Википедия kywiki https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Медиа Атайын Талкуу Колдонуучу Колдонуучунун баарлашуулары Википедия Википедияны талкуулоо Файл Файлды талкуулоо МедиаВики МедиаВикини талкуулоо Калып Калыпты талкуулоо Жардам Жардамды талкуулоо Категория Категорияны талкуулоо TimedText TimedText talk Модуль Модулду талкуулоо Гаджет Гаджетти талкуулоо Гаджеттин түшүндүрмөсү Гаджеттин түшүндүрмөсүн талкуулоо 14 1032 425351 425145 2022-08-24T15:41:12Z ДолбоЯщер 20270 Кайра 425145 жокко [[Special:Contributions/Kamronbek Ibragimov|Kamronbek Ibragimov]] ([[User talk:Kamronbek Ibragimov|сюзюу]]) wikitext text/x-wiki {{Багыт}} {{Main|Кыргызстан}} [[Категория:Арип боюнча өлкөлөр категориялары]] [[Категория:Азия өлкөлөрү]] [[Категория:Борбордук Азия]] [[Категория:Түрк өлкөлөрү]] [[Категория:Кыпчак мамлекеттери]] [[Категория:Унитардык республикалар]] [[Категория:Аралаш республикалар]] rk7z55w0dbshje1yjfuqdwke45teh5k 0 1568 425378 405025 2022-08-25T07:11:39Z Kmaksat 21502 /* Административдик-аймактык түзүлүшү */ Араван районунда эки Араван деген айыл бар (С.Юсупов жана Алля Анаров айыл аймактарында). Райондук мамлекеттик администрация С.Юсупов айыл аймагында жайгашкан. wikitext text/x-wiki {{Акимий бирдик |Түс1 = {{Түс|Кыргызстан}} |Кыргызча аталышы = Ош облусу |Өздүк аталышы = |Белгиси = Coat of Osh.png |Желеги = Flag of Osh.svg |Белгинин көлөмү = |Желектин көлөмү = |Белгинин аты = |Желектин аты = |Өлкө = Кыргызстан |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгээл = |CoordScale = |Гимни = |Абалы = Облус |Киргени = |Курамында = 7 район, 3 шаар |Борбору = [[Ош]] |Ири шаары = |Ири шаарлары = [[Кара-Суу]], [[Өзгөн]] |Түзүлгөн убакыты = [[21-ноябрь]] [[1939]] |Таратылган убакыты = |Башчысы = Зиядин Жамалдинов |Башчынын түрү = Ыйгарым өкүлү |Башчысы2 = |Башчынын түрү2 = |ИДӨ = |ИДӨ жылы = |ИДӨ бойунча оруну = |Жан башына алынган ИДӨ оруну = |Тили = [[Кыргыз тили]] |Тилдери = |Калкы = 1 114000 |Санак жылы = 2019 |Пайызы = |Калктын саны бойунча оруну = |Жыштыгы = 38,73 |Жыштыгы бойунча оруну = |Улуттук курамы = * [[Кыргыздар]]: 758 миң - 68,65 % * [[Өзбектер]]: 308 миң - 27,95 % * [[Орустар]]: 15 миң - 1,1 % * [[Түрктөр]]: 11 миң - 0,6 % * [[Уйгурлар]]: 10 миң - 0,6 % * Башкалар: 12 миң - 1,1 % |Диний курамы = |Жер аянты = 29 200 |Жер аянтынын пайызы = |Жер аянты боюнча оруну = |Максималдуу бийиктиги = |Орточо бийиктиги = |Минималдуу бийиктиги = |Көлөмү = |Узундугу = |Карта = Osh Province in Kyrgyzstan.svg |Картанын көлөмү = |Акимчилик бирдигинин картасы = |Акимчилик бирдигинин картасынын көлөмү = |Саат алкагы = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = KG-O |FIPS = |Телефон коду = |Почто индекстери = |Интернет-домени = |Унаа коду = O , 06 |Сайты = http://osh.e-region.kg/default.aspx |Commons түрмөгү = |Түшүндүрмөлөр = }} '''Ош облусу''' ― [[Кыргызстан|Кыргызстандагы]] ири административдик-аймактык бирдик. Кыргыз Республикасынын түштүгүндө жайгашкан. Түндүгүнөн [[Жалалабат облусу|Жалал-Абад]] [[Сузак району|Сузак р-ну]], түн.-батышынан [[Өзбекстан]], батышынан [[Баткен облусу]], түштүгүнөн [[Тажикстан]], түнд-чыгышынан жана чыгышынан [[Нарын облусу|Нарын]] облусу, [[Кытай]] менен чектешет. Ош облусу 1939-ж. 21-ноябрда уюшулган.1959-ж. 27-январда [[Жалалабат облусу|Жалал-Абад]] облусу менен биригип, 1990-ж. 14-декабрда кайра эки облуска – [[Ош]] жана [[Жалалабат облусу|Жалал-Абад]] облустарына ажыраган. 1999-ж. Ош облусунун курамынан Баткен облусу бөлүнгөн. Облус 7 районго ([[Алай району|Алай]], [[Араван району|Араван]], [[Кара-Кулжа району|Каракулжа]], [[Кара-Суу району|Карасуу]], [[Ноокат району|Ноокат]], [[Өзгөн району|Өзгөн]], [[Чоң-Алай району|Чоң Алай]]), 3 шаарга (а. и. Ош шаары облуска, [[Кара-Суу району|Карасуу]], [[Өзгөн]] районго баш ийет), 2 шаарчага (Найман, Сарыташ), 82 айыл өкмөтүнө, 469 айылга бөлүнөт. Аянты 29,2 миң км2. Калкы 1247,3 миң (2003). Борбору – [[Ош шаары]]. == Табияты == Ош облусу Памир–Алай жана Батыш [[Теңир-Тоо]] аймагында, Амударыя менен Сырдарыянын алаптарында жайгашкан. Тоолуу рельеф мүнөздүү, деңиз деңг. бийиктиги түндүгүндө 500 мден түштүгүндө 7000 м бийиктикке чейин өзгөрөт; тоо аралык өрөөндөрү жана ойдуңдары 900 мден 3000 мге чейинки бийиктиктерде жайгашкан. Түрдүү абс. бийиктиктерде жайгашкан бийик тоолор менен адырлардын, тоо аралык ойдуңдардын татаал айкалышы аймактын рельефинин өзгөчөлүгүн түзөт. Ош облусунун түш.бөлүгүн Памир-Алай тоо системасына кирген Алай, Чоң Алай кырка тоолору, түн.