt;ref&gt;https://sputnik.kg/politics/20190828/1045547323/kyrgyzstanda-kancha-talash-tilke-bar.html&lt;/ref&gt;. Акыркы эң ири куралдуу жаңжал ― [[Кыргызстан менен Тажикстандын чек арасындагы куралдуу кагылыш (2021)|2021-жылы 28-апрелден 1-майга чейин Кыргызстан менен Тажикстандын ортосунда болгон]]&lt;ref&gt;https://www.azattyk.org/a/31233250.html&lt;/ref&gt;.

=== Рельеф ===
{{Негизги макала|Теңир-Тоо|Памир-Алай}}

Кыргызстандын аймагынын 3/4 бөлүгүн [[Тоо|тоолор]] ээлейт. Өлкөүн аймагы эки тоо системаларынын айланасында жайгашкан. Түндүк-чыгыш бөлүгү Ала-Тоого (башка аталышы Теңир-Тоо) кирет, түштүк-батыш тарабы ― [[Алай кырка тоосу|Памир-Алай]] тоолоруна карайт. Республиканын бардык аймагы деңиз деңгээлинен 401 м жогору бийиктикте жайгашкан. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги 2750 м. Кыргызстандын жарымынан көбүрөөгү 1000 метрден 3000 метрге чейин жана болжол менен үчтөн бири — 3000 метрден 4000 метрге чейинки бийиктикте жайгашкан. Бийиктиги 7439 м түзгөн [[Жеңиш чокусу]] Кыргызстандын эң бийик жери, ошондой эле дүйнөнүн эң эле түндүк тарабындагы жети миң метрге жеткен чоку. Чыгышта Теңир-Тоонун негизги тоо кырлары басымдуу тоо кырын түзүп, Меридиандык тоо кырынын районунда жакындашып кетет. Кытай жана Казакстан менен чектешкен жерде Жеңиш чокусу (7439 м) жана [[Хан-Теңири]] (7010 м же муз катмарын эсептебегенде 6995 м) көтөрүлүп турат&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын географиясы - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/|website = Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-01-30|lang = ru}}&lt;/ref&gt;. Кыргызстандын батыш тарабы Батыш Теңир-Тоодо жатат. Анын маанилүү [[Орография|орографиялык]] элементтери:

* [[Талас өрөөнү]];
* [[Талас Ала-Тоосу|Талас Ала-Тоо]];
* [[Чаткал кырка тоосу|Чаткал тоо кыркасы]].

Түштүктө [[Түркстан кырка тоосу|Түркстан тоо кыркасынын]] түндүк жантаймасы, [[Алай тоо кыркасы]], [[Алай өрөөнү]] жана [[Памир|Памирдин]] түндүк чети болгон [[Чоң-Алай тоо кыркасы|Чоң-Алай тоо кыркасынын]] түндүк жантаймасы Кыргызстанга карайт. Чоң-Алай тоо кыркасынын эң бийик жери ошондой эле Кыргызстандын бийиктиги боюнча экинчи жери ― [[Ленин чокусу]] (7134 м). Түштүк-батышта Фергана өрөөнүнүн түндүк, чыгыш жана түштүк чет жактары Кыргызстанга карайт.

Кыргызстандын башкы орографикалык элементтери:

* [[Ак-Шыйрак тоо кыркасы]];
* [[Какшаал-Тоо системасы|Какшаал-Тоо]];
* [[Күнгөй Ала-Тоо]];
* [[Тескей Ала-Тоо]];
* [[Кыргыз Ала-Тоо]];
* [[Баргана тоо кыркасы|Фергана тоо кыркасы]].
Республиканын эң жапыз жери — 401 метр [[Кулунду, Лейлек району|Кулунду айылына]] жакын жерде жайгашкан.
=== Климат ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын климаты}}
[[Файл:Paraskliima.svg|thumb|Кескин континенттик климат [[Мелүүн климат|мелүүн климатынын]] түрү (картада жашыл түсү менен белгиленген). Б.П. Алисовдун классификациясы боюнча]]Кыргызстанда кескин континенттик, кургакчылыкка учурай турган [[климат]], аны бийик тоолу рельефинен булут каптыгандык менен [[жаан-чачын]] артыганы бир аз жумшартат. Мындай болушуна үч фактор себептүү: Тундүк жарым шарында, [[Евразия|Евразиянын]] борборунда жайгашкандыгы, олуттуу суу жайларынан алыстыгы жана [[Чөл|чөлдөрдүн]] жакындыгы&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.kg.undp.org/content/kyrgyzstan/ru/home/library/environment_energy/climate-profile-of-the-kyrgyz-republic.html|title=Кыргыз Республикасынын климаттык профили|publisher=Кыргыз Республикасындагы БУУнун Өнүктүрүү программасы|lang=ru|accessdate=}}&lt;/ref&gt;.

=== Суу ресурстары ===

==== Мөңгүлөр ====
Кыргызстандын [[Мөңгү|мөңгүлөрү]] жалаң эле республиканын тузсуз суунун кампсасы эмес, жалпы Борбордук Азиянын кампасы. Мөңгүлөрдүн эриген суулары дырыялардын башкы булагы. Өлкө аймагынын 4 % (8 миң км² жакын) жайгашкан 8 миңге жакын мөңгү бар, кар эрибей жаткан жерлер менен өлкө аймагынын 40,5 % (81 миң км² жакын) түзүшөт. Бул Кавказ менен Альп тоолордун мөңгүлөрүнүн чогу эсептелген аянтынан ашат. Мөңгүлөрдө 650 км³ суу муз түрүндө сакталып турат&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын мөңгүлөрү|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|website = Кыргызстан тууралу маалымат порталы, Кыргызстандын жана саякатчылыктын кабарлары}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Кыргызстандын мөңгүлөрү, Кыргызстандын табияты, Кыргызстан тууралу кызыктуу фактылар|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com}}&lt;/ref&gt;. Андан тышкары мөңгүлөр Кыргызстандын электроэнергетикалык коопсуздугунун башаты ― 2019-жылда электроэнергиясынын 92 % ГЭСтерде өндүрүлгөн&lt;ref&gt;http://www.stat.kg/kg/news/osnovnye-pokazateli-raboty-elektroenergetiki-kyrgyzskoj-respubliki-v-2019-godu/&lt;/ref&gt;.
==== Дарыялар ====
[[Файл:Aral Sea watershed.png|thumb|Арал деңизи жана анын бассейни. Сары түсү менен Сыр-Дарыянын бассейни белгиленген]]Кыргызстанда 30 миңге жакын [[дарыя]]&lt;ref name= ККСМ&gt;{{cite web|url=http://stat.kg/media/publicationarchive/6845b0b4-f860-468e-aa05-b5d47d4f6ac4.pdf|title=&quot;Кыргызстан&quot; кыскача статистикалык маалымдамасы|publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|year=2018}}&lt;/ref&gt;. Алардын жалпы узундугу болжол менен 150 миң км, башка маалыматтар боюнча — 35 миң км. Бардык ири дарыялар тоолордун бийиктигинде башталат, негизи мөңгүлөрдүн жана карлардын эриген суулары менен азыгышат. Республиканын рельефи үчүн дарыянын тоолу жана түзөң бөлүктөрү бар.

Дарыя системаларынын көпчүлүгү [[Арал деңизи|Арал]] бассейнине таандык. Башкача айтканда Борбордук Азиянын ири дарыясынын бирине — Сыр-Дарыяга ([[Аму-Дарыя]] менен Арал деңизине ага турган дарыя). [[Чүй]] жана [[Талас дарыя|Талас]] дарыяларынын бассейндери Арал бассейнине таандыгы менен, өз сууларын негизги суу артерияларына жеткизбейт ([[Моюн-Кум|Моюн-Кум чөлүндө]] кургап кетишет). Республикасынын түштүк-чыгыш аймагы Тарим дарыянын (Батыш Кытайдын суу артериясы) агымы пайда болуш аймагы. [[Каркыра дарыясы|Каркыра дарыянын]] бассейни [[Балкаш|Балкаш көлүнүн]] бассейнине таандык.

[[Чоң Нарын|Чоң]] жана [[Кичи Нарын|Кичи Нарындын]] биригүүсү менен республиканын эң ири дарыясы — [[Нарын дарыясы|Нарын]] жаралат. Сыр-Дарыянын негизги түзүүчүсү, ошондуктан Аралдын бассейнине таандык. Республиканын аймагындагы узундугу 535 км түзөт, бассейндин аянты — 53 700 км².
[[Файл:Karakol Valley.jpg|left|thumb|Каракол капчыгайы. 2008-жылдын август айы]]
Кыргызстанда эки гидрологиялык чөйрө: агымдын пайда болуш чөйрөсү жана агымдын таралыш чөйрөсү. Агымдын пайда болуш чөйрөсү республиканын 87 % камтыйт, агымдын таралыш чөйрөсү — 13 %. Ири дарыялардын таралыш чөйрөсүнүн чоң бөлүгү Кыргызстандын тышында жайгашкан. Таралыш чөйрөсү тоо жантаймаларына караганда жаан-чачындын бир кыйла аздыгы жана тез [[буулануу]] менен мүнөздөлөт. Ошондуктан жердин үстундөгү агымдар пайда болушу чектелген, кээ жерлерде жок. Андан тышкары тоолордо жаралган агымдар бул жерлерден өтүп жерге сиңип кетет жана сугарууга алынат. Тоо астындагы түзөң жерлерде [[Жер астындагы суулар|жер астындагы суу]] чыккан аймагы пайда болот, ошондой суулар көптөгөн дарыяларды кошумча толтуршат. Жер астындагы суулардын чыгышы майда агымдарын негиздешет, аларды тунук суусу үчүн «''кара суу''» деп аташат.

Агым режими боюнча  Кыргызстандын дарыялары тянь-шань жана алтай типтерге киришет. Биринчи типтеги дарыялар негизи кар жана мөңгүнүн эриген суулары менен азыгышат. Мындай дарыялардын суу көлөмү жайында катуу эрүү башталганда өсөт, максимумду июль-август айлырында жетет. Алтай типтеги дарыялар негизи орточо толуу аймактардын мезгилдик кары эриши менен азыгышат. Мындай дарыялардын суу көлөмү жазында өсөт, ар кандай бийиктерде кар өз маалында эригендиктен суу ташкыны чоюлат. Жайында бул дарыялардын агымы азаят&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын дарыялары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|website = Кыргызстан тууралу маалымат порталы, Кыргызстандын жана саякатчылыктын кабарлары}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Кыргызстандагы дарыялар жана көлдөр:: Кыргызстандагы аба ырайы. Кыргызстандагы жыл мезгилдери|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын дарыялары - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|website = Kyrgyzstan Review|lang = ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Кыргызстандын дарыялары|publisher=www.advantour.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;.
==== Көлдөр ====
[[Файл:Сары-Челек5.jpg|thumb|[[Сары-Челек]]]]Кыргызстанда 1923гө жакын көл&lt;ref name= ККСМ/&gt;, алардын жалпы аянты 6836 км² түзөт. Көлдөрдун көпчүлүгү бийик тоолу, деңиздин деңгээлинен 2500 метрден 4000 метрге чейин жайгашкан. Көлдөрдүн пайда болушунун негизги себеби ― мөңгүңгүлөрдүн эриши. Өлкөдө үч ири көл: [[Ысык-Көл]], [[Соң-Көл]], [[Чатыр–Көл (көл)|Чатыр-Көл]].

Деңиздин деңгээлинен 1609 м жайгашкан Ысык-Көл — дүйнөнүн тереңдиги боюнча жетинчи орунда. Ысык-Көл Күнгөй Ала-Тоо (түндүк жагынан) жана Тескей Ала-Тоонун (түштүк жагынан) аралыгында жайгашкан. Көлдүн түндүк жагында көптөгөн пансионаттар, санаторийлер жана саякаттык базалар бар&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/lakes.htm|title=Кыргызстандын көлдөрү|publisher=www.advantour.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;.

Ысык-Көлдөн чыгыш тарапка 105 км алыстыгында бийик тоолу [[Мерцбахер көлү]] жайгашкан. [[Түндүк Эңилчек мөңгүсү|Түндүк Эңилчек]] менен [[Түштүк Эңилчек мөңгүсү|Түштүк Эңилчектин]] мөңгүлөрүнүн бириккен жеринде тапса болот.

==== Суу сактагычтар ====
[[Суу сактагыч|Суу сактагычтар]] Кыргызстандын рельефине чоң таасир эткен. Өлкөдө 34 суу сактагыч саналат. Кыргызстандын алгачкы болгон [[Орто-Токой суу сактагычы]] 1956-жылы Чүй дарыясында курулган. [[Токтогул суу сактагычы]] — республиканын эң ири суу сактагычы, 1974-жылдан бери колдонулат&lt;ref&gt;https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/reservoir/1403-obschaya-informaciya-o-vodohranilischah-kyrgyzstana.html&lt;/ref&gt;. 

=== Флора жана фауна ===
[[Файл:Uncia uncia.jpg|left|thumb|287x287px|Илбирс]]
2017-жылдын башына карата [[Токой|токойлор]] өлкөнүн аянтынан 3,5% түзүшөт (7041 км²)&lt;ref name=&quot;Ежегодник&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/837df7b9-aa2c-41ad-acce-792c04cfd9d1.pdf|title=Кыргыз Республикасынын статистикалык жылдыгы 2012-2016|author=Ч. Турдубаева, Н. Власова|website=|date=2017|pages=30 б.|publisher=|editor=А. Султанованын редакциясында}}&lt;/ref&gt;.

Кыргызстанда түтүкчө [[Өсүмдүк|өсүмдүктөрдүн]] 4 миңден ашык түрү бар. 2000—2500 м бийиктигиндеги сейрек токойлордо ар түрлүү өсүмдүктөр өсүшөт.

Жаныбар дүйнөсүсүндө [[Омурткалуулар|омурткалуу жаныбарлардын]] түрлөрү 500 ашат (анын ичинде [[Куш|канаттуулардын]] 335 түрү жана [[Балык|балыктардын]] 49 түрү) жана [[Курт-кумурска|курт-кумурскалардын]] 3 миң түрү, көбү сейрек болгондуктан [[Кызыл китеп|Кызыл китебине]] киргизилген. Тоо өрөөндөрүндө [[түлкүлөр]], [[Карышкыр|бөрүлөр]], жана сары чычкан (суслик) сыяктуу майда [[Сүт эмүүчү|сүт эмчүүлөр]] бар. Тоо дарыялары жилингирге (форель) мол. Негизи бийик тоолу аймактарда жашаган [[илбирс]], мурда өлкөнүн көпчүлүк аймагында болгон, эми популяциясы чектелген. [[Айгүл гүлү]] — Кыргызстандын түштүк аймагынын эндемиги.

Алгачкы жолу Кыргызстандын жоголуп бараткан жаныбарларын жана өсүмдүктөрүн СССРдин Кызыл китибине 1978-жылы киргизишкен. Эмки жылдары тизме кеңейип жана кырылуу коркунучу бар болгон түрлөрү тууралу маалымат көбөйүп жаткан. Ошондо, 1985-жылы Кыргыз ССРдин Кызыл китеби жарыкка чыккан. Андан кийин 2006-жылы ал [[Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби]] катары кайрадан жарык көргөн.

=== Өзгөчө корголучуу жаратылыш аймактар ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын өзгөчө корголучуу жаратылыш аймактары}}
[[Файл:View to Son-Kol lake, Kyrgyzstan - panoramio.jpg|thumb|[[Соң-Көл]]]]Кыргызстанда ар кандай статустагы 88 [[Өзгөчө корголуучу жаратылыш аймагы|өзгөчө корголучуу жаратылыш аймак]] (ӨКЖА): [[Корук|жаратылыш коруктар]], жаратылыш сейил бактар, өзгөчө коруктар, [[Биочөйрөлүк аймак|биочөйрөлүк аймактар]] жана башкалар. ӨКЖАнын жалпы аянты 1 476 121,6 га, же 14 761,21 км² (республиканын аянтынан 7,38 %) түзөт.

Бүгүнкү күнгө карата Кыргызстанда: 10 жаратылыш корук; 13 жаратылыш сейил бак; 64 өзгөчө корук; 1 биочөйрөлүк аймак.

1959-жылы түзүлгөн [[Сары-Челек биочөйрөлүк коругу|Сары-Челек мамлекеттик биочөйрөлүк коругу]] 1979-жылы жана 1998-жылы түзүлгөн Ысык-Көл биочөйрөлүк аймагы 2001-жылы [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКОнун]] чечими менен дүйнөнүн [[Биочөйрөлүк резерваты|биочөйрөлүк резерваттардын]] катарына киришкен. Ошондой эле өлкөнүн дүйнөлүк маанидеги корук аймактары бар: 1976-жылы [[Ысык-Көл мамлекеттик коругу|Ысык-Көл жаратылыш коругу]] жана Ысык-Көл, [[Каратал–Жапырык коругу|Каратал-Жапырык коругуна]] таандык Чатыр-Көл (2005-жылы) менен Соң-Көл (2011-жылы) Рамсар конвенциясынын суу-саз жерлердин эл аралык тизмесине киришкен&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Өзгөчө корголуучу жаратылыш аймактар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=ru|access-date=2021-05-12|archive-date=2021-05-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20210512202424/http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|dead-url=yes|accessdate=2021-05-12|archivedate=2021-05-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210512202424/http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201}}&lt;/ref&gt;.

== Мамлекеттик түзүлүш ==
=== Мамлекеттик түзүлүш ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын Конституциясы}}
2021-жылдын 11-апрелинде кабыл алынган конституцияга ылыйык Кыргыз Республикасы ― эгемендүү, суверендүү, демократиялык, укуктук, мамлектеттик башкарууга дин аралашпаган, унитардык, социалдык мамлекет. Конституцияда башкаруу формасы жазылган эмес, бирок ченемдерине ылайык — президенттик болуп саналат.

==== Мыйзам чыгаруу бийлиги ====
{{Жаңыртуу}}
[[Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши|Жогорку Кеңеш]] ― Кыргыз Республикасынын парламенти — мыйзам чыгаруу бийлигинин жана өз ыйгарым укуктарынын чегинде көзөмөл милдеттерин жүзөгө ашыруучу өкүлчүлүктүү жогорку орган. Кыргызстандын 2010-жылкы конституциясы боюнча Жогорку Кеңеш пропорциялуу система боюнча 5 жылдык мөөнөткө шайлануучу 120 депутаттан турат. Шайлоонун жыйынтыктары боюнча саясий партияга парламентте 65тен көп эмес депутаттык мандат берилиши мүмкүн&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Төртүнчү бөлүм. Кыргыз Республикасынын мыйзам чыгаруу бийлиги. 70-берене|author=|website=Конституция Кыргызской Республики|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;. Азыркы учурда 2015-жылы 4-октябрда шайланган Жогорку Кеңештин VI чыкырылышы ишин жүргүзүп жатат. Бул чакырылыштын ыйгарым укуктары 2020-жылдын 4-октябрнда шайланган жаңы чыкырылыштын депутаттарынын ант берүүсү менен бүтмөк. Бирок, [[Кыргызстандагы төңкөрүш (2020)|октябрь айындагы массалык нааразылык акциялар]] үчүн ал кездеги президенттин ― [[Сооронбай Жээнбеков|Сооронбай Жээнбековдун]] отставкага кетиши Жогорку Кеңештин VII чакырылышынын шайлоосун 2021-жылдын күзүнө жылганына алып келген. Ошентип, Жогорку Кеңештин VI чакырылышы конституция менен каралган иштөө мөөнөтүн ашып кеткен.

=== Административдик-айммактык түзүлүш ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшү}}
[[Файл:Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшү.svg|thumb|Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшүнүн схемасы]]
Административдик-аймактык бирдиктердин катарына шаар, район, облус жана айыл аймагы (бир же бир нече айылдан турган административдик-аймактык бирдик) киришет. Кыргызстан административдик-аймактык карашында 7 облус жана 2 республикалык маанидеги шаарга ([[Бишкек]], [[Ош]]) бөлүнөт. Республикалык маанидеги шаарлардын райондору өз алдынча административдик-аймактык бирдиктер катары эсептелинбейт.

Кыргызстанда 531 административдик-аймактык бирдик:
*7 облус;
*40 район;
*32 шаар (алардын ичинен 2 республикалык маанидеги шаар, 12 облустук маанидеги шаар, 18 райондук маанидеги шаар);
*452 айыл аймагы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf|title=Кыргыз Республикасынын статистикалык жылдыгы|website=|date=2016|publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|editor=А. Осмоналиевдин редакциясында|pages=474 б}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202276|title=2008-жылдын 25-апрелиндеги № 65 &quot;Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык түзүлүшү тууралу&quot; Кыргыз Республикасынын Мыйзамы|publisher=Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги|accessdate=2018-01-21}}&lt;/ref&gt;.

{| border=&quot;1&quot; class=&quot;toccolours&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 0 0 0 0; font-size:95%; border-collapse: collapse;&quot;
|-style=&quot;background: #eaecf0&quot;
! class=&quot;unsortable&quot; | Желек
! class=&quot;unsortable&quot; | Аталыш
! class=&quot;unsortable&quot; | Административдик&lt;br&gt;борбору
! align=&quot;center&quot;| Аянты&lt;br&gt;(км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)
! align=&quot;center&quot;| Туруктуу калк*
(1.01.2019 карата)
!Туруктуу калк*
(1.01.2020 карата)&lt;ref name=&quot;ДЖ&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/b87b13d4-7bc2-43bf-b4cc-6d1f12619db8.rar|title=Кыргыз Республикасынын демографиялык жылдыгы|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;
!Туруктуу калк*
(1.01.2021 карата)&lt;ref name = Калк/&gt;
|-
| align=&quot;center&quot;  | [[Файл:Flag of Bishkek Kyrgyzstan.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Бишкек]]
| align=&quot;center&quot;| —
| align=&quot;center&quot;| 160&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/ru/gorod-bishkek |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Бишкек шаары |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 027 200
| align=&quot;center&quot;| 1 053 915
| align=&quot;center&quot;| 1 074 075
|-
| align=&quot;center&quot;  | [[Файл:Flag of Osh.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ош]]
| align=&quot;center&quot;| —
| align=&quot;center&quot;| 182&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/gorod-osh |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ош шаары |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 299 500
| align=&quot;center&quot;| 312 530
| align=&quot;center&quot;| 322 164
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Flag of Chuy Province.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Чүй облусу]]
| align=&quot;center&quot;| Бишкек&lt;ref&gt;[http://www.president.kg/ru/kyrgyzstan/administrativno_territorialnoe_delenie/ Кыргыз Республикасынын Президентинин расмий сайты. Административдик-аймактык бөлүшү]&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 20 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/chujskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Чүй облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 941 100
| align=&quot;center&quot;| 959 884
| align=&quot;center&quot;| 974 984
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Issyk kul obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ысык-Көл облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Каракол]]
| align=&quot;center&quot;| 43 100&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/issyk-kulskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ысык-Көл облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 499 800
| align=&quot;center&quot;| 496 050
| align=&quot;center&quot;| 501 933
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Талас облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Талас]]
| align=&quot;center&quot;| 11 400&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/talasskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Талас облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 263 500
| align=&quot;center&quot;| 267 360
| align=&quot;center&quot;| 270 994
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Naryn obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Нарын облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Нарын]]
| align=&quot;center&quot;| 45 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/narynskaya-oblast1 |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Нарын облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 287 000
| align=&quot;center&quot;| 289 621
| align=&quot;center&quot;| 292 140
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Flag of Jalal-Abad region.png|100px]] 
| align=&quot;center&quot;| [[Жалал-Абад облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Жалал-Абад]]
| align=&quot;center&quot;| 33 700&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/dzhalal-abadskaya-oblast |publisher=Кыргыз Репсубликасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Жалал-Абад облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 214 400
| align=&quot;center&quot;| 1 238 750
| align=&quot;center&quot;| 1 260 617
|-
| align=&quot;center&quot;|Желеги&lt;br&gt;жок&lt;ref name=&quot;vb&quot;&gt;{{cite web|accessdate=2015-12-26|title=Кыргызстандагы геральдика и символика. 3-март 2015|url=http://www.vb.kg/doc/305199_geraldika_i_simvolika_v_kyrgyzstane.html|publisher=&quot;[[Вечерний Бишкек]]&quot; гезити}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| [[Ош облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ош]]
| align=&quot;center&quot;| 29 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/oshskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ош облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 341 900
| align=&quot;center&quot;| 1 368 054
| align=&quot;center&quot;| 1 391 649
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Batken obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Баткен облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Баткен]]
| align=&quot;center&quot;| 17 000&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/batkenskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Баткен облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 525 100
| align=&quot;center&quot;| 537 365
| align=&quot;center&quot;| 548 247
|-
| colspan=&quot;7&quot; |*Туруктуу калк ― каттоо учурунда убактылуу жок болгондорду кошкондо ушул аймакта туруктуу жашаган калк. 
|}

=== Куралдуу күчтөр ===
{{Негизги макала|Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү}}

Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүү — Кыргыз Республикасынын мамлекеттик эгемендигин, аймактык бүтүндүгүн, конституциялык түзүлүшүн, коомду жана жарандарды ишенимдүү коргоону камсыздоо жана эл аралык келишимдерге ылайык милдеттенмелерди аткаруу үчүн арналган мамлекеттик аскердик уюм. 

Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүү 1992-жылы 29-майда Кыргызстанда жайгашкан мурдагы Совет аскерлердин бөлүктөрү Кыргыз Республикасынын [[Юрисдикция|юрисдикциясына]] өтүшү менен негизделген&lt;ref&gt;https://www.calend.ru/holidays/0/0/1961/&lt;/ref&gt;.   

Кыргызстандын 2010-жылкы конституциясына ылайык Кыргызстандын Куралдуу Күчтөрү өзүн-өзү коргоо жана жетиштүү коргоно алуу принциптерине ылайык куралат. Кыргызстанга жана биргелешип коргонуу милдеттенмелери менен байланышкан башка мамлекеттерге каршы жасалган [[баскынчылык]] учурларын кошпогондо, согуш жүргүзүү укугу таанылбайт. Куралдуу Күчтөрүнүн бөлүктөрүн Кыргызстандын аймагынан тышкары жактарга жиберүүнүн ар бир учуру боюнча уруксат депутаттардын жалпы санынын үчтөн экисинен кем эмес көпчүлүк добушу менен Жогорку Кеңеш тарабынан кабыл алынат.[[Файл:Аскердик_машыгуу.jpg|thumb|Кыргыз жоокерлери &quot;Борбор-2019&quot; аскердик машыгууда. 2019-жылы]]Куралдуу Күчтөрүү төмөнкүлөрдөн турат:

* аскердик башкаруу органдарынан;
* жөө аскерлер бирикмелеринен, бөлүктөрдөн жана мекемелерден (уюмдардан);
* Абадан кол салуудан коргоо күчтөрүнөн;
* [[Улуттук гвардия|Улуттук гвардиядан]];
* Чек ара кызматынан&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202668?cl=ky-kg|title=2-бөлүм. Куралдуу Күчтөр, алардын арналышы жана курамы. 6-берене. 10-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын 2009-жылдын 24-июлдагы № 242 &quot;Коргоо жана Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү жөнүндө&quot; Мыйзамы|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Бирнчи бөлүм. Конституциялык түзүлүштүн негиздери. 14-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын Конституциясы|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;.

== Калк ==
{{bar box
|title=Туруктуу калктын улуттук курамасы (1.01.2021 карата)&lt;ref name=&quot;Улуттук курам&quot;/&gt;
|titlebar=#ddd
|float=right
|bars= 
{{bar percent|[[кыргыздар]]|yellowgreen|73.7}}
{{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.8}}
{{bar percent|[[орустар]]|blue|5.1}}
{{bar percent|[[дунгандар]]|pink|1.1}}
{{bar percent|[[уйгурлар]]|purple|0.9}}
{{bar percent|[[тажиктер]]|purple|0.8}}
{{bar percent|башкалар|red|3.4}}
}}{{Негизги макала|Кыргызстандын калкы}}
[[Файл:Кыргызстандын калкы (1950-жылдан баштап).svg|left|thumb|300x300px|Кыргызстандын калкы (1950―2018)]]
Кыргызстандын калкы 6,6 миллиондон ашат&lt;ref name = Калк/&gt;. Бул өлкөдө 1959-жылда (2 065 000), 1970-жылда (2 935 000), 1979-жылда (3 523 000), 1989-жылда (4 258 000), 1999-жылда (4 823 000), 2009-жылда (5 362 793) жашагандардан караганда бир кыйла көбүрөөк. 2015-жылдын 25-ноябрнда Кыргызстандын калкы 6 миллион адамга жетти.

Туруктуу калктын көпчүлүгү республиканын түштүк аймактарында турат — Ош, Жалал-Абад, Баткен облустары жана Ош шаары ( 3,4 млн жашоочу же республиканын калкынан 53 %), алардын тургундары негизи Фергананын кыргыз бөлүгүндө турушат. Дагы калктын бир кыйла бөлүгү Чүй өрөөнүндө жашайт (Чүй облусу жана Бишкек шаары; 1,9 млн жашоочу же республикасынын калкынан 31 %).

2019-жылы турукту калктын 34 % шаарларда, 66 % айыл аймактарда жашаган.

2021-жылдын башына карата туруктуу калктын 34,6 % эмгекке жөндөмдүү жашка чейинкилер түзгөн, 57 % ― эмгекке жөндөмдүү жаштагылар, 8,2 % ― эмгекке жөндөмдүү жаштагылардан улуулар&lt;ref&gt;http://www.stat.kg/kg/statistics/download/dynamic/315/&lt;/ref&gt;. Калктын орточо курагы аз-аздан өсүп жатат, 2020-жылдын башына карата 27,8 жаш түзгөн, эркектер үчүн ― 26,8 жаш, аялдар үчүн ― 28,7 жаш&lt;ref name = ДЖ/&gt;.

Өлкөнүн калктын негизи — 4,89 млн ашуун адам бул кыргыздар, республикасынын бардык аймактарында жашашат. Саны боюнча экинчилер болгондор бул өзбектер — 0,98 млн ашуун адам, көпчүлүгү Өзбекстан менен чектешкен аймактарында жашашат. Үчүнчү орунду орустар ээлешет — 0,34 млн адам, негизи өлкөнүн түндүк аймактарында турушат. Башка улуттардын саны 100 миң кишиден ашпайт&lt;ref name=&quot;Улуттук курам&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.stat.kg/kg/opendata/category/312/|title=Калктын улуттук курамы|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;.

=== Тилдер ===
Кыргызстандын мамлекеттик тили ― кыргыз тили, расмий ― орус тили. [[Кыргызстандын Конституциясы|Кыргызстандын конституциясында]] кыргыз тилине карата «мамлекеттик тил», орус тилине карата «расмий тил» түшүнүктөрүн колдонушу Конституциялык палатасынын (2021-жылдан Конституциялык сот) чечиминде ачыкталган:{{Цитатанын башы}}Кыргызстандын калкынын этникалык көп түрдүүлүгүн жана тарыхый түзүлгөн жагдайларды эске алуу менен, Конституция расмий тил катары орус тилин алдын ала караган.

«Мамлекеттик тил» жана «расмий тил» түшүнүктөрү Конституциянын маанисинен алып караганда, жакын милдеттерди аткарышат, бирок окшош болуп саналбайт. «Мамлекеттик тил» жана «расмий тил» түшүнүктөрүнүн терминологиялык кесилиштери, ушул эки тил тең мамлекеттик расмий баарлашуу, иш кагаздарын жүргүзүү, мыйзам чыгаруу жана сот өндүрүш тармактарында керектөөлөрдү камсыз кылгандыгы менен шартталган. Бирок, мамлекеттик жана расмий тилдер тарабынан аткарылып жаткан иш-милдеттердин көлөмү жана аларды колдонуу чөйрөлөрү айырмаланышы мүмкүн. Мыйзам чыгаруучу расмий тилдин макамын аныктоодо, анын коомдук турмушта, мамлекеттик бийлик органдарынын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын иш чөйрөлөрүндө колдонулушу, маанилүү себептер боюнча мамлекеттик тилди колдонуу татаалдыкты туудурган учурларда жүзөгө ашырылат деп белгилейт.{{Цитатанын аягы|булак=2013-жылдын 28-ноябрындагы № 12-р Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун Конституциялык палатасынын чечиминен үзүндү&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/9620/10?cl=ky-kg&amp;mode=tekst|title =2013-жылдын 28-ноябрындагы № 12-р Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун Конституциялык палатасынын чечими|publisher=Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги}}&lt;/ref&gt;}}[[Файл:Орус тилдин макамы бар мамлекеттер жана аймактар.png|thumb|Кыргызстан ― орус тилге макамын берген мамлекеттердин бири]]
2020-жылдын Пушкин атындагы орус тилдин институтунун постсоветтик өлкөлөрдөгү (СССРдин мурдагы 15 республикасы) орус тилдин туруктуулук индекси изилдөөсүндө Кыргызстан [[Беларусь|Беларустан]] кийин экинчи орунду ээлеген. Индекс үч көрсөткүчтүн натыйжасында түзүлгөн, алар өз кезегинде башка көрсөткөчтүрдү камтышат:

* орус тили мамлекеттик-коомдук чөйрөсүндө (орус тилдин конституциядагы макамы, мамлекеттик сайттардын орус тилиндеги версиясы, мамлекеттик кызмат көрсөтүү порталы орус тилинде болушу);
* орус тили билим берүү чөйрөсүндө (2018-жылында орус тилинде билим алган мектеп окуучулардын %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар мектептердин %, 2018-жылында башталгыч жана орто кесиптик билим берүү жайларынын студенттердин %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар орто кесиптик билим берүү жайлардын %, 2018-жылында жогорку окуу жайлардын студенттеринин %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар жогорку окуу жайлардын %);
* орус тили илимий катнаштарда (Scopus cайтындагы орус тилинде басылмалардын үлүшү (%), Web of Science сайтындагы орус тилинде басылмалардын үлүшү (%))&lt;ref&gt;https://www.pushkin.institute/news/index1.pdf&lt;/ref&gt;.

СССРдин кулаганынан бери Кыргызстанда Борбордук Азиянын өлкөлөрүнө караганда орус тилдин пайдалануу чөйрөсү кеңейип жатканы белгиленет. Башка факторлорду эсептебегинде бул көрүнүшкө Кыргызстандын Орусияга экономика жагынан көз карандыгы себептүү&lt;ref&gt;https://cabar.asia/ru/polozhenie-russkogo-yazyka-v-stranah-tsentralnoj-azii#_ftn38&lt;/ref&gt;.

== Ажайып жайлары ==
=== Арсланбаб ===
Арсланбаб — бул табияттын уникалдуу туундусу, деңиз деңгээлинен 1600 м бийиктикте жайгашкан, гүлдөгөн оазис. Арсланбаб — бул Кыргызстандын түштүгүндө жайгашкан эң кооз курорттордун бири.

Арсланбаб району Фергана жана Чаткал тоолорунун батыш жана түштүк тараптарында, Бабаш-Ата тоо кыркаларынын кокту-колотунан орун алган. Анын атагын алыска чыгарган — бул баарынан мурда анын жалпысынан 608,5 миң гектар жерди ээлеген жемиштүү жаңгак токойлору.

Бирок жемиштүү жаңгак токойлору — Арсланбабдын жападан жалгыз мактанычы эмес. Деңиз деңгээлинен 2200 м бийиктикте, аска-зоону аралай тоонун көк кашка мөлтүр суулары таштан-ташка уруна, мөңкүп агып жатат. Кээ бир жерлерде алар тээ асмандан атырылып түшүп, жомоктогудай шаркыратмаларга айланышат. Жергиликтүү калк бул жаңгакка байланыштуу мындай уламышты жакшы билишет. Качандыр бир айтылуу Александр Македонский өзү бул жердин жагып калган жаңгак жемишин алыстагы мекенине ала кеткен имиш. Мына ошол жаңгактар Грециянын жаңгак бактарынын түптөлүшүнө негиз болгон экен (ошондон улам жаңгактын бул түрү “грек жаңгагы” аталып калган дешет).
[[Файл:Сулайман -Тоо.jpg|thumb|Сулайман-Тоодо жайгашкан тарыхый музейи]]

=== Сулайман-Тоо ===
[[Сулайман-Тоо]] — батыштан чыгышка карай суналып жаткан беш урчуктуу уютулган чулу таштай болгон касиеттүү тоо. Анын узундугу — 1140 м, туурасы — 560 м. Бул тоону байыртан эле касиеттүү, ыйык тоо деп эсептеп келишкен. Бул жөнүндө сакталып калган петроглифтер да күбө болуп турат. Тоонун боорунда анын музейи да курулган. XVI кылымга чейин тоону  ''Бара-Кух'', андан соң дээрлик XX кылымга дейре ''Тахты-Сулейман'' («Сулаймандын тактысы») деп аташкан.

Сулайман- Тоо ЮНЕСКОнун дүйнөлүк мурастар тизмесине киргизилген.

Тоонун чокусунда «Тахты Сулайман» мечити (1963-жылы жардырылып жиберилген. Кийин сакталып калган материалдарынын негизинде 1991-жылы калыбына келтирилген), ошондой эле XVI кылымга таандык, жакында калыбына келтирилген «Рават-Абдуллахан» мечити — XVIII кылымдын эстелиги жана худжра имараты бар.

Сулайман- Тоодо «Чакка тамар» жана «Тепеүңкүр» үңкүрлөрү бар. Сулайман-Тоону түндүгүнөн жана түштүгүнөн эки канал айланып өтөт. 
[[Файл:Kyrgyzstan Canyons Dzhety Oguz 001.jpg|thumb|Жарылган жүрөк аскасы. Жети-Өгуз капчыгайы]]

=== Жети-Өгүз ===
[[Жети-Өгүз]] Каракол шаарынан батышка карай 28 км аралыкта, Ысык-Көлдүн түштүк жээгинде жайгашкан эң кооз тоо койнундагы капчыгай.

Жети-Өгүз капчыгайы Тескей Ала-Тоонун түндүк капталындагы, Ысык-Көлдү түштүгүнөн айланып өтүүчү аты уйкаш дайранын куймасында жайгашкан. Тизилип жаткан өгүздөрдү элестеткен, шамалга тотуккан, тизилген кызыл аскалардан улам ал “Жети-Өгүз” деген атка ээ болгон. Бул аскалар босогодон тосуп алып, капчыгайдын таанытма айырмасындай туюлат. Ал эми “Жарылган жүрөк” деп аталган кызыл аска — жергиликтүүлөр мактанган жай. Арзышкандардын бардыгы дайыма аны жандай сүрөткө түшүшөт.  

Капчыгайда 2200 м бийиктикте Жети-Өгүз курорту жайгашкан. Ал өзүнүн дарылык касиети күчтүү геотермалдык булактары менен атагы чыккан.
[[Файл:Башня Бурана на фоне Киргизского хребта.jpg|thumb|Бурана]]

=== Бурана мунарасы ===
Кыргызстан 10-кылымдардын ортосунда Караханиддер мамлекетинин курамына кирген. Бул кол өнөрчүлүктүн, сооданын, курулуштун өнүгүүсүнө жана жаңы шаарлардын пайда болуусуна өбөлгө түзгөн абдан күчтүү мамлекет болгон. Мындай жаңы шаарлардын катарына ал кезде Баласагын да кирген. Бул аталышы Бурана мунарасынан келип чыккан Бурана шаарчасы болгон. Бул атактуу шаарчанын урандылары Токмок шаарынан 12 км жерде жайгашкан. 