-чыгышын Батыш Теңир-Тоо системасындагы Фергана тоо тизмеги, түндүгүн Фергана ойдуңунун түш. чет жакасы жана аны чектеп турган кырка тоолорду этек тоолору ээлейт. Алай кырка тоосунун (бийикт. 6000 мге чейин) Фергана өрөөнүн караган түн.капталы жантайыңкы келип, узатасынан созулган бир нече тоолор менен татаалданган. Аны түштүктө Алай өрөөнү (деңиз деңг. орт. бийиктиги 3000 м) [[Чоң Алай]] кырка тоосунан бөлүп турат. Чоң Алай кырка тоосунун эң бийик чокусу – Ленин – 7134 мге чейин көтөрүлөт; түн. капталы Ош облусуна, түш. капталы Тоолуу Бадакшанга карайт. Бул кырка тоолор негизинен кумдук-чопо, акиташ тектери жана аларды жиреп чыккан магма тоо тектеринен түзүлүп, альп тибиндеги рельеф мүнөздүү; алардын капталдары дарыя өрөөндөрү менен тилмеленген, бийик кыркаларын түбөлүк кар, мөңгүлөр ээлейт. Облустун түн.-чыгыш чегин [[Фергана]] тоо тизмеги түзүп (эң бийик жери Тар суусунун алабындагы Үчсейит массивинде, 4948 м), анын структурасында кристаллдык тектер басымдуулук кылат. Анын жазы, жантайыңкы түш.-батыш капталы дарыя өрөөндөрү менен тилмеленген. Фергана тоо тизмегинен түш.-чыгышты карай [[Алайкуу]] (эң бийик жери 4733 м) жана Академик Адышев (4745 м) кырка тоолору созулуп жатат.Облустун эң түн. бөлүгүн, Фергана өрөөнүнун чет-жакасын адырлар тилкеси ээлейт; адырлардын негизин конгломерат тектери түзүп, үстү лёсс жана лёсс сымал тектер менен капталып, [[Алай]] кырка тоосунан агып түшкөн суулар менен тилмеленген; облустун аймагынан күрөң жана таш көмүр (Алмалык, Өзгөн ж. б.), ысык жана минералдуу суулар(Өзгөн, Карашоро ж. б.), курулуш материалдары ж. б. кендер чыгат. Облустун [[Климат|климаты]] негизинен мелүүн жана тропик кеңдиктеринин аба массаларынын таасиринен түзүлгөн; мелүүн алкактын аба массалары негизинен кыш, тропиктик аба массалары жай мезгилдеринде үстөмдүк кылат. Аймактын климатына батыштан соккон аба агымынын мааниси зор, ал 3000 м жана андан жогорку бийиктиктерде үстөмдүк кылып, тоолордун шамал агымын караган батыш жана түш.-батыш капталдарына жаан-чачынды мол алып келет (мис., Фергана тоо тизмегине ж. б.). Климатынын негизги өзгөчөлүгүн анын бийиктик алкактуулук боюнча өзгөрүүсү түзөт. Деңиз деңг. 600–1000 м бийиктикте жайгашкан жерлердин климаты жылуу, жарым чөлдүү; кышы мелүүн, жылуу (январдын орт. темп-расы –3... –4°С), кыска. Жайы ысык (июлдуку 24–25°С),кургакчыл. Аптап ысыкта 40°Сге чейин көтөрүлөт. Жылдык жаан-чачындын өлчөмү 200 ммдей; көбүнчө кышында жаайт. Вегетация мезгили 210–215 күн. 1100–2000 м бийиктикте мелүүн, жылуу климат өкүм сүрөт. Кышы мелүүн суук ( январдын орт.темп-расы –3... –7°С), жайы жылуу (июлдуку 20°С). Жылдык жаан-чачыны 400–600 мм,басымдуу бөлүгү жазында жаайт. Вегетация мезгили 142–195 күн. 2000 м бийиктиктен жогору жана 3000 мге чейин климаты мелүүн. Кышы салыштырмаалуу суук келип, узакка созулат. Жайы салкын (июлдун орт. темп-расы 18–11°С). Жаан-чачындын жылдык өлчөмү 600 ммден ашат. Вегетация мезгили 95–110 күн. Тоолордун кыр бөлүктөрүндө (3000 мден жогору) климаты катаал, суук (июлдун орт. температурасы 10°Сден төмөн). Облустун эң ири дарыясы – Карадарыя; ал Фергана тоо тизмегинен башталган Кара-Кулжа жана Тар сууларынын кошулушунан пайда болуп, Өзбекстандын аймагында Нарынга куюп, Сырдарыяны түзөт. Анын ири куймалары: Жазы, Куршаб, Карадарыя ж. б. Фергана тоо тизмегинен башталган дарыялар негизинен кардын эриген сууларынан куралат. Ал эми Сырдарыянын алабына кирген Алай, Кичи Алай кырка тоолорунан башталган башкы суулары (Акбуура, Аравансай ж. б.) негизинен мөңгү сууларынан куралып, суусу июнь-июль айларында кирет. Алар Сырдарыяга жетпей Фергана өрөөнүнө чыга бериште Өзбекстан, Тажикстандын жерлерин сугаруу үчүн сугат тармактарына бөлүнүп кетет. Алай өрөөнү аркылуу батышты (Батыш Кызылсуу) жана чыгышты (Чыгыш Кызылсуу) карай аккан ири суулар Амударыянын жана Таримдин алабына кирет. Облустун аймагында жайгашкан тоолордо жалпы аянты 1546,3 км2 болгон 1,5 миңден ашык мөңгү бар. Алардын көбү Алай кырка тоосунун түн. (жалпы аянты 538,1 км2)жана түш. (138,3 км2) капталдарында жайгашкан. Ири мөңгүлөрү Чоң Алай кырка тоосунун түн. капталынан орун алган; мында жалпы аянты 693,3 км2 жеткен 215 мөңгү бар; ирилери: Корженевский, Ленин, Корумду ж. б. Облустун оёң бөлүктөрүндөгү лёсс сымал кумай топурактарда деңиз деңг. 1500 м бийиктикке чейин боз (ачык боз, күңүрт, боз) жана кадимки боз топурактары тараган. 