Эң ар түрдүү максаттагы курулуштардын калдыктары шаарчанын ар кайсы жерлеринен табылат. Шаарчанын борбордук бөлүгү туура эмес тик бурчтукка окшоп кетет. Борбордук урандылардын чыгыш жагында Бурана мунарасы жайгашкан. Бул бышкан кирпичтен салынган мунара 10-11-кылымдардагы Орто Азиядагы архитектуралык курулмалардын эң мыктыларынын бири болуп саналат. 

=== Таш-Рабат ===
[[Файл:Tash Rabat banner.jpg|center|thumb|1121x1121px|Таш-Рабат]]
[[Таш-Рабат]] — бул уникалдуу архитектуралык эстелик Нарын облусунун Кара-Коюн деп аталган эң кооз капчыгайында жайгашкан. Ал Нарын шаарынан 110 км түштүктө, деңиз деңгээлинен 3200 метр бийиктикте. Таш-Рабат Кыргызстандын 15-кылымга таандык эң башкы архитектуралык ажайып жайларынан болуп саналат.

Орто кылымдарда Улуу Жибек жолунда Таш-Рабат чеби кербен-сарайдын кызматын аткарып, соодагерлер менен саякатчылардын дайыма токтоп өтүүчү жайы болгон. Таш-Рабат ошол алыскы мезгилде Чүй жана Фергана өрөөндөрүн Кашгар менен байланыштырып турган соода жолунда жайгашкан. Мергенчилер менен малчылар үчүн бул таш сарай адаттан тышкары курулуш болуп, ал жөнүндө ар кандай байыркы уламыштар айтылган.

Таш-Рабатты окумуштуулар 19-кылымдын аягында жана 20-кылымдын башында гана жакшылап изилдей башташкан. Алар бул комплекстин маданий жагын жана анын эмне үчүн курулгандыгын ар түрдүү жорушат. Айрымдары Таш-Рабаттын курулушу орто кылымдын акырына туура келет дешсе, башкалары муну 10-11-кылымдарда курулган христиандык несториандык монастырдын урандылары деп айтышкан. 

1980-жылы өлкө үчүн өзгөчө тарыхый мааниси бар бул маданий эстеликти реставрациялоо жүргүзүлгөн. Реставрациядан кийин ага ар түрдүү өлкөлөрдөн туристтер тынбай келе баштады. 

Таш-Рабаттын курулуш тарыхы карама-каршылыктуу. Документтерге ылайык ал жергиликтүү башкаруучу Мухаммед хандын буйругу менен курулган. Бирок көп жашаган карылар башка уламышты айтып, калтырышкан: “Таш-Рабатты атасы менен уулу курган. Курулуш аяктап калган кезде, куполго гана акыркы ташты коёрдо, алыстан кербен көрүнөт. Уулу ишин таштап коюп, ким келе жатканын карап көргөнү жөнөйт. Атасы болсо: “адегенде жумушту бүтүр, балам!” — деп айтат. Уулу укпастан кете берет да, кайра ошол бойдон кайрылып келбей калат. Көрсө, кербен менен кошо айчырайлуу сулуу кыз келе жаткан болот. Таш-Рабат ошол бойдон жабуусу жок турат”.

Нарын облусунда мына ушундай адаттан тыш архитектуралык эстелик бар. Таш-Рабаттан кызыктуу жол жүрүп, ашуу ашып, бийик тоодогу дагы бир кооз көлгө — Чатыр-Көлгө барса болот.
=== Сары-Челек ===
[[Сары-Челек]] көлү бийик тоодогу өтө кооз көл болуп саналат. Ал Кыргыз Республикасынын батышында, Бишкектен 500 км, ал эми Оштон 300 км аралыкта, Сары-Челек коругунда жайгашкан. Ал Чаткал тоо кыркасынын  ажайып жайы. Көлдүн узундугу түндүк-чыгыштан түштүк-батышты карай 7,5 км, суусунун аянты — 507 гектар.Сары-Челек көлү деңиз деңгээлинен 1940 м бийиктикте жайгашкан.   

Жайкысын көлдөгү суунун тепмпературасы Цельсия боюнча +19 градустан ашпайт, ал эми кышкысын Цельсия боюнча +4төн 0 градуска чейин өзгөрүп турат. Көлдүн суусун ичкенге болот жана андан Кожо-Ата дарыясы агып чыгат.

Көлдү курчаган капчыгайлардан ондогон тоо суулары куюлуп турат. Көлдүн жээктери өтө тик жана салаңдаган аскалар менен курчалган. Жээктен эле дароо тереңдик башталып, кээ бир жерде ал 234 метрге жетет. Тереңдиги боюнча Сары-Челек Орто Азияда үчүнчү, ал эми Кыргызстанда экинчи орунда турат.

Көлдүн түндүк жээктери койкойгон карагайлар менен пихталардын калың токойуна курчалган. Эгер сиз бул жерге келип калсаңыз, Сибирдин чытырман токойлоруна туш келгендей эле болосуз. Көз мелжиген карагайлар жаркыраган көл суусунда күзгүгө карангандай, чагылышып турат. Бул табигый күзгүдөн көлдү курчаган кызыл аскалар менен жашыл ыраң тоолорду да көрүп, сиз өзүнчө эле бир жомоктор дүйнөсүнө туш келгендей болосуз.

Көлдүн “Сары-Челек” деген аты ага күзүндө гана жарашат. Бул убакта бак-дарактардын жалбырактары сары, кызыл түскө боёлуп, көл бал сузган чаканы элестетет. Жылдын калган бардык мезгилинде көлдөгү суу бир аз жашыл ыраң аралаган көк түстө болот. Көлдүн атына бир кооз уламышты байланыштырып жүрүшөт. Ал көл жээгинде аарынын уюгун кармаган балчы жөнүндө. Күндөрдүн биринде ал балды челекке куюп жатып, балдын түсү ага ушунчалык жагып калат да, көлдү “Сары-Челек” деп атап коюптур.
== Билим берүү==
{{Негизги макала|Кыргызстандын билим берүүсү}}{{Section-stub}}

=== Жогорку окуу жайлар ===
* Ишембай Абдраимов атындагы Кыргыз авиациялык институту
* Махмуд Кашгари-Барскани атындагы чыгыш Университети
* &quot;Ала-Тоо&quot; Эл аралык университети
*Борбор Азиядагы Америка Университети (АУЦА)
* [[Экономика жана ишкердик университети]] (ЭИУ)
*  Академик М. Адышев атындагы Ош технология Университети (ОшТУ)
* Бишкек каржы-экономикалык академиясы (БФЭА)
* [[Бишкек гуманитардык университети]] (БГУ)
* Кыргыз Экономикалык Университети (КЭУ)
* Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу Кыргыз мамлекеттик Юридикалык Академиясы (КГЮА)
* И. К. Ахунбаев атындагы Кыргыз мамлекеттик  медицина академиясы
*Кыргыз мамлекеттик дене-тарбия жана спорт академиясы 
* К.И.Скрябин атындагы Кыргыз Улуттук агрардык университети (КУАУ)
* Касым Тыныстанов атындагы Ысык-Көл мамлекеттик университети
* Ишенаалы Арабаев атындагы  Кыргыз мамлекеттик педагогикалык университети
* С. Нааматов атындагы Нарын Мамлекеттик университети 
* Ош Мамлекеттик  университет
* Ош технологиялык универститети 
* Ош Педагогикалык институту 
* Ош мамлекеттик социалдык университети 
* МГСУ Ош филиалы
* Ош Борбордук Азия Университети
* [[Кыргыз Мамлекеттик Юридикалык Академиясы]]
* атындагы Кыргыз мамлекеттик курулуш, транспорт жана  архитектура университети
* [[ Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз Улуттук Университети]] (КНУ)
* Кыргыз-орусиялык Славян университети
* И. Раззаков атындагы Кыргыз Мамлекеттик техникалык Университети
* Борбордук Азиядагы Эл-аралык Университети
* [[Кыргызстан эл аралык университети|Кыргызстан Эл-аралык Университети]] (МУК)
* [[Кыргыз-Түрк &quot;Манас&quot; университети|Кыргыз-Түрк  «Манас» Университети]] (КТМУ)
* Жалал-Абад  Мамлекеттик Университети
* Т.Садыков атындагы көркөм сүрөт Академиясы (НАХ КР)

== Маданият ==
{{Негизги макала|Кыргызстандын маданияты}}
{{Section-stub}}

=== Майрам күндөрү ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Майрам күндөрү'''&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/1505/310?cl=ky-kg|title=11-Глава. Эс алуу убактысы. 113-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын Эмгек кодекси|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;
!Датасы
!Майрам
|-
|1-январь
|[[Жаңы жыл]]
|-
|7-январь
|Иса пайгамбардын туулган күнү
|-
|23-февраль
|Ата-Журтту коргоочунун күнү
|-
|8-март
|[[Аялдардын эл аралык майрамы|Аялдардын эл аралык күнү]]
|-
|21-март
|[[Нооруз]]
|-
|7-апрель
|[[Апрель революциясы|Элдик Апрель революциясы күнү]]
|-
|1-май
|[[Биринчи май|Эмгек майрамы]]
|-
|5-май
|Кыргыз Республикасынын Конституциясы күнү
|-
|9-май
|[[Жеңиш күнү]]
|-
|31-август 
|Кыргыз Республикасынын көз карандысыздыгы күнү
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Ай календары]] менен аныкталат
|[[Орозо айт]]
|-
|[[Курман Айт|Курман айт]]
|-
|7―8-ноябрь
|Тарых жана ата-бабаларды эскер күндөрү
|}
[[Жаңы жыл|Жаңы жылдын]] Үчтүн айынын 1 күнүн майрамдоодон тышкары, кыргыздар жазгы биримдик күнүндө Кыргыз Жаңы Жылды майрамдайт. Бул жаз майрамы Улак Тартыш ат ойуну менен сыяктуу өткөрүлөт.

== Транспорт ==

=== Аба майдандар ===
Кеңештер мезгилинин аягында Кыргызстанда 50гө жакын абабекет жана учуу-конуу тилкелери бар болчу, алардын көпчүлүгү негизинен Кытайга жакын жайгашкан чек ара аймагындагы аскердик максаттар үчүн курулган. Бүгүнкү күндө алардын кызмат бойдон калууда саны аябай эле аз. [[Air Kyrgyzstan|&quot;Кыргызстан&quot; Аба Шеркети]] Кытайга, Оруссияга жана башка жергиликтүү өлкөлөргө аба ташууларын ишке ашырат.

* [[Бишкек|Бишкектеги]] [[Манас (аба майдан)|Манас Эл аралык Абабекети]] [[Мөскөө]], [[Ташкен|Ташкент]], [[Алмата]], [[Үрүмчү]], [[Стамбул]], [[Баку]] жана [[Дубай]] тейлеген эл аралык абабекет болуп саналат.
* Ош Абабекети

=== Коңшу өлкөлөр менен темир жол каттанышы ===

* [[Казакстан]] – бар – [[Бишкек]] бутагы – ошол эле өлчөм
* [[Өзбекстан]] – бар – [[Ош]] бутагы – ошол эле өлчөм
* [[Тажикстан]] – жок – ошол эле өлчөм
* [[Кытай]] – жок – Колейанын Ажырымы 1524 мм / 1435 мм

=== Жолдор ===
[[Азия Өнүктүрүү Банкы|Азийа Өнүктүрүү Банкынын]] колдоосу менен жакында түндүктү жана түштүк-батышты байланыштырган [[Бишкек|Бишкектен]] [[Ош|Ошко]] маанилүү жол айактап калды. Бул өлкөнүн эки негизги калктуу пункттарынын — түндүктөгү [[Чүй өрөөнү|Чүй өрөөнүнүн]] жана түштүктөгү [[Баргана өрөөнү|Баргана өрөөнүнүн]] ортосундагы байланышты кыйла жеңилдетет. Бул жолдун кесиндиси узундугу 3500 метр болгон [[Ашуу|ашуудан]] кийин түндүк-батышта [[Талас өрөөнү|Талас өрөөнүнө]] бөлүнүп чыгат. Азыркы учурда Ош шаарынан Кытайга турган башкы жолду куруу планы иштелип чыгууда.

* жыйынтыгы: 34 000 км (140 км жогорку ылдамдыктагы жолдорду кошкондо)
* асфальт төшөлгөн: 22 600 км (таш менен капталган бардык жолдорду кошо алганда)
* үшүк: 7 700 км (бул жолдор стерилдештирилбеген жерден жасалган жана нымдуу аба-ырайы менен жүргүзүү кыйын) (1990)

=== Кыргыз Республикасынын аймак жана башкармалыктарга бекитилген унаанын тамга белгилери ===

* A — [[Баткен облусу]]
* В, Е — [[Бишкек шаары]]
* D — [[Жалал-Абад облусу]]
* I — [[Ысык-Көл  облусу]]
* H, N — [[Нарын облусу]]
* О — [[Ош облусу]] жана шаары
* С, S — [[Чүй облусу]]
* Т — [[Талас облусу]]
* Z — [[Ош шаары]]
* MVD — Ички Иштер Министрлиги
* KG — Мамлекеттик белгилер
* MES — Өзгөчө кырдаалдар Министрлиги
* ВР — Башкы  Прокуратурасы
* АР — Аскер Прокуратурасы
* УГ — Улуттук гвардия
* БА, КМ — Коргоо министрлиги
* ЧК — Чек ара кызматы
* ЖК — ГУИН

== Булактарга шилтемелер ==
{{эскертүүлөр}}

== Сырткы шилтемелер ==

=== Мамлекеттик сайттар ===

* [http://kenesh.kg/ Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин расмий сайты]
*[http://www.president.kg/kg/ Кыргыз Республикасынын Президентинин расмий сайты]
* [https://www.gov.kg/ky Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн расмий сайты]
* [http://sot.kg Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун расмий сайты]
*[http://www.stat.kg/kg/ Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитетинин расмий сайты]

=== Жалпы маалымат ===
[http://kyrgyzinfo.ru/tekst/kyrgyzstandyn-gerbi-gerb-kyrgyzstana.html kyrgyzinfo.ru]
{{Geographic Location
|Centre = Кыргыз Республикасы
|N     = [[Казакстан]] 
|NE = [[Кытай]]
|E      = [[Кытай]]
|SE = [[Кытай]]
|S     = [[Тажикстан]]
|SW = [[Тажикстан]]
|W      = [[Өзбекстан]]
|NW = [[Казакстан]], [[Өзбекстан]]
}}
{{Түркий мамлекеттер}}
{{Азия өлкөлөрү}}
{{Түрк кеңеши}}
[[Категория:Кыргызстан| ]]
[[Категория:Евразия]]
[[Категория:Азия өлкөлөрү]]
[[Категория:Борбордук Азия]]
[[Категория:Унитардык республикалар]]
[[Категория:Кыргыздар]]</text>
      <sha1>pbx0lhlz7aifdb3inivsvm8canow6k0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422758</id>
      <parentid>422757</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T12:19:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="141910" xml:space="preserve">{{Мамлекет
 |Негизделген= 14 октябрь 1924-жылы ([[Кара-Кыргыз автономиялуу облусу]])
 |Макамы = 
 |Кыргызча аталышы= Кыргыз Республикасы
 |Расмий аталышы = 
 |Мамлекеттик дини = [[Динден тышкары мамлекет]]
 |Герб	=Emblem_of_Kyrgyzstan.svg
 |Желек =Flag_of_Kyrgyzstan.svg
 |Гимн аталышы=Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни
 |Аудио=National_Anthem_of_Kyrgyzstan.ogg
 |Урааны= '''Алга Кыргызстан!'''
 |Башкаруу формасы = [[президенттик республика]]
 |Картада = Kyrgyzstan_(orthographic_projection).svg
 |lat_dir = 41|lat_deg = |lat_min = 13|lat_sec = N
 |lon_dir = 75 |lon_deg = |lon_min = 0 |lon_sec = E
 |region = KG
 |CoordScale = 10000000
 |Тили = [[Кыргыз тили]] — мамлекеттик тил&lt;br&gt;[[Орус тили|орус тили]] — расмий тил&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Биринчи бɵлүм. Конституциялык түзүлүштүн негиздери. 10-берене |website=Кыргыз Республикасынын Конституциясы}}&lt;/ref&gt;
 |Эгемендүүлүк күнү = 31 август 1991
 |Эгемендүүлүгүн алды = {{Желек|СССР}} [[Кеңештер Бирлиги]] 
 |Борбор шаары= [[Бишкек]]
 |Ири шаарлар = Бишкек, [[Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Каракол]], [[Токмок]], [[Өзгөн]]
 |Башчыларынын милдеттери=[[Кыргыз Республикасынын президенти|Президент]]&lt;br&gt; Төрага&lt;br&gt;[[Кыргыз Республикасынын Премьер-министри|Министрлер Кабинетинин&lt;br&gt;төрагасы]]
 |Башчылары=  [[Садыр Жапаров]]&lt;br &gt;[[Талант Мамытов]]&lt;br&gt; [[Акылбек Жапаров]]
 |Аянты боюнча орду= 85-орун
 |Аянты= 199 951
 |Суу пайызы = 4,4&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.gov.kg/?p=29981&amp;lang=ru}}&lt;/ref&gt;
 |Калкы боюнча орду = 110-орун
 |Калкы={{өсүү}}6 700 000&lt;ref name =&quot;Калк&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/|title=Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.aa.com.tr/ru/%D0%BC%D0%B8%D1%80/%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0-%D0%B4%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B3%D0%BB%D0%BE-6-7-%D0%BC%D0%BB%D0%BD-%D1%87%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BA/2595048&lt;/ref&gt;
 |Калкты каттоо жылы = 23.05.2022
 |Калктын жыштыгы=34
 |ИДП (САМ)=25,915 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=56&amp;pr.y=14&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=917&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a=|title = World Economic Outlook Database, October 2019|website = [[Международный валютный фонд]]|accessdate = 2020-04-27}}&lt;/ref&gt;
| ИДП (ППС) = 25,915 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=56&amp;pr.y=14&amp;sy=2017&amp;ey=2021&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=917&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a=|title = World Economic Outlook Database, October 2019|website = [[Международный валютный фонд]]|accessdate = 2020-04-27}}&lt;/ref&gt;
| ИДПны эсептөө жылы (ППС) = 2019
| ИДП (ППС) боюнча = 136-орун
| ИДПнын ар бир жанга = 4056&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
| ИДПнын ар бир жанга боюнча  = 143-орун
| ИДП (номинал) = 8,261 млрд&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
| ИДП (номинал) эсептөө жылы = 2019
| ИДП (номинал) боюнча = 154-орун
| ИДП (номинал) ар бир жанга = 1293&lt;ref name=&quot;IMF&quot;/&gt;
|Акча бирдиги=[[кыргыз сому|сом]] ([[Файл:Sign of som.svg|9px]])&lt;br&gt;([[ISO 4217|KGS, код 417]])
| АДӨИ = {{өсүү}}0,697&lt;ref name=АДӨИ&gt;{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020_ru.pdf |lang=en |title=Доклад о человеческом развитии 2020: Следующий рубеж - Человеческое развитие и антропоцен |publisher=[[БУУнун Өнүктүрүү программасы]] |lang=ru}}&lt;/ref&gt;
| АДӨИ деңгээли = &lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;'''орточо'''&lt;/span&gt;
| АДӨИ боюнча орду = 120
 |ЭОК = 
 |Этнохороним = [[кыргызстандыктар]]
 |Домени = .kg
 |Телефон коду = 996
 |Убакыт аралыгы = +6:00
 |Штрих коду = 
}}

'''Кыргызстан''' же '''Кыргыз Республикасы''' ('''КР''') — [[Орто Азия|Борбордук Азияда]] жайгашкан мамлекет. Түндүктө [[Казакстан]], батышта жана түштүк-батышта [[Өзбекстан]], түштүк-батышта [[Тажикстан]] жана чыгышта [[Кытай]] менен чектешет. Кыргызстан ― басымдуу аймагы тоолуу аймактарды камтыган, деңизге чыга турчу жери жок өлкө.  

Кыргызстан — [[Унитардык мамлекет|унитардык]], [[Динден тышкары мамлекет|мамлекеттик башкарууга дин аралашпаган]], президенттик мамлекет.  

Борбор шаары — [[Бишкек]], [[калк]] боюнча республиканын эң ири шаары. Анын туруктуу калкы 1 миллион адамдан ашат.   

Өлкөдөгү туруктуу калктын саны 2021-жылдын башына карата баалоо боюнча 6,6 миллион ашуун адам түзөт&lt;ref name = Калк/&gt;. Кыргызстан 2020-жылдын башына карата бааланган калкы боюнча дүйнө жүзүндө 110 орунду ээлеген&lt;ref&gt;https://gtmarket.ru/ratings/world-population&lt;/ref&gt;. 25-ноябрь 2015-жылы Кыргызстандын 6-миллиончу [[Жаран|жараны]] туулган&lt;ref&gt;https://www.super.kg/kabar/news/130615/&amp;pg=0&lt;/ref&gt;.  

Кыргызстандын аянты 199 951 км² түзөт. Суу бетинин аянты өлкөнүн аянтынан 4,4 % түзөт.  

Социалдык-экономикалык көрсөткүчтөр боюнча [[Өнүгүп жаткан өлкөлөр|өнүгүп жаткан өлкөлөрдүн]] катарына кирет. Кыргызстандын [[адамдын өнүгүү индекси]] 2019-жылдын жыйынтыгы боюнча 0,697 (орточо) түзүп, 138 изилденген өлкөлөрдүн арасынан 120 орунду ээлеген&lt;ref name=АДӨИ/&gt;. [[Кеңештер Бирлиги|Советтер Союзу]] кулагандан бери (1991-жылы) өлкөдөн эмгек миграция калыптанган. Кыргызстандын 700 миң ашуун жараны эмгек мигрант болууда. Эмгек мигранттардын негизги агымы [[Орусия|Орусияга]] (2018-жылы 640 миң ашуун) кетет, ошондой эле Казакстанда, [[Түркия|Түркияда]] жана [[Америка Кошмо Штаттары|АКШда]] иштегендер да көп. Алардын акча которуулары [[Ички дүң өндүрүм|ИДӨнүн]] үчтөн биринен ашуун түзөт. Бул көрсөткүч боюнча өлкө дүйнөдө алдыңкы орундарды ээлейт. Акча которуулар өлкөдөгү [[Жакырчылык|жакырчылыкты]] кыскартууга маанилүү салым кошот&lt;ref&gt;{{Cite web |title=архив көчүрмөсү |url=https://kyrgyzstan.iom.int/ru/news/%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%83%D1%89%D0%B0%D1%8F-%D0%BC%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%81%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D0%B2-%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5 |accessdate=2021-08-15 |archivedate=2021-08-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210815123544/https://kyrgyzstan.iom.int/ru/news/%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%83%D1%89%D0%B0%D1%8F-%D0%BC%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D1%81%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D0%B2-%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |title=архив көчүрмөсү |url=http://ssm.gov.kg/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/ |accessdate=2021-08-15 |archivedate=2021-08-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210815123535/http://ssm.gov.kg/%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%BD%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0/ }}&lt;/ref&gt;.  

Кыргызстан 1992-жылдан тарта [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмунун]] мүчөсү. Ошондой эле өлкө [[Көз карандысыз мамлекеттердин шериктештиги|КМШ]], [[Евразиялык экономикалык биримдик|ЕАЭБ]], [[Жаматтык коопсуздук жөнүндө келишим уюму (ЖККУ)|ЖККУ]], [[Шанхай кызматташтык уюму|ШКУ]], [[Организация исламского сотрудничества|ИКУ]], [[Түрк кеңеши|Түрк Кеңешинин]], [[Международная организация тюркской культуры(ТЮРКСОЙ|ТҮРКСОЙ]] сыяктуу бир катар уюмдардын мүчөсү.

== Этимология ==
«Кыргызстан» ― өлкөнүн аталышы «кыргыз жери» дегенди билдирет. Ал «кыргыз» этнониме [[Фарс тили|перс (фарс) тилинен]] алынган «стан» суффиксин кошуусу менен жаралган&lt;ref&gt;https://inosmi.ru/sngbaltia/20141118/224333439.html&lt;/ref&gt;.

Кыргызстан өлкөнүн аталышы катары азыркы чек арадагы 1924-жылы негизделген чөйрөсү тууралу айтылат. Андан тышкары азыркы учурдагы анын чөйрөсүндөгү болуп турган жана социалдык, маданий, саясий орун басуучулук менен 1991-жылы түптөлгөн мамлекетти ― Кыргыз Республикасын да билдирген кыскача, расмий аталыш.

== Тарых ==
{{Негизги макала|Кыргызстандын тарыхы}}
Кыргыздардын тарыхы XXII кылымдан (2200-жыл) ашуун убакыттан бери ар түрдүү маданияттарды жана [[империя|дөөлөттөрдү]] камтыйт. Байыркы маданиятын сактоого жардам берип келип жаткан, анын бийик тоолуу жерде алыста жайгашканына карабастан, өлкө [[Улуу жибек жолу|Улуу Жибек жолунда]] жана башка соода жана маданий каттамдардын алкагында бир нече улуу маданияттардын кесилишинде турган. Жайгашкан чөлкөмүндөгү аймактык ар кандай саясий, социалдык-экономикалык, аскердик жашоодо активдүү катышкан.

=== Байыркы мезгил ===
Кыргызстандын аймагында адамзаттын ишкердигинин алгачкы издери баштапкы же төмөнкү палеолит дооруна барып такалат. Бул учур жөнүндө  А. П. Окладников 1953-жылы Борбордук Тянь-Шандан, Он-Арча суусунун сол жээгинен тапкан таш куралы далилдеп турат. Бул таш куралын иштетүү техникасы анын даярдалган убактысын буга чейин 300 миң жыл мурда деп эсептөөгө мүмкүндүк берет. Ушуга окшоп жасалган курал Кыргызстандын түштүгүндө Кожо-Бакырган-Сайда табылган. 

Энеолит доору Саймалы-Таш капчыгайындагы таштарга чегилип тартылган сүрөттөрдүн байыркы бөлүгүнөн көрүнөт. Бул орто кылымдарга чейинки энеолит жана  коло доорунун ыйык саналган зор борбору.

Булактарга ылайык Орто Азиянын мал баккан элдери биздин эрага чейинки I миң жылдыкта “сактар” деп аталган. Алар биздин эрага чейинки I миң жылдыкта Борбор Азиянын саясый окуяларында жигердүү роль ойногон жоокер уруулары болгон.

Биздин эрага чейинки  III кылымда Борбор Азиянын территориясында гунндардын империясы өкүмдарлык кылып турган. Б. э. ч. 201-жылы Модэ (Маодунь) ал кезде Чыгыш Тянь-Шанда жайгашкан Гэгунь (Кыргыз) ээлигин баш ийдирген. Маодундун башкаруусу кыргыз элинин тарыхында баштапкы маанилүү окуя болгон: кытай жылнаамасында 201-жылы биринчи жолу “кыргыз” этноними эскертилет.

Сактардын жолун улоочулар усундар болушкан. Жети-Сууну, Жунгарияны жана Борбордук Тянь-Шанды ээлеп, алар мында байыркы мамлекеттердин бирин түптөшкөн. Усундун төбөлү Күнбаг (ккэ бир булактарда Күнбий) б. э. ч. 71-жылы Хан империясы менен бирдикте гунндарга кыйратуучу сокку урган. Ал убакта Кыргызстандын бир бөлүгү Фергана өрөөнүндөгү Даван мамлекетинин курамына кирген. Даван (байыркы перси булактары боюнча – Паркана) калкы жыш жайгашкан өлкө болгон. Өзгөчө Фергана жылкыларынын атагы алыска угулган. Кытай аларды өз атчандар аскери үчүн алганга умтулган. Б. э. ч. 104—99-жылдарда Давань Хан империясы менен күрөштө көз карандысыздыгын сактап калган.

VI кылымдын ортосунда Алтайда Түрк каганаты түзүлгөн (551—744). VI кылымдын 70-жылдарында ал күч-кубатка толуп турган. Ал Хингандан Түндүк Кавказдын түздүктөрүнө чейин, Енисейдин жогору жагынан Аму-Дарыясынын жогору жагына чейин созулуп жаткан аймакты ээлеген. 603-жылы Түрк державасын расмий түрдө Чыгыш жана Батыш каганаттарына бөлүү болгон.

Батыш Түрк каганаты (603—704) Чыгыш Түркстандан, Тянь-Шань тоолорунан жана Жети-Суудан тартып,  Түндүк Кавказга чейинки кеңири аймакты ээлеген. Администрациялык-саясий жана башкы соода борбору Суяб шаары (Токмок шаарына жакын Ак-Бешимдин урандылары) болгон.

Батыш Түрк каганаты кулагандан кийин Кыргызстандын аймагында Түргөш каганаты (704—746) өмүр сүргөн. 746-жылы ага карлуктар кол салат. Карлуктар мамлекети көчмөн уруулардын күчтүү союзунан турган. VIII– IX кылымдарда Карлук каганаты Жети-Суу менен Тянь-Шанда өкүмдарлык кылган. Ушул учурда Түштүк Сибирде Енисейлик кыргыздардын мамлекети көтөрүлө баштаган. Уйгурлар менен 20 жылдык согуштун натыйжасында (820—841) кыргыздар аларды талкалаган. Уйгур каганатын талкалоо жана Борбор Азиянын кеңири аймактарын жеңип алуу Улуу Кыргыз каганатын түзүүгө алып келген.

Карахан каганатынын түзүлүүсү менен (X кылымдын башы XIII кылымдар) Кыргызстандын аймагында ислам маданияты жайыла баштайт. Бул болсо шаар маданиятынын, жазуунун, адабият менен тарыхтын дүркүрөп өсүүсүн шарттаган. Улуу ойчулдар Жусуп Баласагын менен Махмуд Кашгари өздөрүнүн  улуу чыгармаларын жаратышкан.

Орто Азияны Чыңгыз хан жеңип алуусу менен Чагатай улусу түзүлгөн. Алардын артынан Хайду жана Моголистан мамлекеттери пайда болгон. Моголистандын тушунда тарыхый аренага кыргыздар чыгышкан. Моголистандык тарыхчы Мухаммед Хайдар аларды “Моголистандын жапайы арстандары” деп атаган. Бул алардын аталган региондогу саясый артыкчылыгын күбөлөп турат. 

XV—XVI кылымдардын экинчи жарымында кыргыздар өздөрүнүн азыркы этникалык кебетесине келишкен жана негизинен Тянь-Шань менен Памир-Алай аймактарын ээлеп турушкан.

XVII кылымдын ортосунан баштап, XVIII кылымдын ортосуна чейин кыргыздар Жунгар хандыгынын басып кирүүсүнөн өз көз карандысыздыгын коргошкон.   

XVIII кылымдын 60-жылдарында түштүк кыргыздар, андан кийин XIX кылымдын 20-30-жылдары түндүк кыргыздар Кокон хандыгынын таасиринде калат. 
=== Орусия империясы ===
{{Негизги макала|Орусия империясы}}
[[Файл:Борбордук Азия (XX кылымдын башында).svg|thumb|XX кылымдын башында азыркы учурда Кыргызстанга таандык аймактар [[Орусия империясы|Орусия империясынын]] [[Түркстан генерал-губернаторлугу|Түркстан генерал-губернаторлугунун]] 4 облусуна кирген: Сыр-Дарыя, Жети-Суу, Фергана, Самарканд]]XVIII кылымдын аягында жана XIX кылымдын башында түндүк кыргыз уруулары Орусия менен өз алдынча мамиле түзө баштаган. 1785-жылы сарыбагыш бийи Атаке баатыр биринчи өкүлдөрүн Орусияга жөнөткөн. 1855-жылы бугу уруусу Орусиянын букаралыгын алган. Бул Кыргызстандын Россияга кошулуу процессинин башталышы эле. 1868-жылы кыргыздардын түндүк уруулары Орусияга биротоло кошулган , ал эми түштүгү [[Кокон хандыгы|Кокон хандыгына]] каршы көтөрүлүштү баскандан кийин 1876-жылы жеңип алынган.

1867-жылы Кыргызстанда Орусиянын административдик-аймактык башкаруусу иштей баштаган. Падышалыктын журт котортуучулук жана салык саясаты улуттук жана экономикалык эзүүнү күчөтүп жиберген. Орто Азия элдеринин биринчи антиколониялык козголоңу Фергана өрөөнүндө 1898-жылы Анжиян шаарында болгон.

Кошулуу процесси кыргыздардын экономикалык жана чарбалык көнүмүш турмушунун акырындап өзгөрүүсүнө алып келген. Кыргыз элинин географиясын, табиятын, тарыхы менен маданиятын окуп-үйрөнүү башталган. Бул прогрессивдүү көрүнүш эле.

==== Үркүн ====
{{Негизги макала|Үркүн}}
Бирок падышалыктын колониялык саясаты 1916-жылкы көтөрүлүшкө алып келгендиги, ал болсо [[Үркүн]] менен аяктагандыгы белгилүү.

=== Орус падышалыгынын кулашы жана үч бийликтүү мезгилдин орношу ===
{{Кошумча караңыз|Февраль революциясы}}&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot; caption=&quot;Петроград&quot;&gt;
Файл:Revolución-marzo-rusia--russianbolshevik00rossuoft.png|Революциячылар
Файл:Знаменская площадь во время февральской революции 1917 года.jpg|Знаменская аянтында
Файл:CañonesDominandoLitainaiProspektYSuPuenteMarzo1917--russiainrevolut00jone.jpg|Литейный проспектиндеги баррикада
Файл:Torn down portraits of the Tsars of Russia during the revolution.jpg|Орус падышаларынын жулунган портреттери
&lt;/gallery&gt;Эски стиль (юлиан календары) менен 1917-жылдын фебраль айындагы, [[Григориан календары|жаңы стиль (григориан календары)]] менен март айында [[Санкт-Петербург|Петроград]] жумушчуларынын жана Петроград гарнизонунун аскерлеринин бийликке каршы массалык нааразылык акциялары орус падышалыгынын кулашына жана [[Убактылуу өкмөт|Убактылуу өкмөттүн]] менен Петроград Советинин (Петросовет) кош бийлигине алып келет. Жумушчу депутаттардын Советинин Убактылуу аткаруу комитети жана [[Мамлекеттик думанын Убактылуу комитети]] менен биргелеште түзүлгөн Убактылуу өкмөт Уюштуруучу жыйын өз ишин баштагыча чейин иштеш керек болчу. Уюштуруучу жыйынга шайлоо 17-сентябрга дайындалат, кийин 25-ноябрга жылдырылган&lt;ref&gt;https://www.prlib.ru/history/619088&lt;/ref&gt;. Ал эми Кыргызстандын азыркы аймагында айтылган окуялар үч бийликтин түзүлүшүнө алып келген. Андан тышкары Февраль революциясы жөнүндө кабар угуп, [[Үркүн|Үркүндө]] өз жерлеринен Кытайга качкан кыргыздар кайтып башташат, бирок падыша убагындагы колониалдык саясаты улана берген. Үркүндө дүнүйөсүн жоготкон жана азык-түлүк кризиси менен татаалдашкан учурда кыргыздардын өлүмү чоң болгон. Андан тышкары кайткандарды орустардын тарабынан өлтүрүү учурлары да болгон. Ошентип жогоруда айтылган себептер үчүн 20 миң кайткан кыргыз мерт кеткен. 

Марттын узагында Түркстан аймагынын бардык жерлеринде падышалык бийликтин өкүлдөрүн кызматтарынан алышкан. Ошол эле учурда Советтерди түзүү кыймылы пайда болду. Жумушчу депутаттрадын Советтери Пишпекте, Токмок, Пржевальскта жана Ошто пайда болушкан. Бул алгачкы Советтерде жергиликтүү калктын өкүлдөрү аябай аз болгон же такыр болгон эмес. Орусиянын борбордук аймактарында болгондой эле бул Советтердин көпчүлүгүн меньшевиктер жана эссерлер (марксисттик эмес социалисттик партия) түзгөн.

Ошол эле учурда Убактылуу өкмөттүн комитеттери түзүлгөн, жоюлган кызматтарга комиссарлар келген. Түркстан комитетинин башында кадет (кадеттер партиясынын мүчөсү) Щепкин туруп калган. Бул комитет 1916-жылдын улуттук боштондук көтөрүлүшүн канда басуу менен айырмалангандарды Пишпек, Ош жана Пражевальск уезддеринин комиссарлары катары дайындаган.

Ошондой эле жергиликтүү калктын өздүк бийлик органдарын түзүлө баштаган. 1917-жылдын апрель айында Пишпекте Кыргыз коомдук комитети түзүлгөн, кийинчерээк андай комитеттер Кыргызстандын азыркы аймагынын түндүк шаарларында пайда болушкан. Август айында Ошто мусулман эмгектенгендердин жана чайрыкер депутаттардын Совети түзүлгөн. Ошентип үч бийликтин системасы түзүлгөн&lt;ref&gt;https://kstu.kg/fileadmin/user_upload/istorija_kyrgyzstana_9_kl.pdf&lt;/ref&gt;.

Февраль революциясы Түркстандын жергиликтүү калктын саясий активдүүлүгү жанданды: коомдук-саясий уюмдарды жана партияларды түзүлө баштады.

Май айында Пишпек уездинде [[«Букара» биримдиги|«Букара»]] кыймылы түзүлөт.

Июль айында Пишпекте [[Абдыкерим Сыдыков|Абдыкерим Сыдыковдун]] жетекчилиги астында [[&quot;Алаш&quot; партиясы|«Алаш» партиясынын]] жергиликтүү бутагы уюштурулган. Партия буржуазиялык жана демократиялык көз караштагы кыргыз жана казак интеллигенцияны бириктирген. Партияны Мамлекеттик думанын депутаты ― Ахмат Байтурсунов башкарган. Анын максаттарынын бири кыргыздар менен казактардын көз карандысыз мамлекетке биригүүсү болгон.

Кыргызстандын түштүгүндө кыргыз жана өзбек байларды, интиллегенциянын өкүлдөрүн жана ислам диниятчыларды бириктирген [[Шура-и Ислам|«Шура-и-Ислам»]] партиясынын жергиликтүү бутагы түзүлгөн. Аны Таш Кудайбергенов башкарган. Уюмдун негизги саясий талаптарынын бири Орусиянын ичинде Түркстандын улуттук-диний автономиясын түзүү болгон. Уюм [[Жеке менчик|жеке менчиктин]], анын ичинде жерге да сакталышын жактаган. Ошондой эле «Туран» партиясы Кыргызстандын азыркы аймагында жергиликтүү уюмдарын түзүп баштаган&lt;ref&gt;https://kstu.kg/fileadmin/user_upload/istorija_kyrgyzstana_9_kl.pdf&lt;/ref&gt;.