1500–3000 м бийиктиктерде күрөң топурактардын түрдүү (кадимки, карбонаттуу) типтери, нымдуурак жерлеринде, арчалуу токойлордун астында жегичтүү күңүрт күрөң топурактары өөрчүгөн. Субальп алкагында шалбаалуу талаа жана тоонун шалбаа топурактары мүнөздүү. Алай өрөөнүндө тоо шалбаа топурактарынан сырткары коңур(каштан) топурактары да кездешет.Өсүмдүктөрү да бийиктик алкактуулук боюнча өзгөрөт. Түндүгүндөгү адырларда 1500 м бийиктикке чейин шыбак-эфемер-баялыш өсүмдүктүү жарым чөл үстөмдүк кылат. Тоо этектеринде, адырларда жана жапыз тоолордо 2000 м бийиктикке чейин бетеге-аккылкандуу талаа (батышында түктүү буудайык, пияз түптүү арпа, чыгышында сарындыз) өсүмдүктөрү таралган. 3000 м бийиктиктен жогору субальп жана шалбаалуу талаа өсүмдүктөрү ээлейт; айрым жерлеринде аскалар чыгып жатат. Жаан-чачын мол жааган чыгыш бөлүгүндө бетеге-аккылкандуу талаадан жогору бийик тоолуу шалбаа (анда аксокто, таран ж. б.), шалбаалуу талаа (пияз түптүү арпа, бадалдар – итмурун, шилби, ыргай, чычырканак) зоналары жатат. Андан жогору токой тилкеси, жаңгак-мөмө жемиш токою (негизинен Фергана кырка тоосунун капталында), акчечек, арча жана карагай токойлору ээлейт. 3000 мден жогору субальп шалбаасы жана шалбаалу талаа таралып, анда аскалуу кырлар көтөрүлүп жатат, капталдары корум-таштуу. Облустун түштүгүндө , Алай өрөөнүндө, 3000 м бийиктикке чейин субальп, альп шалбаалары,талаа өсүмдүктөрү, шалбаалуу талаа жана бийик тоо чөлдөрү кездешет. == Калкы == Облустун калкы (1247,3 миң) респ-нын калкынын 25,0%ин түзөт, а. и. 288,5 миңи (облустун калкынын 23,1%и) шаар калкы, 958,8 миңи (76,9%и) айыл калкы. Төрөлүүнүн жалпы коэффициенти 21,7‰, өлүм-житими – 5,0‰, табигый өсүшү – 16,7‰ (2001). Калкынын 40,7%и эмгек жашына чейинкилер, 52,5%и – эмгек жашындагылар, 6,8% – эмгек жашынан өткөндөр (2002). 1000 аялга 988 эркек (шаарларда – 931, айылдарда – 1006) туура келет. Калктын орточо жашы 24,0 (эркектердики – 23,5, аялдардыкы – 24,6). Калкы көп улуттуу: кыргыздар 64,2%, өзбектер 31,1%, орустар 1,1%, түрктөр 0,9%, уйгурлар 0,9%, башка улуттар – 2,9%ти түзөт (2002). 1990–2001-ж. облустан 98,2 миң киши көчүп кеткен (миграциялык сальдо – 64,8 миң киши), алардын 98,8%ти КМШ өлкөлөрүнө (алардын 54,5% Орусияга, 32,7% Өзбекстанга), 1,2%и алыскы чет өлкөлөргө кетишкен. Ошол эле мезгилде ички миграция да күчөп Кыргызстандын башка облустарына (айрыкча Чүй облусу менен Бишкекке) 32,2 миң киши кеткен (миграциялык сальдо – 24,5 миң киши). Облустун эмгек ресурстары 624,4 миң киши (облустун калкынын 51,5%ин, респ-нын – 23,2%ин түзөт). 479,3 миң экономикалык активдүү калктын 456,6 миңи облустун чарбасынын ар түрдүү тармактарында иштейт. Иштегендердин 17,0%и мамл., 83,0%и мамл. эмес мекемелерде эмгектенет. Алардын 84,5% – материалдык өндүрүштө (а. и. 5,0% – ө. ж-да, 66,8% – а. ч-да, 2,5% – транспорт менен байланышта, 7,3% – соода, коомдук тамактануу, материалдык-тех. жабдуу, товар өткөрүү жана даярдоо, 1,7% – материалдык өндүрүштүн башка тармактарында), 15,5% – тейлөө чөйрөсүндө (а. и. 7,8% – билим, маданият жана илимде, 3,8% – ден соолукту чыңдоо тармагында, 2,4% – башкаруу органдарында, 0,7% – турак-жай, коммуналык чарбасында, 0,8% – тейлөө чөйрөсүнүн башка тармактарында) иштейт (2000). Облустун калкынын 25,0% – Кара-суу, 16,8% – Ноокат, 16,5% – Өзгөн, 7,8% – Араван, 6,8% – Каракулжа, 5,6% – Алай, 1,9%и – Чоң Алай р-нда, 19,6% – Ош ш-нда (шаардык кеңешинде) (2002). Калктын 51,7% – деңиз деңг. 1000 мге чейинки бийиктикте, 33,7% – 1001–1500 мде, 9,3% – 1501–2000 мде, 4,1% – 2001–2500 мде, 1,2% – 2501–3000 м бийиктикте отурукташкан (1999). Калктын орт. жыштыгы: 1 км2ге 42,7 киши. Шаарлары: Ош (калкынын саны 216,8 миң), Өзгөн (43,5 миң), Ноокат (13,3 миң), Карасуу (20,8 миң); шаарчалары: Найман (1,9 миң), Сарыташ (1,6 миң); ири кыштактары: Араван ( 23,2 миң), Жаңы Ноокат (19,4 миң), Куршаб (15,3 миң), Гүлчө (13,0 миң), Мырзаке (14,5 миң), Таштак (10,8 миң), Кашкаркыштак (15,0 миң), Кызылкыштак (8,4 миң), Дыйканкыштак (8,0 миң), Ылай- талаа (7,2 миң), Эски Ноокат ( 5,9 миң), Отузадыр (5,5 миң), Жаңарык (5,8 миң), Дарооткоргон (4,4 миң) ж. б. (2002). Айыл чарбасы облустун экон-нын негизги тармагы. 2001-ж. а. ч-нын дүң продукциясы 8591,6 млн сомду (респ-нын 18,0%ин), а. и. дыйканчылык – 4551,7 млн сомду (17%), мал чарбасы – 3959,5 млн сомду (19,1%) түзгөн. Облус а. ч. продукциясын өндүрүү боюнча республикада экинчи (Чүй облусунан кийин) орунда турат. 