=== Кеңештер мезгили (Совет мезгили) ===
{{Негизги макала|Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз автономиялуу облусу|Кыргыз Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы}}

==== Совет бийлигинин орношу ====
{{Негизги макала|Орусиядагы жарандык согуш|Кокон автономиясы|Басмачылык}}
1917-жылдын 7-ноябрында (эски стиль менен 25 октябрь) [[Санкт-Петербург|Петроградда]] [[Кызыл гвардия|кызыл гвардиячылар]], Петроград гарнизонунун жоокерлери жана Балтика флотунун матростору [[Октябрь революциясы|куралдуу көтөрүлүшүп]] [[Убактылуу өкмөт|Убактылуу өкмөттү]] кулатышкан. Ошол күнү II Бүткүл орусиялык жумушчу жана жоокердик депутаттардын Советтеринин съезди өз ишин баштаган. «Жумушчуларга, жоокерлерге жана дыйканчыларга !» деген кайрылуусунда жерлерде бүт бийлик Жумушчу, жоокердик жана дыйканчы депутаттарга (Советтерге) өтүүсү жөнүндө жарыялашкан&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/DEKRET/IIsiezd.htm|title=Рабочим, солдатам и крестьянам|publisher=www.hist.msu.ru|accessdate=2019-07-04}}&lt;/ref&gt;. Советтерде ар түрдүү партиялардын өкүлдөрү турушкан ([[большевиктер]], [[Меньшевиктер|меньшивиктер]], эссерлер ж.б.), бирок алардын тирешесинин жыйынтыгында [[Владимир Ленин|В.И. Лениндин]] [[РКП(б)|большивисттик партиясы]] толугу менен бийликти ээлеп калган. Петрограддагы бийликти басып алуу менен [[Орусиядагы жарандык согуш|Орусияда 1923-жылга чейин созулган жарандык согуш]] башталат.

Кыргызстандын аймагында 1917-жылдын ноябрында [[Сүлүктү|Сүлүктүнүн]] шахтёрлору биринчилер болуп совет бийлигин жарыялашкан. Ушул эле айында ал [[Кызыл-Кыя|Кызыл-Кыяда]], [[Талас (шаар)|Дмитриевкада]] (1944-жылдан Талас) орнойт.

1918-жылдын январь айында [[Орусия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасы|жаңы Орусиянын]] мамлекеттик түзүлүшүн аныктоо үчүн Уюштуруучу жыйыны (1917-жылдын ноябрында шайланган) чакырылган. Ал жыйындагы көпчүлүктү түзгөн большевиктерге каршы депутаттар большевиктер сунуштаган ''Эмгектенген жана эксплуатацияланган элдин укуктарынын декларациясын'' кароодон баш тартышкан. Анда большевиктердин тарабынан жыйын таркатылып, 1918-жылдын 18-январында III Бүткүл орусиялык Советтердин съездинде жогоруда айтылган Декларациясы ― Орусиянын жаңы мамлекеттик түзүлүшүнүн негиздерин мыйзамдуу түрдө бекиткен, Октябрь социалисттик революциясынын жетишкендиктерин бекемдеген жана совет бийлигинин милдеттерин аныктаган конституциялык акт бекитилген. Декларацияда Советтик Орусия Республикасы эркин улуттардын эркин биримдигинин негизинде, советтик улуттук республикалардын федерациясы катары түзүлүп, ар бир улуттун жумушчулары менен дыйкандарына өз советтик съездинде өз алдынча чечим кабыл алууга: алар федералдык өкмөткө катышууну каалашатбы жана кандай негизинде федералдык өкмөттө жана калган федералдык советтик мекемелерине катышканга даяр экенин укуктуу деп айтылат&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://kuznetsov.ucoz.org/books/sovetskie_konstitucii_1.pdf|title=Советские конституции. Хрестоматия. В 4 частях. Часть 1. Первые советские республики, 1918-1922 гг.|accessdate=2019-07-14}}&lt;/ref&gt;. 
&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot;&gt;
Файл:Congress of Soviets (1917).jpg|II Бүткүл орусиялык жумушчу жана жоокердик депутаттардын Советтеринин съезди. Петроград. 7 ноябрь 1917-жылы
Файл:19180118-lenin sitzung konstituante taurisches palais petrograd.jpg|Уюштурчу жыйын. Петроград. 18 январь 1918-жылы
Файл:Negotiations with basmachs Fergana, 1921.jpg|Басмачылар менен сүйлөшүү. Фергана. 1921-жылы
&lt;/gallery&gt;
1918-жылдын 14-январында [[Бишкек|Пишпектин]] Советинде большевиктер жеңип Петроград жана Ташкенттин борбордук бийлигине кошулушуна токтом кабыл алышкан. Советтин төрагасы катары большевик  [[Швец-Базарный, Григорий Иванович|Г.И. Швец-Базарный]] шайланат&lt;ref&gt;{{Книга|автор=|заглавие=Советский Киргизстан в документах. 1917—1967|ответственный=|издание=|место=Фрунзе|издательство=|год=1983|страницы=30—31|страниц=460|isbn=|isbn2=}}&lt;/ref&gt;. Январь айында Ошто. Май айында [[Каракол|Пржевальскка]] [[Алмата|Верный]] шаарынан келген кызыл гвардиячылардын колдосуу менен Совет бийлиги орногон, июнь айында Нарында. Ошентип, 1918-жылдын жайына карата азыркы Кыргызстандын аймагында кан төгүлбөй совет бийлиги орногон&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Чотонов Усеналы, Досбол Нур уулу|заглавие=История Отечества|ответственный=|издание=|место=Бишкек|издательство=|год=2009|страницы=154|страниц=344|isbn=978-9967-428-81-2|isbn2=}}&lt;/ref&gt;.

1918-жылдын 30-апрелинде V Түркстандык Советтердин съездинде мурдагы Түркстан крайында (1886-жылына чейин Түркстан генерал-губернаторлугу) ОСФСРдин курамында [[Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Түркстан Советтик Республикасы]] жарыяланган.

1918-жылдын 7-декабрында калкы негизинен бай орус дыйкандарынан турган [[Беловодское (Москва району)|Беловодское айылында]] Петроградтын бийлигине каршы козголоң көтөрүшөт. Козголоңду сол эсерлердин партиясынын өкүлү башкарган. Козголоңду басыш үчүн Жети-Суу облусунун аскердик комиссары Л.П. Емелев 1-чи Пишпектин советтик полкун ([[Логвиненко Яков Никифорович|Я. Н. Логвиненконун]] буйрук астыгында) жөнөтөт. 26-декабрында Беловодское айылы басылган.

==== Кыргыз мамлекеттүүлүгүнө жол ====
[[Файл:БорбордукАзия1922.svg|thumb|Борбордук Азия 1920-жылдан 1924-жылдын октябрь айына чейин (улуттук-мамлекеттик бөлүштүрүшүнө чейин).Чек аралары өзгөрбөй Хорезм Элдик Советтик Республикасы (Хорезм ЭСР) Хорезм ССРине 1923-жылы жана Бухара ЭСР Бухара ССРине 1924-жылдын 19 сентябрында айланат. [[Кыргыз Автономиялуу Социалисттик Советтик Республикасы (1920—1925)|Кыргыз АССР]] — Казак АССРдин 1920-1925-жылдарындагы аталышы. Кыргыздардын автономиясы (1924-жылдан) 1925-жылга чейин «Кара-Кыргыз» деп аталган]]
Түркстан АССРдин партиялык жана советтик уюмдарында Орто Азиянын улуттук-аймактык бөлүштүрүшү маселеси 1920-жылдан тарта көтөрүлө баштаган. 1921-жылы Түркстан АССРдин курамында ''Тоолуу Кыргыз облусун'' түзүү жөнүндө маселе көтөрүлгөн, бирок бул маселе чечилген эмес. 1922-жылдын мартында  [[Жусуп Абдрахманов]], [[Ишеналы Арабаев|Ишеналы Арабаев,]] [[Абдыкерим Сыдыков|Абдыкерим Сыдыковдун]] жүзүндөгү кыргыз интеллигенция кыргыз калкы бар уезддерди Тоолуу Кыргыз облусуна бөлүп чыгарууну кайрадан сунуштады. 25-мартта Түркстан компартиясынын Борбордук комитетинин (БК) секретариаты Түркстан Республикасынын курамында ушундай аталыштагы аймакты түзүү жөнүндө чечим кабыл алган. Эртеси күнү Түркстан АССРдин Борбордук аткаруу комитетинин (БАК) кичи Президиуму Пишпек, Каракол, Нарын жана Аулие-Ата уездинин тоолу аймактарынын курамында, административдик борбору [[Кочкор (айыл)|Кочкор кыштагында]] түзүү жөнүндө токтомду бекитти. Түштүктө жашаган кыргыздар тууралу маселе ачык бойдон калды. Бирок, улутчулдук жана уруулук мүнөздөгү ар кандай топторунун ортосунда башталган пикир келишпестиктер Пишпектеги 1922-жылдын 4-июнуна белгиленген уюштуруу съездин [[Иосиф Сталин|Сталиндин]] түз буйругу менен тарашына алып келген. 1922-жылдын декабрында большевиктердин Орусиялык комунисттик партиясынын ((б)ОКП) БКсы Тоолуу Кыргыз облусун түзүү боюнча мурда кабыл алынган бардык документтерди мыйзамсыз деп жарыялап, съезддин чакырылышынын демилгечилерин буржуазиялык улутчулдукка жана контрреволюциялык ишмердүүлүккө айыптаган&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://kghistory.akipress.org/unews/un_post:1689|title=На пути возрождения кыргызской государственности|author=akipress|publisher=http://kghistory.akipress.org|lang=ru|accessdate=2019-08-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://cyberpedia.su/6x9bae.html|title=Попытка создания Горной Кыргызской области. — КиберПедия|publisher=cyberpedia.su|accessdate=2019-08-02}}&lt;/ref&gt;.

1924-жылдын январь айында XII Бүткүл түркстандык Советтердин съездинде кыргыз (ал учурда кара-кыргыз) делегаттары (б)ОКП БКсына жана СССР БАКнын улуттар Советине Түркстандын партиясынын жана өкмөтүнүн башкаруу аппараты жалпы саны бир миллионго чейин болгон дагы бир улуттун ― кара-кыргыздардын өзгөчөлүктөрүн билбейт жана эске албайт деген кат менен кайрылшат. Кайсак-кыргыз (казак) менен кара-кыргыздын тили, чарба жүргүзүү жана жашоосу окшош болгондуктан, европалыктар аларды бир улут катары эсептешет жана Түркстандын кээ бир башкаруучулары аларды бир улутка бириктирүүгө аракет кылышат деп катта айтылат. Ал катты төмөнкү талаптар менен аякташат:

# кара-кыргыздарды башка улуттар (өзбектер, түркмөндөр, тажиктер, кайсак-кыргыздар) менен бир катарда эгемендүү улут катары таануу;
# Түркстандын партиялык жана мамлекеттик бийлигинин органдарында кара-кыргыз жумушчуларынын өкүлдөрүнүн жоктугун эске алуу менен аларды социалдык-класстык таандыктыгын эске алуу менен жогоруда аталган органдарына өткөрүү;
# кара-кыргыздардын арасында алардын эне тилинде маданий-агартуу иштери үчүн мамлекеттик каражаттарды биринчи кезекте окуу китептерин жана окуу куралдарын чыгарууга бөлүү.

Ошол эле жылдын 24-апрелинде (б)ОКП БКнын Ортоазиялык бюросу «Орто Азия республикаларынын (Түркстан, Бухара, Хорезм) улуттук бөлүштүрүшү жөнүндө» токтом кабыл алган. Белгилеп кеткенде ал учурда планданган Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун кайсы республикасынын курамына кириши маселеси ачык турган&lt;ref&gt;https://cyberleninka.ru/article/n/prosvetiteli-i-sozdanie-avtonomnoy-oblasti-kyrgyzov&lt;/ref&gt;. Даярдык иштери сентябрь айында аяктады. 1924-жылдын 16-сентябрында [[Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Түркстан АССРнин]] Борбордук аткаруу комитетинин (БАК) кезексиз сессиясы Орто Азияны улуттук-мамлекеттик бөлүштүрүшү жөнүндө токтом кабыл алган. Бул токтом 1924-жылы 14-октябрда Бүткүл орусиялык борбордук аткаруу комитетинин (БОБАК) 2-сессиясында бекитилген. Ошону менен Кара-Кыргыз автономиялуу облусу (1925-жылдын майында Кыргыз автономиялуу облусуна аталышы өзгөртүлөт) ОСФСРдин курамында түзүлгөн&lt;ref name=&quot;bse&quot;&gt;{{книга|автор=|заглавие=Большая советская энциклопедия|издание=2-е изд|место=М.|издательство=БСЭ|год=1949—1960|том=29|страницы=293|ответственный=|страниц=|isbn=|isbn2=}}&lt;/ref&gt;. 

&lt;gallery mode=&quot;packed-overlay&quot; widths=&quot;200&quot; heights=&quot;200&quot; caption=&quot;Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн башында турган адамдардын бирлери&quot;&gt;
Файл:Иманалы Айдарбеков.jpg|[[Иманалы Айдарбеков]] (1884―1938)
Файл:KG029-14.jpg|[[Абдыкерим Сыдыков]] (1889— 1938)
Файл:Ишеналы Арабаев.jpg|[[Ишеналы Арабаев]] (1882―1933)
Файл:KG030-14.jpg|[[Абдыкадыр Орозбеков]] (1889―1938)
Файл:J abdrahmanov.jpg|[[Жусуп Абдрахманов]] (1901―1938)
Файл:Баялы Исакеев.jpg|[[Баялы Исакеев]] (1897―1938) 
&lt;/gallery&gt;
Орусиядагы [[Октябрь революциясы]], социалисттик түзүлүштү орнотуу, элдердин өзүн өзү аныктоо укугу жана СССРдин түзүлүшү Кыргызстандын тарыхындагы тарыхый бурулуш тап болгон.

[[Кыргыз автономиялуу облусу|Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун]] түзүлүүсү менен советтик түрүндөгү кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн өнүгүүсү башталган, бул болсо саясый татаалдашуусуз 1991-жылы толук эгемендик алууга мүмкүндүк берди.

==== Кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн кийинки өнүгүүсү ====
[[Файл:Кыргыз АССР (аймактар 1926-1928).png|thumb|Кыргыз АССРдин 1926-1928 жж. болгон кантондорго бөлүнүшү. 1930-жылда кантондорго бөлүнүү жоюлган.]]

==== Кыргыз ССР ====
Социализм доору Кыргызстанды кайра жаратып, аны индустриалдык-агрардык өлкөгө айландырды. Көп тармактуу өнөр жайы, курулуш индустриясы жана курулуш, транспорт, байланыш, техникалык жабдылган айыл чарбасы, соода-сатык жана кызмат көрсөтүүнүн башка түрлөрү республиканын бирдиктүү эл чарба комплексинин органикалык курамдык бөлүктөрү болуп калды. Эмгек ресурстарын жайгаштыруу көйгөйү жалпысынан ийгиликтүү чечилип, элдин жашоо-турмушунун материалдык деңгээли жогорулаган.    

Өзгөчө отун-энергетика комплекси өнүккөн, 80-жылдарда көмүр өнөр жайынын үлүшүнө Орто Азияда өндүрүлгөн көмүрдүн 40%ына чейини туура келген. Энергетика комплекси, түстүү металлургия ийгиликтүү өнүккөн. Анда негизги орунду сурьма, сымап, чанда кездешүүчү жана башка түстүү металлдар ээлеген. Кадамжай комбинатынын сурьмасы эл аралык базарда сапаттын үлгүсү болгон. Хайдаркан сымап комбинатынын өндүрүмдөрү дүйнөнүн 40тан ашык өлкөсүнө жөнөтүлүп турган. Айыл чарбасында жетектөөчү ролду мал чарбасы ойногон. Кыргызстан кой чарбасынын азык-түлүктөрүн өндүрүүнүн абсолюттук көрсөткүчтөрү боюнча СССРде үчүнчү орунда турган, алдыда ОСФСР менен Казакстан гана болгон.

Өндүрүлгөн улуттук кирешенин өнүгүү темпи боюнча Кыргызстан Украина, Казакстан, Литва, Молдова, Түркмөнстан жана Эстония сыяктуу союздук республикалардан алдыга кеткен. Шаарлар жана калктуу пункттар пайда болуп жана көрктөндүрүлүп турган, ал эми илимий-техникалык революция индустриалдык өнүгүүнүн гана эмес, ошондой эле социалдык маанидеги да элемент болуп калган.

Улуу Ата мекендик согушта Кыргызстандын эли да өзүнүн татыктуу салымын кошкондугун белгилей кетүү керек, кан майданга 360 миң кыргызстандык жөнөтүлгөн. Алар баатырларча салгылашкан, 73ү Советтер Союзунун Баатыры наамына татыктуу болуп, 21и үчүнчү даражадагы Даңк ордени менен сыйланган. Кыргызстан өлкөнүн бирдиктүү аскердик-чарбалык организминин ишенимдүү бастиону болуп калды. Эвакуацияланган ишканалар калыбына гана келтирилбестен, ошондой эле өзүнүн өндүрүштүк кубатын кеңейтишкен.

Маданий курулуштун башкы багыттарынын бири сабатсыздыкты жоюу, билим берүүнүн жаңы системасын түзүү болуп калды, квалификациялуу кадрларды даярдаган жождор жана орто-атайын окуу жайлары ийгиликтүү иштеп жатты. Илимдин калыптануусунда жана өнүгүүсүндө СССР ИАсынын Кыргыз филиалы (1943) чоң роль ойноду, ал 1954-жылдын декабрында республиканын Илимдер академиясы деген статус алган.

Улуттук кесипкөй адабият кыргыз тилинде жазуунун түзүлүшү менен башталган. Улуттук жана дүйнөлүк адабиятта өзгөчө орун Чыңгыз Айтматовго таандык, анын чыгармалары дүйнө элдеринин 80ден ашык тилдерине которулган. Профессионал кыргыз искусствосу: театр, музыка, көркөм сүрөт жана кинематография да ийгиликтүү өнүктү. 

Талашсыз жакшы жактары менен бирге совет мезгили тоталитардык режимдин көптөгөн адам тагдырларын трагедияга кептеген терс көрүнүштөрү менен да тарыхта калды. 

1990-ж. Жалган Куран айында СССР Эл депутаттарынын 3-съезди өлкөдө [[Президенттик бийлик|Президенттик бийликти]] белгилеген. Президенттик бийлик өлкөдө өкмөттүн ишмердигин аныктаган жана анын ишин көзөмөлдөгөн. [[Мыйзам чыгаруу бийлиги|Мыйзам чыгаруучу]] жана [[Сот бийлиги|сот бийликтеринин]] иштерин эл чарбасын башкарууну, бюджеттик-финансылык системаны, эмгекке акы төлөө жана баалардын аныкталышын, мыйзамдардын аткарылышын көзөмөлдөгөн. СССРде президенттик башкаруунун киргизилиши менен [[Казакстан|Казакстанда]], [[Өзбекстан|Өзбекстанда]] ж. б. бир катар союздук республикаларда президенттик башкаруу киргизилген. 1990-ж. 27 Тогуз айда [[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз ССР]] Жогорку Советинин сессиясында альтернативалуу негизде [[Аскар Акаев]] Кыргыз Республикасынын тунгуч Президенти болуп шайланган.1990-ж. 15 Бештин айында Кыргыз ССР Жогорку Советинде “Кыргыз Республикасынын мамлекеттик эгемендүүлүгү жөнүндөгү” Декларация кабыл алынып, Кыргызстан Советтер Союзунун курамындагы эгемен өлкө катары жарыяланган. 1991-ж. 22 Үчтүн айында Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин 3-сессиясында “Кыргыз Республикасынын Министрлер кабинети жөнүндө” мыйзам иштелип чыккан. Мыйзам боюнча биринчи жолу Президенттин, вице-президенттин кызматтары киргизилип, жергиликтүү бийлик органдарынын милдеттери, укуктук негиздери такталган. 1991-ж. 5 Бирдин айында республиканын борбор шаарынын тарыхый аты кабылына келтирилип, [[Бишкек (түшүнүк)|Фрунзе шаарына]] кайрадан [[Бишкек (шаар)|Бишкек]] деген баштапкы аты берилген. 1991-ж. 8 Бугу айда Кыргыз ССРинин Жогорку Совети республиканын жаңы [[Конституция]]сынын долбоорун иштеп чыгуу боюнча комиссиянын курамын бекиткен. 1991-ж. 19 Чын Куран айда “Жер реформасы жөнүндө” мыйзам кабыл алган. 

=== Эгемендүү Кыргызстан ===
Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинде 1991-ж. 31 Баш Оонада “Мамлекеттик көз карандысыздыгы жөнүндө” Декларация кабыл алынып, Кыргыз Республикасы көз карандысыз, эгемендүү демократиялык мамлекет катары салтанаттуу жарыяланган. Көз каранды эместиктин шартында 1991-ж. 12 Тогуз айда Аскар Акаев жалпы элдик шайлоодо Кыргыз Республикасынын Президенти болуп шайланган. Кыргыз Республикасынын Президентинин Указы менен 1991-ж. 20 Тогуз айда Мамлекеттик коопсуздук жоюлуп, анын ордуна Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитети, ал эми 3 Бештин айында [[Кыргыз Республикасынын Улуттук Гвардиясы]] түзүлгөн. 1991-ж. 8 Бештин айында Минск шаарына жакын Беловеж токоюндагы өкмөттүк резиденциясында Беларусь Республикасы, Россия Федерациясы жана Украина Көз каранды эмес Мамлекеттердин шериктештигин түзүү жөнүндөгү келишимге кол коюшат. 1991-ж. 21 Бештин айында [[Алматы|Алматыда]] [[Беларусия|Беларусь]], [[Орусия]], [[Украина]], [[Азербайжан]], [[Армения]], [[Казакстан]], Кыргызстан, [[Молдавия]], [[Тажикстан]], [[Түркстан]] жана [[Өзбекстан]] [[КМШ]] түзүү келишимине кол коюшкан. 25 Бештин айында [[М. С. Горбачев]] СССРдин жоюлгандыгына байланыштуу СССРдин Президентинин милдетин аткарууну токтоткондугун билдирген.

1991-жылдан баштап, СССР кыйрагандан кийин кыргыз элинин көп кылымдык тарыхында жаңы барак ачылган. 31-августта Кыргызстан өзүн эгемен мамлекет деп жарыялады жана реформалоо этабы башталды. КПССтин мурдагы тоталитардык-авторитардык режими авторитардык-демократиялык режим менен алмаштырылды. Демократиялык башкаруу принциптери киргизилип, жалпы элдик (мамлекеттик) деп аталган менчиктин ордуна жеке менчикке артыкчылык берилүү менен менчиктин ар түрдүү формалары киргизилди. Пландык экономика базар экономикасына алмашты, мурда социалдык бир түрдүү коом тез эле дифференциялашып калды. Коммунисттик идеология буржуазиялык-либералдык идеологияга жол берип, жамааттык аң-сезим жекече индивидуалдуулук менен четке сүрүлдү.

Коомдук-саясый жагынан республика мамлекеттүүлүктүн бардык атрибуттарына ээ болду, дүйнөлүк коомчулуктун тең укуктуу мүчөсү болуп калды. Бирок мурдагы СССРдин чарбалык байланыштарынын үзүлүп калышы республиканын социалдык-экономикалык абалына терс таасирин тийгизди. Инфляциялык процесстин күчөп кеткендигине байланыштуу 1993-жылы улуттук валюта (сом) киргизилген. Бул өлкөгө өз алдынча каржылык жана акча-насыя саясатын жүргүзүүгө мүмкүндүк берди. Ошол эле жылы эгемен Кыргызстандын биринчи Конституциясы кабыл алынат. Бирок базар экономикасынын реформаларынын чийкилиги мамлекеттик бюджеттин өтө таңсыктыгына алып келди да, республика агрардык-индустриалдык өлкө болуп калды, ал эми калктын жарымына жакыны өтө жакырданып кетти.

Коррупциянын өтө күчөп кетиши, коомдун тез дифференциялашуусу, криминалдашуу, бийликтин авторитаризми Кыргызстанды иштеп жаткан режимди эки ирет кулатууга (2005-жылдын 24-мартында жана 2010-жылдын 7-апрелинде) алып келди. Өткөөл убактылуу өкмөттөн кийин Кыргызстанда парламенттик республика орнотулуп, Жогорку Кеңешке кеңири ыйгарым укуктар берилген.
[[Файл:Supranational PostSoviet Bodies-ky.svg|thumb|Кыргызстан постсоветтик мейкиндиктеги уюмдарда]]
Татаал социалдык-экономикалык кырдаалдын айынан Кыргызстан көп вектордуу саясат жүргүзгөнгө аргасыз. Ал республикага инвестицияларды алып келүү максатында зарыл карым-катыштарды түзүп келет. Ал Бириккен Улуттар Уюмуна (БУУ), Дүйнөлүк Соода Уюмуна (ДСУ), Европадагы Коопсуздук жана Кызматташтык боюнча Уюмуна (ЕККУ), ЮНЕСКОго, Көз карандысыз Мамлекеттердин Шериктештигине (КМШ), Жамааттык Коопсуздук жөнүндө Келишим Уюмуна (ЖККУ), Шанхай Кызматташтык Уюмуна (ШКУ), Ислам Кызматташуу Уюмуна (ИКУ), Экономикалык Кызматташтык Уюмуна (ЭКУ), Түрк  тилдүү мамлекеттердин Кызматташтыгынын Кеңешине (ТМКК) мүчө болду, Бажы союзуна, Евразиялык экономикалык коомдоштукка интеграцияланууга кадам таштап, жакынкы эле эмес, алыскы да чет өлкөлөр менен байланыштарды жөнгө салууда.   

Демократиялашуу процессинин аркасында эгемен Кыргызстандын руханий турмушунда да маанилүү өзгөрүүлөр болуп өттү. Ушуга байланыштуу аны базар мамилелерине ыңгайлаштыруу үчүн билим берүү чөйрөсүндө бир катар мыйзамдар кабыл алынууда. Экономикалык кризистин кесепеттери илимий мекемелердин иштерине да терс таасирин тийгизди. Бирок, алар, анын ичинде Илимдер академиясы да ушул татаал шарттарга ыңгайлашууга жана илимди өнүктүрүүнүн артыкчылыктуу багыттарын илгерилетүүгө аракетин аяган жок. Коомдун руханий кайра жаралуусу үчүн маданий мураска, атап айтсак, оозеки эл чыгармачылыгынын шедеври — “Манас” эпосуна аяр мамиле жасоо зор мааниге ээ.    

Бирок терс көрүнүштөр дээрлик эл аралык уюмдардын демөөрчүлүгүнүн эсебинен жансактап жаткан маданият чөйрөсүнө өзгөчө залакасын тийгизгенин белгилебей коюуга болбойт. Бирок белгилүү кыйынчылыктарга карабастан, мамлекет анын ченемдик-укуктук базасын түзүү боюнча бир катар чараларды көрдү.

== География ==
{{main|Кыргызстандын географиясы}}
[[File:Kyrgyzstan Topography.png|thumb|left|Кыргызстандын топографиясы]]
=== Жайгашкан жери ===
Кыргызстандын деңизге чыга турчу жери жок. Толугу менен Түндүк жана Чыгыш [[Жарым шарлар|жарым шарларында]] жайгашкан, түндук кеңдигинин 39°11′—43°16′ жана чыгыш узундугунун 69°15′—80°18′ аралыгында&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/v/prirodno-geograficheskie-i-bioklimaticheskie-osobennosti-gornyh-territoriy-kyrgyzstana|title=Кыргызстандын тоолу аймактарынын табигый-географиялык жана биоклиматикалык өзгөчүлүктөрү{{oq|ru|Природно-географические и биоклиматические особенности горных территорий Кыргызстана}}|lang=ru|website=|date=2011|publisher=Ульяновсктогу медико-биологиялык журнал|pages=60 б|author=Шаназаров А.С., Айсаева Ш.Ю., Глушкова М.Ю.}}&lt;/ref&gt;. Өлкөнүн чыгышттан батышка карай 900 км, түндүктөн түштүккө карай 410 км созулат&lt;ref&gt;Смирнов Ю. Н. Архитектурное формирование природно-антропогенной среды Киргизии // Аналитика культурологии. — 2015. — № 2 (32). — С. 144.&lt;/ref&gt;. Түндүктө [[Казакстан]], батышта жана түштүк-батышта [[Өзбекстан]], түштүк-батышта [[Тажикстан]] жана чыгышта [[Кытай]] менен чектешет.

=== Мамлекеттик чек ара ===
Мамлекеттик чек аранын жалпы узундугу 4675,17 км түзөт. Анын ичинен: 1241,58 км — Казакстан менен, 1378,44 км — Өзбекстан менен, 970,8 км — Тажикстан менен, 1084,35 км — Кытай менен. Аны менен чек аранын 823,04 км аныкталган эмес: Өзбекстан менен ― 371,34 км жана Тажикстан менен — 451,7 км. Ошентип, Өзбекстан менен чек аранын жалпы узундугунан 1007,1 км такталган же 73,1 %, Тажикстан менен — 519,1 км же 53,4 %&lt;ref&gt;https://cyberleninka.ru/article/n/gosudarstvennye-granitsy-kyrgyzstana/viewer&lt;/ref&gt;. Мамлекеттик чек ара негизи [[Тоо кыры|тоолордун кырларынан]] жана [[Дарыя|дарыялар]] менен өтөт.

Кыргызстанда Өзбекстандын [[Сох]], Шахимардан, Чоң Кара-Калча, Таш-Дөбө жана Тажикстандын Ворух, Батыш Калача&lt;ref&gt;https://ru.sputnik.kg/columnists/20180221/1037847693/moskvich-uzbekskoe-selo-kyrgyzstan.html&lt;/ref&gt; деген анклавтары бар. Ошондой эле [[Баргана өрөөнү|баргана (фергана) өрөөнүндө]] Өзбекстандын аймагы менен курчалган Кыргызстандын эксклавы ― [[Барак айылы]] бар&lt;ref&gt;https://www.azattyk.org/a/kyrgyzstan_uzbekstan_barak/29434656.html&lt;/ref&gt;. Талаш тилкелеринде улам чыр-чатактар болууда, алар кээ бир учурларда куралдуу кагылышууга да алып келет&lt;ref&gt;https://sputnik.kg/politics/20190828/1045547323/kyrgyzstanda-kancha-talash-tilke-bar.html&lt;/ref&gt;. Акыркы эң ири куралдуу жаңжал ― [[Кыргызстан менен Тажикстандын чек арасындагы куралдуу кагылыш (2021)|2021-жылы 28-апрелден 1-майга чейин Кыргызстан менен Тажикстандын ортосунда болгон]]&lt;ref&gt;https://www.azattyk.org/a/31233250.html&lt;/ref&gt;.

=== Рельеф ===
{{Негизги макала|Теңир-Тоо|Памир-Алай}}

Кыргызстандын аймагынын 3/4 бөлүгүн [[Тоо|тоолор]] ээлейт. Өлкөүн аймагы эки тоо системаларынын айланасында жайгашкан. Түндүк-чыгыш бөлүгү Ала-Тоого (башка аталышы Теңир-Тоо) кирет, түштүк-батыш тарабы ― [[Алай кырка тоосу|Памир-Алай]] тоолоруна карайт. Республиканын бардык аймагы деңиз деңгээлинен 401 м жогору бийиктикте жайгашкан. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги 2750 м. Кыргызстандын жарымынан көбүрөөгү 1000 метрден 3000 метрге чейин жана болжол менен үчтөн бири — 3000 метрден 4000 метрге чейинки бийиктикте жайгашкан. Бийиктиги 7439 м түзгөн [[Жеңиш чокусу]] Кыргызстандын эң бийик жери, ошондой эле дүйнөнүн эң эле түндүк тарабындагы жети миң метрге жеткен чоку. Чыгышта Теңир-Тоонун негизги тоо кырлары басымдуу тоо кырын түзүп, Меридиандык тоо кырынын районунда жакындашып кетет. Кытай жана Казакстан менен чектешкен жерде Жеңиш чокусу (7439 м) жана [[Хан-Теңири]] (7010 м же муз катмарын эсептебегенде 6995 м) көтөрүлүп турат&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын географиясы - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/|website = Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-01-30|lang = ru}}&lt;/ref&gt;. Кыргызстандын батыш тарабы Батыш Теңир-Тоодо жатат. Анын маанилүү [[Орография|орографиялык]] элементтери:

* [[Талас өрөөнү]];
* [[Талас Ала-Тоосу|Талас Ала-Тоо]];
* [[Чаткал кырка тоосу|Чаткал тоо кыркасы]].

Түштүктө [[Түркстан кырка тоосу|Түркстан тоо кыркасынын]] түндүк жантаймасы, [[Алай тоо кыркасы]], [[Алай өрөөнү]] жана [[Памир|Памирдин]] түндүк чети болгон [[Чоң-Алай тоо кыркасы|Чоң-Алай тоо кыркасынын]] түндүк жантаймасы Кыргызстанга карайт. Чоң-Алай тоо кыркасынын эң бийик жери ошондой эле Кыргызстандын бийиктиги боюнча экинчи жери ― [[Ленин чокусу]] (7134 м). Түштүк-батышта Фергана өрөөнүнүн түндүк, чыгыш жана түштүк чет жактары Кыргызстанга карайт.

Кыргызстандын башкы орографикалык элементтери:

* [[Ак-Шыйрак тоо кыркасы]];
* [[Какшаал-Тоо системасы|Какшаал-Тоо]];
* [[Күнгөй Ала-Тоо]];
* [[Тескей Ала-Тоо]];
* [[Кыргыз Ала-Тоо]];
* [[Баргана тоо кыркасы|Фергана тоо кыркасы]].
Республиканын эң жапыз жери — 401 метр [[Кулунду, Лейлек району|Кулунду айылына]] жакын жерде жайгашкан.
=== Климат ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын климаты}}
[[Файл:Paraskliima.svg|thumb|Кескин континенттик климат [[Мелүүн климат|мелүүн климатынын]] түрү (картада жашыл түсү менен белгиленген). Б.П. Алисовдун классификациясы боюнча]]Кыргызстанда кескин континенттик, кургакчылыкка учурай турган [[климат]], аны бийик тоолу рельефинен булут каптыгандык менен [[жаан-чачын]] артыганы бир аз жумшартат. Мындай болушуна үч фактор себептүү: Тундүк жарым шарында, [[Евразия|Евразиянын]] борборунда жайгашкандыгы, олуттуу суу жайларынан алыстыгы жана [[Чөл|чөлдөрдүн]] жакындыгы&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.kg.undp.org/content/kyrgyzstan/ru/home/library/environment_energy/climate-profile-of-the-kyrgyz-republic.html|title=Кыргыз Республикасынын климаттык профили|publisher=Кыргыз Республикасындагы БУУнун Өнүктүрүү программасы|lang=ru|accessdate=}}&lt;/ref&gt;.

=== Суу ресурстары ===

==== Мөңгүлөр ====
Кыргызстандын [[Мөңгү|мөңгүлөрү]] жалаң эле республиканын тузсуз суунун кампсасы эмес, жалпы Борбордук Азиянын кампасы. Мөңгүлөрдүн эриген суулары дырыялардын башкы булагы. Өлкө аймагынын 4 % (8 миң км² жакын) жайгашкан 8 миңге жакын мөңгү бар, кар эрибей жаткан жерлер менен өлкө аймагынын 40,5 % (81 миң км² жакын) түзүшөт. Бул Кавказ менен Альп тоолордун мөңгүлөрүнүн чогу эсептелген аянтынан ашат. Мөңгүлөрдө 650 км³ суу муз түрүндө сакталып турат&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын мөңгүлөрү|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|website = Кыргызстан тууралу маалымат порталы, Кыргызстандын жана саякатчылыктын кабарлары}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Кыргызстандын мөңгүлөрү, Кыргызстандын табияты, Кыргызстан тууралу кызыктуу фактылар|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com}}&lt;/ref&gt;. Андан тышкары мөңгүлөр Кыргызстандын электроэнергетикалык коопсуздугунун башаты ― 2019-жылда электроэнергиясынын 92 % ГЭСтерде өндүрүлгөн&lt;ref&gt;http://www.stat.kg/kg/news/osnovnye-pokazateli-raboty-elektroenergetiki-kyrgyzskoj-respubliki-v-2019-godu/&lt;/ref&gt;.
==== Дарыялар ====
[[Файл:Aral Sea watershed.png|thumb|Арал деңизи жана анын бассейни. Сары түсү менен Сыр-Дарыянын бассейни белгиленген]]Кыргызстанда 30 миңге жакын [[дарыя]]&lt;ref name= ККСМ&gt;{{cite web|url=http://stat.kg/media/publicationarchive/6845b0b4-f860-468e-aa05-b5d47d4f6ac4.pdf|title=&quot;Кыргызстан&quot; кыскача статистикалык маалымдамасы|publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|year=2018}}&lt;/ref&gt;. Алардын жалпы узундугу болжол менен 150 миң км, башка маалыматтар боюнча — 35 миң км. Бардык ири дарыялар тоолордун бийиктигинде башталат, негизи мөңгүлөрдүн жана карлардын эриген суулары менен азыгышат. Республиканын рельефи үчүн дарыянын тоолу жана түзөң бөлүктөрү бар.

Дарыя системаларынын көпчүлүгү [[Арал деңизи|Арал]] бассейнине таандык. Башкача айтканда Борбордук Азиянын ири дарыясынын бирине — Сыр-Дарыяга ([[Аму-Дарыя]] менен Арал деңизине ага турган дарыя). [[Чүй]] жана [[Талас дарыя|Талас]] дарыяларынын бассейндери Арал бассейнине таандыгы менен, өз сууларын негизги суу артерияларына жеткизбейт ([[Моюн-Кум|Моюн-Кум чөлүндө]] кургап кетишет). Республикасынын түштүк-чыгыш аймагы Тарим дарыянын (Батыш Кытайдын суу артериясы) агымы пайда болуш аймагы. [[Каркыра дарыясы|Каркыра дарыянын]] бассейни [[Балкаш|Балкаш көлүнүн]] бассейнине таандык.

[[Чоң Нарын|Чоң]] жана [[Кичи Нарын|Кичи Нарындын]] биригүүсү менен республиканын эң ири дарыясы — [[Нарын дарыясы|Нарын]] жаралат. Сыр-Дарыянын негизги түзүүчүсү, ошондуктан Аралдын бассейнине таандык. Республиканын аймагындагы узундугу 535 км түзөт, бассейндин аянты — 53 700 км².
[[Файл:Karakol Valley.jpg|left|thumb|Каракол капчыгайы. 2008-жылдын август айы]]
Кыргызстанда эки гидрологиялык чөйрө: агымдын пайда болуш чөйрөсү жана агымдын таралыш чөйрөсү. Агымдын пайда болуш чөйрөсү республиканын 87 % камтыйт, агымдын таралыш чөйрөсү — 13 %. Ири дарыялардын таралыш чөйрөсүнүн чоң бөлүгү Кыргызстандын тышында жайгашкан. Таралыш чөйрөсү тоо жантаймаларына караганда жаан-чачындын бир кыйла аздыгы жана тез [[буулануу]] менен мүнөздөлөт. Ошондуктан жердин үстундөгү агымдар пайда болушу чектелген, кээ жерлерде жок. Андан тышкары тоолордо жаралган агымдар бул жерлерден өтүп жерге сиңип кетет жана сугарууга алынат. Тоо астындагы түзөң жерлерде [[Жер астындагы суулар|жер астындагы суу]] чыккан аймагы пайда болот, ошондой суулар көптөгөн дарыяларды кошумча толтуршат. Жер астындагы суулардын чыгышы майда агымдарын негиздешет, аларды тунук суусу үчүн «''кара суу''» деп аташат.