2001-ж. айыл чарбасында катталган 20578 субъектинин 13 мамл., 1 агрофирма, 2 акционердин коом, 10 коллективдик дыйкан чарбасы, 165 а. ч. кооперативи, 20387 дыйкан (фермер) чарбасы. Калктын жеке менчик чарбаларынын саны 39,0 миң. Облустун а. ч-га жарактуу жери 1635,6 миң ганы (жалпы аянтынын 56,0%) түзөт. Анын 182,7 миң гасы айдоо, 73,4 миң гасы чабынды, 7,8 миң гасы көп жылдык өсүмдүк, 2,8 миң гасы айдалбаган жер, 1368,9 миң гасы жайыт. Тармактын структурасында дыйканчылык басымдуу орунду ээлейт (53,0%). Айдоо аянты 174,4 миң га, а. и. дан эгиндери 104,6 миң га (буудай 84,3 миң га, жүгөрү – 13,7 миң га), тех. өсүмдүктөр 17,9 миң га (пахта – 11,7 миң га, тамеки – 6,2 миң га), картошка жана жашылча 15,5 миң га, тоют өсүмдүктөрү 17,9 миң ганы түзөт (2001). Мындан сырткары мөмө-жемиш бактары 7,6 миң га, жүзүм 0,7 миң гага эгилген. 2001-ж. облуста 32,6 миң т пахта (Карасуу р-ну 66,0%ин, Араван – 34,0%; респ-дагы үлүшү 33,0%), 7,5 миң т тамеки (57,0%), 294 миң т дан (16,1%), 100,2 миң т картошка (8,6%), 136,0 миң т жашылча (16,7%) өндүрүлгөн. Мал чарбасында айыл чарбанын дүң продукциясынын 46,0%и өндүрүлөт. 2002-ж. облустун бардык чарба субъектилеринде 234,1 миң бодо мал (а. и. саан уй – 125,1 миң), 847,2 миң кой, эчки, 73,5 миң жылкы, 440,1 миң үй канаттуулары болгон. Бодо малдын жалпы санынын 55,1%и, кой-эчкинин 62,4%и калктын жеке чарбаларына тиешелүү. 2001-ж. облуста 75,3 миң т эт (тирүүлөй салмакта; респ-дагы үлүшү 37,7%), 228,6 миң т сүт (20,0%), 33,3 миң даана жумуртка (14,6%), 2,6 миң т жүн (22,2%) өндүрүлгөн. Облуста автомобиль, темир жол, аба жана куур транспорттору өнүккөн. Эң маанилүүсү автомобиль транспорту. Автомобиль жолдорунун жалпы уз. 2345 км, анын 781 кми эл аралык, 402 кми мамл., 1162 кми жергиликтүү маанидеги жолдор. Эл аралык маанидеги жолдору: Ош–Сарыташ–Эркечтам–Кашкар (Кытай), Ош–Сарыташ–Хорог (Тажикстан); мамлекеттик маанидегилери: Бишкек-Ош (анын 100 км облустун аймагында), Жалалабат–Өзгөн–Ош; жергиликтүү маанидегилери: Ош–Өзгөн–Каракулжа–Алайкуу, Ош–Сарыташ–Дарооткоргон–Карамык, Ош–Карасуу–Жалалабат, Ош–Ноокат–Кызылкыя ж. б. Автомобиль жолдорунун 31,5% – асфальт-бетондолгон, 61,0% – таш төшөлгөн, 7,5% – таш төшөлбөгөн. Автомобиль транспортунда 200 чарбалык субъект иштейт. 2001-ж автомобиль транспорту менен 5522,5 миң т жүк, 31768,4 миң жүргүнчү ташылган (2001). Ош-Карасуу темир жолу (уз. 30 км) Өзбекстандын темир жолу менен жалгашкан. Темир жол менен чоң габариттүү жүк (айрыкча Ош ЖЭБна) жана Бишкек, Жалалабат, Хожент (Тажикстан), Ташкен (Өзбекстан), Арыс (Казакстан) бекеттерине жүргүнчү ташылат. Аба трансп. «Кыргызстан Аба жолдору» улуттук авиакомпаниясына кирген Ош авиаишканасы жана аэропорттон турат. Ош аэропорту аркылуу Бишкек, Чолпоната, Каракол шаарларына жана Алматы (Казакстан), Омск, Москва, Новосибирск (Орусия), Пекин (Кытай), Дели (Индия), Пакистан, Сауд Арабстаны, Бириккен Араб Эмирликтерине жүргүнчүлөр ташылат. 2001-ж. аба транспорту менен 62,2 миң жүргүнчү ташылган. Куур транспорту аркылуу облустун калкы газ менен камсыз кылынат (Өзбекстандын Анжиян облусунан алып келинет). Электр трансп. (троллейбус) менен 3207,0 миң жүргүнчү ташылган (2001). == Административдик-аймактык түзүлүшү == {{Кошумча караңыз|Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшү}} {| class="wikitable" !Карта !Аталыш !Туу, герб !Туруктуу калк 2021, адам<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/|title=Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref> !Баш ийген айыл аймактар (а. а.) жана шаарлар{{sfn|Мамлекеттик классификатор|11.05.2021|барактар=45—60}} !Айыл аймактарга жана шаарларга кирген айылдар |- | rowspan="14" |[[Файл:Kyrgyzstan_Alay_Raion.png|center|100x100px]] | rowspan="14" align="center" |[[Алай району]] | rowspan="14" align="center" |жок | rowspan="14" align="center" |87 398 |К. Белебаев атындагы Алай айыл аймагы |[[Аскалы, Алай району|Аскалы а.]], [[Жергетал, Алай району|Жергетал а.]], [[Көлдүк, Алай району|Көлдүк а.]],[[Сопу-Коргон, Алай району|Сопу-Коргон а.]], [[Таргалак, Алай району|Таргалак а.]], [[Терек, Алай району|Терек а.]], [[Чий-Талаа, Алай району|Чий-Талаа а.]] |- |Будалы айыл аймагы |[[Кара-Суу, Алай району|Кара-Суу а.]], [[Кайнама, Алай району|Кайнама а.]], [[Тамга-Терек, Алай району|Тамга-Терек а.]], [[Кум-Шоро, Алай району|Кум-Шоро а.]], [[Октябрь, Алай району|Октябрь а.]], [[Оро-Дөбө, Алай району|Оро-Дөбө а.]] |- |Бүлөлү айыл аймагы |[[Кошулуш, Алай району|Кошулуш а.]], [[Кичи-Бүлөлү, Алай району|Кичи-Бүлөлү а.]], [[Көл-Чаты, Алай району|Көл-Чаты а.]], [[Чоң-Бүлөлү, Алай району|Чоң-Бүлөлү а.]] |- |Гүлча айыл аймагы |Гүлча а., [[Жылы-Суу, Алай району|Жылы-Суу а.]], [[Кара-Булак, Алай району|Кара-Булак а.]], [[Курманжан Датка, Алай району|Курманжан Датка а.]], [[Таш-Короо, Алай району|Таш-Короо а.]], [[Чакмак, Алай району|Чакмак а.]] |- |Жаңы-Алай айыл аймагы |[[Жаңы-Алай, Алай району|Жаңы-Алай а.]], [[Жаңы-Арык, Алай району|Жаңы-Арык а.]] |- |Жошолу айыл аймагы |[[Аюу-Тапан, Алай району|Аюу-Тапан а.]], [[Жаңы-Турмуш, Алай району|Жаңы-Турмуш а.]], [[Коммунизм, Алай району|Коммунизм а.]], [[Ленин-Жол, Алай району|Ленин-Жол а.]], [[Мыязды, Алай району|Миязды а.]], [[Орто-Суу, Алай району|Орто-Суу а.]], [[Осоавиахим, Алай району|Осоавиахим а.]] |- |Коңур-Дөбө айыл аймагы |[[Арпа-Тектир, Алай району|Арпа-Тектир а.]], [[Боз-Караган, Алай району|Боз-Караган а.]], [[Жар-Кыштак, Алай району|Жар-Кыштак а.]], [[Кара-Шоро, Алай району|Кара-Шоро а.]], [[Кызыл-Ой, Алай району|Кызыл-Ой а.]] |- |Кабылан-Көл айыл аймагы |[[Кабылан-Көл, Алай району|Кабылан-Көл а.]], [[Күнгөй, Алай району|Күнгөй а.]], [[Кара-Жыгач, Алай району|Кара-Жыгач а.]], [[Курулуш, Алай району|Курулуш а.]] |- |Корул айыл аймагы |Арал а., [[Биринчи Май, Алай району|Биринчи Май а.]], [[Кең-Жылга, Алай району|Кең-Жылга а.]], [[Тогуз-Булак, Алай району|Тогуз-Булак а.]] |- |Ленин айыл аймагы |[[Гагрина, Алай району|Гагарин а.]], [[Күң-Элек, Алай району|Күң-Элек а.]], [[Мурдаш, Алай району|Мурдаш а.]], [[Согонду, Алай району|Согонду а.]] |- |Сары-Могол айыл аймагы |[[Сары-Могол, Алай району|Сары-Могол а.]] |- |Сары-Таш айыл аймагы |Сары-Таш а., [[Көк-Суу, Алай району|Көк-Суу а.]], [[Нура, Алай району|Нура а.]] |- |Талды-Суу айыл аймагы |[[Талды-Суу, Алай району|Талды-Суу а.]], [[Арча-Булак, Алай району|Арча-Булак а.]], [[Көк-Булак, Алай району|Көк-Булак а.]], [[Кургак, Алай району|Кургак а.]], [[Сары-Могол, Алай району|Сары-Могол а.]] |- |Үч-Дөбө айыл аймагы |[[Ак-Босого, Алай району|Ак-Босого а.]], [[Ак-Жай, Алай району|Ак-Жай а.]], [[Гежиге, Алай району|Гежиге а.]], [[Кызыл-Алай, Алай району|Кызыл-Алай а.]], [[Кичи-Каракол, Алай району|Кичи-Каракол а.]], [[Чоң-Каракол, Алай району|Чоң-Каракол а.]] |- | rowspan="8" |[[Файл:Kyrgyzstan_Aravan_Raion.png|center|100x100px]] | rowspan="8" align="center" |[[Араван району]] | rowspan="8" |[[Файл:Coat_of_arms_of_Aravan_district.png|center|68x68px]] | rowspan="8" align="center" |137 721 |Алля-Анаров айыл аймагы |[[Араван (Алля Анаров айыл аймагы)|Араван а.]], [[Аччи, Араван району|Аччи а.]], [[Жаңы-Араван, Араван району|Жаңы-Араван а.]], [[Кара-Булак, Араван району|Кара-Булак а.]], Маданият а., [[Сасык-Үңкүр, Араван району|Сасык-Үнкүр а.]], Пахта-Абад а. |- |Керме-Тоо айыл аймагы |[[Гулбахор, Араван району|Гүлбахор а.]], [[Кичик-Алай, Араван району|Кичик-Алай а.]], [[Күндөлүк, Араван району|Күндөлүк а.]], [[Майдан-Тал, Араван району|Майдан-Тал а.]], [[Миң-Теке, Араван району|Миң-Теке а.]], [[Сары-Булак, Араван району|Сары-Булак а.]], [[Чогом, Араван району|Чогом а.]] |- |Мангыт айыл аймагы |[[Мангыт, Араван району|Мангыт а.]], [[Жаңы-Арык, Араван району|Жаңы-Арык а.]], [[Кесек, Араван району|Кесек а.]], [[Кызыл-Коргон, Араван району|Кызыл-Коргон а.]], [[Төлөйкөн, Мангыт айыл аймагы, Араван району|Төлөйкөн а.]] |- |Нурабад айыл аймагы |Кайгарач-Ачык а., [[Какыр-Пилтан, Араван району|Какыр-Пилтан а.]], [[Лангар, Араван району|Лангар а.]] |- |С. Юсупов айыл аймагы |[[Араван (С.Юсупов айыл аймагы)|Араван а.]], [[Каррак, Араван району|Каррак а.]], [[Октябрь, Араван району|Октябрь а.]], [[Суткор, Араван району|Суткор а.]], [[Эрке-Кашка, Араван району|Эрке-Кашка а.]] |- |Төө-Моюн айыл аймагы |[[Ак-Шор, Араван району|Ак-Шор а.]], [[Жеке-Мисте, Араван району|Жеке-Мисте а.]], [[Керкидан, Араван району|Керкидан а.]], [[Найман, Араван району|Найман а.]], [[Сары-Таш, Араван району|Сары-Таш а.]], [[Сырт, Араван району|Сырт а.]], [[Хауз, Араван району|Хауз а.]] |- |Тепе-Коргон айыл аймагы |[[Тепе-Коргон, Араван району|Тепе-Коргон а.]], [[Арап, Араван району|Арап а.]], [[Интернационал, Араван району|Интернационал а.]], [[Кесов, Араван району|Кесов а.]], [[Уйгур-Абад, Араван району|Уйгур-Абад а.]], [[Чертик, Араван району|Чертик а.]], [[Янги-Абад, Араван району|Янги-Абад а.]], Янги-Юл а. |- |Чек-Абад айыл аймагы |[[Агроном, Араван району|Агроном а.]], [[Жакшылык, Араван району|Жакшылык а.]], [[Жар-Кышлак, Араван району|Жар-Кышлак а.]], [[Кочубаев, Араван району|Кочубаев