Агым режими боюнча  Кыргызстандын дарыялары тянь-шань жана алтай типтерге киришет. Биринчи типтеги дарыялар негизи кар жана мөңгүнүн эриген суулары менен азыгышат. Мындай дарыялардын суу көлөмү жайында катуу эрүү башталганда өсөт, максимумду июль-август айлырында жетет. Алтай типтеги дарыялар негизи орточо толуу аймактардын мезгилдик кары эриши менен азыгышат. Мындай дарыялардын суу көлөмү жазында өсөт, ар кандай бийиктерде кар өз маалында эригендиктен суу ташкыны чоюлат. Жайында бул дарыялардын агымы азаят&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын дарыялары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|website = Кыргызстан тууралу маалымат порталы, Кыргызстандын жана саякатчылыктын кабарлары}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Кыргызстандагы дарыялар жана көлдөр:: Кыргызстандагы аба ырайы. Кыргызстандагы жыл мезгилдери|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Кыргызстандын дарыялары - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|website = Kyrgyzstan Review|lang = ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Кыргызстандын дарыялары|publisher=www.advantour.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;.
==== Көлдөр ====
[[Файл:Сары-Челек5.jpg|thumb|[[Сары-Челек]]]]Кыргызстанда 1923гө жакын көл&lt;ref name= ККСМ/&gt;, алардын жалпы аянты 6836 км² түзөт. Көлдөрдун көпчүлүгү бийик тоолу, деңиздин деңгээлинен 2500 метрден 4000 метрге чейин жайгашкан. Көлдөрдүн пайда болушунун негизги себеби ― мөңгүңгүлөрдүн эриши. Өлкөдө үч ири көл: [[Ысык-Көл]], [[Соң-Көл]], [[Чатыр–Көл (көл)|Чатыр-Көл]].

Деңиздин деңгээлинен 1609 м жайгашкан Ысык-Көл — дүйнөнүн тереңдиги боюнча жетинчи орунда. Ысык-Көл Күнгөй Ала-Тоо (түндүк жагынан) жана Тескей Ала-Тоонун (түштүк жагынан) аралыгында жайгашкан. Көлдүн түндүк жагында көптөгөн пансионаттар, санаторийлер жана саякаттык базалар бар&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/lakes.htm|title=Кыргызстандын көлдөрү|publisher=www.advantour.com|lang=ru}}&lt;/ref&gt;.

Ысык-Көлдөн чыгыш тарапка 105 км алыстыгында бийик тоолу [[Мерцбахер көлү]] жайгашкан. [[Түндүк Эңилчек мөңгүсү|Түндүк Эңилчек]] менен [[Түштүк Эңилчек мөңгүсү|Түштүк Эңилчектин]] мөңгүлөрүнүн бириккен жеринде тапса болот.

==== Суу сактагычтар ====
[[Суу сактагыч|Суу сактагычтар]] Кыргызстандын рельефине чоң таасир эткен. Өлкөдө 34 суу сактагыч саналат. Кыргызстандын алгачкы болгон [[Орто-Токой суу сактагычы]] 1956-жылы Чүй дарыясында курулган. [[Токтогул суу сактагычы]] — республиканын эң ири суу сактагычы, 1974-жылдан бери колдонулат&lt;ref&gt;https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/reservoir/1403-obschaya-informaciya-o-vodohranilischah-kyrgyzstana.html&lt;/ref&gt;. 

=== Флора жана фауна ===
[[Файл:Uncia uncia.jpg|left|thumb|287x287px|Илбирс]]
2017-жылдын башына карата [[Токой|токойлор]] өлкөнүн аянтынан 3,5% түзүшөт (7041 км²)&lt;ref name=&quot;Ежегодник&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/837df7b9-aa2c-41ad-acce-792c04cfd9d1.pdf|title=Кыргыз Республикасынын статистикалык жылдыгы 2012-2016|author=Ч. Турдубаева, Н. Власова|website=|date=2017|pages=30 б.|publisher=|editor=А. Султанованын редакциясында}}&lt;/ref&gt;.

Кыргызстанда түтүкчө [[Өсүмдүк|өсүмдүктөрдүн]] 4 миңден ашык түрү бар. 2000—2500 м бийиктигиндеги сейрек токойлордо ар түрлүү өсүмдүктөр өсүшөт.

Жаныбар дүйнөсүсүндө [[Омурткалуулар|омурткалуу жаныбарлардын]] түрлөрү 500 ашат (анын ичинде [[Куш|канаттуулардын]] 335 түрү жана [[Балык|балыктардын]] 49 түрү) жана [[Курт-кумурска|курт-кумурскалардын]] 3 миң түрү, көбү сейрек болгондуктан [[Кызыл китеп|Кызыл китебине]] киргизилген. Тоо өрөөндөрүндө [[түлкүлөр]], [[Карышкыр|бөрүлөр]], жана сары чычкан (суслик) сыяктуу майда [[Сүт эмүүчү|сүт эмчүүлөр]] бар. Тоо дарыялары жилингирге (форель) мол. Негизи бийик тоолу аймактарда жашаган [[илбирс]], мурда өлкөнүн көпчүлүк аймагында болгон, эми популяциясы чектелген. [[Айгүл гүлү]] — Кыргызстандын түштүк аймагынын эндемиги.

Алгачкы жолу Кыргызстандын жоголуп бараткан жаныбарларын жана өсүмдүктөрүн СССРдин Кызыл китибине 1978-жылы киргизишкен. Эмки жылдары тизме кеңейип жана кырылуу коркунучу бар болгон түрлөрү тууралу маалымат көбөйүп жаткан. Ошондо, 1985-жылы Кыргыз ССРдин Кызыл китеби жарыкка чыккан. Андан кийин 2006-жылы ал [[Кыргыз Республикасынын Кызыл китеби]] катары кайрадан жарык көргөн.

=== Өзгөчө корголучуу жаратылыш аймактар ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын өзгөчө корголучуу жаратылыш аймактары}}
[[Файл:View to Son-Kol lake, Kyrgyzstan - panoramio.jpg|thumb|[[Соң-Көл]]]]Кыргызстанда ар кандай статустагы 88 [[Өзгөчө корголуучу жаратылыш аймагы|өзгөчө корголучуу жаратылыш аймак]] (ӨКЖА): [[Корук|жаратылыш коруктар]], жаратылыш сейил бактар, өзгөчө коруктар, [[Биочөйрөлүк аймак|биочөйрөлүк аймактар]] жана башкалар. ӨКЖАнын жалпы аянты 1 476 121,6 га, же 14 761,21 км² (республиканын аянтынан 7,38 %) түзөт.

Бүгүнкү күнгө карата Кыргызстанда: 10 жаратылыш корук; 13 жаратылыш сейил бак; 64 өзгөчө корук; 1 биочөйрөлүк аймак.

1959-жылы түзүлгөн [[Сары-Челек биочөйрөлүк коругу|Сары-Челек мамлекеттик биочөйрөлүк коругу]] 1979-жылы жана 1998-жылы түзүлгөн Ысык-Көл биочөйрөлүк аймагы 2001-жылы [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКОнун]] чечими менен дүйнөнүн [[Биочөйрөлүк резерваты|биочөйрөлүк резерваттардын]] катарына киришкен. Ошондой эле өлкөнүн дүйнөлүк маанидеги корук аймактары бар: 1976-жылы [[Ысык-Көл мамлекеттик коругу|Ысык-Көл жаратылыш коругу]] жана Ысык-Көл, [[Каратал–Жапырык коругу|Каратал-Жапырык коругуна]] таандык Чатыр-Көл (2005-жылы) менен Соң-Көл (2011-жылы) Рамсар конвенциясынын суу-саз жерлердин эл аралык тизмесине киришкен&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Өзгөчө корголуучу жаратылыш аймактар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=ru|access-date=2021-05-12|archive-date=2021-05-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20210512202424/http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|dead-url=yes|accessdate=2021-05-12|archivedate=2021-05-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210512202424/http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201}}&lt;/ref&gt;.

== Мамлекеттик түзүлүш ==
=== Мамлекеттик түзүлүш ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын Конституциясы}}
2021-жылдын 11-апрелинде кабыл алынган конституцияга ылыйык Кыргыз Республикасы ― эгемендүү, суверендүү, демократиялык, укуктук, мамлектеттик башкарууга дин аралашпаган, унитардык, социалдык мамлекет. Конституцияда башкаруу формасы жазылган эмес, бирок ченемдерине ылайык — президенттик болуп саналат.

==== Мыйзам чыгаруу бийлиги ====
{{Жаңыртуу}}
[[Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши|Жогорку Кеңеш]] ― Кыргыз Республикасынын парламенти — мыйзам чыгаруу бийлигинин жана өз ыйгарым укуктарынын чегинде көзөмөл милдеттерин жүзөгө ашыруучу өкүлчүлүктүү жогорку орган. Кыргызстандын 2010-жылкы конституциясы боюнча Жогорку Кеңеш пропорциялуу система боюнча 5 жылдык мөөнөткө шайлануучу 120 депутаттан турат. Шайлоонун жыйынтыктары боюнча саясий партияга парламентте 65тен көп эмес депутаттык мандат берилиши мүмкүн&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Төртүнчү бөлүм. Кыргыз Республикасынын мыйзам чыгаруу бийлиги. 70-берене|author=|website=Конституция Кыргызской Республики|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;. Азыркы учурда 2015-жылы 4-октябрда шайланган Жогорку Кеңештин VI чыкырылышы ишин жүргүзүп жатат. Бул чакырылыштын ыйгарым укуктары 2020-жылдын 4-октябрнда шайланган жаңы чыкырылыштын депутаттарынын ант берүүсү менен бүтмөк. Бирок, [[Кыргызстандагы төңкөрүш (2020)|октябрь айындагы массалык нааразылык акциялар]] үчүн ал кездеги президенттин ― [[Сооронбай Жээнбеков|Сооронбай Жээнбековдун]] отставкага кетиши Жогорку Кеңештин VII чакырылышынын шайлоосун 2021-жылдын күзүнө жылганына алып келген. Ошентип, Жогорку Кеңештин VI чакырылышы конституция менен каралган иштөө мөөнөтүн ашып кеткен.

=== Административдик-айммактык түзүлүш ===
{{Негизги макала|Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшү}}
[[Файл:Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшү.svg|thumb|Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшүнүн схемасы]]
Административдик-аймактык бирдиктердин катарына шаар, район, облус жана айыл аймагы (бир же бир нече айылдан турган административдик-аймактык бирдик) киришет. Кыргызстан административдик-аймактык карашында 7 облус жана 2 республикалык маанидеги шаарга ([[Бишкек]], [[Ош]]) бөлүнөт. Республикалык маанидеги шаарлардын райондору өз алдынча административдик-аймактык бирдиктер катары эсептелинбейт.

Кыргызстанда 531 административдик-аймактык бирдик:
*7 облус;
*40 район;
*32 шаар (алардын ичинен 2 республикалык маанидеги шаар, 12 облустук маанидеги шаар, 18 райондук маанидеги шаар);
*452 айыл аймагы&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf|title=Кыргыз Республикасынын статистикалык жылдыгы|website=|date=2016|publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|editor=А. Осмоналиевдин редакциясында|pages=474 б}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202276|title=2008-жылдын 25-апрелиндеги № 65 &quot;Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык түзүлүшү тууралу&quot; Кыргыз Республикасынын Мыйзамы|publisher=Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги|accessdate=2018-01-21}}&lt;/ref&gt;.

{| border=&quot;1&quot; class=&quot;toccolours&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 0 0 0 0; font-size:95%; border-collapse: collapse;&quot;
|-style=&quot;background: #eaecf0&quot;
! class=&quot;unsortable&quot; | Желек
! class=&quot;unsortable&quot; | Аталыш
! class=&quot;unsortable&quot; | Административдик&lt;br&gt;борбору
! align=&quot;center&quot;| Аянты&lt;br&gt;(км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)
! align=&quot;center&quot;| Туруктуу калк*
(1.01.2019 карата)
!Туруктуу калк*
(1.01.2020 карата)&lt;ref name=&quot;ДЖ&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/b87b13d4-7bc2-43bf-b4cc-6d1f12619db8.rar|title=Кыргыз Республикасынын демографиялык жылдыгы|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;
!Туруктуу калк*
(1.01.2021 карата)&lt;ref name = Калк/&gt;
|-
| align=&quot;center&quot;  | [[Файл:Flag of Bishkek Kyrgyzstan.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Бишкек]]
| align=&quot;center&quot;| —
| align=&quot;center&quot;| 160&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/ru/gorod-bishkek |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Бишкек шаары |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 027 200
| align=&quot;center&quot;| 1 053 915
| align=&quot;center&quot;| 1 074 075
|-
| align=&quot;center&quot;  | [[Файл:Flag of Osh.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ош]]
| align=&quot;center&quot;| —
| align=&quot;center&quot;| 182&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/gorod-osh |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ош шаары |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 299 500
| align=&quot;center&quot;| 312 530
| align=&quot;center&quot;| 322 164
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Flag of Chuy Province.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Чүй облусу]]
| align=&quot;center&quot;| Бишкек&lt;ref&gt;[http://www.president.kg/ru/kyrgyzstan/administrativno_territorialnoe_delenie/ Кыргыз Республикасынын Президентинин расмий сайты. Административдик-аймактык бөлүшү]&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 20 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/chujskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Чүй облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 941 100
| align=&quot;center&quot;| 959 884
| align=&quot;center&quot;| 974 984
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Issyk kul obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ысык-Көл облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Каракол]]
| align=&quot;center&quot;| 43 100&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/issyk-kulskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ысык-Көл облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 499 800
| align=&quot;center&quot;| 496 050
| align=&quot;center&quot;| 501 933
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Талас облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Талас]]
| align=&quot;center&quot;| 11 400&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/talasskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Талас облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 263 500
| align=&quot;center&quot;| 267 360
| align=&quot;center&quot;| 270 994
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Naryn obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Нарын облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Нарын]]
| align=&quot;center&quot;| 45 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/narynskaya-oblast1 |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Нарын облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 287 000
| align=&quot;center&quot;| 289 621
| align=&quot;center&quot;| 292 140
|-
| align=&quot;center&quot;|[[Файл:Flag of Jalal-Abad region.png|100px]] 
| align=&quot;center&quot;| [[Жалал-Абад облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Жалал-Абад]]
| align=&quot;center&quot;| 33 700&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/dzhalal-abadskaya-oblast |publisher=Кыргыз Репсубликасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Жалал-Абад облусу|accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 214 400
| align=&quot;center&quot;| 1 238 750
| align=&quot;center&quot;| 1 260 617
|-
| align=&quot;center&quot;|Желеги&lt;br&gt;жок&lt;ref name=&quot;vb&quot;&gt;{{cite web|accessdate=2015-12-26|title=Кыргызстандагы геральдика и символика. 3-март 2015|url=http://www.vb.kg/doc/305199_geraldika_i_simvolika_v_kyrgyzstane.html|publisher=&quot;[[Вечерний Бишкек]]&quot; гезити}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| [[Ош облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Ош]]
| align=&quot;center&quot;| 29 200&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/oshskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Ош облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 1 341 900
| align=&quot;center&quot;| 1 368 054
| align=&quot;center&quot;| 1 391 649
|-
| align=&quot;center&quot;| [[Файл:Batken obl flag.svg|100px]]
| align=&quot;center&quot;| [[Баткен облусу]]
| align=&quot;center&quot;| [[Баткен]]
| align=&quot;center&quot;| 17 000&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.stat.kg/ru/batkenskaya-oblast |publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|deadlink=no |title=Баткен облусу |accessdate=2020-10-19}}&lt;/ref&gt;
| align=&quot;center&quot;| 525 100
| align=&quot;center&quot;| 537 365
| align=&quot;center&quot;| 548 247
|-
| colspan=&quot;7&quot; |*Туруктуу калк ― каттоо учурунда убактылуу жок болгондорду кошкондо ушул аймакта туруктуу жашаган калк. 
|}

=== Куралдуу күчтөр ===
{{Негизги макала|Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү}}

Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүү — Кыргыз Республикасынын мамлекеттик эгемендигин, аймактык бүтүндүгүн, конституциялык түзүлүшүн, коомду жана жарандарды ишенимдүү коргоону камсыздоо жана эл аралык келишимдерге ылайык милдеттенмелерди аткаруу үчүн арналган мамлекеттик аскердик уюм. 

Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрүү 1992-жылы 29-майда Кыргызстанда жайгашкан мурдагы Совет аскерлердин бөлүктөрү Кыргыз Республикасынын [[Юрисдикция|юрисдикциясына]] өтүшү менен негизделген&lt;ref&gt;https://www.calend.ru/holidays/0/0/1961/&lt;/ref&gt;.   

Кыргызстандын 2010-жылкы конституциясына ылайык Кыргызстандын Куралдуу Күчтөрү өзүн-өзү коргоо жана жетиштүү коргоно алуу принциптерине ылайык куралат. Кыргызстанга жана биргелешип коргонуу милдеттенмелери менен байланышкан башка мамлекеттерге каршы жасалган [[баскынчылык]] учурларын кошпогондо, согуш жүргүзүү укугу таанылбайт. Куралдуу Күчтөрүнүн бөлүктөрүн Кыргызстандын аймагынан тышкары жактарга жиберүүнүн ар бир учуру боюнча уруксат депутаттардын жалпы санынын үчтөн экисинен кем эмес көпчүлүк добушу менен Жогорку Кеңеш тарабынан кабыл алынат.[[Файл:Аскердик_машыгуу.jpg|thumb|Кыргыз жоокерлери &quot;Борбор-2019&quot; аскердик машыгууда. 2019-жылы]]Куралдуу Күчтөрүү төмөнкүлөрдөн турат:

* аскердик башкаруу органдарынан;
* жөө аскерлер бирикмелеринен, бөлүктөрдөн жана мекемелерден (уюмдардан);
* Абадан кол салуудан коргоо күчтөрүнөн;
* [[Улуттук гвардия|Улуттук гвардиядан]];
* Чек ара кызматынан&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202668?cl=ky-kg|title=2-бөлүм. Куралдуу Күчтөр, алардын арналышы жана курамы. 6-берене. 10-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын 2009-жылдын 24-июлдагы № 242 &quot;Коргоо жана Кыргыз Республикасынын Куралдуу Күчтөрү жөнүндө&quot; Мыйзамы|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202913|title=Бирнчи бөлүм. Конституциялык түзүлүштүн негиздери. 14-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын Конституциясы|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;.

== Калк ==
{{bar box
|title=Туруктуу калктын улуттук курамасы (1.01.2021 карата)&lt;ref name=&quot;Улуттук курам&quot;/&gt;
|titlebar=#ddd
|float=right
|bars= 
{{bar percent|[[кыргыздар]]|yellowgreen|73.7}}
{{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.8}}
{{bar percent|[[орустар]]|blue|5.1}}
{{bar percent|[[дунгандар]]|pink|1.1}}
{{bar percent|[[уйгурлар]]|purple|0.9}}
{{bar percent|[[тажиктер]]|purple|0.8}}
{{bar percent|башкалар|red|3.4}}
}}{{Негизги макала|Кыргызстандын калкы}}
[[Файл:Кыргызстандын калкы (1950-жылдан баштап).svg|left|thumb|300x300px|Кыргызстандын калкы (1950―2018)]]
Кыргызстандын калкы 6,6 миллиондон ашат&lt;ref name = Калк/&gt;. Бул өлкөдө 1959-жылда (2 065 000), 1970-жылда (2 935 000), 1979-жылда (3 523 000), 1989-жылда (4 258 000), 1999-жылда (4 823 000), 2009-жылда (5 362 793) жашагандардан караганда бир кыйла көбүрөөк. 2015-жылдын 25-ноябрнда Кыргызстандын калкы 6 миллион адамга жетти.

Туруктуу калктын көпчүлүгү республиканын түштүк аймактарында турат — Ош, Жалал-Абад, Баткен облустары жана Ош шаары ( 3,4 млн жашоочу же республиканын калкынан 53 %), алардын тургундары негизи Фергананын кыргыз бөлүгүндө турушат. Дагы калктын бир кыйла бөлүгү Чүй өрөөнүндө жашайт (Чүй облусу жана Бишкек шаары; 1,9 млн жашоочу же республикасынын калкынан 31 %).

2019-жылы турукту калктын 34 % шаарларда, 66 % айыл аймактарда жашаган.

2021-жылдын башына карата туруктуу калктын 34,6 % эмгекке жөндөмдүү жашка чейинкилер түзгөн, 57 % ― эмгекке жөндөмдүү жаштагылар, 8,2 % ― эмгекке жөндөмдүү жаштагылардан улуулар&lt;ref&gt;http://www.stat.kg/kg/statistics/download/dynamic/315/&lt;/ref&gt;. Калктын орточо курагы аз-аздан өсүп жатат, 2020-жылдын башына карата 27,8 жаш түзгөн, эркектер үчүн ― 26,8 жаш, аялдар үчүн ― 28,7 жаш&lt;ref name = ДЖ/&gt;.

Өлкөнүн калктын негизи — 4,89 млн ашуун адам бул кыргыздар, республикасынын бардык аймактарында жашашат. Саны боюнча экинчилер болгондор бул өзбектер — 0,98 млн ашуун адам, көпчүлүгү Өзбекстан менен чектешкен аймактарында жашашат. Үчүнчү орунду орустар ээлешет — 0,34 млн адам, негизи өлкөнүн түндүк аймактарында турушат. Башка улуттардын саны 100 миң кишиден ашпайт&lt;ref name=&quot;Улуттук курам&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.stat.kg/kg/opendata/category/312/|title=Калктын улуттук курамы|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}&lt;/ref&gt;.

=== Тилдер ===
Кыргызстандын мамлекеттик тили ― кыргыз тили, расмий ― орус тили. [[Кыргызстандын Конституциясы|Кыргызстандын конституциясында]] кыргыз тилине карата «мамлекеттик тил», орус тилине карата «расмий тил» түшүнүктөрүн колдонушу Конституциялык палатасынын (2021-жылдан Конституциялык сот) чечиминде ачыкталган:{{Цитатанын башы}}Кыргызстандын калкынын этникалык көп түрдүүлүгүн жана тарыхый түзүлгөн жагдайларды эске алуу менен, Конституция расмий тил катары орус тилин алдын ала караган.

«Мамлекеттик тил» жана «расмий тил» түшүнүктөрү Конституциянын маанисинен алып караганда, жакын милдеттерди аткарышат, бирок окшош болуп саналбайт. «Мамлекеттик тил» жана «расмий тил» түшүнүктөрүнүн терминологиялык кесилиштери, ушул эки тил тең мамлекеттик расмий баарлашуу, иш кагаздарын жүргүзүү, мыйзам чыгаруу жана сот өндүрүш тармактарында керектөөлөрдү камсыз кылгандыгы менен шартталган. Бирок, мамлекеттик жана расмий тилдер тарабынан аткарылып жаткан иш-милдеттердин көлөмү жана аларды колдонуу чөйрөлөрү айырмаланышы мүмкүн. Мыйзам чыгаруучу расмий тилдин макамын аныктоодо, анын коомдук турмушта, мамлекеттик бийлик органдарынын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын иш чөйрөлөрүндө колдонулушу, маанилүү себептер боюнча мамлекеттик тилди колдонуу татаалдыкты туудурган учурларда жүзөгө ашырылат деп белгилейт.{{Цитатанын аягы|булак=2013-жылдын 28-ноябрындагы № 12-р Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун Конституциялык палатасынын чечиминен үзүндү&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/9620/10?cl=ky-kg&amp;mode=tekst|title =2013-жылдын 28-ноябрындагы № 12-р Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун Конституциялык палатасынын чечими|publisher=Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги}}&lt;/ref&gt;}}[[Файл:Орус тилдин макамы бар мамлекеттер жана аймактар.png|thumb|Кыргызстан ― орус тилге макамын берген мамлекеттердин бири]]
2020-жылдын Пушкин атындагы орус тилдин институтунун постсоветтик өлкөлөрдөгү (СССРдин мурдагы 15 республикасы) орус тилдин туруктуулук индекси изилдөөсүндө Кыргызстан [[Беларусь|Беларустан]] кийин экинчи орунду ээлеген. Индекс үч көрсөткүчтүн натыйжасында түзүлгөн, алар өз кезегинде башка көрсөткөчтүрдү камтышат:

* орус тили мамлекеттик-коомдук чөйрөсүндө (орус тилдин конституциядагы макамы, мамлекеттик сайттардын орус тилиндеги версиясы, мамлекеттик кызмат көрсөтүү порталы орус тилинде болушу);
* орус тили билим берүү чөйрөсүндө (2018-жылында орус тилинде билим алган мектеп окуучулардын %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар мектептердин %, 2018-жылында башталгыч жана орто кесиптик билим берүү жайларынын студенттердин %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар орто кесиптик билим берүү жайлардын %, 2018-жылында жогорку окуу жайлардын студенттеринин %, 2019-жылында орус тилинде окууга мүмкүнчүлүгү бар жогорку окуу жайлардын %);
* орус тили илимий катнаштарда (Scopus cайтындагы орус тилинде басылмалардын үлүшү (%), Web of Science сайтындагы орус тилинде басылмалардын үлүшү (%))&lt;ref&gt;https://www.pushkin.institute/news/index1.pdf&lt;/ref&gt;.

СССРдин кулаганынан бери Кыргызстанда Борбордук Азиянын өлкөлөрүнө караганда орус тилдин пайдалануу чөйрөсү кеңейип жатканы белгиленет. Башка факторлорду эсептебегинде бул көрүнүшкө Кыргызстандын Орусияга экономика жагынан көз карандыгы себептүү&lt;ref&gt;https://cabar.asia/ru/polozhenie-russkogo-yazyka-v-stranah-tsentralnoj-azii#_ftn38&lt;/ref&gt;.

== Ажайып жайлары ==
=== Арсланбаб ===
Арсланбаб — бул табияттын уникалдуу туундусу, деңиз деңгээлинен 1600 м бийиктикте жайгашкан, гүлдөгөн оазис. Арсланбаб — бул Кыргызстандын түштүгүндө жайгашкан эң кооз курорттордун бири.

Арсланбаб району Фергана жана Чаткал тоолорунун батыш жана түштүк тараптарында, Бабаш-Ата тоо кыркаларынын кокту-колотунан орун алган. Анын атагын алыска чыгарган — бул баарынан мурда анын жалпысынан 608,5 миң гектар жерди ээлеген жемиштүү жаңгак токойлору.

Бирок жемиштүү жаңгак токойлору — Арсланбабдын жападан жалгыз мактанычы эмес. Деңиз деңгээлинен 2200 м бийиктикте, аска-зоону аралай тоонун көк кашка мөлтүр суулары таштан-ташка уруна, мөңкүп агып жатат. Кээ бир жерлерде алар тээ асмандан атырылып түшүп, жомоктогудай шаркыратмаларга айланышат. Жергиликтүү калк бул жаңгакка байланыштуу мындай уламышты жакшы билишет. Качандыр бир айтылуу Александр Македонский өзү бул жердин жагып калган жаңгак жемишин алыстагы мекенине ала кеткен имиш. Мына ошол жаңгактар Грециянын жаңгак бактарынын түптөлүшүнө негиз болгон экен (ошондон улам жаңгактын бул түрү “грек жаңгагы” аталып калган дешет).
[[Файл:Сулайман -Тоо.jpg|thumb|Сулайман-Тоодо жайгашкан тарыхый музейи]]

=== Сулайман-Тоо ===
[[Сулайман-Тоо]] — батыштан чыгышка карай суналып жаткан беш урчуктуу уютулган чулу таштай болгон касиеттүү тоо. Анын узундугу — 1140 м, туурасы — 560 м. Бул тоону байыртан эле касиеттүү, ыйык тоо деп эсептеп келишкен. Бул жөнүндө сакталып калган петроглифтер да күбө болуп турат. Тоонун боорунда анын музейи да курулган. XVI кылымга чейин тоону  ''Бара-Кух'', андан соң дээрлик XX кылымга дейре ''Тахты-Сулейман'' («Сулаймандын тактысы») деп аташкан.

Сулайман- Тоо ЮНЕСКОнун дүйнөлүк мурастар тизмесине киргизилген.

Тоонун чокусунда «Тахты Сулайман» мечити (1963-жылы жардырылып жиберилген. Кийин сакталып калган материалдарынын негизинде 1991-жылы калыбына келтирилген), ошондой эле XVI кылымга таандык, жакында калыбына келтирилген «Рават-Абдуллахан» мечити — XVIII кылымдын эстелиги жана худжра имараты бар.

Сулайман- Тоодо «Чакка тамар» жана «Тепеүңкүр» үңкүрлөрү бар. Сулайман-Тоону түндүгүнөн жана түштүгүнөн эки канал айланып өтөт. 
[[Файл:Kyrgyzstan Canyons Dzhety Oguz 001.jpg|thumb|Жарылган жүрөк аскасы. Жети-Өгуз капчыгайы]]

=== Жети-Өгүз ===
[[Жети-Өгүз]] Каракол шаарынан батышка карай 28 км аралыкта, Ысык-Көлдүн түштүк жээгинде жайгашкан эң кооз тоо койнундагы капчыгай.

Жети-Өгүз капчыгайы Тескей Ала-Тоонун түндүк капталындагы, Ысык-Көлдү түштүгүнөн айланып өтүүчү аты уйкаш дайранын куймасында жайгашкан. Тизилип жаткан өгүздөрдү элестеткен, шамалга тотуккан, тизилген кызыл аскалардан улам ал “Жети-Өгүз” деген атка ээ болгон. Бул аскалар босогодон тосуп алып, капчыгайдын таанытма айырмасындай туюлат. Ал эми “Жарылган жүрөк” деп аталган кызыл аска — жергиликтүүлөр мактанган жай. Арзышкандардын бардыгы дайыма аны жандай сүрөткө түшүшөт.  

Капчыгайда 2200 м бийиктикте Жети-Өгүз курорту жайгашкан. Ал өзүнүн дарылык касиети күчтүү геотермалдык булактары менен атагы чыккан.
[[Файл:Башня Бурана на фоне Киргизского хребта.jpg|thumb|Бурана]]

=== Бурана мунарасы ===
Кыргызстан 10-кылымдардын ортосунда Караханиддер мамлекетинин курамына кирген. Бул кол өнөрчүлүктүн, сооданын, курулуштун өнүгүүсүнө жана жаңы шаарлардын пайда болуусуна өбөлгө түзгөн абдан күчтүү мамлекет болгон. Мындай жаңы шаарлардын катарына ал кезде Баласагын да кирген. Бул аталышы Бурана мунарасынан келип чыккан Бурана шаарчасы болгон. Бул атактуу шаарчанын урандылары Токмок шаарынан 12 км жерде жайгашкан. 

Эң ар түрдүү максаттагы курулуштардын калдыктары шаарчанын ар кайсы жерлеринен табылат. Шаарчанын борбордук бөлүгү туура эмес тик бурчтукка окшоп кетет. Борбордук урандылардын чыгыш жагында Бурана мунарасы жайгашкан. Бул бышкан кирпичтен салынган мунара 10-11-кылымдардагы Орто Азиядагы архитектуралык курулмалардын эң мыктыларынын бири болуп саналат. 

=== Таш-Рабат ===
[[Файл:Tash Rabat banner.jpg|center|thumb|1121x1121px|Таш-Рабат]]
[[Таш-Рабат]] — бул уникалдуу архитектуралык эстелик Нарын облусунун Кара-Коюн деп аталган эң кооз капчыгайында жайгашкан. Ал Нарын шаарынан 110 км түштүктө, деңиз деңгээлинен 3200 метр бийиктикте. Таш-Рабат Кыргызстандын 15-кылымга таандык эң башкы архитектуралык ажайып жайларынан болуп саналат.

Орто кылымдарда Улуу Жибек жолунда Таш-Рабат чеби кербен-сарайдын кызматын аткарып, соодагерлер менен саякатчылардын дайыма токтоп өтүүчү жайы болгон. Таш-Рабат ошол алыскы мезгилде Чүй жана Фергана өрөөндөрүн Кашгар менен байланыштырып турган соода жолунда жайгашкан. Мергенчилер менен малчылар үчүн бул таш сарай адаттан тышкары курулуш болуп, ал жөнүндө ар кандай байыркы уламыштар айтылган.

Таш-Рабатты окумуштуулар 19-кылымдын аягында жана 20-кылымдын башында гана жакшылап изилдей башташкан. Алар бул комплекстин маданий жагын жана анын эмне үчүн курулгандыгын ар түрдүү жорушат. Айрымдары Таш-Рабаттын курулушу орто кылымдын акырына туура келет дешсе, башкалары муну 10-11-кылымдарда курулган христиандык несториандык монастырдын урандылары деп айтышкан. 

1980-жылы өлкө үчүн өзгөчө тарыхый мааниси бар бул маданий эстеликти реставрациялоо жүргүзүлгөн. Реставрациядан кийин ага ар түрдүү өлкөлөрдөн туристтер тынбай келе баштады. 

Таш-Рабаттын курулуш тарыхы карама-каршылыктуу. Документтерге ылайык ал жергиликтүү башкаруучу Мухаммед хандын буйругу менен курулган. Бирок көп жашаган карылар башка уламышты айтып, калтырышкан: “Таш-Рабатты атасы менен уулу курган. Курулуш аяктап калган кезде, куполго гана акыркы ташты коёрдо, алыстан кербен көрүнөт. Уулу ишин таштап коюп, ким келе жатканын карап көргөнү жөнөйт. Атасы болсо: “адегенде жумушту бүтүр, балам!” — деп айтат. Уулу укпастан кете берет да, кайра ошол бойдон кайрылып келбей калат. Көрсө, кербен менен кошо айчырайлуу сулуу кыз келе жаткан болот. Таш-Рабат ошол бойдон жабуусу жок турат”.

Нарын облусунда мына ушундай адаттан тыш архитектуралык эстелик бар. Таш-Рабаттан кызыктуу жол жүрүп, ашуу ашып, бийик тоодогу дагы бир кооз көлгө — Чатыр-Көлгө барса болот.
=== Сары-Челек ===
[[Сары-Челек]] көлү бийик тоодогу өтө кооз көл болуп саналат. Ал Кыргыз Республикасынын батышында, Бишкектен 500 км, ал эми Оштон 300 км аралыкта, Сары-Челек коругунда жайгашкан. Ал Чаткал тоо кыркасынын  ажайып жайы. Көлдүн узундугу түндүк-чыгыштан түштүк-батышты карай 7,5 км, суусунун аянты — 507 гектар.Сары-Челек көлү деңиз деңгээлинен 1940 м бийиктикте жайгашкан.   

Жайкысын көлдөгү суунун тепмпературасы Цельсия боюнча +19 градустан ашпайт, ал эми кышкысын Цельсия боюнча +4төн 0 градуска чейин өзгөрүп турат. Көлдүн суусун ичкенге болот жана андан Кожо-Ата дарыясы агып чыгат.

Көлдү курчаган капчыгайлардан ондогон тоо суулары куюлуп турат. Көлдүн жээктери өтө тик жана салаңдаган аскалар менен курчалган. Жээктен эле дароо тереңдик башталып, кээ бир жерде ал 234 метрге жетет. Тереңдиги боюнча Сары-Челек Орто Азияда үчүнчү, ал эми Кыргызстанда экинчи орунда турат.

Көлдүн түндүк жээктери койкойгон карагайлар менен пихталардын калың токойуна курчалган. Эгер сиз бул жерге келип калсаңыз, Сибирдин чытырман токойлоруна туш келгендей эле болосуз. Көз мелжиген карагайлар жаркыраган көл суусунда күзгүгө карангандай, чагылышып турат. Бул табигый күзгүдөн көлдү курчаган кызыл аскалар менен жашыл ыраң тоолорду да көрүп, сиз өзүнчө эле бир жомоктор дүйнөсүнө туш келгендей болосуз.

Көлдүн “Сары-Челек” деген аты ага күзүндө гана жарашат. Бул убакта бак-дарактардын жалбырактары сары, кызыл түскө боёлуп, көл бал сузган чаканы элестетет. Жылдын калган бардык мезгилинде көлдөгү суу бир аз жашыл ыраң аралаган көк түстө болот. Көлдүн атына бир кооз уламышты байланыштырып жүрүшөт. Ал көл жээгинде аарынын уюгун кармаган балчы жөнүндө. Күндөрдүн биринде ал балды челекке куюп жатып, балдын түсү ага ушунчалык жагып калат да, көлдү “Сары-Челек” деп атап коюптур.
== Билим берүү==
{{Негизги макала|Кыргызстандын билим берүүсү}}{{Section-stub}}

=== Жогорку окуу жайлар ===
* Ишембай Абдраимов атындагы Кыргыз авиациялык институту
* Махмуд Кашгари-Барскани атындагы чыгыш Университети
* &quot;Ала-Тоо&quot; Эл аралык университети
*Борбор Азиядагы Америка Университети (АУЦА)
* [[Экономика жана ишкердик университети]] (ЭИУ)
*  Академик М. Адышев атындагы Ош технология Университети (ОшТУ)
* Бишкек каржы-экономикалык академиясы (БФЭА)
* [[Бишкек гуманитардык университети]] (БГУ)
* Кыргыз Экономикалык Университети (КЭУ)
* Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу Кыргыз мамлекеттик Юридикалык Академиясы (КГЮА)
* И. К. Ахунбаев атындагы Кыргыз мамлекеттик  медицина академиясы
*Кыргыз мамлекеттик дене-тарбия жана спорт академиясы 
* К.И.Скрябин атындагы Кыргыз Улуттук агрардык университети (КУАУ)
* Касым Тыныстанов атындагы Ысык-Көл мамлекеттик университети
* Ишенаалы Арабаев атындагы  Кыргыз мамлекеттик педагогикалык университети
* С. Нааматов атындагы Нарын Мамлекеттик университети 
* Ош Мамлекеттик  университет
* Ош технологиялык универститети 
* Ош Педагогикалык институту 
* Ош мамлекеттик социалдык университети 
* МГСУ Ош филиалы
* Ош Борбордук Азия Университети
* [[Кыргыз Мамлекеттик Юридикалык Академиясы]]
* атындагы Кыргыз мамлекеттик курулуш, транспорт жана  архитектура университети
* [[ Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз Улуттук Университети]] (КНУ)
* Кыргыз-орусиялык Славян университети
* И. Раззаков атындагы Кыргыз Мамлекеттик техникалык Университети
* Борбордук Азиядагы Эл-аралык Университети
* [[Кыргызстан эл аралык университети|Кыргызстан Эл-аралык Университети]] (МУК)
* [[Кыргыз-Түрк &quot;Манас&quot; университети|Кыргыз-Түрк  «Манас» Университети]] (КТМУ)
* Жалал-Абад  Мамлекеттик Университети
* Т.Садыков атындагы көркөм сүрөт Академиясы (НАХ КР)

== Маданият ==
{{Негизги макала|Кыргызстандын маданияты}}
{{Section-stub}}

=== Майрам күндөрү ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+'''Майрам күндөрү'''&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/1505/310?cl=ky-kg|title=11-Глава. Эс алуу убактысы. 113-берене|author=|website=Кыргыз Республикасынын Эмгек кодекси|date=|publisher=}}&lt;/ref&gt;
!Датасы
!Майрам
|-
|1-январь
|[[Жаңы жыл]]
|-
|7-январь
|Иса пайгамбардын туулган күнү
|-
|23-февраль
|Ата-Журтту коргоочунун күнү
|-
|8-март
|[[Аялдардын эл аралык майрамы|Аялдардын эл аралык күнү]]
|-
|21-март
|[[Нооруз]]
|-
|7-апрель
|[[Апрель революциясы|Элдик Апрель революциясы күнү]]
|-
|1-май
|[[Биринчи май|Эмгек майрамы]]
|-
|5-май
|Кыргыз Республикасынын Конституциясы күнү
|-
|9-май
|[[Жеңиш күнү]]
|-
|31-август 
|Кыргыз Республикасынын көз карандысыздыгы күнү
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Ай календары]] менен аныкталат
|[[Орозо айт]]
|-
|[[Курман Айт|Курман айт]]
|-
|7―8-ноябрь
|Тарых жана ата-бабаларды эскер күндөрү
|}
[[Жаңы жыл|Жаңы жылдын]] Үчтүн айынын 1 күнүн майрамдоодон тышкары, кыргыздар жазгы биримдик күнүндө Кыргыз Жаңы Жылды майрамдайт. Бул жаз майрамы Улак Тартыш ат ойуну менен сыяктуу өткөрүлөт.

== Транспорт ==

=== Аба майдандар ===
Кеңештер мезгилинин аягында Кыргызстанда 50гө жакын абабекет жана учуу-конуу тилкелери бар болчу, алардын көпчүлүгү негизинен Кытайга жакын жайгашкан чек ара аймагындагы аскердик максаттар үчүн курулган. Бүгүнкү күндө алардын кызмат бойдон калууда саны аябай эле аз. [[Air Kyrgyzstan|&quot;Кыргызстан&quot; Аба Шеркети]] Кытайга, Оруссияга жана башка жергиликтүү өлкөлөргө аба ташууларын ишке ашырат.

* [[Бишкек|Бишкектеги]] [[Манас (аба майдан)|Манас Эл аралык Абабекети]] [[Мөскөө]], [[Ташкен|Ташкент]], [[Алмата]], [[Үрүмчү]], [[Стамбул]], [[Баку]] жана [[Дубай]] тейлеген эл аралык абабекет болуп саналат.
* Ош Абабекети

=== Коңшу өлкөлөр менен темир жол каттанышы ===

* [[Казакстан]] – бар – [[Бишкек]] бутагы – ошол эле өлчөм
* [[Өзбекстан]] – бар – [[Ош]] бутагы – ошол эле өлчөм
* [[Тажикстан]] – жок – ошол эле өлчөм
* [[Кытай]] – жок – Колейанын Ажырымы 1524 мм / 1435 мм

=== Жолдор ===
[[Азия Өнүктүрүү Банкы|Азийа Өнүктүрүү Банкынын]] колдоосу менен жакында түндүктү жана түштүк-батышты байланыштырган [[Бишкек|Бишкектен]] [[Ош|Ошко]] маанилүү жол айактап калды. Бул өлкөнүн эки негизги калктуу пункттарынын — түндүктөгү [[Чүй өрөөнү|Чүй өрөөнүнүн]] жана түштүктөгү [[Баргана өрөөнү|Баргана өрөөнүнүн]] ортосундагы байланышты кыйла жеңилдетет. Бул жолдун кесиндиси узундугу 3500 метр болгон [[Ашуу|ашуудан]] кийин түндүк-батышта [[Талас өрөөнү|Талас өрөөнүнө]] бөлүнүп чыгат. Азыркы учурда Ош шаарынан Кытайга турган башкы жолду куруу планы иштелип чыгууда.

* жыйынтыгы: 34 000 км (140 км жогорку ылдамдыктагы жолдорду кошкондо)
* асфальт төшөлгөн: 22 600 км (таш менен капталган бардык жолдорду кошо алганда)
* үшүк: 7 700 км (бул жолдор стерилдештирилбеген жерден жасалган жана нымдуу аба-ырайы менен жүргүзүү кыйын) (1990)

=== Кыргыз Республикасынын аймак жана башкармалыктарга бекитилген унаанын тамга белгилери ===

* A — [[Баткен облусу]]
* В, Е — [[Бишкек шаары]]
* D — [[Жалал-Абад облусу]]
* I — [[Ысык-Көл  облусу]]
* H, N — [[Нарын облусу]]
* О — [[Ош облусу]] жана шаары
* С, S — [[Чүй облусу]]
* Т — [[Талас облусу]]
* Z — [[Ош шаары]]
* MVD — Ички Иштер Министрлиги
* KG — Мамлекеттик белгилер
* MES — Өзгөчө кырдаалдар Министрлиги
* ВР — Башкы  Прокуратурасы
* АР — Аскер Прокуратурасы
* УГ — Улуттук гвардия
* БА, КМ — Коргоо министрлиги
* ЧК — Чек ара кызматы
* ЖК — ГУИН

== Булактарга шилтемелер ==
{{эскертүүлөр}}

== Сырткы шилтемелер ==

=== Мамлекеттик сайттар ===

* [http://kenesh.kg/ Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин расмий сайты]
*[http://www.president.kg/kg/ Кыргыз Республикасынын Президентинин расмий сайты]
* [https://www.gov.kg/ky Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн расмий сайты]
* [http://sot.kg Кыргыз Республикасынын Жогорку сотунун расмий сайты]
*[http://www.stat.kg/kg/ Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитетинин расмий сайты]

=== Жалпы маалымат ===
[http://kyrgyzinfo.ru/tekst/kyrgyzstandyn-gerbi-gerb-kyrgyzstana.html kyrgyzinfo.ru]
{{Geographic Location
|Centre = Кыргыз Республикасы
|N     = [[Казакстан]] 
|NE = [[Кытай]]
|E      = [[Кытай]]
|SE = [[Кытай]]
|S     = [[Тажикстан]]
|SW = [[Тажикстан]]
|W      = [[Өзбекстан]]
|NW = [[Казакстан]], [[Өзбекстан]]
}}
{{Түркий мамлекеттер}}
{{Азия өлкөлөрү}}
{{Түрк кеңеши}}
[[Категория:Кыргызстан| ]]
[[Категория:Евразия]]
[[Категория:Азия өлкөлөрү]]
[[Категория:Борбордук Азия]]
[[Категория:Унитардык республикалар]]
[[Категория:Кыргыздар]]</text>
      <sha1>l2r5abd0p5rlvbccuro8ammy10fv0s2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жутакеев Абылкасым</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4868</id>
    <revision>
      <id>422766</id>
      <parentid>422067</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T19:56:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>130</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Jutakeev_Abylkasym.jpg|Jutakeev_Abylkasym.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:King of Hearts|King of Hearts]] because: [[:c:COM:L|Copyright violation]]: copied from (https://kutbilim.kg/news/inner/eki-doordun-akyny-ky/)</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6436" xml:space="preserve">'''Жутакеев Абылкасым''' — ({{lang-ru|Джутакеев Абылкасым}}) 1888 жылы азыркы [[Жан-Булак]] айылы, [[Жети-Суу, облус|Жети-Суу облусу]], [[Орусия империясы|Орусия империясында]] туулган, 1931 жылы [[Кыргыз ССР|Кыргыз ССРинде]] каза болгон — [[кыргыздар|кыргыздан]] чыккан совет акын-жазуучусу. Ушул убакыттагы акындар менен, кыргыз адабиятынын башына кол койгон. Анын каза болгонунан кийин, анын адабиятын, жазуусун, даңазалоо башталган.
{{Персона
 |ысымы                = Абылкасым
 |нукура ысымы         = Жутакеев Абылкасым
 |сүрөт                =|thumb|Jutakeev Abylkasym
 |туурасы              = 
 |сүрөткө түшүндүрмө  = 
 |төрөлгөндөгү аты   = 
 |ишмердүүлүк тармагы  = [[акын]]
 |туулган датасы       = 1888
 |туулган жери         = [[Жан-Булак]] айылы, [[Жети-Суу, облус|Жетисуу облусу]], [[Орусия империясы]]
 |жарандыгы           = {{Желек|Орусия}} [[Орусия империясы]]
 |букаралык            =  {{Желек|Орусия}} [[Орусия империясы]] &lt;br&gt; {{Желек|Кыргыз ССР}} [[Кыргыз ССР]]
 |өлгөн датасы         = 1931
 |өлгөн жери           =  
 |атасы                = Жутакей&lt;ref&gt;https://kutbilim.kg/news/inner/eki-doordun-akyny-ky/&lt;/ref&gt;
 |апасы                = Уулча
 |күйөөсү              = 
 |жубайы               = 
 |балдары              = 
 |сыйлыктары           = 
 |сайт                 = 
 |уикиказына           = 
}}
== Уруусу жана уругу==
Атасы Жутакей, [[Моңолдор (уруу)|Моңолдордон]] чыккан Куусөөк уругунун Саркашка сөөгүнөн болгон.

== Өмүр баяны ==
Абылкасым Жутакеев 1888-жылы [[Нарын району]]ндагы [[Жан-Булак]] айылында туулган. Абылкасым ата-энесинен өтө эрте ажырайт, каралашар кишиси жок ар кимдин малын багып , отунун алып күн көрөт. Оор турмуш , көкөйүн кескен жокчулук  да анын алгачкы ырларынын мазмунуна айланат. Он беш жашка келгенде Буудайчы деген молдонун жардамы менен сабатсыздыгын жоюп, өзүнүн алгачкы ырларын кагаз бетине түшүрө баштаган. Абылкасымдын ырчылык жөндөмдүүлүгү эрте ойгонуп, той-аштарда ырдай баштайт. Карапайым элдин көргөн күнү, күткөн тилеги А.Жутакеевдин «Кайран эл», «Кайткан эл», «16-жыл» аттуу чыгармаларынын өзөгүн түзгөн. &lt;br&gt;
1917-жылдагы Октябрь революциясы А.Жутакеевдин чыгармачылыгына, кийинки тагдырына таасир эткен.&lt;br&gt;
1920-жылы акын [[Алматы]]да мугалимдерди даярдоо боюнча алты айлык курсту бүтүрүп, &lt;br&gt;
1923-жылга чейин айылында окутуучулук кесибин кылат. &lt;br&gt;
1923-жылы Нарын уездиндеги, «Союз кошчу» уюмунун төрагалыгына дайындалат.&lt;br&gt;
1924-жылы В.И.Лениндин дүйнөдөн кайткандыгына байланыштуу акын өзүнүн «Ленин кошогу» аттуу чыгармасын жазган. &lt;br&gt;
Абылкасым  Жутакеев –[[ kыргыз]] [[адабият]]ынын [[тарых]]ына өз көркөм чыгармалары менен белгилүү салым кошкон жазгыч [[акын]]дарыбыздын бири.  Анын  “Ленин кошогу”, “Качак турмушу”, “Үч доор” аттуу чыгармалары кыргыз элинин арасында белгилүү. “Жетимдик”, “Жокчулук”  деген чыгармалары бар.&lt;br&gt;
Таштап кеттиң ата-эне, &lt;br&gt;
Жаш балапан кезимде. &lt;br&gt;
Кайрылган киши жок болду, &lt;br&gt;
Кайгылуу мендей жетимге. &lt;br&gt;
Көйнөгүм жок жылыңач, &lt;br&gt;
Куур тонум этимде. &lt;br&gt;
Жабыркап жаман жүдөдүм, &lt;br&gt;
Турмуштун өтүп запкысы. &lt;br&gt;
Жадырап качан ачылат, &lt;br&gt;
Жабыккан жетим бактысы. &lt;br&gt;
Эми ушинтип өтөбү, &lt;br&gt;
Жаш өмүрдүн таттысы. &lt;br&gt;
Замандаштарынын  эскерүүлөрүнө караганда Абылкасым Жутакеевдин [[ырчы]]лык жөндөмү эрте билинет. Ал 13 – 14 жашынан тартып кыз оюндарда, чакан той- тамашаларда ырдай баштайт. Жыйырма жаш курагында кадимки ырчы катары жердештерине таанылып калат. 

== Жарык көргөн китептери ==
'''Ленин кошогу:''' Ырлар жана поэмалар. – Ф.: Кыргызмамбас, 1957. – 49 б.
'''Ленин кошогу:''' Ырлар жана поэмалар. – Ф.: Кыргызстан, 1974. – 128 б.
'''Ленин кошогу:''' Ырлар жана поэмалар. – Ф.: Кыргызстан, 1988. – 32 б.

== Колдонулган адабияттар ==
Акындар чыгармачылыгынын тарыхынын очерктери.  Фрунзе 1988

[[Категория:Акындар]]
[[Категория:Кыргыз акындары]]
[[Категория:Кыргыз адабияты]]
[[Категория:Инсандар]]</text>
      <sha1>kif16v9kmzq2k4fmxp04hnxb8vch6p1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баклажан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13320</id>
    <revision>
      <id>422772</id>
      <parentid>256150</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T21:52:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>109.107.253.177</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3809" xml:space="preserve">[[File:Aubergine.jpg|thumb|Баклажан]]
'''Баклажан,кыр. бүтүгө''' ({{lang-la|Solanum melongena}}) – кочкул сыя түстөгү көп жылдык өсүмдүк. Жылуу климатка ыңгайланышкан. Баклажандын мекени – Индия. Индиядан Африкага карай, андан ары 16-кылымда испандар аркылуу Европага жеткен. Тропикалык аймактарда көп жылдык касиетке ээ болсо да, калган климаттык алкактарда бир жылдык гана мүнөзгө ээ.

==Аталышы==
Санскрит тилинде ''vatin ganah'' түрүндө учураса да, кыргыз тилине тажик тилиндеги «باقلجان/боқлаҷон» сөзү аркылуу кирүүсү ыктымал. Фарсча بادنجان, арабча باذنجان, түркчө ''patlıcan''. 

==Тарыхы==
Жапайы түрү Ортоңку Чыгыш, Түштүк Азия жана Индияда өсөт. Байыркы санскрит тексттерине таянуу менен, баклажандын мындан 1500 жыл мурда адамдар тарабынан бакчада өстүрүлө баштагандыгын билүүгө болот. Дүйнөнүн башка аймактарына тарашына арабдардын салымы зор. Алар 9-кылымда аны Африкага алып барып өстүрүшкөн. Европалыктар баклажанды алгач ирет 15-кылымдын орто ченинде көрүшкөнү менен, 19-кылымда гана турмуш-тиричилигине кеңири түрдө колдоно башташкан.

==Колдонулган адабияттар==
* «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. /Башкы редактор Асанов Ү. А. К 97	Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4

{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;65%&quot; class=&quot;wikitable&quot; align=left style=&quot;clear:left&quot;
! colspan=5|Дүйнөдө баклажан өндүрүү боюнча эң алдыңкы он өлкө – 2009
|-
! bgcolor=&quot;#DDDDFF&quot; width=&quot;25%&quot; | Өлкө
! bgcolor=&quot;#DDDDFF&quot; width=&quot;15%&quot; | Өндүрүү (Тонна)
! bgcolor=&quot;#DDDDFF&quot; width=&quot;10%&quot; | Белгилер
|-
| {{PRC}}	|| align=right |19 026 154||	align=right | F
|-
| {{IND}}	|| align=right |10 378 000	||	align=right |
|-
| {{EGY}}	|| align=right |1 250 000	||	align=right | F
|-
| {{TUR}}	|| align=right |816 134	||	align=right |
|-
| {{IDN}}	|| align=right |449 997	||	align=right | F
|-
| {{IRQ}}	|| align=right |396 155	||	align=right | F
|-
| {{JPN}}	|| align=right |349 200	||	align=right | F
|-
| {{ITA}}	|| align=right |245 300	||	align=right |
|-
| {{PHL}}	|| align=right |200 942	||	align=right | 
|-
| {{ESP}}	|| align=right |175 000	||	align=right | F
|-
| bgcolor=#cccccc|noflag World
| bgcolor=#cccccc align=right | '''35 326 379'''
| bgcolor=#cccccc align=right | '''A'''
|-
|colspan=5 style=&quot;font-size:.7em&quot;|No symbol = official figure, P = official figure, F = FAO estimate, * = Unofficial/Semi-official/mirror data, C = Calculated figure A = Aggregate (may include official, semi-official or estimates);&lt;br&gt;
Source: [http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor Food And Agricultural Organization of United Nations: Economic And Social Department: The Statistical Division]{{Failed verification|date=August 2009}} &lt;!-- As of 2009-08-07, the source only has data up to 2007! --&gt;
|}
{{-}}
[[Категория:Өсүмдүктөр]]</text>
      <sha1>k67l0vjlrhwukt7d8y9334omsv80hm5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422773</id>
      <parentid>422772</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T21:56:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>109.107.253.177</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3886" xml:space="preserve">[[File:Aubergine.jpg|thumb|Баклажан]]
'''Баклажан, (кыр. &quot;бүтүгө&quot; Махмуд Кашкари Түрк тилдер сөз жыйнагы)''' ({{lang-la|Solanum melongena}}) – кочкул сыя түстөгү көп жылдык өсүмдүк. Жылуу климатка ыңгайланышкан. Баклажандын мекени – Индия. Индиядан Африкага карай, андан ары 16-кылымда испандар аркылуу Европага жеткен. Тропикалык аймактарда көп жылдык касиетке ээ болсо да, калган климаттык алкактарда бир жылдык гана мүнөзгө ээ.

==Аталышы==
Санскрит тилинде ''vatin ganah'' түрүндө учураса да, кыргыз тилине тажик тилиндеги «باقلجان/боқлаҷон» сөзү аркылуу кирүүсү ыктымал. Фарсча بادنجان, арабча باذنجان, түркчө ''patlıcan''. 

==Тарыхы==
Жапайы түрү Ортоңку Чыгыш, Түштүк Азия жана Индияда өсөт. Байыркы санскрит тексттерине таянуу менен, баклажандын мындан 1500 жыл мурда адамдар тарабынан бакчада өстүрүлө баштагандыгын билүүгө болот. Дүйнөнүн башка аймактарына тарашына арабдардын салымы зор. Алар 9-кылымда аны Африкага алып барып өстүрүшкөн. Европалыктар баклажанды алгач ирет 15-кылымдын орто ченинде көрүшкөнү менен, 19-кылымда гана турмуш-тиричилигине кеңири түрдө колдоно башташкан.

==Колдонулган адабияттар==
* «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. /Башкы редактор Асанов Ү. А. К 97	Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4

{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;65%&quot; class=&quot;wikitable&quot; align=left style=&quot;clear:left&quot;
! colspan=5|Дүйнөдө баклажан өндүрүү боюнча эң алдыңкы он өлкө – 2009
|-
! bgcolor=&quot;#DDDDFF&quot; width=&quot;25%&quot; | Өлкө
! bgcolor=&quot;#DDDDFF&quot; width=&quot;15%&quot; | Өндүрүү (Тонна)
! bgcolor=&quot;#DDDDFF&quot; width=&quot;10%&quot; | Белгилер
|-
| {{PRC}}	|| align=right |19 026 154||	align=right | F
|-
| {{IND}}	|| align=right |10 378 000	||	align=right |
|-
| {{EGY}}	|| align=right |1 250 000	||	align=right | F
|-
| {{TUR}}	|| align=right |816 134	||	align=right |
|-
| {{IDN}}	|| align=right |449 997	||	align=right | F
|-
| {{IRQ}}	|| align=right |396 155	||	align=right | F
|-
| {{JPN}}	|| align=right |349 200	||	align=right | F
|-
| {{ITA}}	|| align=right |245 300	||	align=right |
|-
| {{PHL}}	|| align=right |200 942	||	align=right | 
|-
| {{ESP}}	|| align=right |175 000	||	align=right | F
|-
| bgcolor=#cccccc|noflag World
| bgcolor=#cccccc align=right | '''35 326 379'''
| bgcolor=#cccccc align=right | '''A'''
|-
|colspan=5 style=&quot;font-size:.7em&quot;|No symbol = official figure, P = official figure, F = FAO estimate, * = Unofficial/Semi-official/mirror data, C = Calculated figure A = Aggregate (may include official, semi-official or estimates);&lt;br&gt;
Source: [http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor Food And Agricultural Organization of United Nations: Economic And Social Department: The Statistical Division]{{Failed verification|date=August 2009}} &lt;!-- As of 2009-08-07, the source only has data up to 2007! --&gt;
|}
{{-}}
[[Категория:Өсүмдүктөр]]</text>
      <sha1>4lqq1can7dlzuekv6c7z5ujieqq4cpu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Моңголдор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13715</id>
    <revision>
      <id>422778</id>
      <parentid>325651</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T06:44:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Almanbet Janışev</username>
        <id>27131</id>
      </contributor>
      <comment>Removed redirect to [[Монголдор]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7549" xml:space="preserve">Монголдор - Монголия, КЭРде (Ички Монголия жана башкалар) жашаган калк. Жалпы саны 9 млн. жакын, анын ичинде Монголияда жашагандардын саны 2 млн. ашуун. Бир нече аймактык, диалектилик өзгөчөлүктөрү сакталып калган. Монголия монголдору - кириллицаны, КЭРде (кытайлык монголдор) эски монгол (уйгур) жазуусун колдонушат. Этностук жүзүнүн калыптануусуна дунху, сянби, хи жана шивэй уруулары катышкан. 10-к. карата монгол элинин негизи калыптана баштаган. Халха-монголдор өлкөнүн калкынын 80% түзөт. Мындан сырткары, дариганга, хотогойт, сартул, узумчин, хорчин, чахарлар халха-монголдорго жуурулушуп кетишкен. Батыш тарапта тилдик, материалдык маданияттын айрым өзгөчөлүктөрүн сактап калышкан дэрбэт, баят, захчин, олет, торгоут, мингаттар жашашат. Бул этностук топтордун дээрлигинин курамында «кыргыз», «бурут» этнонимдери, анын ичинен «шира кыргыз», «хара кыргыз», «мөдөн кыргыз» деген уруулар кездешери байкалган. Бул маалыматтар аталган аймактын этностук чөйрөсү менен кыргыздардын терең алакаларын чагылдырат. Монголдор лама динин тутунушат.

Дини буддизм-ламаизм. Монгол — этноним. Эпосто мангул деп аталып, душман уруу катары берилет. «Мангулга тийип койдук деп, Бет алып кайда качабыз» (Сагымбай Орозбаков, 2.14), «Кайнаган маңгул, калмактар Кайраттуусу калбаптыр» (Сагымбай Орозбаков, 2.144). М. этноними 12-кылымдын аягында 13-кылымдын башталышында белгилүү болуп Чыңгызкан убагында жалпы аталыш катарында М. бирикмесине кирген урууларга таандык болуп калат. М. эски жана жаңы Тан (618—908-ж.) сулалеси убагында шивэй урууларынын арасында «мэнгу», «мэньу» же «мэнва» деген аталышта белгилүү болгон. Окумуштуу Доржи Банзаровдун пикири боюнча «мэнва» бул дарыянын аталышы болсо керек жана ал ат кийин дарыянын жээгинде жашаган урууларга ыйгарылып калган. Кытай жазма дарегинде «мэнва» уруусу Цзюйлунь (Хулунь — Нор азыркы Кытай Элдик Республикасынын түндүгүндө жайгашкан) дарыясынын түштүгүндө жайгашкандыгы маалымдалат. Ошентип, «мэнгу», «мэньу» же «мэнва» аталган байыркы М. окумуштууларынын далилдөөлөрү боюнча Амур дарыясынын ортоңку агымынын түштүгүндө Кичи Хинган менен Сунгаринин төмөнкү агымында жашашкан.

Жогоруда аталган «мэнгу», «мэньу», «мэнва» этнониминин кытай иероглифтик жазуусунан синолог окумуштуулар тарабынан чечмелениши сөздүн (үчөөнүн) биринчи мууну «мунг», «манг», «мон» катары окулат. Ал эми сөздүн экинчи мууну «нгот», «гот», «го» деп окулуп, «мэньу», «мэнва» иероглифтик жазуунун жаңыча окулушунда байыркы монголдук — монгол, мангол аталышы келип чыгат. Окумуштуулардын пикири боюнча «манг» же «монг» мууну — күчтүү, туруктуу, катаал, ал эми «гол» мууну — дарыя деген түшүнүктү туюндуруп, негизинен «манг — гол» аталышын «шар аккан, азоо дарыя» деп которууга болот. Ал эми мусулман авторлору монголдорго болгон терс көз карашын билгизүү үчүн аларды «муңгол» — «күчсүз, алсыз» деп аташкан. М-дордун азыркы мекенине Амурдан көчүп келиши боюнча уламыштар жана окумуштуулар арасында ар кандай түшүнүктөр бар. Алардын чыгыштан батыш тарапка жер которушуна согушчан коңшулары кидандардын кысымынын астында жүрсө керек жана алардын Монголияга келишин 10-кылымдын экинчи жарымы 12-кылымдын башталышы деп кароого болот. М-дордун жер которушу, алардын чарбасындагы өзгөрүүлөргө алып келген. Мурда аңчылык жана жөнөкөй жерди иштетүү чарбачылыгы, жер которуунун натыйжасында көчмөн — мал чарбачылыгына ыңгайлаштырылган. 9-кылымдын аягындагы Кытай жазма дарегинде эскерилген М. мамлекетинде көчмөн турмуш жана мал чарбачылыгы жөнүндө баяндалат. Ошентип, монголдор байыркы түрк элдеринин жерин ээлеген убакта көчмөн жана согушчан эл катары маалым болгон.

Эпосто эскерилген Монгол этноними, кыязы, кыргыз элинин монгол-татар баскынчылык согушуна каршы күрөшүнүн тарыхый элеси катары эпостогу «Мангулга тууган татар бар» (Сагымбай Орозбаков, 3.14), — деп М. татар этнонимине кошо айтылышы монгол-татарларга карата берилиши мүмкүн.

==Колдонулган адабияттар==
&quot;Манас&quot; энциклопедиясы/Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Бишкек: Кыргыз энциклопедиясынын Башкы редакциясы, - 1995. 1-т. - 440. ISBN -5-89750-013-4
О.Каратаев, С.Эралиев. Кыргыз этнографиясы боюнча сөздүк. Бишкек. &quot;Бийиктик&quot; - 2005-ж. ISBN 9967-13-159-4
Шилтемелер</text>
      <sha1>hrbai7so5bv6b96a03bdmkxob4okd2l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422779</id>
      <parentid>422778</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T06:46:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Almanbet Janışev</username>
        <id>27131</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9829" xml:space="preserve">{{Калк
 |аталышы         = Моңголдор
 |сүрөт           = &lt;table border=0 align=&quot;center&quot;&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;[[Файл:Genghis Khan.jpg|80px]]&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|95px]]&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;[[Файл:YesheDorje.jpg|95px]]&lt;/td&gt;

&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Чыңгыз Кан|Чыңгыз-Хан]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Хубилай]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt; 
&lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Дзанабадзар]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;

&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;[[Файл:Namnansuren2.jpg|84px]]&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;[[Файл:Sodnomyn Damdinbazar.jpg|77px]]&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;[[Файл:Sukhe-bator.jpg|83px]]&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;tr&gt;
&lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Шириндамбын Намнансурэн]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
&lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Содномын Дамдинбазар]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt; 
&lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Дамдин Сухэ-Батор]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
&lt;/tr&gt;&lt;/table&gt;
 |туурасы         = 300px
 |сүрөттүн аталышы= 
 |расмий аталышы  = 
 |саны            = 10 млн. ашуун
 |жайгашуусу      = {{Өлкө желеги|Кытай}}: &lt;br /&gt;7,0 млн (анын ичинде 6 млн. моңголдор, калган 1 млн. — монгол элдери)&lt;ref&gt;name=&quot;mongolian&quot;&gt;[http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls Population of China according to ethnic group 2010]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;
{{Өлкө желеги|Монголия}}: 3,0 млн&lt;br /&gt;
{{Өлкө желеги|Орусия}}: 644761 адам&lt;ref&gt;2 656 моңгол, 461 389 [[буряттар|бурят]], 183 372 [[калмактар|калмак]] 2,5 млн [[Ооганстан]]да &lt;/ref&gt;
 |жок болгон      = 
 |архкалдык       = 
 |тили            = [[Монгол тили|Моңголчо]]
 |раса            = [[монголоид расасы|монголоиддер]], [[Тунгид]]
 |дини            = [[тибет буддизми]], [[шаманизм]],  [[ислам]] жана [[православие]] 
 |туугандары      = 
 |кирет           = 
 |кошулат         = 
 |келип чыгышы    =  монгол
}}

'''Моңголдор''' - Моңголия, КЭРде (Ички Монголия жана башкалар) жашаган калк. Жалпы саны 9 млн. жакын, анын ичинде Моңголияда жашагандардын саны 2 млн. ашуун. Бир нече аймактык, диалектилик өзгөчөлүктөрү сакталып калган. Моңголия монголдору - кириллицаны, КЭРде (кытайлык монголдор) эски монгол (уйгур) жазуусун колдонушат. Этностук жүзүнүн калыптануусуна дунху, сянби, хи жана шивэй уруулары катышкан. 10-к. карата монгол элинин негизи калыптана баштаган. Халха-монголдор өлкөнүн калкынын 80% түзөт. Мындан сырткары, дариганга, хотогойт, сартул, узумчин, хорчин, чахарлар халха-монголдорго жуурулушуп кетишкен. Батыш тарапта тилдик, материалдык маданияттын айрым өзгөчөлүктөрүн сактап калышкан дэрбэт, баят, захчин, олет, торгоут, мингаттар жашашат. Бул этностук топтордун дээрлигинин курамында «кыргыз», «бурут» этнонимдери, анын ичинен «шира кыргыз», «хара кыргыз», «мөдөн кыргыз» деген уруулар кездешери байкалган. Бул маалыматтар аталган аймактын этностук чөйрөсү менен кыргыздардын терең алакаларын чагылдырат. Монголдор лама динин тутунушат.

Дини буддизм-[[ламаизм]]. Моңгол — этноним. Эпосто мангул деп аталып, душман уруу катары берилет. «Мангулга тийип койдук деп, Бет алып кайда качабыз» (Сагымбай Орозбаков, 2.14), «Кайнаган маңгул, калмактар Кайраттуусу калбаптыр» (Сагымбай Орозбаков, 2.144). М. этноними 12-кылымдын аягында 13-кылымдын башталышында белгилүү болуп Чыңгызкан убагында жалпы аталыш катарында М. бирикмесине кирген урууларга таандык болуп калат. М. эски жана жаңы Тан (618—908-ж.) сулалеси убагында шивэй урууларынын арасында «мэнгу», «мэньу» же «мэнва» деген аталышта белгилүү болгон. Окумуштуу Доржи Банзаровдун пикири боюнча «мэнва» бул дарыянын аталышы болсо керек жана ал ат кийин дарыянын жээгинде жашаган урууларга ыйгарылып калган. Кытай жазма дарегинде «мэнва» уруусу Цзюйлунь (Хулунь — Нор азыркы Кытай Элдик Республикасынын түндүгүндө жайгашкан) дарыясынын түштүгүндө жайгашкандыгы маалымдалат. Ошентип, «мэнгу», «мэньу» же «мэнва» аталган байыркы М. окумуштууларынын далилдөөлөрү боюнча [[Амур дарыясы]]нын ортоңку агымынын түштүгүндө Кичи Хинган менен Сунгаринин төмөнкү агымында жашашкан.

Жогоруда аталган «мэнгу», «мэньу», «мэнва» этнониминин кытай иероглифтик жазуусунан синолог окумуштуулар тарабынан чечмелениши сөздүн (үчөөнүн) биринчи мууну «мунг», «манг», «мон» катары окулат. Ал эми сөздүн экинчи мууну «нгот», «гот», «го» деп окулуп, «мэньу», «мэнва» иероглифтик жазуунун жаңыча окулушунда байыркы монголдук — монгол, мангол аталышы келип чыгат. Окумуштуулардын пикири боюнча «манг» же «монг» мууну — күчтүү, туруктуу, катаал, ал эми «гол» мууну — дарыя деген түшүнүктү туюндуруп, негизинен «манг — гол» аталышын «шар аккан, азоо дарыя» деп которууга болот. Ал эми мусулман авторлору монголдорго болгон терс көз карашын билгизүү үчүн аларды «муңгол» — «күчсүз, алсыз» деп аташкан.
М-дордун азыркы мекенине Амурдан көчүп келиши боюнча уламыштар жана окумуштуулар арасында ар кандай түшүнүктөр бар. Алардын чыгыштан батыш тарапка жер которушуна согушчан коңшулары кидандардын кысымынын астында жүрсө керек жана алардын Монголияга келишин 10-кылымдын экинчи жарымы 12-кылымдын башталышы деп кароого болот. М-дордун жер которушу, алардын чарбасындагы өзгөрүүлөргө алып келген. Мурда аңчылык жана жөнөкөй жерди иштетүү чарбачылыгы, жер которуунун натыйжасында көчмөн — мал чарбачылыгына ыңгайлаштырылган. 9-кылымдын аягындагы Кытай жазма дарегинде эскерилген М. мамлекетинде көчмөн турмуш жана мал чарбачылыгы жөнүндө баяндалат. Ошентип, монголдор байыркы түрк элдеринин жерин ээлеген убакта көчмөн жана согушчан эл катары маалым болгон.

Эпосто эскерилген Моңгол этноними, кыязы, кыргыз элинин моңгол-татар баскынчылык согушуна каршы күрөшүнүн тарыхый элеси катары эпостогу «Мангулга тууган татар бар» ([[Сагымбай Орозбаков]], 3.14), — деп М. татар этнонимине кошо айтылышы монгол-татарларга карата берилиши мүмкүн.

== Колдонулган адабияттар ==
* [[&quot;Манас&quot; энциклопедиясы]]/Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Бишкек: Кыргыз энциклопедиясынын Башкы редакциясы, - 1995. 1-т. - 440. ISBN -5-89750-013-4
* [[Каратаев, Олжобай Кубатбекович|О.Каратаев]], [[Эралиев, Салайдин Нуралиевич|С.Эралиев]]. [[Кыргыз этнографиясы боюнча сөздүк]]. Бишкек. &quot;Бийиктик&quot; - 2005-ж. ISBN 9967-13-159-4

== Шилтемелер ==

[[Категория:Дүйнө элдери]]</text>
      <sha1>1vjmnhzngouso5jxuop3yaj3jdx0enx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сагынбай Орозбак уулу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17387</id>
    <revision>
      <id>422780</id>
      <parentid>415917</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T06:52:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38892" xml:space="preserve">{{redirect|Сагымбай Орозбаков|Манас}}
{{Жазуучу 
 |Ысымы                = Орозбак уулу Сагынбай
 |Нукура ысымы         = 
 |Сүрөт =Сагымбай_Орозбак_уулу.jpg
 |Туурасы              = 
 |Сүрөттүн баяндамасы  = Манасчы Сагынбай Орозбак уулу
 |Төрөлгөндөгү ысымы   = 
 |Лакап аттары         = 
 |Туулган датасы       =  1868
 |Туулган жери         =[[Сары-Ой (Ысык-Көл району)|Сары-Ой]] айылы
 |Өлгөн датасы        = 1930
 |Өлгөн жери           = 
 |Жарандыгы            =  {{Өлкө желеги|Орусия империясы}}
 |Букралык             = {{Желек|Орусия}} [[Орусия Империясы]] &lt;br&gt; {{Желек|СССР}} [[Кеңештер Бирлиги]]
 |Ишмердүүлүгү = [[акын]], [[манасчы]]
 |Чыгармачылык жылдары =
 |Багыты               = 
 |Жанр                  =  [[поэзия]], [[манас]]
 |Чыгармаларынын тилдери   = [[Кыргыз тили]]
 |Дебют                = 
 |Премиялары           = 
 |Сыйлыктары       =
 |Кол тамгасы          =       
 |Сайт                 =  
 |Уикитека             = 
 |Уикицитатник         = 
 |Уикиказына           = 
}}

'''Орозбак уулу Сагынбай''' (1867-жыл—1930-жыл) — улуу [[манасчы]]. Айткан [[&quot;Манас&quot; эпосу|&quot;Манасы&quot;]] кагаз бетине түшүрүлүп, чыгармачылык мурасына илимий изилденген баа берилип, [[Манасчылар Манасчы Саякбай Каралаев Манасчы Сагымбай Орозбаков|&quot;алп манасчы&quot;]] наамына татыган манасчылардын бири. 

Сагынбай (Сагымбай) Орозбак уулу айткан &quot;Манас&quot; жазылып алына баштаганда ал 55 жаш курагында болуп, манасчылык тажрыйбасы 40 жылга жетип, элдин сынынан өтүп, чыгармачылыгынын толук жетилип-бышып, кыл табында келген учуру болгон.

Сагынбай Орозбак уулунун айткан &quot;Манастын&quot; эң негизги артыкчылыгы — анын бийик көркөмдүгү — эч бир талашсыз аксиома&lt;ref&gt;[[Кыдырбаева Раиса|Р. З. Кыдырбаева]]. &quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча, Бишкек, 2006, т. 1, 16 б.&lt;/ref&gt;.  Сагымбайдын айтуусунда эң байыркы поэтикалык ыкмалар менен бирге — [[аллитерация]], синтакстистик [[параллелизм]], [[рефрен]] жана кийинки мезгилдерде пайда болгон ыкмаларды кезиктиребиз — татаал [[рифма]], [[антитеза]], [[метафора]] ж. б&lt;ref&gt;Ошондо эле&lt;/ref&gt;.

Сагымбай Орозбак уулунун айткан &quot;Манас&quot; эпосунун сыры ички маңызында жатат. Сагымбайдын &quot;Манасынан&quot; байыркы [[Орхон-Эне-Сай эстеликтери|орхон-енисейлик эстеликтеринин]] сюжеттик жана поэтикалык окшоштуктарды байкаса болот&lt;ref&gt;Ошондо эле&lt;/ref&gt;. 

Сагымбайдын &quot;Манасынын&quot; дагы бир өзгөчөлүгү анын өз мезгилиндеги улуу манасчылардын дээрлик баардыгын угуп-көрүп,алардан  сабак алып, улуу манасчылардан алгандарын өзүнүн чыгармачылык шыгы менен кайрадан иштеп чыгып,байыркы элдик поэзиянын мыкты үлгүлөрүн бизге жеткизе алгандыгында. 

Көрүнүктүү &quot;Манас&quot; изилдөөчүлөрдүн бири [[Рахматуллин Калим Ахмедович|К. Рахматуллин]] колдо болгон жана ошол кездерде көзү тирүү жомокчуну жакшы билген кары адамдардын берген маалыматтарына таянып: &quot;Сагымбай ошол учурдагы чоң манасчылдардын дээрлик бардыгын угат. Ал [[Чоңбаш манасчы|Чоңбаш]], [[Тыныбек|Тыныбек,]] [[Найманбай Балык уулу|Найманбайларды]] гана эмес, [[Балык (Манас эпосу)|Балык]] менен [[Карбоз уулу Келдибек|Келдибекти]] дагы угуп, үлгү алгандыгы туурасында айтышат. Келдибек Сагымбайга Манасты айттырып көрүп жактырат, бирок ''&quot;обондон жетише элек экенсиң&quot;'' — деп обонду, кол шилтөөнү башка кыймыл аракеттерди үйрөткөн экен — деп жазат.&lt;ref&gt;С. Мусаев. &quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча, Бишкек, 2006, т. 1, 30 б.&lt;/ref&gt; 

Сагымбайдын &quot;Манасынын&quot; дагы бир баалуулугу — кыргыз элинин өткөндөгү көз караштарын, түшүнүктөрүн, [[Үрп-адат|үрп-адатын]], турмуш-абалын изилдөөдө эң бай материал таба ала тургандыгында экендигин белгилүү &quot;Манас&quot; изилдөөчү [[Мусаев, Самар|Самар Мусаев]] белгилейт. &lt;ref&gt;С. Мусаев. Сагынбайдын варианты.// Улуу Манасчы Сагымбай. /Башкы редактору К. Жусупов. - Бишкек, 1992. 113 б. &lt;/ref&gt; 

Сагынбайдын &quot;Манасына&quot; мүнөздүү көрүнүштөрдүн дагы бири - [[Ислам|ислам дининин]] таасири. Сагымбай өзү беш маал намаз окуган, динге берилген адам болгон. Жеке жашоосундагы бул учур анын айткан вариантына да өз таасирин тийгизген.