а.]], [[Кукалапаш, Араван району|Кукалапаш а.]], [[Максим-Тобу, Араван району|Максим-Тобу а.]], [[Пахтачи, Араван району|Пахтачи а.]], [[Төлөйкөн, Чек-Абад айыл аймагы, Араван району|Төлөйкөн а.]] |- | rowspan="12" |[[Файл:Kyrgyzstan_Kara-Kulja_Raion.png|center|100x100px]] | rowspan="12" align="center" |[[Кара-Кулжа району]] | rowspan="12" |[[Файл:Flag of Kara-Kulja rayon.png|center|50x50px]][[Файл:Coat_of_arms_of_Kara-Kulja_district.png|center|50x50px]] | rowspan="12" align="center" |100 320 |Алайкуу айыл аймагы |Ара-Булак а., Бөрү-Токой а., Желе-Төбө а., [[Кан-Коргон, Кара-Кулжа району|Кан-Коргон а.]], [[Көк-Арт, Кара-Кулжа району|Көк-Арт а.]], [[Сайталаа, Кара-Кулжа району|Сайталаа а.]] |- |Капчыгай айыл аймагы |[[Кара-Таш, Кара-Кулжа району|Кара-Таш а.]], [[Ничке-Суу, Кара-Кулжа району|Ничке-Суу а.]], [[Сары-Бээ, Кара-Кулжа району|Сары-Бээ а.]], [[Терек-Суу, Кара-Кулжа району|Терек-Суу а.]] |- |Карагуз айыл аймагы |[[Алтын-Күрөк, Кара-Кулжа району|Алтын-Күрөк а.]], [[Жаңы-Талаа, Кара-Кулжа району|Жаңы-Талаа а.]], [[Жетим-Дөбө, Кара-Кулжа району|Жетим-Дөбө а.]], [[Калматай, Кара-Кулжа району|Калматай а.]], [[Кара-Жыгач, Кара-Кулжа району|Кара-Жыгач а.]], [[Насирдин, Кара-Кулжа району|Насирдин а.]] |- |Кара-Кочкор айыл аймагы |[[Кара-Кочкор, Кара-Кулжа району|Кара-Кочкор а.]], [[Ак-Кыя, Кара-Кулжа району|Ак-Кыя а.]], Кашка-Жол а., [[Сары-Булак, Кара-Кулжа району|Сары-Булак а.]] |- |Кара-Кулжа айыл аймагы |[[Кара-Кулжа, Кара-Кулжа району|Кара-Кулжа а.]], [[Бий-Мырза, Кара-Кулжа району|Бий-Мырза а.]], [[Биринчи Май, Кара-Кулжа району|Биринчи Май а.]], [[Сары-Камыш, Кара-Кулжа району|Сары-Камыш а.]] |- |Кашка-Жол айыл аймагы |[[Жаңы-Талап, Кара-Кулжа району|Жаңы-Талап а.]], [[Жийде, Кара-Кулжа району|Жийде а.]], [[Октябрь, Кара-Кулжа району|Октябрь а.]], [[Тоготой, Кара-Кулжа району|Тоготой а.]], [[Ынтымак, Кара-Кулжа району|Ынтымак а.]] |- |Кеңеш айыл аймагы |[[Кеңеш, Кара-Кулжа району|Кеңеш а.]], [[Пор, Кара-Кулжа району|Пор а.]] |- |Кызыл-Жар айыл аймагы |[[Кызыл-Жар, Кара-Кулжа району|Кызыл-Жар а.]], [[Кайың-Талаа, Кара-Кулжа району|Кайың-Талаа а.]], [[Коо-Чаты, Кара-Кулжа району|Коо-Чаты а.]], Күйөташ а., [[Терек, Кара-Кулжа району|Терек а.]], [[Чачырканак, Кара-Кулжа району|Чычырканак а.]] |- |Ой-Тал айыл аймагы |[[Ой-Тал, Кара-Кулжа району|Ой-Тал а.]], [[Көндүк, Кара-Кулжа району|Көндүк а.]] |- |Сары-Булак айыл аймагы |[[Сары-Булак, Кара-Кулжа району|Сары-Булак а.]], [[Кара-Булак, Кара-Кулжа району|Кара-Булак а.]], [[Конокбай-Талаа, Кара-Кулжа району|Конокбай-Талаа а.]], [[Кызыл-Булак, Кара-Кулжа району|Кызыл-Булак а.]], [[Сары-Күнгөй, Кара-Кулжа району|Сары-Күнгөй а.]], [[Тегерек-Саз, Кара-Кулжа району|Тегерек-Саз а.]], [[Тогуз-Булак, Кара-Кулжа району|Тогуз-Булак а.]] |- |Чалмин айыл аймагы |Беш-Кемпир а., [[Буйга, Кара-Кулжа району|Буйга а.]], Орто-Талаа а., [[Токбай-Талаа, Кара-Кулжа району|Токбай-Талаа а.]] |- |Ылай-Тал айыл аймагы |[[Ылай-Талаа|Ылай-Талаа а.]], [[Жылкол, Кара-Кулжа району|Жылкол а.]], [[Шаркыратма, Кара-Кулжа району|Шаркыратма а.]], [[Сай, Кара-Кулжа району|Сай а.]], [[Сары-Таш, Кара-Кулжа району|Сарыташ а.]] |- | rowspan="17" |[[Файл:Kyrgyzstan_Kara-Suu_Raion.png|center|100x100px]] | rowspan="17" align="center" |[[Кара-Суу району]] | rowspan="17" align="center" |жок | rowspan="17" align="center" |448 608 |'''[[Кара-Суу|Кара-Суу шаары]]''' | align="center" |жок |- |Ак-Таш айыл аймагы |[[Ак-Таш, Кара-Суу району|Ак-Таш а.]], [[Барак, Кара-Суу району|Барак а.]], [[Жылкелди, Кара-Суу району|Жылкелди а.]] |- |Жаңы-Арык айыл аймагы |[[Жаңы-Арык, Кара-Суу району|Жаңы-Арык а.]], [[Ак-Терек, Кара-Суу району|Ак-Терек а.]], [[Правда, Кара-Суу району|Правда а.]], [[Таш-Арык, Кара-Суу району|Таш-Арык а.]] |- |Жоош айыл аймагы |[[Агартуу айылы|Агартуу а.]], [[Большевик, Кара-Суу району|Большевик а.]], [[Гайрат, Кара-Суу району|Гайрат а.]], [[Зарбалык, Кара-Суу району|Зарбалик а.]], [[Калинин, Кара-Суу району|Калинин а.]], [[Коммунизм, Кара-Суу району|Коммунизм а.]], [[Кызыл-Кошчу, Кара-Суу району|Кызыл-Кошчу а.]], [[Кызыл-Сарай, Кара-Суу району|Кызыл-Сарай а.]], [[Маданият, Жоош айыл аймагы, Кара-Суу району|Маданият а.]], [[Мамажан, Кара-Суу району|Мамажан а.]], [[Питомник, Кара-Суу району|Питомник а.]] |- |Катта-Талдык айыл аймагы |[[Ачы, Кара-Суу району|Ачы а.]], [[Баш-Булак, Кара-Суу району|Баш-Булак а.]], [[Жаңы-Турмуш, Катта-Талдык айыл аймагы, Кара-Суу району|Жаңы-Турмуш а.]], [[Кара-Сөгөт, Кара-Суу району|Кара-Сөгөт а.]], [[Кичик, Кара-Суу району|Кичик а.]], [[Кызыл-Ордо, Кара-Суу району|Кызыл-Ордо а.]], [[Садырбай, Кара-Суу району|Садырбай а.]], [[Талдык, Кара-Суу району|Талдык а.]], [[Торгой-Булак, Кара-Суу району|Торгой-Булак а.]], [[Эшме, Кара-Суу району|Эшме а.]] |- |Кашкар-Кыштак айыл аймагы |[[Кашгар-Кыштак, Кара-Суу району|Кашгар-Кыштак а.]], [[Алга-Бас, Кара-Суу району|Алга-Бас а.]], [[Анжиян-Махалла, Кара-Суу району|Анжиян-Махалла а.]], [[Бек-Жар, Кара-Суу району|Бек-Жар а.]], [[Кенжекул, Кара-Суу району|Кенжекул а.]], [[Монок, Кара-Суу району|Монок а.]], [[Тажик-Махалла, Кара-Суу району|Тажик-Махалла а.]] |- |Кызыл-Кыштак айыл аймагы |[[Кызыл-Кыштак, Кара-Суу району|Кызыл-Кыштак а.]], [[Анжиян (кыштак)|Анжиян а.]], [[Бел-Кыштак, Кара-Суу району|Бел-Кыштак а.]], [[Жаңы-Кыштак, Кара-Суу району|Жаңы-Кыштак а.]], [[Карл Маркс, Кара-Суу району|Карл Маркс а.]], [[Коммунист, Кара-Суу району|Коммунист а.]], [[Кызыл-Байрак, Кара-Суу району|Кызыл-Байрак а.]] |- |Кызыл-Суу айыл аймагы |[[Ак-Жар, Кара-Суу району|Ак-Жар а.]], [[Алпордо, Кара-Суу району|Алпордо а.]], [[Коргон, Кара-Суу району|Коргон а.]], [[Миялы, Кара-Суу району|Миялы а.]], [[Талаа, Кара-Суу району|Талаа а.]], [[Учкун, Кызыл-Суу айыл аймагы, Кара-Суу району|Учкун а.]], [[Чайчи, Кара-Суу району|Чайчи а.]] |- |Мады айыл аймагы |[[Мады, Кара-Суу району|Мады а.]], [[Асанчек, Кара-Суу району|Асанчек а.]], [[Жоош, Кара-Суу району|Жоош а.]], [[Кыргыз-Чек, Кара-Суу району|Кыргыз-Чек а.]], [[Каарман, Кара-Суу району|Каарман а.]], [[Лаглан, Кара-Суу району|Лаглан а.]], [[Октябрь, Мады айыл аймагы, Кара-Суу району|Октябрь а.]], [[Социализм, Кара-Суу району|Социализм а.]], [[Тээке, Кара-Суу району|Тээке а.]], [[Учкун, Мады айыл аймагы, Кара-Суу району|Учкун а.]], [[Чагыр, Кара-Суу району|Чагыр а.]] |- |Нариманов айыл аймагы |[[Нариман, Кара-Суу району|Нариман а.]], [[Алим-Төбө, Кара-Суу району|Алим-Тепе а.]], [[Бешмойнок, Кара-Суу району|Бешмойнок а.]], [[ВЛКСМ, Кара-Суу району|ВЛКСМ а.]], [[Жаңы-Махалла, Кара-Суу району|Жаңы-Махалла а.]], [[Жийдалик, Кара-Суу району|Жийдалик а.]], [[Жим, Кара-Суу району|Жим а.]], [[Каратай, Кара-Суу району|Каратай а.]], [[Куранкол, Кара-Суу району|Куранкол а.]], [[Кызыл-Мехнат, Кара-Суу району|Кызыл-Мехнат а.]], [[Лангар, Кара-Суу району|Лангар а.]], [[Нурдар, Кара-Суу району|Нурдар а.]], [[Осмон, Кара-Суу району|Осмон а.]], [[Тажикабад, Кара-Суу району|Тажикабад а.]] |- |Отуз-Адыр айыл аймагы |[[Отуз-Адыр, Кара-Суу району|Отуз-Адыр а.]], [[Жаңы-Кызыл-Суу, Кара-Суу району|Жаңы-Кызыл-Суу а.]], [[Кара-Дөбө, Кара-Суу району|Кара-Дөбө а.]], [[Кызыл-Абад, Кара-Суу району|Кызыл-Абад а.]], [[Кыш-Абад, Кара-Суу району|Кыш-Абад а.]], [[Савай-Арык, Кара-Суу району|Савай-Арык а.]], [[Тынчтык, Кара-Суу району|Тынчтык а.]], [[Фуркат, Кара-Суу району|Фуркат а.]], [[Ынтымак (Кара-Суу району, Отуз-Адыр айыл аймагы)|Ынтымак а.]], |- |Папан айыл аймагы |[[Папан, Кара-Суу району|Папан а.]], [[Ак-Буура-1, Кара-Суу району|Ак-Буура-1 а.]], [[Ак-Буура-2, Кара-Суу району|Ак-Буура-2 а.]], [[Ак-Буура-3, Кара-Суу району|Ак-Буура-3 а.]], [[Ак-Буура-4, Кара-Суу району|Ак-Буура-4 а.]], [[Ак-Терек, Кара-Суу району|Ак-Терек а.]], [[Алчалы, Кара-Суу району|Алчалы а.]], [[Ата-Мерек, Кара-Суу району|Ата-Мерек а.]], [[Андагул, Кара-Суу району|Андагул а.]], [[Бөрү, Кара-Суу району|Бөрү а.]], [[Жаны-Турмуш, Папан айыл аймагы, Кара-Суу району|Жаңы-Турмуш а.]], [[Жар-Башы, Кара-Суу району|Жар-Башы а.]], [[Камыр-Суу, Кара-Суу району|Камыр-Суу а.]], [[Карагур, Кара-Суу району|Карагур а.]], [[Кожо-Келең, Кара-Суу району|Кожо-Келең а.]], [[Кызыл-Туу, Кара-Суу району|Кызыл-Туу а.]], [[Тогуз-Булак, Кара-Суу району|Тогуз-Булак а.]], [[Чычкан-Кол, Кара-Суу району|Чычкан-Көл а.]] |- |Савай айыл аймагы |[[Савай, Кара-Суу району|Савай а.]], [[Кызыл-Шарк, Кара-Суу району|Кызыл-Шарк а.]], [[Кең-Сай, Кара-Суу району|Кең-Сай а.]], [[Кечкен-Жар, Кара-Суу району|Кечкен-Жар а.]], [[Курбан-Кара, Савай айыл аймагы, Кара-Суу району|Курбан-Кара а.]], [[Кыдырша, Кара-Суу району|Кыдырша а.]], [[Октябрь, Савай айыл аймагы, Кара-Суу району|Октябрь а.]], [[Султан-Абад, Кара-Суу району|Султан- Абад а.]], [[Ынтымак (Кара-Суу району, Савай айыл аймагы)|Ынтымак а.]] |- |Сарай айыл аймагы |[[Ак-Оргоо, Кара-Суу району|Ак-Өргөө а.]], [[Киров, Кара-Суу району|Киров а.]], [[Коңурат, Кара-Суу району|Коңурат а.]], [[Присавай, Сарай айыл аймагы, Кара-Суу району|Присавай а.]], [[Тельман, Кара-Суу району|Тельман