== Өмүр таржымалы ==
Сагынбай Орозбак уулу [[1867]]&lt;ref&gt;С. Мусаев. &quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча, Бишкек, 2006, т. 1, 24 б.&lt;/ref&gt; [[1867|ж.]] [[Ысык-Көл областы|Ысык-Көлдүн]] күңгөй тарабындагы [[Сары-Ой, Ысык-Көл району|Кабырга]] деген жерде (Сары-Ой) туулган. Бул дата манасчынын дүйнөдөн кайтаар жылы өзү &quot;мен быйыл 63 жаштамын&quot; деп айткан маалыматтын негизинде алынган. Бул маалымат [[Жыл сүрүү|кыргызча жыл сүрүштүрүү]] боюнча айтылгандыгын, андагы жыл саноо өзгөчөлүгүн эске алган учурда, манасчынын туулган жылы [[1868|1868-жыл]] болуп калат.&lt;ref&gt; Б. Солтоноевдин маалыматы боюнча дагы 1868-жыл берилген. Кара: Б. Солтоноев. Кызыл кыргыз тарыхы. 1993, 1 т. &lt;/ref&gt; Ушуларды эске алуу менен биз дагы 1868-жылы туулгандыгы туура деген пикирге кошулабыз.
=== Теги ===
Теги жумгалдык [[Саяк, уруу|саяк уруусунун]] [[Мойнок уругу|мойнок уругунан]]. Атасы Орозбак өз мезгилин мыкты чоорчу-сурнайчыларынан болгон. Орозбактын сурнай тарткандыгы [[1847|1847-ж]]. болгон [[Кыргыз-казак согушу|кыргыз-казак согушунда]] эскерилет. Орозбактын өз аты — Акеше. Атың начар экен деп, Орозбак ысымын [[Ормон Хан|Ормон хан]] койгон. Алгач Ормон ханга Орозбактын агасы Орозой келип турган. Аны жакын туугандары Кашкарга соодагерлерге сатып жибергенин жолдон билип калып, кайра качып, өз элине кайрылбастан Ормон ханга келип туруп калат. Бул кезде Акеше күрүчбек уругуна колго  түшүп кетип, кул катары жүргөн. Орозойдун Ормон ханга токтогонун угуп жүргөн Акеше да агасынын үстүнө качып келип туруп калат. Алгач Ормон хандын кернейчиси Орозой болгон. Ал өлгөндөн кийин Орозобак Ормон хандын кернейчиси болуп калган. Сагымбай 12-13 жашка келгенде Орозобак 80 жашында дүйнөдөн кайтат. Сагымбайдын тайлары атбашылык азыктардан болгон. Чоң манасчы Келдибек Сагымбайдын жакын тайкелеринен болгон. Энеси атасы менен бир жылы өтөт. 

Орозобактын эки уул, эки  кызы болгон. Сагымбайдын улуу агасы Алишер дагы Манас айткан киши болгон. Экөөбүз жол талашсак болбойт деп агасы Манас айтканын токтотуп, Сагымбайга жол берген.

[[1881|1881-ж.]] [[Орусия империясы|Орус империясы]] Кулжаны [[Кытай|Кытайга]] кайта бергендигине байланыштуу кээ бир кыргыз уруулары мурунку өз конуштарынан көчүрүлөт. Ушул саясаттан улам [[Сарыбагыш уруусу|сарыбагыш уруусунун]] Эсенкул, Надырбек уруктары Ысык-Көлдөн Кочкорго сүрүлөт. Ормон хандын уулу Чаргындын айылына кирген Сагымбайдын үй-бүлөөсү дагы эл менен кошо 1862-ж. [[Кочкор (район)|Кочкорго]] көчүп келишип азыркы &quot;Ормон Хан&quot; айылында отурукташып калышат.&lt;br /&gt;

=== Балалыгы ===
Сагымбай 9-10 жашынан тартып 3-4 кыш катары менен молдодон окуган. Китепти окуганды билгендигине карабастан, кат жазууну  өздөштурө алган эмес. Сагымбайдын жаш чагынан эле сөзгө шыктуу болуп, ыр курап айта койуп жүргөндүгү белгилүү. [[1882|1882 ж.]] Ысык-Көлдү тыштап кеткенге айласыз болгондо, 14 жашар манасчы Ысык-Көлдү кошуп ырдаган ырын [http://bizdin.kg/elib/kitepter/html/sanjyra/kkt2/section56.html &quot;Сагымбайдын зары&quot;]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} деген ат менен манасчынын өз оозунан [[1889|1889-жылы]] жазып алгандыгын тарыхчы [[Солтоноев, Белек|Б. Солтоноев]]  кабарлайт. Манасчынын акындык талантын  аны менен узак жылдары катышып жүргөн [[Шапак Ырысменде уулу|Шапак манасчы]] белгилейт. 

[[1887|1887-ж.]] Сагымбайдын үй-бүлөөсү оокаттын айынан [[Чүй өрөөнү|Чүй бооруна]] көчүп келишет. Ошондо Боролдойдун [[Кара-Булак]] деген жерине эккен эгинин куурай басып кеткенде Сагымбайдын чыгарган [http://bizdin.kg/elib/kitepter/html/sanjyra/kkt2/section56.html ырын]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Б. Солтоноев жазып калган.

Сагымбай &quot;Манасты Чүйдө жашап жүргөн жылдары айта баштаган. Бирок Ысык-Көлдүн көңгөйүндө жашап жүргөн бала курагында эле айыл аралап &quot;Манас&quot; айтып жүргөн [[Чоңбаш (Нармантай)|Чоңбаштын]] (Нармантай) аткаруусун делөөрүп, ээрчип кетмекчи болгон. Сагымбай өзү манасчылык өнөргө ээ болушун арбактардын колдоосу, аян алуу, түш көрүү менен байланыштырган. Алгачкы жолу түшүндө Манасты көргөндөн тартып &quot;Манас&quot; айтып баштаса, кийин эки жолку арбактардын аян берүүсү демөөр болуп, шыгымды арттырды деп ишенген. Сагымбайдын жашоосунда аян алып, түш көрүп эпостун каармандары менен жоолугушуусу көп эле болгон экен. &quot;Манасты&quot; жаздырып жүргөндө түш көрүп, мен айткан мындай жери туура эмес болуп калыптыр, түшүмдө көрдүм — деп кайра жаздырган учурлары болгондугун [[Ыбырайым Абдыракман уулу|Ы. Абдырахманов]] эскерет.

=== Аяндуу түш көргөнү ===
Кочкорго көчүп баргандагы жылдын жазында элге чечек оорусу жайылып,Сагымбайдын үй-бүлөөсү дагы чечекке кабылат. Сагымбай да катуу чечек болот. Бир түнү таңга жуук түш көрөт. Түшүндө Кочкордун талаасында жөө келе жаткан болот. Талаа толтура тоодой чоң боз үйлөр, кермеде абдан чоң аттар байланган, үйлөрдүн алдында курал-жарактар үйүлүп турган болот. Сагымбай боз үйлөрдүн бирине кирмек болуп жөнөйт. Ошол учурда алдынан акбоз ат минген, калпакчан, зор денелүү адам жоолугуп: &quot;Балам, сен коркпо, бул тигилген үйлөрдүн ээлерине эч кимдин шаасы келип, күчтөрү жете алган эмес!&quot; — деп баланы жооткотот.&lt;ref&gt;&quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча. - Б., 2006, 27 б. &lt;/ref&gt; Бул адам кадимки Ормон хан экен. Аны көргөн Сагымбайдын корккону басылып, бир үйгө кирип барат. Үйдүн ичи толтура кыргыз түспөлдүү сөөктүү, алп денелүү кишилер отурган болот. Ажыбай баатыр баардыгын күлдүрүп отурган болот. Отургандардын бири &quot;бул бала жомок айтат экен&quot; — дейт. Бир киши кана, балам, айт — дейт. Сагымбай билбейм — дейт. 25 жаштар чамалуу, кара сур жигит колуна айбалтасын алып эшиктен кирип келет да чабамбы, же айтабы? — деп тап берет. Элди күлдүрүп олтурган ак жүздүү киши балам,
жаш экенсиң, бөөдө өлүп калба, айтам де — дейт. Сагымбай коркконунан айтам дейт. Үч сурап, үч жолу айтам дедирип жооп алат. Сагымбай абайлап караса ошол өзү кирип турган чоң үйдүн ар кайсы жеринде жомок айтып жаткан кишилер. Алар бир эле окуяны эмес,ар кимиси чыгарманын ар кайсы окуясынан бирөө Манастын туулган жерин, экинчиси Көзкамандардын окуясы, үчүнчүсү Чоң казатты ж. б. айтып жатышыптыр. Сагымбайдын үч жолку жомок айтам! — деген жообун уккан соң олтурган кишилер тарткыла! — деген сөз менен жабдыктарын алып, дүр коюп чыгып жөнөшөт. Үйдүн ичине жарык кирип таң атып калган экен. Ойгонуп кеткен Сагымбай үйдөн чыгып жаткандарды даана көрүп, үйдөн чыгып жаткандарды көрдүңөрбү? — деп үн чыгара катуу айтат. Үй-бүлөлөрү да көргөн болушат. Сагымбай да, башка ооруп жаткан ал үйдөгү адамдар да куландан соо болуп айыгып
калышыптыр. Үйдөгүлөр жапырт туруп, түлөө союп жиберишет&quot;&lt;ref&gt;&quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча. - Б., 2006, 27-28 б. &lt;/ref&gt;  Ушул окуядан кийин агасы Алишер экөө тең &quot;Манас&quot; айтып калышат.

== Манасчылык жолу ==
Сагымбай Кеминде жашап туруп калып, Чүй боорун аралап &quot;Манас&quot; айтып жүрүп, эл бергендин эсебинен турмушу биртоп оңолуп, ал жакта он чакты жыл байырлагандан соң кайрадан үй-бүлөсү менен Кочкорго кайра көчүп келишет. 

Манасчы катары эл арасына тааныла баштагандан тартып өмүрүнүн акырына чейин Сагымбай «Манас» айтууну кесип кылып, жомокчулук менен күн көрүп, ошол өнөр ээлерине мүнөздүү жашоо тиричилигин башынан өткөрөт: жайы-кышы дебей эл кыдырып, бир айылдан экинчисине өтүп өз өнөрүн тартуулайт — «Манас» айтат, эл өз каалоосу менен бергендердин эсебинен жан сактап, үй-бүлөсүн багат. 
  
Манас айтууну түш көргөндөн тартып айтып  калуу бардык манасчылар үчүн эле мүнөздүү көрүнүш жана баштапкы баскыч. Манасчылардын аткаруучулук чеберчилигин, мазмунун тереңдигин, көркөм  деңгээлин калыптандырган баскыч — устаттардан таалим алуу жана эл &quot;Манас&quot; айтып эл сынагына чыгып дасыгуу. Сагымбай Чүй өрөөнүндө жашап турган мезгилде легендарлуу улуу манасчы Келдибекке жоолугуп анын сынынан өтөт. Келдибек Сагымбайга өзүн кармоо, обон, кыймыл-аракеттерине чейин кылдат карап чыгып кеп кеңештерин берет. Улуу манасчылардын бири — Тыныбек дагы Сагымбайды айттырып көрүп, таалим берип, &quot;Манаска&quot; өздүк кошумчаларын кошпой таза айтууну эскерткени тууралуу эл арасындагы аңыздар кеңири белгилүү.

Сагымбайдын легендарлуу эки улуу манасчынын сынынан өтүп, биринен аткаруучулук чеберчилик боюнча таалим алса, экинчисинен эпостун мазмун-маңызы боюнча кеңешин алгандыгы Сагымбайдын &quot;Манасы&quot; кандай жогорку талаптуу мектептен өтүп калыптангандыгынан кабар берип турат.

Сагымбай &quot;Манас&quot; айтып Чүй, Ыссык-Көл, [[Ат-Башы өрөөнү|Ат-Башы]], [[Нарын облусу|Нарын]], [[Суусамыр]], [[Талас]] аймактарын аралап жүргөн. Өнөрү такшалып калган мезгилде [[Кетментөбө, өрөөнү|Кетмен-Төбө]] аркылуу [[Анжиян облусу|Анжиян]] тарапка &quot;Манас&quot; айтып кетип, 3 жыл жүрүп, аргымак минип, коштогон атка толтура пул жүктөп келгенин Сагымбайдын &quot;Манасын&quot; жазып калган [[Абдырахманов Ыбырайым|Ы. Абдырахманов]] эскерет. Ушул эле окуяны, бирок 6 жыл жүргөн, — деп манасчы [[Шапак Ырысменде уулу|Шапак]] айткан. 

Сагымбай манасчылыктан сырткары, той-аштарда дайым жарчы болуп, акындардын башында туруп, аларга түшкөн сыйлыктарды бөлүштүрүп берип жүргөн. Белгилүү адамдар өткөндө атайын чакыртып Сагымбайды алдырып турушкан. Сөздүн кеңири маанисинде, Сагымбай акындык кылып эл алдына чыгып айтышка түшкөн эмес.

1916 жылы эл менен кошо [[Үркүн|Үркүндө]] [[Кытай]] жергесине барат. Ал жакта Сагымбай &quot;Манас&quot; айтып жүрүп үй-бүлөөсүн асырайт. 

1917 ж. Кытайдан кайткан элдин алды менен Ат-Башыга келип [[Кара-Коюн өрөөнү|Кара-Коюн]] деген жерде кыштап калат. Кытайдан келген  жылдын жайында агасы Алишер дүйнөдөн өтүп, жыл аягында жаш калган балдарын бириктирип бир үйдө багуу максатында, элдик салт боюнча жеңеси Марияны алат. Андан соң [[Ак-Талаа району|Ак-Талаадагы]] кытаттардын арасында көчүп барып, анда эки кыштайт. Үркүндө жүргөндө тапкан-тергенинен толугу менен ажыраган Сагымбай эки аял, алты кыз, бир эркек баланы ырдап жүрүп катуу жокчулукта, эптеп багып, күн өткөзгөн. 

Ат-Башыдан көчүп Сагымбайдын үй-бүлөөсү Нарындын [[Бети-Кара]] деген жеринде эки жылча туруп калышат (1920—1922 жж.). Ушул жерде жашап жүргөндө Сагымбайдын айткан &quot;Манасын&quot; жазып алуу иши башталаган.

==  Манасты жаздыруу  1922—1926 жж. ==

[[1921|1921-ж.]] Ысык-Көлдүн [[Бөкөнбаев кыштагы|Төрткүл (Бөкөнбаево)]] деген жеринде мугалим болуп иштеп жүргөн [[Каюм Мифтаков]] ал жакта &quot;Манас&quot; айтып жүргөн Сагымбайга жоолугуп, ал айткан &quot;Манас&quot; зор таасир бергендиктен кагаз бетине түшүрүп калууну сунуштайт. Сагымбай башка бирөөнүн атын минип келгендиктен узакка кала албастыгын айтып, кийинки жылы жоолугушууну шартташат. 

[[1922|1922-ж.]] [[Мифтаков Каюм|К. Мифтаков]] менен [[Сооронбаев Сапарбай|Сапарбай Сооронбаев]] Нарын аймагына Сагымбайдын &quot;Манасын&quot; жазып алганы келишет. Нарын уезддик Аткаруу Комитетинин төрагасы Ыбырай Тойчунов этнографтарга кагаз, сыя ж. б. у. с. шаймандар жагынан  жардам көрсөтүп, расмий документтер менен жабдып Манасты жазуу ишине кеңири колдоо көргөзөт. К. Мифтаков Сагымбайды үйүнөн таппай, издеп барып Көк-Торпок деген жерде &quot;Көкөтөйдүн ашын&quot; айтып жаткан жерден үстүнөн чыгат. Бир жумача Сагымбайды ээрчип [[«Көкөтөйдүн ашы»|&quot;Көкөтөйдүн ашын&quot;]], [[Чоң казат|&quot;Чоң казатты&quot;]] угушат. Бул жерден экспедицияга [[Ыбырайым Абдыракман уулу|Ы. Абдыракманов]] келип кошулат. &quot;Манасты&quot; жаздыруу манасчынын көнгөн шартында, аудиториясынан бөлбөй аткаруу учурунда жазылып башталган. Текст жазуу иштери бир эле жерде жүргүзүлбөй, жомокчунун салттык турмушуна жакын мүнөздөгү шартта эл кыдырып, улам жаңы аудиторияда жүргүзүлгөн. Жазуу ишине киришүүдөн мурда катчылар текстти кандай жазуу боюнча атайын нускоолорду алышкан. Ушуларды эске алуу менен эпосту жазуу иши канааттандырарлык деңгээлде башталгандыгын белгилөөгө негиз бар. Тексттер ошол кезде кыргыздар арасында колдонулган араб тамагасында жазылынып алынган. Бирок ал тамгаларды кыргыз тилинин өзгөчөлүктөрүнө ылайыкташтыруу аракети көрүлгөн эмес.

К. Мифтаков жана 1922 ж. май — ноябрь айларында Сагымбайдын &quot;Манасын&quot; жаздырууга катышып, кайра кайтат. Мындан кийин тексттерди жазуу ишине аралашкан эмес. С. Сооронбаев дагы мындан кийин кайрыла алган эмес. &quot;Манасты&quot; жаздырууну улантууга Сагымбай менен Ы. Абдыракманов калышат. Ы. Тойчунов Нарын уездик аткаруу комитетинин чечимин чыгарып, &quot;Манастын&quot; текстин жаздырууну колдоого алып, Сагымбай менен Ы. Абдыракмановду камсыздоону Ат-Башынын Ача-Кайыңды айылынын тургуну Жаанбай уулу Абдылданын жоопкерчилигине жүктөйт. Текстти жазуу иштери системалык негизде жүргүзүлгөн эмес. Мисалы, кыргыздардын [[Алтай Республикасы|Алтайдан]] Ала-Тоого көчкөн эпизоду 1922 ж. жазылып алынса, сюжет боюнча андан кийин келген [[Алооке]] жөнүндөгү окуялар [[1924|1924 ж.]] башында гана жазыла баштаган.

Иштин мындай ыраатта жүрүшүнө Сагымбайга системалык түрдө материалдык жардам көрсөтүлбөгөндүгү себеп болгон. Сагымбай үй-бүлөөсүн багуу максатында  эл аралап &quot;Манас&quot; айтууну аргасыздан уланта берген. К. Мифтаков алгач келгенде берген 6 мата, элден чогултулуп берилген 8 койдон башка Сагымбайга жардам көрсөтүлгөндөгү тууралуу документалдык далилдер жок. &quot;Манастын&quot; текстин жаздыруудагы Сагымбайдын материалдык оор абалына анын үчүнчү казаттан тартып, тексттин аягына жаза баштаган арыздары күбө. Бул арыздарда өзүнүн оор абалын жеткизүүдөн башка маалымат жок болсо да, узак жылдар бою манасчыга улутчулдардын тийгизген таасири катары баа берип, аны жамандоо үчүн колдонулуп келген. Арыздарын бири:&lt;blockquote&gt;&quot;Баламдын асты он беш жаш,&lt;br /&gt;Бир үйүмө караган&lt;br /&gt;Арбыны аял, он төрт баш&quot;&lt;ref&gt;Ошондо эле,  39 б.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

Ошол кездеги Нарын уезддик кызматкерлери Ы. Тойчунов менен Мукамбаевден сырткары тийиштүү мамлекеттик кызматтардын же анын өкүлдөрүнүн Сагымбайга назар салып ишине кызыгуу көргөзгөндүгү жөнүндө далилдер жок. 

1924 ж. ноябрь айында манасчы менен анын катчысы Ташкенге илим комиссиясына чакырылат. Ы. Абдыракманов Анжиян аркылуу ат менен кетип, Сагымбай барбай калат. Ы. Абдыракманов Ташкенден кайрылып келип Сагымбайды Пишпектен жоолуктурат. Базарда Сагымбайды алып кетебиз деп [[Солто|солто уруусунун]] Бөлөкбай жана Талкан бөлүктөрү талашып жаткан болот. Натыйжада Пишпек станциясындагы [[Чалаказактар|чала-казактар]] алып кетип, Сагымбай жети күнү жүрүп, бир ээр-токумдуу ат минип, кездеме, көп акча, зер буюмдарын алып келген. Андан кийин Бөлөкбай, Талкандардын манаптары алып кетип 15 күн жүрүп бир тогуз жылкы, толгон өлүү буюмдарды алып келген. Сагымбай келип, эми &quot;Манасты бүтүрөлү&quot; — деп Ы. Абдыракмановду ээрчитип Кочкорго кетет. 

1925 ж. чакырык кайта келет. Сагымбай менен Ы. Абдыракманов Ташкенге барышат. Жолдо баратканда, &quot;эми чоңдор мага &quot;Манасты&quot; абдан айттырып сындайт ко&quot; — деп Ыбырайымга кеңешип барат.&lt;ref&gt;Ошондо эле, 41 б.&lt;/ref&gt; Ташкенде болгон Эшенаалы Арабаев, Сыдыков Абдыкерим, Тыныстанов Касым, Токобаев Турдаалы,  Тойчунов Ыбырайлардын бири дагы Сагымбайды чакыртып &quot;Манас&quot; айттырып же кара сөз түрүндө &quot;Манастын&quot; жайын айттырып  угуп көрүшпөйт. Ал кездеги жаш жигит К. Тыныстановдун &quot;Сиздин жаздырган &quot;Манасыңыз&quot; өзбекче болуп калыптыр &quot;&lt;ref&gt;К. Ф.  Инв. № 275, 47 б.&lt;/ref&gt; — деген сындоосуна катуу катуу теригет. Э. Арабаев Сагымбайга: &quot;Иттин тезеги дары десе дарыянын башына кетет деген ырас ко. Сагымбай билген &quot;Манасыңды&quot; тез жазып бүтүрсөңчү, болбосо сотко беребиз&quot;&lt;ref&gt;К.Ф. Инв. № 275, 46-47  б.&lt;/ref&gt; — дейт. Э. Арабаевдин кагуусу Сагымбайга катуу таасир тийгизет. Чогуу барган Ыбырай Абдыракмановдун пикири боюнча Ташкенде болгон жоолугушуу Сагымбайга оор из калтырып, чыгармачылыгына терс таасирин тийгизген. Кочкорго кайтып келишип &quot;Чоң казатты&quot; жаздырып башташат. Жомокчу мурункудай айткысы келбей калгандыгы тууралуу Ы. Абдыракманов: &quot;Сагымбай баштагыдай көөндөбөй коюп, мен жалынып бергенде айтып бергенде, жаздым. 1926 ж. &quot;Манасты&quot; жазып бүттүк. &quot;Чоң казаттын&quot; урушун, &quot;Манастын&quot; өлүмүн эң тар кылып жаздырды. Мен канчалык жабышып айтсам дагы болбой, менин билгеним ушул — деп болбоду&quot;.&lt;ref&gt;К.Ф. №&lt;/ref&gt;

Ушундай шарттарга байланыштуу Сагымбайдан жазылган тексттердин ичинен аяк эпизоддордун мазмуну тайкы, көркөмдүк деңгээли төмөн болуп калган. Бирок мындай көрүнүшкө жалгыз гана Ташкенде болгон окуялар эмес, Манасчынын 1924 тартып нерв оорулуу болуп калгандыгын да эске алыш керек. Бул оорусунун себеби катары ыргагы менен мухиттей толкуп келген эпосту жаздыруу үчүн улам токтоп, улам өзүн кармап отургандыгында болгон.

[[1926|1926 ж.]] август айында &quot;Манасты&quot; жаздыруу иши аяктап, жомокчу менен катчы өз жактарына тарап кетишет. 

Жазылып алынган тексттердин көлөмү '''''180378 сап''''' ырды түзгөн.

[[1929|1929 ж.]] тартып айылдык жергиликтүү бийлик өкүлдөрү Сагымбайды бай-манаптардын ырчысы деп кодулап, ыгым-чыгымды көп салышып, унчукпай төлөгөнүнө карабастан куугунтуктай башташат. Сагымбай эки аялы бар болгондуктан өзү дагы чочулайт. Натыйжасында Ысык-Көлдүн Тору-Айгырына көчүп кетет. [[1930|1930 ж.]] жазында Сагымбайдын оорусу катуулайт. Кочкордон туугандары келип жергиликтүү элдин каршылыгына карабастан Кочкорго алып кетишет. Жолдоно кабар уккан эл үч жерден тосушуп манасчыга жоолугуп абал сурашат. Аңырты суусунун боюна келгенде, 1930 жылдын май айында дүйнөдөн кайтат.

С. Орозбаковдон жазылынып алынган тексттер &quot;Манас&quot; эпосунун окуяларынын баштан аяк толук жана кеңири баяндаган илимге белгилүү биринчи факт.

== Сагымбайдын Манасынын басылыштары ==

* Эң кеңири тараган басылышы: &quot;Манас&quot; эпосу. Сагымбай Орозбаковдун вариантында 1978-1982 жж. [http://www.bizdin.kg/ky/component/k2/itemlist/search?searchword=%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D1%8D%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%83+%D0%A1%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D0%B9+%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%B1%D0%B0%D0%BA+%D1%83%D1%83%D0%BB%D1%83%D0%BD%D1%83%D0%BD+%D0%B0%D0%B9%D1%82&amp;categories= 4 томдук] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305074720/http://www.bizdin.kg/ky/component/k2/itemlist/search?searchword=%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D1%8D%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%83+%D0%A1%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D0%B9+%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%B1%D0%B0%D0%BA+%D1%83%D1%83%D0%BB%D1%83%D0%BD%D1%83%D0%BD+%D0%B0%D0%B9%D1%82&amp;categories= |date=2016-03-05 }} болуп чыккан.    

* &quot;Манас&quot; эпосу. Сагымбай Орозбаковдун вариантында (академиялык басылышы, 6 том.). - Б., 2006.

* &quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун толук варианты. - Б. 2012

== Колдонулган адабияттар ==

* &quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча. - Бишкек, 2006, т. 1.
* Улуу Манасчы Сагымбай //Башкы редактору К. Жусупов. /Жыйнак.  - Бишкек, 199(?)

{{reflist}}

== Байланыштуу макалалар ==
* [[&quot;Манас&quot; эпосу. Сагымбай Орозбаковдун варианты]]

[[Категория:Манас эпосу]]
[[Категория:Манасчылар]]
[[Category:Кыргыз маданияты]]
[[Category:Кыргыз таануу]]</text>
      <sha1>h4sqfy2kkk13ssh8yd3nlig1rssh2q2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422782</id>
      <parentid>422780</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T07:35:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Абдырашит Сатылганов moved page [[Орозбак уулу Сагынбай]] to [[Сагынбай Орозбак уулу]] over redirect</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38892" xml:space="preserve">{{redirect|Сагымбай Орозбаков|Манас}}
{{Жазуучу 
 |Ысымы                = Орозбак уулу Сагынбай
 |Нукура ысымы         = 
 |Сүрөт =Сагымбай_Орозбак_уулу.jpg
 |Туурасы              = 
 |Сүрөттүн баяндамасы  = Манасчы Сагынбай Орозбак уулу
 |Төрөлгөндөгү ысымы   = 
 |Лакап аттары         = 
 |Туулган датасы       =  1868
 |Туулган жери         =[[Сары-Ой (Ысык-Көл району)|Сары-Ой]] айылы
 |Өлгөн датасы        = 1930
 |Өлгөн жери           = 
 |Жарандыгы            =  {{Өлкө желеги|Орусия империясы}}
 |Букралык             = {{Желек|Орусия}} [[Орусия Империясы]] &lt;br&gt; {{Желек|СССР}} [[Кеңештер Бирлиги]]
 |Ишмердүүлүгү = [[акын]], [[манасчы]]
 |Чыгармачылык жылдары =
 |Багыты               = 
 |Жанр                  =  [[поэзия]], [[манас]]
 |Чыгармаларынын тилдери   = [[Кыргыз тили]]
 |Дебют                = 
 |Премиялары           = 
 |Сыйлыктары       =
 |Кол тамгасы          =       
 |Сайт                 =  
 |Уикитека             = 
 |Уикицитатник         = 
 |Уикиказына           = 
}}

'''Орозбак уулу Сагынбай''' (1867-жыл—1930-жыл) — улуу [[манасчы]]. Айткан [[&quot;Манас&quot; эпосу|&quot;Манасы&quot;]] кагаз бетине түшүрүлүп, чыгармачылык мурасына илимий изилденген баа берилип, [[Манасчылар Манасчы Саякбай Каралаев Манасчы Сагымбай Орозбаков|&quot;алп манасчы&quot;]] наамына татыган манасчылардын бири. 

Сагынбай (Сагымбай) Орозбак уулу айткан &quot;Манас&quot; жазылып алына баштаганда ал 55 жаш курагында болуп, манасчылык тажрыйбасы 40 жылга жетип, элдин сынынан өтүп, чыгармачылыгынын толук жетилип-бышып, кыл табында келген учуру болгон.

Сагынбай Орозбак уулунун айткан &quot;Манастын&quot; эң негизги артыкчылыгы — анын бийик көркөмдүгү — эч бир талашсыз аксиома&lt;ref&gt;[[Кыдырбаева Раиса|Р. З. Кыдырбаева]]. &quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча, Бишкек, 2006, т. 1, 16 б.&lt;/ref&gt;.  Сагымбайдын айтуусунда эң байыркы поэтикалык ыкмалар менен бирге — [[аллитерация]], синтакстистик [[параллелизм]], [[рефрен]] жана кийинки мезгилдерде пайда болгон ыкмаларды кезиктиребиз — татаал [[рифма]], [[антитеза]], [[метафора]] ж. б&lt;ref&gt;Ошондо эле&lt;/ref&gt;.

Сагымбай Орозбак уулунун айткан &quot;Манас&quot; эпосунун сыры ички маңызында жатат. Сагымбайдын &quot;Манасынан&quot; байыркы [[Орхон-Эне-Сай эстеликтери|орхон-енисейлик эстеликтеринин]] сюжеттик жана поэтикалык окшоштуктарды байкаса болот&lt;ref&gt;Ошондо эле&lt;/ref&gt;. 

Сагымбайдын &quot;Манасынын&quot; дагы бир өзгөчөлүгү анын өз мезгилиндеги улуу манасчылардын дээрлик баардыгын угуп-көрүп,алардан  сабак алып, улуу манасчылардан алгандарын өзүнүн чыгармачылык шыгы менен кайрадан иштеп чыгып,байыркы элдик поэзиянын мыкты үлгүлөрүн бизге жеткизе алгандыгында. 

Көрүнүктүү &quot;Манас&quot; изилдөөчүлөрдүн бири [[Рахматуллин Калим Ахмедович|К. Рахматуллин]] колдо болгон жана ошол кездерде көзү тирүү жомокчуну жакшы билген кары адамдардын берген маалыматтарына таянып: &quot;Сагымбай ошол учурдагы чоң манасчылдардын дээрлик бардыгын угат. Ал [[Чоңбаш манасчы|Чоңбаш]], [[Тыныбек|Тыныбек,]] [[Найманбай Балык уулу|Найманбайларды]] гана эмес, [[Балык (Манас эпосу)|Балык]] менен [[Карбоз уулу Келдибек|Келдибекти]] дагы угуп, үлгү алгандыгы туурасында айтышат. Келдибек Сагымбайга Манасты айттырып көрүп жактырат, бирок ''&quot;обондон жетише элек экенсиң&quot;'' — деп обонду, кол шилтөөнү башка кыймыл аракеттерди үйрөткөн экен — деп жазат.&lt;ref&gt;С. Мусаев. &quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча, Бишкек, 2006, т. 1, 30 б.&lt;/ref&gt; 

Сагымбайдын &quot;Манасынын&quot; дагы бир баалуулугу — кыргыз элинин өткөндөгү көз караштарын, түшүнүктөрүн, [[Үрп-адат|үрп-адатын]], турмуш-абалын изилдөөдө эң бай материал таба ала тургандыгында экендигин белгилүү &quot;Манас&quot; изилдөөчү [[Мусаев, Самар|Самар Мусаев]] белгилейт. &lt;ref&gt;С. Мусаев. Сагынбайдын варианты.// Улуу Манасчы Сагымбай. /Башкы редактору К. Жусупов. - Бишкек, 1992. 113 б. &lt;/ref&gt; 

Сагынбайдын &quot;Манасына&quot; мүнөздүү көрүнүштөрдүн дагы бири - [[Ислам|ислам дининин]] таасири. Сагымбай өзү беш маал намаз окуган, динге берилген адам болгон. Жеке жашоосундагы бул учур анын айткан вариантына да өз таасирин тийгизген.

== Өмүр таржымалы ==
Сагынбай Орозбак уулу [[1867]]&lt;ref&gt;С. Мусаев. &quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча, Бишкек, 2006, т. 1, 24 б.&lt;/ref&gt; [[1867|ж.]] [[Ысык-Көл областы|Ысык-Көлдүн]] күңгөй тарабындагы [[Сары-Ой, Ысык-Көл району|Кабырга]] деген жерде (Сары-Ой) туулган. Бул дата манасчынын дүйнөдөн кайтаар жылы өзү &quot;мен быйыл 63 жаштамын&quot; деп айткан маалыматтын негизинде алынган. Бул маалымат [[Жыл сүрүү|кыргызча жыл сүрүштүрүү]] боюнча айтылгандыгын, андагы жыл саноо өзгөчөлүгүн эске алган учурда, манасчынын туулган жылы [[1868|1868-жыл]] болуп калат.&lt;ref&gt; Б. Солтоноевдин маалыматы боюнча дагы 1868-жыл берилген. Кара: Б. Солтоноев. Кызыл кыргыз тарыхы. 1993, 1 т. &lt;/ref&gt; Ушуларды эске алуу менен биз дагы 1868-жылы туулгандыгы туура деген пикирге кошулабыз.
=== Теги ===
Теги жумгалдык [[Саяк, уруу|саяк уруусунун]] [[Мойнок уругу|мойнок уругунан]]. Атасы Орозбак өз мезгилин мыкты чоорчу-сурнайчыларынан болгон. Орозбактын сурнай тарткандыгы [[1847|1847-ж]]. болгон [[Кыргыз-казак согушу|кыргыз-казак согушунда]] эскерилет. Орозбактын өз аты — Акеше. Атың начар экен деп, Орозбак ысымын [[Ормон Хан|Ормон хан]] койгон. Алгач Ормон ханга Орозбактын агасы Орозой келип турган. Аны жакын туугандары Кашкарга соодагерлерге сатып жибергенин жолдон билип калып, кайра качып, өз элине кайрылбастан Ормон ханга келип туруп калат. Бул кезде Акеше күрүчбек уругуна колго  түшүп кетип, кул катары жүргөн. Орозойдун Ормон ханга токтогонун угуп жүргөн Акеше да агасынын үстүнө качып келип туруп калат. Алгач Ормон хандын кернейчиси Орозой болгон. Ал өлгөндөн кийин Орозобак Ормон хандын кернейчиси болуп калган. Сагымбай 12-13 жашка келгенде Орозобак 80 жашында дүйнөдөн кайтат. Сагымбайдын тайлары атбашылык азыктардан болгон. Чоң манасчы Келдибек Сагымбайдын жакын тайкелеринен болгон. Энеси атасы менен бир жылы өтөт. 

Орозобактын эки уул, эки  кызы болгон. Сагымбайдын улуу агасы Алишер дагы Манас айткан киши болгон. Экөөбүз жол талашсак болбойт деп агасы Манас айтканын токтотуп, Сагымбайга жол берген.

[[1881|1881-ж.]] [[Орусия империясы|Орус империясы]] Кулжаны [[Кытай|Кытайга]] кайта бергендигине байланыштуу кээ бир кыргыз уруулары мурунку өз конуштарынан көчүрүлөт. Ушул саясаттан улам [[Сарыбагыш уруусу|сарыбагыш уруусунун]] Эсенкул, Надырбек уруктары Ысык-Көлдөн Кочкорго сүрүлөт. Ормон хандын уулу Чаргындын айылына кирген Сагымбайдын үй-бүлөөсү дагы эл менен кошо 1862-ж. [[Кочкор (район)|Кочкорго]] көчүп келишип азыркы &quot;Ормон Хан&quot; айылында отурукташып калышат.&lt;br /&gt;

=== Балалыгы ===
Сагымбай 9-10 жашынан тартып 3-4 кыш катары менен молдодон окуган. Китепти окуганды билгендигине карабастан, кат жазууну  өздөштурө алган эмес. Сагымбайдын жаш чагынан эле сөзгө шыктуу болуп, ыр курап айта койуп жүргөндүгү белгилүү. [[1882|1882 ж.]] Ысык-Көлдү тыштап кеткенге айласыз болгондо, 14 жашар манасчы Ысык-Көлдү кошуп ырдаган ырын [http://bizdin.kg/elib/kitepter/html/sanjyra/kkt2/section56.html &quot;Сагымбайдын зары&quot;]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} деген ат менен манасчынын өз оозунан [[1889|1889-жылы]] жазып алгандыгын тарыхчы [[Солтоноев, Белек|Б. Солтоноев]]  кабарлайт. Манасчынын акындык талантын  аны менен узак жылдары катышып жүргөн [[Шапак Ырысменде уулу|Шапак манасчы]] белгилейт. 

[[1887|1887-ж.]] Сагымбайдын үй-бүлөөсү оокаттын айынан [[Чүй өрөөнү|Чүй бооруна]] көчүп келишет. Ошондо Боролдойдун [[Кара-Булак]] деген жерине эккен эгинин куурай басып кеткенде Сагымбайдын чыгарган [http://bizdin.kg/elib/kitepter/html/sanjyra/kkt2/section56.html ырын]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Б. Солтоноев жазып калган.

Сагымбай &quot;Манасты Чүйдө жашап жүргөн жылдары айта баштаган. Бирок Ысык-Көлдүн көңгөйүндө жашап жүргөн бала курагында эле айыл аралап &quot;Манас&quot; айтып жүргөн [[Чоңбаш (Нармантай)|Чоңбаштын]] (Нармантай) аткаруусун делөөрүп, ээрчип кетмекчи болгон. Сагымбай өзү манасчылык өнөргө ээ болушун арбактардын колдоосу, аян алуу, түш көрүү менен байланыштырган. Алгачкы жолу түшүндө Манасты көргөндөн тартып &quot;Манас&quot; айтып баштаса, кийин эки жолку арбактардын аян берүүсү демөөр болуп, шыгымды арттырды деп ишенген. Сагымбайдын жашоосунда аян алып, түш көрүп эпостун каармандары менен жоолугушуусу көп эле болгон экен. &quot;Манасты&quot; жаздырып жүргөндө түш көрүп, мен айткан мындай жери туура эмес болуп калыптыр, түшүмдө көрдүм — деп кайра жаздырган учурлары болгондугун [[Ыбырайым Абдыракман уулу|Ы. Абдырахманов]] эскерет.

=== Аяндуу түш көргөнү ===
Кочкорго көчүп баргандагы жылдын жазында элге чечек оорусу жайылып,Сагымбайдын үй-бүлөөсү дагы чечекке кабылат. Сагымбай да катуу чечек болот. Бир түнү таңга жуук түш көрөт. Түшүндө Кочкордун талаасында жөө келе жаткан болот. Талаа толтура тоодой чоң боз үйлөр, кермеде абдан чоң аттар байланган, үйлөрдүн алдында курал-жарактар үйүлүп турган болот. Сагымбай боз үйлөрдүн бирине кирмек болуп жөнөйт. Ошол учурда алдынан акбоз ат минген, калпакчан, зор денелүү адам жоолугуп: &quot;Балам, сен коркпо, бул тигилген үйлөрдүн ээлерине эч кимдин шаасы келип, күчтөрү жете алган эмес!&quot; — деп баланы жооткотот.&lt;ref&gt;&quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча. - Б., 2006, 27 б. &lt;/ref&gt; Бул адам кадимки Ормон хан экен. Аны көргөн Сагымбайдын корккону басылып, бир үйгө кирип барат. Үйдүн ичи толтура кыргыз түспөлдүү сөөктүү, алп денелүү кишилер отурган болот. Ажыбай баатыр баардыгын күлдүрүп отурган болот. Отургандардын бири &quot;бул бала жомок айтат экен&quot; — дейт. Бир киши кана, балам, айт — дейт. Сагымбай билбейм — дейт. 25 жаштар чамалуу, кара сур жигит колуна айбалтасын алып эшиктен кирип келет да чабамбы, же айтабы? — деп тап берет. Элди күлдүрүп олтурган ак жүздүү киши балам,
жаш экенсиң, бөөдө өлүп калба, айтам де — дейт. Сагымбай коркконунан айтам дейт. Үч сурап, үч жолу айтам дедирип жооп алат. Сагымбай абайлап караса ошол өзү кирип турган чоң үйдүн ар кайсы жеринде жомок айтып жаткан кишилер. Алар бир эле окуяны эмес,ар кимиси чыгарманын ар кайсы окуясынан бирөө Манастын туулган жерин, экинчиси Көзкамандардын окуясы, үчүнчүсү Чоң казатты ж. б. айтып жатышыптыр. Сагымбайдын үч жолку жомок айтам! — деген жообун уккан соң олтурган кишилер тарткыла! — деген сөз менен жабдыктарын алып, дүр коюп чыгып жөнөшөт. Үйдүн ичине жарык кирип таң атып калган экен. Ойгонуп кеткен Сагымбай үйдөн чыгып жаткандарды даана көрүп, үйдөн чыгып жаткандарды көрдүңөрбү? — деп үн чыгара катуу айтат. Үй-бүлөлөрү да көргөн болушат. Сагымбай да, башка ооруп жаткан ал үйдөгү адамдар да куландан соо болуп айыгып
калышыптыр. Үйдөгүлөр жапырт туруп, түлөө союп жиберишет&quot;&lt;ref&gt;&quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча. - Б., 2006, 27-28 б. &lt;/ref&gt;  Ушул окуядан кийин агасы Алишер экөө тең &quot;Манас&quot; айтып калышат.

== Манасчылык жолу ==
Сагымбай Кеминде жашап туруп калып, Чүй боорун аралап &quot;Манас&quot; айтып жүрүп, эл бергендин эсебинен турмушу биртоп оңолуп, ал жакта он чакты жыл байырлагандан соң кайрадан үй-бүлөсү менен Кочкорго кайра көчүп келишет. 

Манасчы катары эл арасына тааныла баштагандан тартып өмүрүнүн акырына чейин Сагымбай «Манас» айтууну кесип кылып, жомокчулук менен күн көрүп, ошол өнөр ээлерине мүнөздүү жашоо тиричилигин башынан өткөрөт: жайы-кышы дебей эл кыдырып, бир айылдан экинчисине өтүп өз өнөрүн тартуулайт — «Манас» айтат, эл өз каалоосу менен бергендердин эсебинен жан сактап, үй-бүлөсүн багат. 
  
Манас айтууну түш көргөндөн тартып айтып  калуу бардык манасчылар үчүн эле мүнөздүү көрүнүш жана баштапкы баскыч. Манасчылардын аткаруучулук чеберчилигин, мазмунун тереңдигин, көркөм  деңгээлин калыптандырган баскыч — устаттардан таалим алуу жана эл &quot;Манас&quot; айтып эл сынагына чыгып дасыгуу. Сагымбай Чүй өрөөнүндө жашап турган мезгилде легендарлуу улуу манасчы Келдибекке жоолугуп анын сынынан өтөт. Келдибек Сагымбайга өзүн кармоо, обон, кыймыл-аракеттерине чейин кылдат карап чыгып кеп кеңештерин берет. Улуу манасчылардын бири — Тыныбек дагы Сагымбайды айттырып көрүп, таалим берип, &quot;Манаска&quot; өздүк кошумчаларын кошпой таза айтууну эскерткени тууралуу эл арасындагы аңыздар кеңири белгилүү.

Сагымбайдын легендарлуу эки улуу манасчынын сынынан өтүп, биринен аткаруучулук чеберчилик боюнча таалим алса, экинчисинен эпостун мазмун-маңызы боюнча кеңешин алгандыгы Сагымбайдын &quot;Манасы&quot; кандай жогорку талаптуу мектептен өтүп калыптангандыгынан кабар берип турат.

Сагымбай &quot;Манас&quot; айтып Чүй, Ыссык-Көл, [[Ат-Башы өрөөнү|Ат-Башы]], [[Нарын облусу|Нарын]], [[Суусамыр]], [[Талас]] аймактарын аралап жүргөн. Өнөрү такшалып калган мезгилде [[Кетментөбө, өрөөнү|Кетмен-Төбө]] аркылуу [[Анжиян облусу|Анжиян]] тарапка &quot;Манас&quot; айтып кетип, 3 жыл жүрүп, аргымак минип, коштогон атка толтура пул жүктөп келгенин Сагымбайдын &quot;Манасын&quot; жазып калган [[Абдырахманов Ыбырайым|Ы. Абдырахманов]] эскерет. Ушул эле окуяны, бирок 6 жыл жүргөн, — деп манасчы [[Шапак Ырысменде уулу|Шапак]] айткан. 

Сагымбай манасчылыктан сырткары, той-аштарда дайым жарчы болуп, акындардын башында туруп, аларга түшкөн сыйлыктарды бөлүштүрүп берип жүргөн. Белгилүү адамдар өткөндө атайын чакыртып Сагымбайды алдырып турушкан. Сөздүн кеңири маанисинде, Сагымбай акындык кылып эл алдына чыгып айтышка түшкөн эмес.

1916 жылы эл менен кошо [[Үркүн|Үркүндө]] [[Кытай]] жергесине барат. Ал жакта Сагымбай &quot;Манас&quot; айтып жүрүп үй-бүлөөсүн асырайт. 

1917 ж. Кытайдан кайткан элдин алды менен Ат-Башыга келип [[Кара-Коюн өрөөнү|Кара-Коюн]] деген жерде кыштап калат. Кытайдан келген  жылдын жайында агасы Алишер дүйнөдөн өтүп, жыл аягында жаш калган балдарын бириктирип бир үйдө багуу максатында, элдик салт боюнча жеңеси Марияны алат. Андан соң [[Ак-Талаа району|Ак-Талаадагы]] кытаттардын арасында көчүп барып, анда эки кыштайт. Үркүндө жүргөндө тапкан-тергенинен толугу менен ажыраган Сагымбай эки аял, алты кыз, бир эркек баланы ырдап жүрүп катуу жокчулукта, эптеп багып, күн өткөзгөн. 

Ат-Башыдан көчүп Сагымбайдын үй-бүлөөсү Нарындын [[Бети-Кара]] деген жеринде эки жылча туруп калышат (1920—1922 жж.). Ушул жерде жашап жүргөндө Сагымбайдын айткан &quot;Манасын&quot; жазып алуу иши башталаган.

==  Манасты жаздыруу  1922—1926 жж. ==

[[1921|1921-ж.]] Ысык-Көлдүн [[Бөкөнбаев кыштагы|Төрткүл (Бөкөнбаево)]] деген жеринде мугалим болуп иштеп жүргөн [[Каюм Мифтаков]] ал жакта &quot;Манас&quot; айтып жүргөн Сагымбайга жоолугуп, ал айткан &quot;Манас&quot; зор таасир бергендиктен кагаз бетине түшүрүп калууну сунуштайт. Сагымбай башка бирөөнүн атын минип келгендиктен узакка кала албастыгын айтып, кийинки жылы жоолугушууну шартташат. 

[[1922|1922-ж.]] [[Мифтаков Каюм|К. Мифтаков]] менен [[Сооронбаев Сапарбай|Сапарбай Сооронбаев]] Нарын аймагына Сагымбайдын &quot;Манасын&quot; жазып алганы келишет. Нарын уезддик Аткаруу Комитетинин төрагасы Ыбырай Тойчунов этнографтарга кагаз, сыя ж. б. у. с. шаймандар жагынан  жардам көрсөтүп, расмий документтер менен жабдып Манасты жазуу ишине кеңири колдоо көргөзөт. К. Мифтаков Сагымбайды үйүнөн таппай, издеп барып Көк-Торпок деген жерде &quot;Көкөтөйдүн ашын&quot; айтып жаткан жерден үстүнөн чыгат. Бир жумача Сагымбайды ээрчип [[«Көкөтөйдүн ашы»|&quot;Көкөтөйдүн ашын&quot;]], [[Чоң казат|&quot;Чоң казатты&quot;]] угушат. Бул жерден экспедицияга [[Ыбырайым Абдыракман уулу|Ы. Абдыракманов]] келип кошулат. &quot;Манасты&quot; жаздыруу манасчынын көнгөн шартында, аудиториясынан бөлбөй аткаруу учурунда жазылып башталган. Текст жазуу иштери бир эле жерде жүргүзүлбөй, жомокчунун салттык турмушуна жакын мүнөздөгү шартта эл кыдырып, улам жаңы аудиторияда жүргүзүлгөн. Жазуу ишине киришүүдөн мурда катчылар текстти кандай жазуу боюнча атайын нускоолорду алышкан. Ушуларды эске алуу менен эпосту жазуу иши канааттандырарлык деңгээлде башталгандыгын белгилөөгө негиз бар. Тексттер ошол кезде кыргыздар арасында колдонулган араб тамагасында жазылынып алынган. Бирок ал тамгаларды кыргыз тилинин өзгөчөлүктөрүнө ылайыкташтыруу аракети көрүлгөн эмес.

К. Мифтаков жана 1922 ж. май — ноябрь айларында Сагымбайдын &quot;Манасын&quot; жаздырууга катышып, кайра кайтат. Мындан кийин тексттерди жазуу ишине аралашкан эмес. С. Сооронбаев дагы мындан кийин кайрыла алган эмес. &quot;Манасты&quot; жаздырууну улантууга Сагымбай менен Ы. Абдыракманов калышат. Ы. Тойчунов Нарын уездик аткаруу комитетинин чечимин чыгарып, &quot;Манастын&quot; текстин жаздырууну колдоого алып, Сагымбай менен Ы. Абдыракмановду камсыздоону Ат-Башынын Ача-Кайыңды айылынын тургуну Жаанбай уулу Абдылданын жоопкерчилигине жүктөйт. Текстти жазуу иштери системалык негизде жүргүзүлгөн эмес. Мисалы, кыргыздардын [[Алтай Республикасы|Алтайдан]] Ала-Тоого көчкөн эпизоду 1922 ж. жазылып алынса, сюжет боюнча андан кийин келген [[Алооке]] жөнүндөгү окуялар [[1924|1924 ж.]] башында гана жазыла баштаган.

Иштин мындай ыраатта жүрүшүнө Сагымбайга системалык түрдө материалдык жардам көрсөтүлбөгөндүгү себеп болгон. Сагымбай үй-бүлөөсүн багуу максатында  эл аралап &quot;Манас&quot; айтууну аргасыздан уланта берген. К. Мифтаков алгач келгенде берген 6 мата, элден чогултулуп берилген 8 койдон башка Сагымбайга жардам көрсөтүлгөндөгү тууралуу документалдык далилдер жок. &quot;Манастын&quot; текстин жаздыруудагы Сагымбайдын материалдык оор абалына анын үчүнчү казаттан тартып, тексттин аягына жаза баштаган арыздары күбө. Бул арыздарда өзүнүн оор абалын жеткизүүдөн башка маалымат жок болсо да, узак жылдар бою манасчыга улутчулдардын тийгизген таасири катары баа берип, аны жамандоо үчүн колдонулуп келген. Арыздарын бири:&lt;blockquote&gt;&quot;Баламдын асты он беш жаш,&lt;br /&gt;Бир үйүмө караган&lt;br /&gt;Арбыны аял, он төрт баш&quot;&lt;ref&gt;Ошондо эле,  39 б.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

Ошол кездеги Нарын уезддик кызматкерлери Ы. Тойчунов менен Мукамбаевден сырткары тийиштүү мамлекеттик кызматтардын же анын өкүлдөрүнүн Сагымбайга назар салып ишине кызыгуу көргөзгөндүгү жөнүндө далилдер жок. 

1924 ж. ноябрь айында манасчы менен анын катчысы Ташкенге илим комиссиясына чакырылат. Ы. Абдыракманов Анжиян аркылуу ат менен кетип, Сагымбай барбай калат. Ы. Абдыракманов Ташкенден кайрылып келип Сагымбайды Пишпектен жоолуктурат. Базарда Сагымбайды алып кетебиз деп [[Солто|солто уруусунун]] Бөлөкбай жана Талкан бөлүктөрү талашып жаткан болот. Натыйжада Пишпек станциясындагы [[Чалаказактар|чала-казактар]] алып кетип, Сагымбай жети күнү жүрүп, бир ээр-токумдуу ат минип, кездеме, көп акча, зер буюмдарын алып келген. Андан кийин Бөлөкбай, Талкандардын манаптары алып кетип 15 күн жүрүп бир тогуз жылкы, толгон өлүү буюмдарды алып келген. Сагымбай келип, эми &quot;Манасты бүтүрөлү&quot; — деп Ы. Абдыракмановду ээрчитип Кочкорго кетет. 

1925 ж. чакырык кайта келет. Сагымбай менен Ы. Абдыракманов Ташкенге барышат. Жолдо баратканда, &quot;эми чоңдор мага &quot;Манасты&quot; абдан айттырып сындайт ко&quot; — деп Ыбырайымга кеңешип барат.&lt;ref&gt;Ошондо эле, 41 б.&lt;/ref&gt; Ташкенде болгон Эшенаалы Арабаев, Сыдыков Абдыкерим, Тыныстанов Касым, Токобаев Турдаалы,  Тойчунов Ыбырайлардын бири дагы Сагымбайды чакыртып &quot;Манас&quot; айттырып же кара сөз түрүндө &quot;Манастын&quot; жайын айттырып  угуп көрүшпөйт. Ал кездеги жаш жигит К. Тыныстановдун &quot;Сиздин жаздырган &quot;Манасыңыз&quot; өзбекче болуп калыптыр &quot;&lt;ref&gt;К. Ф.  Инв. № 275, 47 б.&lt;/ref&gt; — деген сындоосуна катуу катуу теригет. Э. Арабаев Сагымбайга: &quot;Иттин тезеги дары десе дарыянын башына кетет деген ырас ко. Сагымбай билген &quot;Манасыңды&quot; тез жазып бүтүрсөңчү, болбосо сотко беребиз&quot;&lt;ref&gt;К.Ф. Инв. № 275, 46-47  б.&lt;/ref&gt; — дейт. Э. Арабаевдин кагуусу Сагымбайга катуу таасир тийгизет. Чогуу барган Ыбырай Абдыракмановдун пикири боюнча Ташкенде болгон жоолугушуу Сагымбайга оор из калтырып, чыгармачылыгына терс таасирин тийгизген. Кочкорго кайтып келишип &quot;Чоң казатты&quot; жаздырып башташат. Жомокчу мурункудай айткысы келбей калгандыгы тууралуу Ы. Абдыракманов: &quot;Сагымбай баштагыдай көөндөбөй коюп, мен жалынып бергенде айтып бергенде, жаздым. 1926 ж. &quot;Манасты&quot; жазып бүттүк. &quot;Чоң казаттын&quot; урушун, &quot;Манастын&quot; өлүмүн эң тар кылып жаздырды. Мен канчалык жабышып айтсам дагы болбой, менин билгеним ушул — деп болбоду&quot;.&lt;ref&gt;К.Ф. №&lt;/ref&gt;

Ушундай шарттарга байланыштуу Сагымбайдан жазылган тексттердин ичинен аяк эпизоддордун мазмуну тайкы, көркөмдүк деңгээли төмөн болуп калган. Бирок мындай көрүнүшкө жалгыз гана Ташкенде болгон окуялар эмес, Манасчынын 1924 тартып нерв оорулуу болуп калгандыгын да эске алыш керек. Бул оорусунун себеби катары ыргагы менен мухиттей толкуп келген эпосту жаздыруу үчүн улам токтоп, улам өзүн кармап отургандыгында болгон.

[[1926|1926 ж.]] август айында &quot;Манасты&quot; жаздыруу иши аяктап, жомокчу менен катчы өз жактарына тарап кетишет. 

Жазылып алынган тексттердин көлөмү '''''180378 сап''''' ырды түзгөн.

[[1929|1929 ж.]] тартып айылдык жергиликтүү бийлик өкүлдөрү Сагымбайды бай-манаптардын ырчысы деп кодулап, ыгым-чыгымды көп салышып, унчукпай төлөгөнүнө карабастан куугунтуктай башташат. Сагымбай эки аялы бар болгондуктан өзү дагы чочулайт. Натыйжасында Ысык-Көлдүн Тору-Айгырына көчүп кетет. [[1930|1930 ж.]] жазында Сагымбайдын оорусу катуулайт. Кочкордон туугандары келип жергиликтүү элдин каршылыгына карабастан Кочкорго алып кетишет. Жолдоно кабар уккан эл үч жерден тосушуп манасчыга жоолугуп абал сурашат. Аңырты суусунун боюна келгенде, 1930 жылдын май айында дүйнөдөн кайтат.

С. Орозбаковдон жазылынып алынган тексттер &quot;Манас&quot; эпосунун окуяларынын баштан аяк толук жана кеңири баяндаган илимге белгилүү биринчи факт.

== Сагымбайдын Манасынын басылыштары ==

* Эң кеңири тараган басылышы: &quot;Манас&quot; эпосу. Сагымбай Орозбаковдун вариантында 1978-1982 жж. [http://www.bizdin.kg/ky/component/k2/itemlist/search?searchword=%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D1%8D%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%83+%D0%A1%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D0%B9+%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%B1%D0%B0%D0%BA+%D1%83%D1%83%D0%BB%D1%83%D0%BD%D1%83%D0%BD+%D0%B0%D0%B9%D1%82&amp;categories= 4 томдук] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305074720/http://www.bizdin.kg/ky/component/k2/itemlist/search?searchword=%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%81+%D1%8D%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%83+%D0%A1%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D0%B9+%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%B7%D0%B1%D0%B0%D0%BA+%D1%83%D1%83%D0%BB%D1%83%D0%BD%D1%83%D0%BD+%D0%B0%D0%B9%D1%82&amp;categories= |date=2016-03-05 }} болуп чыккан.    

* &quot;Манас&quot; эпосу. Сагымбай Орозбаковдун вариантында (академиялык басылышы, 6 том.). - Б., 2006.

* &quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун толук варианты. - Б. 2012

== Колдонулган адабияттар ==

* &quot;Манас&quot; эпосу: Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча. - Бишкек, 2006, т. 1.
* Улуу Манасчы Сагымбай //Башкы редактору К. Жусупов. /Жыйнак.  - Бишкек, 199(?)

{{reflist}}

== Байланыштуу макалалар ==
* [[&quot;Манас&quot; эпосу. Сагымбай Орозбаковдун варианты]]

[[Категория:Манас эпосу]]
[[Категория:Манасчылар]]
[[Category:Кыргыз маданияты]]
[[Category:Кыргыз таануу]]</text>
      <sha1>h4sqfy2kkk13ssh8yd3nlig1rssh2q2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Азор аралдары</title>
    <ns>0</ns>
    <id>48635</id>
    <revision>
      <id>422762</id>
      <parentid>390424</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T12:34:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2082" xml:space="preserve">'''Азор аралдары''' - [[Атлантика океаны|Атлантика океанындагы]] 9 жанар тоо аралынан (эң чоңу - Сан-Мигел аралы) жана бир нече рифтен турган архипелаг. Пиреней жарым аралынан батыш тарапта; [[Португалия|Португалиянын]] автономиялуу району. Батыштан чыгышка карай 644 кмге созулат. 

{{Мамлекет|Кыргызча аталышы=Азор Аралдары|Башчылары=|Убакыт аралыгы=|Телефон коду=|Домени=|Этнохороним=[[азордук]]|МОК=|Акча бирдиги=|Калктын жыштыгы=|Калкты каттоо жылы=2011|Калкы=246 772|Калкы боюнча орду=|Суу пайызы=|Аянты=2322 км2|Аянты боюнча орду=|Башчыларынын милдеттери=|Расмий аталышы= {{lang-pt|Açores}}|Ири шаарлар=[[Понта-Делгада]], [[Ангра-де-Хероисмо]], [[Хорта]]|Борбор шаары=[[Понта-Делгада]]|Эгемендүүлүгүн алды=|Эгемендүүлүк күнү=|Тили=[[португал тили|португалча]]|CoordScale=1000000|Картада=Locator map of Azores in EU.svg|Башкаруу формасы=[[Автономиялуу жер]]|Аудио=|гимндин аталышы=|Желек=Flag of the Azores.svg|Герб=Coat of arms of the Azores.svg|Мамлекеттик дини  =|Кыскача аталышы=Азорлор|Штрих коду=}}

==Колдонулган адабияттар==
* “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN [tel:9967—14—046—1 9967—14—046—1]

[[Категория:Аралдар]]
[[Категория:Португалия]]</text>
      <sha1>oxmrib72ro1tbchepzjcbybd1ankbgx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калмакстан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53546</id>
    <revision>
      <id>422759</id>
      <parentid>419865</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T12:22:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7726" xml:space="preserve">'''Калмакстан''', немесе '''Калмак Республикасы''' — ([[Калмак тили|калмак]] ''Хальмг Таңһч'') [[Орусия|Орусиянын]] акимий субъектиси. Орусиянын [[Европа]] бөлүгүнүн түштүгүндө жайгашкан. Түштүк-чыгышынан [[Хазар деңизи|Каспий деңизи]] менен чулганат. 
{|class=&quot;infobox&quot; 
|- 
!&lt;font size=+2&gt;Калмакстан Республикасы&lt;/font&gt; 
|- 
!&lt;font size=+0&gt;[[Калмак тили|кал]]. ''Хальмг Таңһч''
|-
|align=center| [[File:Flag of Kalmykia.svg | thumb | 220x124px | right]] &lt;br /&gt; 
|align=center| [[File:Coat of Arms of Kalmykia.svg | thumb | 220x124px | right]]
|}

== Негизги маалымат ==
Аянты 74,7 миң км2. Калкы 287,2 миң (2007); анын негизин [[калмактар]] (45,4%), [[орустар]] (37,7), даргиндер (4,0), ошондой эле [[казактар]], [[немистер]] түзөт. Христиан (православ, протестант), буддизм жана [[ислам]] (мусулман) диндерин тутат. Борбору — [[Элиста]] шаары.
[[Файл:Kalmykia in Russia.svg|thumb|Калмакстан.]]

==Административдик-аймактык бөлүнүшү==
13 районго, 3 шаарга бөлүнөт. Шаар калкы 44,2%. Ири шаарлары: [[Лагань]],[[Городовиковск]]. Түштүк Федерация округуна кирет. Мамлекеттик бийликтин органдар системасы Калмак Республикасынын конституциясы тарабынан аныкталат. Закон чыгаруучу жогорку органы — Улуттук хурал (5 жылда бир шайланат; 27 депутаттан турат). Мамлекеттик башчысы — президент.
[[File:Kalmykia 1720.jpg | thumb | 220x124px | right | Калмакстан 1720]]

==Табияты== 
Республиканын табияты калктын жашоосу үчүн орточо ыңгайлуу. Шамалдын натыйжасында топурак эрозиясы пайда болуп, мал жаюуда тоо-токойлору деградацияга учурап, сугарууда топурактын шордонуусу экологиялык абалды өтө курчутууда. Калмакстан Каспий бою ойдуңунун батыш бөлүгүн, Ерген дөңсөөсүн жана Кума-Маныч ойдуңун ээлейт. Климаты кескин континенттик. Жайы ысык жа өтө кургак (120 күнгө чейин созулуп, чаң бороондору болуп турат), кышында кар аз жаайт. Январдын Орточо температурасы —5˚С (түштүгүндө), —11˚С (түндүгүндө), июлдуку 23,5-25,5 ˚С ; жылдык жаан-чачыны 180—210 мм. Ички сууларга жарды. Түндүк-чыгышынан Волга (12 км), түштүгүнөн Кума дарыясынын бир аз бөлүгү өтөт. Майда туздуу көлдөр жана лимандар бар. Калкты суу менен камсыз кылуу үчүн 283 көлмө жана суу сактагыч курулган (жалпы көлөмү 50 млн м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;). Талаа, жарым чөл жана чөл зонасында жайгашкан. Карбонаттуу кара топуракта шыбак-баялыштуу ар түрдүү өсүмдүктөр өсөт. Флорасында 900дөн ашык эндемиктер (анын ичинен 100гө жакыны дары-дармек өсүмдүктөрү) кездешет. 

==Калыптанышы== 
Бул аймакка калмактар 16-кылымдын аягы — 17-кылымда эле отурукташа баштаган. 17-кылымдын 2-жарымынан 1771-жылы чейин Калмак хандыгы. 17— 18-кылымда Россия империясынын курамында болгон. 1920-жылы Калмак АОсу түзүлүп, ал 1935-жылы АССР болгон. 1943-жылы автономиясы жоюлуп, калкы департацияланган. 1957-жылы автономиясы калыбына келтирилген (1958-жылга чейин Калмак АОсу). 1993-жылы 11-апрелде республиканын алгачкы презинденти шайланып, 1994-жылы 5апрелде конституциясы кабыл алынып, учурдагы аталышы бекитилген. 

==Экономикасы == 
Экономикасынын негизин айыл чарба түзөт. Жүн өндүрүү боюнча Россияда 3-орунда (7,3%). Региондук дүң продукциясынын көлөмү 11820,3 млн рубль. Андагы айыл чарбанын үлүшү 9,1%, өнөр жайдыкы 7,8%. Өнөр жайынын негизги тармагы — отун (28,2%; 9 газ жана нефть кендери иштетилет). Ал кендерди иштетүүгө лицензия алган ишканалар: «ЛУКОЙЛ-Астрахань-морнефть», «Оникс Плюс», «Кавказтрансгаз» жоопкерчилиги чектелген АКтар, «Калмнефть», «Калмгаз», «Калмыцкая нефтегазовая компания» ААК, «Калмпетрол» ЖАК жана башка. Ошондой эле тамак-аш (сүт-эт, консерва, балык), жеңил (тигүү, трикотаж, мех), машина куруу, металл иштетүү өнөр жай ишканалары иштейт. Жаратылыш газы, нефть, курулуш материалдары (кум, чопо, үлүлташ), калий, таш тузу жана доломит казылып алынат. Жер астынан (ичүүгө жарамдуу жана минералдуу) суулар чыгат. Агын суулары балыкка бай. Ички көлмөлөрүнүн аянты 50 миң га (анын ичинен балык промыселиники 30 миң га). Айыл чарбасынын негизги тармагы мал чарбасы (жайытта багылма бодо мал, уяң жүндүү кой). Айрым райондорунда жылкы жана төө асыралат. Айыл чарбага жарактуу жери 4202,4 миң га (жер фондусунун 55,2%и), анын ичинен айдоо аянты 15,9%, 303,1 миң гасына дан эгиндери (76,7%), тоют өсүмдүктөрү (14,7%) өстүрүлөт. Жашылчачылык, бакчачылык жана элдик искусствосунун салттуу түрлөрү — жыгачты бедерлөө, булгаарыга наар түшүрүү, сайма саюу, күмүштү сыялоо өнүккөн. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104-9

[[Категория:Орусия]]</text>
      <sha1>lgf1gjam0tgb2jmjym8owy61g86b26j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Крокодилдер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53773</id>
    <revision>
      <id>422774</id>
      <parentid>305269</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T22:18:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>109.107.253.177</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3871" xml:space="preserve">[[Файл:Crocodylus acutus jalisco mexico.jpg|thumb|ичке тумшук крокодил (''Crocodylus acutus'').]]
'''Крокодилдер, кыр. Нек''' ([[Латын тили|лат.]] Crocodylia) – сууда жашоочу сойлоочулар түркүмү. Денеси кескелдирик сымал, узундугу 2–7 мге чейин, башы жалпагай, узун тумшуктуу. Көзү жана таноосу башынын үстүндө. Таноосу жана кулак тешиктери жапкак менен жабылган. Ооз көңдөйүндө экинчи таңдай өөрчүгөн. Куйругу узун жана бийик. Буттары кыска, күчтүү, сүзгүч жаргактары бар. Териси калың, мүйүз калкандар менен капталган, астында сөөк пластинкалар (остеодермалар) жайгашкан. Башка сойлоочулардан айырмаланып, Крокодилдердин жүрөгү төрт камералуу. Өпкөсү чоң, татаал түзүлүштө, табарсыгы жок. Клоакасы дайыма узунунан кеткен жылчык түрүндө, эркегинде жуп эмес жыныс мүчөсү болот. Крокодилдердин 3 тукуму бар: [[аллигаторлор]], [[гавиалдар]] жана [[кадимки крокодилдер]]. 
 
Кадимки Крокодилдердин 3 [[Уруу (биология)|уруусу]], 15 [[Түр|түрү]], анын ичинде узундугу 7 мге жеткен нил крокодили белгилүү. Суунун көлгө жана деңизге куйган жеринде, Түштүк-Чыгыш Азиянын деңиз жээктеринде, Малайя архипелагынын аралдарында, ошондой эле Түндүк Австралия жана Жаңы Гвинеяда узундугу 6 мге жеткен кыр жондуу крокодил кездешет. Крокодилдер тропик жана субтропиктин тузсуз көлмөлөрүндө таралган, кээ бири деңизге алыс сүзүп барат. Көбүнчө сууда болуп, түнкүсүн активдүү. Негизинен балыктар, суу омурткасыздары, ошондой эле куштар жана сүт эмүүчүлөр менен азыктанат. Нил жана кыр жондуу Крокодилдер адам үчүн коркунучтуу. Крокодилдердин ургаачылары тайыз жердеги кумга же саздагы чириндилер арасына 20— 100 катуу акиташ кабыктуу жумуртка тууйт. Көп түрү тукумуна кам көрөт. Крокодилдердин эти желет, териси үчүн (өзгөчө аллигаторлор) кармалып, саны кескин азайып, көп түрү жок болуп кетүү алдында турат. Кадимки Крокодилдердин 15 түрү Табиятты Коргоонун эл аралык союзунун (ТКЭС) Кызыл китебинде катталган. Бир катар өлкөлөрдө (АКШ, Япония, Куба ж. б.) Крокодилдер питомниктери бар.

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9

[[Категория:Жаныбарлар]]</text>
      <sha1>cfaosr6rw1qi74zek7pas3nzm49zkc1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422777</id>
      <parentid>422774</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T01:59:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <comment>Кайра 422774 жокко [[Special:Contributions/109.107.253.177|109.107.253.177]] ([[User talk:109.107.253.177|сюзюу]])</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3856" xml:space="preserve">[[Файл:Crocodylus acutus jalisco mexico.jpg|thumb|ичке тумшук крокодил (''Crocodylus acutus'').]]
'''Крокодилдер''' ([[Латын тили|лат.]] Crocodylia) – сууда жашоочу сойлоочулар түркүмү. Денеси кескелдирик сымал, узундугу 2–7 мге чейин, башы жалпагай, узун тумшуктуу. Көзү жана таноосу башынын үстүндө. Таноосу жана кулак тешиктери жапкак менен жабылган. Ооз көңдөйүндө экинчи таңдай өөрчүгөн. Куйругу узун жана бийик. Буттары кыска, күчтүү, сүзгүч жаргактары бар. Териси калың, мүйүз калкандар менен капталган, астында сөөк пластинкалар (остеодермалар) жайгашкан. Башка сойлоочулардан айырмаланып, Крокодилдердин жүрөгү төрт камералуу. Өпкөсү чоң, татаал түзүлүштө, табарсыгы жок. Клоакасы дайыма узунунан кеткен жылчык түрүндө, эркегинде жуп эмес жыныс мүчөсү болот. Крокодилдердин 3 тукуму бар: [[аллигаторлор]], [[гавиалдар]] жана [[кадимки крокодилдер]]. 
 
Кадимки Крокодилдердин 3 [[Уруу (биология)|уруусу]], 15 [[Түр|түрү]], анын ичинде узундугу 7 мге жеткен нил крокодили белгилүү. Суунун көлгө жана деңизге куйган жеринде, Түштүк-Чыгыш Азиянын деңиз жээктеринде, Малайя архипелагынын аралдарында, ошондой эле Түндүк Австралия жана Жаңы Гвинеяда узундугу 6 мге жеткен кыр жондуу крокодил кездешет. Крокодилдер тропик жана субтропиктин тузсуз көлмөлөрүндө таралган, кээ бири деңизге алыс сүзүп барат. Көбүнчө сууда болуп, түнкүсүн активдүү. Негизинен балыктар, суу омурткасыздары, ошондой эле куштар жана сүт эмүүчүлөр менен азыктанат. Нил жана кыр жондуу Крокодилдер адам үчүн коркунучтуу. Крокодилдердин ургаачылары тайыз жердеги кумга же саздагы чириндилер арасына 20— 100 катуу акиташ кабыктуу жумуртка тууйт. Көп түрү тукумуна кам көрөт. Крокодилдердин эти желет, териси үчүн (өзгөчө аллигаторлор) кармалып, саны кескин азайып, көп түрү жок болуп кетүү алдында турат. Кадимки Крокодилдердин 15 түрү Табиятты Коргоонун эл аралык союзунун (ТКЭС) Кызыл китебинде катталган. Бир катар өлкөлөрдө (АКШ, Япония, Куба ж. б.) Крокодилдер питомниктери бар. 

==Колдонулган адабияттар==
* [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9

[[Категория:Жаныбарлар]]</text>
      <sha1>anmvcbb11ycx2zx1p0iwixwx204hm3i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Изардагы Вөрт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>60688</id>
    <revision>
      <id>422784</id>
      <parentid>399636</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T08:16:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Gliwi</username>
        <id>15757</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]])  [[File:Wappen von Wörth an der Isar.png]] → [[File:DEU Wörth an der Isar COA.svg]] PNG → SVG</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5033" xml:space="preserve">{{Елді мекен
 |статусу                 = муниципалитет 
 |кыргызча аталышы           = Изардагы Вөрт 
 |расмий аталышы            = Wörth an der Isar 
 |сурөтү                   =  
 |баш ийгени                 = 
 |өлкө                      = Германия 
 |герб                 = DEU Wörth an der Isar COA.svg 
 |желек                       = 
 |гербдин сүрөттөлүшү     = 
 |желектин сүрөттөлүшү         = 
 |гербдин туурасы             = 
 |желектин туурасы                  = 
  |lat_dir=N |lat_deg=48 |lat_min=237 |lat_sec=0 
  |lon_dir=E |lon_deg=12 |lon_min=21 |lon_sec=0 
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             = 
 |чек аранын түрү             = 
 |таблицадагы чек ара        = 
 |өлкөнүн картасынын өлчөмү    = 
 |облус картасынын өлчөмү = 
 |район картасынын өлчөмү = 
 |облус түрү              = Германия жерлери{{!}}Жер 
 |облус                  = Бавария 
 |таблицадагы облус         = Бавария 
 |район түрү              = Германиянын райондору{{!}}Району 
 |район                  = Ландсхут 
 |таблицадагы район         = Ландсхут (район){{!}}Ландсхут 
 |коомдун түрү              = 
 |коом                   = 
 |таблицадагы коом         = 
 |ички бөлүнүшү           =  
 |башчысынын түрү           = 
 |башчысы                  = Даниль Шпорер 
 |негизделген күнү         = 
 |биринчи белгиленген           = 
 |мурунку аталышы        = 
 |статустун берилиши            = 
 |аймагы              = 4,84 
 |бийиктиктин түрү         = 
 |ОЖ борборунун бийиктиги    = 369 
 |климаты                 = 
 |расмий тили              = 
  |калкы                = 2409 
  |элди каттоо жылы             = 2010 
  |жыштыгы              = 
  |агломерация             = 
  |улуттук курамы          = 
  |диний курамы = 
  |этнохороним            = 
 |убакыт аралыгы           = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефон коду            = 08702 
 |почта индекси           = 84109 
 |почта индекстери        = 
 |автоунаа коду         = LA 
 |идентификатордун түрү      = Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду{{!}}Расмий коду 
 |цифралык идентификатор   = 09 2 74 191 
 |Commons түрмөгүндө     = Wörth an der Isar 
 |сайты                   = http://www.woerth-isar.de/ 
 |сайтынын тили               = de 
}} 
'''Изардагы Вөрт''' ({{lang-de|Wörth an der Isar}}) — [[Германия|Германия Федеративтик Республикасынын]] [[Бавария]][[Германия Жерлери|жеринде]] жайгашкан [[муниципалитет]]. [[Төмөнкү Бавария (округ)|Төмөнкү Бавария]] [[Административдик округ (Германия)|административдик округуна]] карайт. [[Ландсхут (район)|Ландсхут]] районуна кирет.

Калкы - 2409 киши (31-декабрь, 2010-жыл).&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Bayerisches Landesamt für Statistik und Datenverarbeitung – Fortschreibung des Bevölkerungsstandes, Quartale (hier viertes Quartal, Stichtag zum Quartalsende) |url=https://www.statistikdaten.bayern.de/genesis/online?language=de&amp;sequenz=tabelleErgebnis&amp;selectionname=12411-009r&amp;sachmerkmal=QUASTI&amp;sachschluessel=SQUART04&amp;startjahr=2010&amp;endjahr=2010 |accessdate=2015-09-11 |archivedate=2021-04-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210428054219/https://www.statistikdaten.bayern.de/genesis/online?language=de&amp;sequenz=tabelleErgebnis&amp;selectionname=12411-009r&amp;sachmerkmal=QUASTI&amp;sachschluessel=SQUART04&amp;startjahr=2010&amp;endjahr=2010 }}&lt;/ref&gt; Болжолдуу аянты - 4,84 км². Мамлекет ичинде бекитилген [[Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын коду|расмий коду]] — ''09 2 74 191''. Муниципалитеттин башчысы — Даниль Шпорер.


==Шилтемелер==
{{reflist}}

==Тышкы шилтемелер==
* [http://www.woerth-isar.de/ Расмий сайты]

{{Бавария райондору}}
{{Германия:Ландсхут Район:Шаарлар}}
{{Bavaria-geo-stub}}

[[Категория:Бавария шаарлары]]</text>
      <sha1>p4l5tgeqy31he5goryhcky0xfdlyzqi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Скарн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>86307</id>
    <revision>
      <id>422781</id>
      <parentid>255953</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T07:31:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Amherst99</username>
        <id>2259</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2196" xml:space="preserve">'''Скарн''' (шведче skarn - баткак, таштанды) - контакт метаморфизми өнүккөн аймактагы метасоматоз жолу менен пайда болгон аки таш-силикаттуу тоо тек. 

Скарндын негизги курамын гранат, везувиан, кальцит, пироксендер жана амфиболдор түзөт. Скарн пайда болуш шартына карай аки таштуу жана магнезиялуу болуп ажыратылат. Аки таштуу Скарн 10-12 к .иге чейинки терендикте аки таш менен алюмосиликаттардын контактында магма криссталлданып ката баштагандан кийинки шартта пайда болот. 

Магнезиялуу Скарн доломит тоо теги менен аны жиреп чыккан магманын ортосундагы реакциядан же өтө терендиктеги доломит менен аллюмосиликаттардын контактында пайда болот. Скарн көбүнчө кабат, линза, тарам түрүндө контактты бойлой жайгашат.

Скарн менен бирге көпчүлүк учурда жездин, коргошундун, цинктин, калайдын жана те- мирдин ири кендери кезигет. Өнөр жай маанисиндеги Скарн кендери Уралда (Магнитогорск темир кени), [[Казакстан|Казакстанда]] (Соколов-Сарбай темир кени), Орто Азияда (Алтын-Тапкан полиметалл кени) ж. б. жерлерде бар.

==Колдонулган адабияттар==
Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаева. -Фрунзе: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1980. Том 5. Пирс - Токкана. -656 б.
[[Категория:Тоолор]]</text>
      <sha1>p1v0fp3v002r9lw64dvxx6b037w58sc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Интерактив такта</title>
    <ns>0</ns>
    <id>111060</id>
    <revision>
      <id>422785</id>
      <parentid>422286</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T10:36:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Billinghurst</username>
        <id>4365</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Reverted edits by [[Special:Contributions/185.65.204.208|185.65.204.208]] ([[User talk:185.65.204.208|talk]]) to last revision by [[User:Chaoborus|Chaoborus]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2347" xml:space="preserve">[[Файл:Interactive whiteboard at CeBIT 2007.jpg|thumb|Интерактив такта.]]
'''Интерактив такта''' ([[Англис тили|англ.]] interactive whiteboard) - [[компүтер]] жана [[проектор]] да кирген чоң системдин бөлүгү катары иштеген чоң сенсордук экран. Проектордун жардамы менен компүтердин иш тактасынын сүрөттөлүшү интерактив тактанын бетине проецияланат. Бул учурда такта экран катары кызмат кылат. Тактага проецияланган сүрөттөлүш менен иштөөгө, өзгөртүүгө жана белги коюуга болот. Бардык өзгөртүүлөр компүтердеги тиешелүү файлдарга жазылып, сакталат. Илгериде оңдоп түзөп же чечилме алып жүрүүчүлөргө жаздырып алса болот. Мындайда электрондук такта маалымат киргизүү түзмөгү иретинде колдонулат.

Тактаны атайын чыбык менен же манжаны тийгизип башкарууга болот. Бул тактанын өндүрүлүшүндө кандай технологиялар колдонулганына байланыштуу.

Такта менен компүтердин байланышы эки тараптуу, интерактив тактада манжа же калем (чыбык) болсо, чычкан катары иштейт.

Интерактив такталар мектептердин окуу класстардында сабакка компүтердик көмөк иретинде, тренинг-борборлордо, сүйлөшүү бөлмөлөрүндө жигердүү колдонулат. 

Интерактив такта менен иштөөдө проектор сүрөттү документ-камерадан бере алат. Бул окуу жараянын көбүрөөк өзгөчөлөнтүүгө мүмкүндүк берет.

== Тарыхы ==

== Шилтемелер ==

[[Категория:Маалымат технологиялары]]</text>
      <sha1>6gocro0rucvibtn8gay4qf7glk9woih</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эгемендүү Хорват Мамлекети</title>
    <ns>0</ns>
    <id>127753</id>
    <revision>
      <id>422776</id>
      <parentid>416963</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T23:20:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ранко Николић</username>
        <id>7415</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3590" xml:space="preserve">'''Эгемендүү Хорват мамлекети''' ( хорв. &lt;span lang=&quot;hr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Независна Држава Хрвацка&lt;/span&gt; ) — [[Нацисттик Германия|Германиянын]] куурчак  &lt;ref&gt;[http://interpretive.ru/dictionary/461/word/ustashi ''Усташи''] / Словарь исторических терминов. / сост. [[Симаков, Владимир Сергеевич|В. С. Симаков]]; общ. ред. [[Крюковских, Андрей Павлович|А. П. Крюковских]]. — СПб.: Лита, 1998. — ISBN 5-88935-726-8&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[http://interpretive.ru/dictionary/410/word/pavelich-ante ''Павелич, Анте''] / ''С. Воропаев.'' Энциклопедия Третьего рейха. — М.: Локид; Миф, 1996. — ISBN 5-320-00069-3 ; 5-7905-3721-9&lt;/ref&gt; коллабораториялык мамлекети, 1941-жылдын 10-апрелинде Ось өлкөлөрүнүн жана алардын союздаштарынын аскердик жана саясий колдоосу менен Усташе тарабынан жарыяланган. 1941-жылы ал 6,64 миллион киши жашаган жана 102,7 миң чарчы метр аянтты ээлеген. km² &lt;ref&gt;[http://www.jusp-jasenovac.hr/Default.aspx?sid=6793 Jasenovac Concentration Camp] // Jusp Jasenovac&lt;/ref&gt; .

{{Тарыхый мамлекет
| аталыш = Эгемендүү Хорват Мамлекети
| расмий аталышы = ''([[Хорват тили|хорв]]. Nezavisna Država Hrvatska)''
| мартаба = [[вассал]], [[куурчак|куурчак мамлекет]]
| гимн = ''«Lijepa naša domovino»'' &lt;br&gt; которулганда, ''«Табияттуу Ата-мекеним»''
| желек = Flag of Croatia (1941–1945).svg
| герб = Coat of arms of the Independent State of Croatia.svg
| карта = Independent State of Croatia location.png
| өлчөм =
| түшүндүрмө = Кара түстүү, нацисттик жана фашисттик мамлекеттер, кызыл менен боёлгон бул ЭХМ
| негизделген = 10 апрель 1941
| жоюлган = 6 май 1945
| ураан = '''«Za kralja i kuću»''' 
| борбор = [[Загреб]]
| шаарлар = [[Загреб]], [[Сараево]]
| тил = [[Хорват тили]]
| акча бирдиги = [[Хорват кунасы]]
| аянт = 102,7 миң. км²
| калк = 6,64 млн киши. &lt;br&gt; (60,5 киши/км²)
| башкаруу формасы = [[монархия]] (де-юре) &lt;br&gt; [[диктатура|фашисттик диктатура]] (де-факто)
| сулале = [[Савойи династиясы]] &lt;br&gt; '''Башкарган партия: [[File:Ustaše symbol.svg | thumb | 24px | right]] Усташтар'''
| башкаруучулардын_даражасы = ''[[Падыша]]''
| ажо1 = [[Томислав II]] (биринчи)
| башкарган_жылы1 = 1941—1943
| ажо2 = [[Анте Павелич]]
| башкаруучулардын_даражасы2 = ''Поглавник''
| башкарган_жылы2 = 1941—1945
| дин =[[Католицизм]]
| чейин = Югославия падышалыгы
| кийин = Федералдуу Хорватия Мамлекети
| к1 = Босния жана Херцеговина Социалдуу Мамлекети
}}


== Колдунулган адабияттар ==</text>
      <sha1>19c06f63mpjivxmejuncq07caxexl9f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рэция</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128341</id>
    <revision>
      <id>422786</id>
      <parentid>419580</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T11:12:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1900" xml:space="preserve">'''Рэция'''&lt;ref&gt;Латын тилинен AE бул Э болуп окулат, ошол үчүн Э болуп жазалганы туура&lt;/ref&gt;— ''([[Латын тили|латын.]]  Provincia Raetia)'' немесе '''Рэцыя''' деп да жазылат Рим империясынын [[Байыркы Рим аймактары|провинциясы]] болгон, рейтиан ( ''Раети'' же ''Рраети'') элинин атынан аталган. Ал батышында Гельветийлер [[Өлкө|өлкөсү]], чыгышында Норикум, түндүгүндө Винделиция, түштүк-батышында Трансальп Галлия жана түштүгүндө Рим Италиясынын аймагы болгон Венеция жана Хистрия менен чектешет.

{|class=&quot;infobox&quot; 
|-
 !&lt;font size=+2&gt;Рэция&lt;/font&gt;
 |- 
 |align=center| [[File:Flag of Raetia.svg | thumb | 220x124px | right]]  &lt;br /&gt;
 |align=center| [[File:FAR-LOGO.png | thumb | 220x124px | right]]
 |}

== Жайгашуусу ==
Байыркы Реция аймагы, азыркы [[Германия]], [[Швейцария]], [[Австрия]], [[Италия]] жерлеринде жайгашкан.
[[Файл:Roman_Empire_125.png|thumb|250x250px| [[Адриан|Адриандын]] убагындагы Рим империясы (б.з. 117-138-ж. башкарган), [[Дунай]] дарыясынын жогорку жээгинде '''Раетия''' императордук провинциясын (Швейцария/Тироль/Германия Дунайдын түштүгүндө) көрсөтүп турат, 125-жылы ал жерде легиондор жайгаштырылбаган.]]
[[Файл:REmpire_Rhetia.png|thumb|250x250px| Раетия провинциясы баса белгиленди.]]</text>
      <sha1>9r0wzo14h4zb0rkcmai4wuhsdc91465</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422787</id>
      <parentid>422786</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T11:12:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1950" xml:space="preserve">'''Рэция'''&lt;ref&gt;Латын тилинен AE бул Э болуп окулат, ошол үчүн Э болуп жазалганы туура&lt;/ref&gt;— ''([[Латын тили|латын.]]  Provincia Raetia)'' немесе '''Рэцыя''' деп да жазылат Рим империясынын [[Байыркы Рим аймактары|провинциясы]] болгон, рейтиан ( ''Раети'' же ''Рраети'') элинин атынан аталган. Ал батышында Гельветийлер [[Өлкө|өлкөсү]], чыгышында Норикум, түндүгүндө Винделиция, түштүк-батышында Трансальп Галлия жана түштүгүндө Рим Италиясынын аймагы болгон Венеция жана Хистрия менен чектешет.

{|class=&quot;infobox&quot; 
|-
 !&lt;font size=+2&gt;Рэция&lt;/font&gt;
 |- 
 |align=center| [[File:Flag of Raetia.svg | thumb | 220x124px | right]]  &lt;br /&gt;
 |align=center| [[File:FAR-LOGO.png | thumb | 220x124px | right]]
 |}

== Жайгашуусу ==
Байыркы Реция аймагы, азыркы [[Германия]], [[Швейцария]], [[Австрия]], [[Италия]] жерлеринде жайгашкан.
[[Файл:Roman_Empire_125.png|thumb|250x250px| [[Адриан|Адриандын]] убагындагы Рим империясы (б.з. 117-138-ж. башкарган), [[Дунай]] дарыясынын жогорку жээгинде '''Раетия''' императордук провинциясын (Швейцария/Тироль/Германия Дунайдын түштүгүндө) көрсөтүп турат, 125-жылы ал жерде легиондор жайгаштырылбаган.]]
[[Файл:REmpire_Rhetia.png|thumb|250x250px| Раетия провинциясы баса белгиленди.]]
== Колдонулган адабияттар ==</text>
      <sha1>a6s5pz7ywc8psv4dw4p2iyts0slv4yj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гүлзаада Исламбек кызы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128469</id>
    <revision>
      <id>422770</id>
      <parentid>422496</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T21:32:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>130</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Gülzaada_Islambek_kyzy.jpg|Gülzaada_Islambek_kyzy.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:EugeneZelenko|EugeneZelenko]] because: Copyright violation; see [[:c:Commons:Licensing|]] ([[:c:COM:CSD#F1|F1]]): Promo/press photo.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1579" xml:space="preserve">{{Delete|инсандын маанилүүлүгү тастыкталган жок}}

'''Исламбек кызы Гүлзаада''' немесе '''Гузи Исламова''' — (12 январь 1998, [[Бишкек]]) кыргызстандык [[модель]], блогер жана «Экинчи вице-мисс Кыргызстан-2017»
{{Персона
 |ысымы                = Гузи Исламова
 |нукура ысымы         = Исламбек кызы Гүлзаада
 |сүрөт                =
 |туурасы              = 
 |сүрөткө түшүндүрмө  = 
 |төрөлгөндөгү аты   = Гүлзаада
 |ишмердүүлүк тармагы  = [[Модель]], [[Блогер]], [[Актриса]], 2чи вице-мисс Кыргызстан-2017
 |туулган датасы       = 12 январь 1998 (30 жашта)
 |туулган жери         = [[Чүй облусу]], [[Бишкек]] шаары
 |жарандыгы            = {{KGZ}}
 |букаралык            = {{KGZ}}
 |өлгөн датасы         = 
 |өлгөн жери           =  
 |атасы                = Исламбек
 |апасы                = 
 |күйөөсү              = 
 |жубайы               = 
 |балдары              = 
 |сыйлыктары           = Экинчи вице-мисс Кыргызстан-2017
 |сайт                 = {{url|instagram.com/guzislamova}}
 |уикиказына           = 
}}

[[Категория:Модель]]
[[Категория:Персона]]</text>
      <sha1>kufyrmn17urzs6syt19lt04bhwuauib</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мандара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128560</id>
    <revision>
      <id>422763</id>
      <parentid>422737</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T13:29:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Чагылган</username>
        <id>28330</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шилтемелер */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5281" xml:space="preserve">'''Мандара''' (өз аты ''vandala/вандала'') — [[Батыш Африка|Батыш Африкадагы]] эл. Камерундун түндүгүндө жана Нигериянын түндүк-чыгышында, Мандара тоолорунда жана Мора менен Маруа шаарларынын ортосундагы жерлерде жашайт. Тыгыз байланышкан этникалык топтор: матака, даба, гидар, гамергу и падуко.&lt;br&gt;
Жалпы саны 1 млн адам. Анын ичинде 660 миң Камерунда, 320 миң Нигерияда, 10 миң Чадда.

== Тил ==

Эне тили — [[вандала (тил)|вандала]]. Вандала тили [[Семит-хамит тилдери|Афроазия макро-үйбүлөнүн]] [[чад тилдери|чад уясына]] кирет.&lt;br&gt;
Мындан тышкары, Камерунда мандара арасында [[француз тили|француз]] жана фулбе тилдери кеңири таралган, Нигерияда - хауса жана [[англис тили|англис]].

== Тарых ==

16-кылымда азыркы Камерундун түндүгүндө Мандара деген алгачкы феодалдык мамлекет түзүлгөн. 17-кылымда Борну мамлекетинин таасири астында калган. Коом үч ээликке (аристократия, галлипах кызматкерлери жана талагахтын карапайым калкы) жана эки кастага (касапчылар жана темир усталар) бөлүнгөн; кулдар да болгон. Саясий түзүлүшү Борну системасына жакын болгон.&lt;br&gt;
1715-жылы Мандаранын башкаруучусу мусулман насаатчыларына өз өлкөсүнө кирүүгө уруксат берген жана Мандара султандыкка айланган.
[[Ислам]] дини 18-19-кылымдарда тараган.&lt;br&gt;
Мандара султандыгы Борну жана [[фульбелер|фулбе]] менен согушуп, 19-кылымдын аягында судандык махди Мухаммад Ахмедден жеңилип калышты.&lt;br&gt;
1902-жылы султандыктын жерлери Германиянын колониясына айланган, 1922-жылы Улуттар Лигасынын мандаттуу аймагы катары Францияга өткөрүлүп берилген.

== Коом ==

'''Социум'''

Социалдык топтун негизин аксакал башында турган чоң үй-бүлө жамааты түзөт. Туугандык эсеп аталык, нике  патрилокалдык; көп аялдуулук өнүккөн.

'''Дин'''

Көпчүлүк мусулмандар ([[сүннөттөр]]). Кээ бирлери жергиликтүү салттуу ишенимдидерди карманышат.

'''Чарбалык иштер'''

Салттуу кесиби — кол менен иштетилген айыл чарбасы, тоо боорлорунда — террасалык (таруу, сорго, буурчак, [[жер жаңгак]], күрүч, ямс), мал чарбасы (ири мүүздү мал жана майда мал).&lt;br&gt;
Кол өнөрчүлүктөрдөн көркөм металл буюмдарын жасоо (темир, коло, күмүш), карапачылык жана токуучулук өнүккөн.

'''Турак-жай'''

Турак жай – таштан же ылай кирпичтен тургузулган, бийик конус түрүндөгү саман чатыры ярустарга салынган тегерек кепе.

'''Кийим'''

Салттуу кийимдер: жумуш кийими – эркектердин жамбашына таңуу,  аялдар үчүн 
– денеге оролгон кездеме;  
майрамдык – эркектер үчүн туника түрүндөгү көйнөк жана аялдар үчүн кенен, түстүү көйнөк.

'''Тамак-аш'''

Тамак-ашы негизинен өсүмдүктөрдөн (токочтор, ботколор, жармалар, нан сорпо, күрүч, калемпир, сарымсак, пияз кошулган ачуу татымалдар).

== Генетика ==

Мандара элинде Ү-хромосомалык '''R1b''' гаплогруппасынын жыштыгы 65% чейин жетет. '''R1b''' гаплогруппанын аномалдуу жогорку концентрациясы Евразия калкынын Африкага кайтып келген байыркы миграциянын натыйжасында пайда болгон деп эсептелет.

== Шилтемелер ==

*https://bigenc.ru/ethnology/text/2156583&lt;br&gt;

*http://etnolog.ru/people.php?id=MNDU

[[Вандала (тил)]]


[[Категория:Африка этностору]]</text>
      <sha1>of0wl0ipenhjrii5formk0ccen4gzyo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чолпон-Ата келишими</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128609</id>
    <revision>
      <id>422775</id>
      <parentid>422660</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T23:02:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>130</id>
      </contributor>
      <comment>Removing [[:c:File:Cholpon-Ata_summit_2022.webp|Cholpon-Ata_summit_2022.webp]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Pi.1415926535|Pi.1415926535]] because: Copyright violation; see [[:c:Commons:Licensing|]] ([[:c:COM:CSD#F1|F1]]).</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1212" xml:space="preserve">'''Чолпон-Ата келишими''' — 2022 жылдын 21 июлунда [[Чолпон-Ата]] шаарында [[Өзбекстан]], [[Кыргызстан]] жана [[Казакстан|Казакстандын]] ортосунда эгемендүүлүккө, мамлекеттердин аянттарына тоскоол болсо, жардам берүү, жана бири-бирине кол салбоо, уюмдагы мамлекеттерге каршы башка согуштук уюмдарга кирбөө протоколуна мамлекеттердин башчыларынын кол коюлган протоколу. [[Тажикстан]] менен [[Түркмөнстан|Түркмөнстандын]] кирүүсү күтүлүүдө.
{|class=&quot;infobox&quot; 
|- 
!&lt;font size=+2&gt;Чолпон-Ата келишими&lt;/font&gt; 
|- 
|align=center| 
&lt;br /&gt;
|-
!&lt;font size=+0&gt;Курамы: &lt;br&gt; &lt;font size=-1&gt; {{KGZ}} {{UZB}} {{KAZ}}
!&lt;font size=+0&gt;Түзүлгөн: &lt;br&gt; &lt;font size=-1&gt; [[Чолпон-Ата]], {{KGZ}} &lt;br&gt; &lt;br&gt; &lt;font size=+0&gt;Күтүлүүдө: &lt;br&gt; &lt;font size=-1&gt; {{TJK}} &lt;br&gt; {{TKM}}
|- 
|align=center| [[File:Map of Central Asia (ru).png | 230px]]
|}</text>
      <sha1>h01k0yxguvj7zn3rxke8izw9t6zlkhe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алентежо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128623</id>
    <revision>
      <id>422760</id>
      <timestamp>2022-07-27T12:29:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1093766778|Alentejo]]&quot; барагынан которулуп түзүлдү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="660" xml:space="preserve">'''Alentejo''' - түштүк-борбордук жана түштүк [[Португалия|Португалиянын]] географиялык, тарыхый жана маданий аймагы. Португалча, анын аты &quot;артында ( {{Lang|pt|além}} ) [[Тажо|Тагус дарыясы]] &quot;( ''Тежо).''

Ал түндүктө Бейра-Байса, чыгышта Испания ( [[Андалусия]] жана [[Эстремаура|Экстремадура]] ), түштүгүндө Алгарве, батышта Атлантика океаны, Рибатехо жана Эстремадура менен чектешет.</text>
      <sha1>cnn7isg8fvbt5zzbrbexebuuxdwhti9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422761</id>
      <parentid>422760</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T12:32:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1169" xml:space="preserve">'''Alentejo''' ({{lang-pt|Alentejo}}) — түштүк-борбордук жана түштүк [[Португалия|Португалиянын]] географиялык, тарыхый жана маданий аймагы. Португалча, анын аты &quot;артында ({{Lang|pt|além}}) [[Тажо|Тагус дарыясы]] ''(Тежо).''
{|class=&quot;infobox&quot; 
|- 
!&lt;font size=+2&gt;Алентежо&lt;/font&gt; 
|- 
!&lt;font size=+0&gt;{{lang-pt|Alentejo}}
|-
|align=center| [[File:Flag of Alentejo (Proposed).png | thumb | 220x124px | right]] &lt;br /&gt; 
|align=center| [[File:VNT-vianaalentejo.png | thumb | 220x124px | right]]
|} 
Ал түндүктө Бейра-Байса, чыгышта Испания ([[Андалусия]] жана [[Эстремаура|Экстремадура]]), түштүгүндө Алгарве, батышта Атлантика океаны, Рибатехо жана [[Эстремаура|Эстремадура]] менен чектешет.
[[File:LocalRegiaoAlentejo.svg | thumb | 220x124px | right | [[Португалия|Португалиянын]] картасында жайгашкан [[Алентежо]] аймагы.]]</text>
      <sha1>dz7vf1ibuxq0ik38i7vgzvz5gk7qm1v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>СС</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128624</id>
    <revision>
      <id>422764</id>
      <timestamp>2022-07-27T13:38:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1098981355|Schutzstaffel]]&quot; барагынан которулуп түзүлдү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="647" xml:space="preserve">
'''''Schutzstaffel''''' ( '''SS''' ; ошондой эле Арманен рундары менен ''ᛋᛋ'' катары стилдештирку&quot;Коргоо эскадрильясы&quot;) [[Адольф Гитлер|Адольф Гитлердин]] жана нацисттик партиянын тушунда [[Нацисттик Германия|нацисттик Германияда]], кийинчерээк Экинчи [[Экинчи дүйнөлүк согуш|Дүйнөлүк Согуш]] учурунда немис оккупациялаган Европа боюнча ири аскерлештирилген уюм болгон.</text>
      <sha1>nmg0czuar5ttpdiprnnw4qajtjcoo5n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422765</id>
      <parentid>422764</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T13:43:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="920" xml:space="preserve">'''''Schutzstaffel''''' ('''SS''' руналар: ''ᛋᛋ'' которулганда: &quot;Коргоо эскадрильясы&quot;) [[Адольф Гитлер|Адольф Гитлердин]] жана нацисттик партиянын тушунда [[Нацисттик Германия|нацисттик Германияда]], кийинчерээк Экинчи [[Экинчи дүйнөлүк согуш|Дүйнөлүк Согуш]] учурунда немис оккупациялаган Европа боюнча ири аскерлештирилген уюм болгон.
{|class=&quot;infobox&quot; 
|-
!&lt;font size=+2&gt; [[File:Flag of Germany (1935–1945).svg | 23px]] Schutzstaffel (SS)&lt;/font&gt; 
|- 
!&lt;font size=+0&gt;{{lang-de|Schutzstaffel}}
|-
|align=center| [[File:Flag of the Schutzstaffel.svg | thumb | 220x124px | right]] &lt;br /&gt;
|align=center| [[File:Schutzstaffel Abzeichen.svg | thumb | 220x124px | right]]
|}</text>
      <sha1>cpydpwqdq7x5x3jg20edlm3kcgb8etj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Казакстандагы ачарчылык (1930—1933)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128625</id>
    <revision>
      <id>422767</id>
      <timestamp>2022-07-27T21:06:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1096984553|Kazakh famine of 1930–1933]]&quot; барагынан которулуп түзүлдү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4519" xml:space="preserve">
'''1930–1933-жылдардагы казак ачарчылыгы''', ошондой эле '''казак кыргыны'''  &lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.google.com/books/edition/Devastation/OwBGDwAAQBAJ|title=Devastation Volume I: The European Rimlands 1912–1938|last=Levene|first=Mark|publisher=Oxford University Press|year=2018|isbn=978-0-1925-0941-3|edition=E-book|location=Oxford}}&lt;/ref&gt; ачарчылык болуп, анда Казак Автономиялык Социалисттик Советтик Республикасында, ошол кездеги [[Орусия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасы|Орусия Социалисттик Федеративдик Советтик Республикасынын]] [[Кеңештер Бирлиги|курамында]] 1,5 миллиондой адам каза болгон. [[Кеңештер Бирлиги|Биримдик]], анын 1,3 миллиону этникалык казактар болгон. &lt;ref name=&quot;Volkava&quot;&gt;&lt;templatestyles src=&quot;Module:Citation/CS1/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; id=&quot;CITEREFVolkava2012&quot;&gt;Volkava, Elena (26 March 2012). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Болжол менен бардык казактардын 38 &lt;ref name=&quot;Pianciola 2001&quot;&gt;&lt;templatestyles src=&quot;Module:Citation/CS1/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; id=&quot;CITEREFPianciola2001&quot;&gt;Pianciola, Niccolò (1 January 2001). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; - 42 &lt;ref name=&quot;Getty and Manning&quot;&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/stalinistterrorn00gett|title=Stalinist Terror: New Perspectives|publisher=Cambridge University Press|year=1993|isbn=978-0-5214-4670-9|editor-last=Getty|editor-first=J. Arch|page=[https://archive.org/details/stalinistterrorn00gett/page/n274 265]|editor-last2=Manning|editor-first2=Roberta Thompson|url-access=limited}}&lt;/ref&gt; пайызы өлдү, бул 1930–1933-жылдардагы советтик ачарчылыктан каза болгон бардык этностордун эң жогорку пайызы. Башка булактарда 2,0 миллиондон 2,3 миллионго чейин өлгөн деп айтылат. 

Ачарчылык 1930-жылы кышында, Украинадагы «Голодомор» деп аталган ачарчылыктан бир жыл мурун башталган, ал 1931-1933-жылдары эң начар болгон. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.rferl.org/content/article/1079304.html|title=Kazakhstan: The Forgotten Famine|last=Pannier|first=Bruce|date=28 December 2007|publisher=Radio Free Europe/Radio Liberty}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Ohayon 2016&quot;&gt;{{Cite web|last=Ohayon|first=Isabelle|date=28 September 2013|url=https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/en/document/kazakh-famine-beginnings-sedentarization.html|title=The Kazakh Famine: The Beginnings of Sedentarization|publisher=Paris Institute of Political Studies}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Cameron 2016&quot;&gt;{{Cite journal|last=Cameron|first=Sarah|date=10 September 2016|url=https://www.researchgate.net/publication/308010845|title=The Kazakh Famine of 1930–33: Current Research and New Directions|access-date=19 November 2021}}&lt;/ref&gt; Ачарчылык Казак АССРинде казактарды азчылыкка айлантты ; ал көп сандагы адамдардын өлүмүнө же миграциясына себеп болгон жана 1990-жылдары, Советтер Союзу тарагандан кийин гана казактар Казакстандагы эң көп этникалык топко айланган. Ачарчылыкка чейин республиканын тургундарынын 60%га жакынын этникалык казактар түзсө, ачарчылыктан кийин бул көрсөткүч калктын 38%ке чейин кыскарган. &lt;ref name=&quot;Pianciola 2001&quot;&gt;&lt;templatestyles src=&quot;Module:Citation/CS1/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; id=&quot;CITEREFPianciola2001&quot;&gt;Pianciola, Niccolò (1 January 2001). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Кээ бир окумуштуулар ачарчылык Советтер Союзундагы коллективдештирүүнүн кеңири тарыхына жана 1932–1933-жылдардагы советтик ачарчылыктын бир бөлүгүнө таандык деп эсептешет. &lt;ref name=&quot;Ohayon 2016&quot; /&gt;</text>
      <sha1>nyjpo4bi19d7x72ehrrbwu5b3zxzsch</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422768</id>
      <parentid>422767</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T21:13:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5017" xml:space="preserve">'''1930–1933-жылдардагы казак ачарчылыгы''', ошондой эле '''казак кыргыны''' &lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.google.com/books/edition/Devastation/OwBGDwAAQBAJ|title=Devastation Volume I: The European Rimlands 1912–1938|last=Levene|first=Mark|publisher=Oxford University Press|year=2018|isbn=978-0-1925-0941-3|edition=E-book|location=Oxford}}&lt;/ref&gt; ачарчылык болуп, анда Казак Автономиялык Социалисттик Советтик Республикасында, ошол кездеги [[Орусия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасы|Орусия Социалисттик Федеративдик Советтик Республикасынын]] [[Кеңештер Бирлиги|курамында]] 1,5 миллиондой адам каза болгон. [[Кеңештер Бирлиги|Биримдик]], анын 1,3 миллиону этникалык казактар болгон. &lt;ref name=&quot;Volkava&quot;&gt;&lt;templatestyles src=&quot;Module:Citation/CS1/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; id=&quot;CITEREFVolkava2012&quot;&gt;Volkava, Elena (26 March 2012). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Болжол менен бардык казактардын 38 &lt;ref name=&quot;Pianciola 2001&quot;&gt;&lt;templatestyles src=&quot;Module:Citation/CS1/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; id=&quot;CITEREFPianciola2001&quot;&gt;Pianciola, Niccolò (1 January 2001). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; - 42 &lt;ref name=&quot;Getty and Manning&quot;&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/stalinistterrorn00gett|title=Stalinist Terror: New Perspectives|publisher=Cambridge University Press|year=1993|isbn=978-0-5214-4670-9|editor-last=Getty|editor-first=J. Arch|page=[https://archive.org/details/stalinistterrorn00gett/page/n274 265]|editor-last2=Manning|editor-first2=Roberta Thompson|url-access=limited}}&lt;/ref&gt; пайызы өлдү, бул 1930–1933-жылдардагы советтик ачарчылыктан каза болгон бардык этностордун эң жогорку пайызы. Башка булактарда 2,0 миллиондон 2,3 миллионго чейин өлгөн деп айтылат.
 {|class=&quot;infobox&quot; 
|- 
!&lt;font size=+2&gt;Казак кыргыны&lt;/font&gt; 
|- 
|align=center| [[File:FINAL PROJECT.pdf | 230px]] &lt;br /&gt; 
|-
!&lt;font size=+0&gt;Болгон жери:&lt;/font&gt; &lt;br&gt; 
!&lt;font size=-2&gt;[[File:Flag of The Kazakh Autonomous Socialist Soviet Republic (1920-36).svg | 24px]] [[КӨКСР]], [[Кеңештер Бирлиги]]. 
|-
!&lt;font size=+0&gt;Жабыркаган:&lt;/font&gt; &lt;br&gt; 
!&lt;font size=-2&gt;1.1 млн — 2.3 млн киши.
|} 
Ачарчылык 1930-жылы кышында, Украинадагы «Голодомор» деп аталган ачарчылыктан бир жыл мурун башталган, ал 1931-1933-жылдары эң начар болгон. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.rferl.org/content/article/1079304.html|title=Kazakhstan: The Forgotten Famine|last=Pannier|first=Bruce|date=28 December 2007|publisher=Radio Free Europe/Radio Liberty}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Ohayon 2016&quot;&gt;{{Cite web|last=Ohayon|first=Isabelle|date=28 September 2013|url=https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/en/document/kazakh-famine-beginnings-sedentarization.html|title=The Kazakh Famine: The Beginnings of Sedentarization|publisher=Paris Institute of Political Studies}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Cameron 2016&quot;&gt;{{Cite journal|last=Cameron|first=Sarah|date=10 September 2016|url=https://www.researchgate.net/publication/308010845|title=The Kazakh Famine of 1930–33: Current Research and New Directions|access-date=19 November 2021}}&lt;/ref&gt; Ачарчылык Казак АССРинде казактарды азчылыкка айлантты ; ал көп сандагы адамдардын өлүмүнө же миграциясына себеп болгон жана 1990-жылдары, Советтер Союзу тарагандан кийин гана казактар Казакстандагы эң көп этникалык топко айланган. Ачарчылыкка чейин республиканын тургундарынын 60%га жакынын этникалык казактар түзсө, ачарчылыктан кийин бул көрсөткүч калктын 38%ке чейин кыскарган. &lt;ref name=&quot;Pianciola 2001&quot;&gt;&lt;templatestyles src=&quot;Module:Citation/CS1/styles.css&quot;&gt;&lt;/templatestyles&gt;&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; id=&quot;CITEREFPianciola2001&quot;&gt;Pianciola, Niccolò (1 January 2001). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Кээ бир окумуштуулар ачарчылык Советтер Союзундагы коллективдештирүүнүн кеңири тарыхына жана 1932–1933-жылдардагы советтик ачарчылыктын бир бөлүгүнө таандык деп эсептешет. &lt;ref name=&quot;Ohayon 2016&quot; /&gt;
== Колдонулган адабияттар ==</text>
      <sha1>dp503nexekrq4s5obmf5qwu9wgqav91</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Босния согушу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128626</id>
    <revision>
      <id>422769</id>
      <timestamp>2022-07-27T21:19:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/124241249|Боснийская война]]&quot; барагынан которулуп түзүлдү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1666" xml:space="preserve">
'''Босния согушу''' (1992- [[1-март|жылдын 1-марты]] - 1995- жылдын 14-декабры ; {{Lang2|bs|hr|Rat u Bosni i Hercegovini}} [[Хорватский язык|хорват]]&lt;span&gt; &lt;/span&gt;&lt;span lang=&quot;hr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Rat u Bosni i Hercegovini&lt;/span&gt;, серб. &lt;span lang=&quot;sr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Босния жана Герцеговинага жакын келемиш, Босния жана Герцеговинага жакын Гранански келемиш)&lt;/span&gt; — Босния жана Герцеговина Республикасынын (мурдагы Югославиянын курамындагы Босния жана Герцеговина СР ) аймагындагы сербдердин куралдуу түзүмдөрүнүн ортосундагы курч этникалар аралык кагылышуу. Серб Республикасынын армиясы ), автономиялык мусулмандар ( Батыш Босниянын элдик коргонуусу ), босниялык мусулмандар ( Босния жана Герцеговина Республикасынын армиясы ) жана хорваттар ( Хорватиянын Коргоо кеңеши). Согуштун алгачкы этабында Югославиянын элдик армиясы да катышкан. Андан соң кагылышууга Хорват армиясы, бардык тараптан ыктыярчылар жана жалданма аскерлер жана [[НАТО|НАТОнун]] куралдуу күчтөрү тартылган.</text>
      <sha1>1jfph12ah955tsxvlw1h2klcsgxxdqf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>422771</id>
      <parentid>422769</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T21:34:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Lauriswift911</username>
        <id>32161</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3339" xml:space="preserve">'''Босния согушу''' (1992- [[1-март|жылдын 1-марты]] - 1995- жылдын 14-декабры ; {{Lang2|bs|hr|Rat u Bosni i Hercegovini}} [[Хорватский язык|хорват]]&lt;span&gt; &lt;/span&gt;&lt;span lang=&quot;hr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Rat u Bosni i Hercegovini&lt;/span&gt;, серб. &lt;span lang=&quot;sr&quot; style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;Босния жана Герцеговинага жакын келемиш, Босния жана Герцеговинага жакын Гранански келемиш)&lt;/span&gt; — Босния жана Герцеговина Республикасынын (мурдагы Югославиянын курамындагы Босния жана Герцеговина СР ) аймагындагы сербдердин куралдуу түзүмдөрүнүн ортосундагы курч этникалар аралык кагылышуу. 
{{Infobox civil conflict
|кагылыш=Босния согушу
|бөлүгү = Югослав согуштары
|сүрөт= [[File:Bosnian war header.no.png | 230px]]
|башжазуу= 
|дата= 1 март 1992 &lt;br&gt; 14 декабрь 1995
|орун= [[File:Flag of Bosnia and Herzegovina (1992–1998).svg | 24px]] [[Босния жана Герцеговина Республикасы]]
|себеп= [[File:Flag of Yugoslavia (1946-1992).svg | 24px]] [[Югославия|Югославиянын]] ыдыроосу.
|натыйжа= [[Вашингтон келишими]]
|өзгөрүүлөр= 
|каршы тарап1=[[File:Flag of Bosnia and Herzegovina (1992–1998).svg | 24px]] [[Босния жана Герцеговина Республикасы]] &lt;br&gt; [[File:Flag of Jihad.svg | 24px]] [[Можахеддер]]
|каршы тарап2 = {{CRO}} &lt;br&gt; [[File:Flag of the Croatian Republic of Herzeg-Bosnia.svg | 24px]] [[Херцег-Босна Хорват Республикасы]] 
|каршы тарап3 = {{Желек|Югославия}} [[Югославия]] &lt;br&gt; [[File:Flag of the Republika Srpska.svg | 24px]] [[Серб Республикасы]] &lt;br&gt; [[File:State Flag of Serbian Krajina (1991).svg | 24px]] [[Серб Кыр Республикасы]] &lt;br&gt; [[File:Flag of the Republic of Western Bosnia (1995).svg | 24px]] [[Батыш Босния Республикасы]]
 |колбашчы1 = 
|колбашчы2= 
|күчтөр1 =
|күчтөр2=
|жоготуулар1= 600.000 киши
|жоготуулар2 = 100.000 киши
|жоготуулар3= 230.000 киши
|жалпы жоготуулар= 1-2 млн адам
}}
Серб Республикасынын армиясы ), автономиялык мусулмандар ( Батыш Босниянын элдик коргонуусу ), босниялык мусулмандар ( Босния жана Герцеговина Республикасынын армиясы ) жана хорваттар ( Хорватиянын Коргоо кеңеши). Согуштун алгачкы этабында Югославиянын элдик армиясы да катышкан. Андан соң кагылышууга Хорват армиясы, бардык тараптан ыктыярчылар жана жалданма аскерлер жана [[НАТО|НАТОнун]] куралдуу күчтөрү тартылган.</text>
      <sha1>adqj402gmytcpclnnib28j7o3s0jint</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орозбак уулу Сагынбай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128627</id>
    <redirect title="Сагынбай Орозбак уулу" />
    <revision>
      <id>422783</id>
      <timestamp>2022-07-28T07:35:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Абдырашит Сатылганов</username>
        <id>8269</id>
      </contributor>
      <comment>Абдырашит Сатылганов moved page [[Орозбак уулу Сагынбай]] to [[Сагынбай Орозбак уулу]] over redirect</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="54" xml:space="preserve">#REDIRECT [[Сагынбай Орозбак уулу]]</text>
      <sha1>687dv91jmh0pal69fw84hvuyaa4fr75</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>