а.]], [[Эркин, Кара-Суу району|Эркин а.]] |- |Сары-Колот айыл аймагы |[[Сары-Колот, Кара-Суу району|Сары-Колот а.]], [[Ак-Колот, Кара-Суу району|Ак-Колот а.]], [[Шерали, Кара-Суу району|Шерали а.]], [[Курбан-Кара, Сары-Колот айыл аймагы, Кара-Суу району|Курбан-Кара а.]], [[Присавай, Сары-Колот айыл аймагы, Кара-Суу району|Присавай а.]], [[Тынчтык, Сары-Колот айыл аймагы, Кара-Суу району|Тынчтык а.]] |- |Төлөйкөн айыл аймагы |[[Төлөйкөн, Кара-Суу району|Төлөйкөн а.]], [[Бодур-Таш, Кара-Суу району|Бодур-Таш а.]], [[Дыйкан-Кыштак, Кара-Суу району|Дыйкан-Кыштак а.]], [[Жапалак, Кара-Суу району|Жапалак а.]], [[Кыргызстан, Кара-Суу району|Кыргызстан а.]], [[Өзгүр, Кара-Суу району|Өзгүр а.]], [[Учар, Кара-Суу району|Учар а.]] |- |Шарк айыл аймагы |[[Шарк, Кара-Суу району|Шарк а.]], [[Имам-Ата, Кара-Суу району|Имам-Ата а.]], [[Маданият, Шарк айыл аймагы, Кара-Суу району|Маданият а.]], [[Таштак, Кара-Суу району|Таштак а.]], [[Топ-Терек, Кара-Суу району|Топ-Терек а.]], [[Фуркат, Кара-Суу району|Фуркат а.]], [[Медресе, Кара-Суу району|Медресе а.]] |- | rowspan="17" |[[Файл:Kyrgyzstan_Nookat_Raion.png|center|100x100px]] | rowspan="17" align="center" |[[Ноокат району]] | rowspan="17" |[[Файл:Flag_of_Nookat_district.png|center|50x50px]][[Файл:Coat_of_arms_of_Nookat_district.png|center|50x50px]] | rowspan="17" align="center" |302 481 |'''[[Ноокат|Ноокат шаары]]''' | align="center" |жок |- |Бел айыл аймагы |[[Бел, Ноокат району|Бел а.]], [[Борбаш, Ноокат району|Борбаш а.]], Жаш а., Таш-Булак а. |- |Гүлстан айыл аймагы |[[Гүлстан, Ноокат району|Гүлстан а.]], Беш-Коргон а., Бостон а., Чоң-Кыштоо а., [[Фрунзе, Ноокат району|Фрунзе а.]] |- |Жаңы-Ноокат айыл аймагы |[[Жаңы-Ноокат, Ноокат району|Жаңы-Ноокат а.]], Дөң-Кыштак а., Жандама а., Катта-Тал а., [[Кызыл-Тейит, Ноокат району|Кызыл-Тейит а.]], Күнгөй-Хасана а., Мончок-Дөбө а., [[Темир-Корук, Ноокат району|Темир-Корук а.]], Тескей а. |- |Токтомат Зулпуев атындагы айыл аймагы |[[Айбек, Ноокат району|Айбек а.]], [[Ак-Чабуу, Ноокат району|Ак-Чабуу а.]], [[Интернационал, Ноокат району|Интернационал а.]], [[Караке, Ноокат району|Караке а.]], [[Коммунизм, Ноокат району|Коммунизм а.]], [[Өсөр (кыштак)|Өсөр а.]], [[Таштак, Ноокат району|Таштак а.]], [[Үч-Бай|Үч-Бай а.]], [[Чучук, Ноокат району|Чучук а.]], [[Ятан, Ноокат району|Ятан а.]] |- |Исанов айыл аймагы |[[Жаңы-Базар, Ноокат району|Жаңы-Базар а.]], Жаңы-Коргон а., [[Кичи-Алай, Ноокат району|Кичи-Алай а.]], [[Кожоке, Ноокат району|Кожоке а.]], [[Федоров, Ноокат району|Фёдоров а.]], [[Чеч-Дөбө, Ноокат району|Чеч-Дөбө а.]] |- |Кара-Таш айыл аймагы |[[Кара-Таш, Ноокат району|Кара-Таш а.]], [[Нойгут, Ноокат району|Нойгут а.]] |- |Кеңеш айыл аймагы |[[Ак-Терек, Ноокат району|Ак-Терек а.]], [[Арбын, Ноокат району|Арбын а.]], Байыш а., Батуу а., Дары-Булак а., [[Куу-Майдан, Ноокат району|Куу-Майдан а.]], [[Шанкол, Ноокат району|Шанкол а.]], [[Чегеден, Ноокат району|Чегеден а.]] |- |Көк-Бел айыл аймагы |[[Көк-Бел, Ноокат району|Көк-Бел а.]], [[Кайыңды, Ноокат району|Кайыңды а.]] |- |Кулатов айыл аймагы |Абшыр-Ата а., [[Акчал, Ноокат району|Акчал а.]], Арык-Тейит а., [[Баглан, Ноокат району|Баглан а.]], [[Кожо-Арык, Ноокат району|Кожо-Арык а.]], [[Кош-Дөбө, Ноокат району|Кош-Дөбө а.]], Кулуштан а., [[Кызыл-Булак, Ноокат району|Кызыл-Булак а.]] |- |Кызыл-Октябрь айыл аймагы |[[Алашан, Ноокат району|Алашан а.]], Борбаш а., [[Жийде, Ноокат району|Жийде а.]], [[Каранай, Ноокат району|Каранай а.]], [[Көк-Жар, Ноокат району|Көк-Жар а.]], [[Сарыканды, Ноокат району|Сарыканды а.]] |- |Кыргыз-Ата айыл аймагы |[[Кыргыз-Ата, Ноокат району|Кыргыз-Ата а.]], [[Ак-Булак, Ноокат району|Ак-Булак а.]], [[Борко, Ноокат району|Борко а.]], [[Кара-Ой, Ноокат району|Кара-Ой а.]], [[Кара-Таш, Ноокат району|Кара-Таш а.]], [[Көтөрмө, Ноокат району|Көтөрмө а.]], [[Таш-Булак (Ноокат району, Кыргыз-Ата айыл аймагы)|Таш-Булак а.]] |- |Мирмахмудов айыл аймагы |[[Арал, Ноокат району|Арал а.]], [[Барын, Ноокат району|Барын а.]], [[Будайлык, Ноокат району|Будайлык а.]], [[Капчыгай, Ноокат району|Капчыгай а.]], [[Кара-Кокту, Ноокат району|Кара-Кокту а.]], [[Чапаев, Ноокат району|Чапаев а.]] |- |Найман айыл аймагы |[[Найман, Ноокат району|Найман а.]], Улуу-Тоо а. |- |Он-Эки-Бел айыл аймагы |[[Он Эки-Бел, Ноокат району|Он Эки-Бел а.]], Мырза-Найман а., [[Нарай, Ноокат району|Нарай а.]], Он-Эки-Мойнок а., Орнок а. |- |Төөлөс айыл аймагы |[[Ай-Тамга, Ноокат району|Ай-Тамга а.]], [[Герей-Шорон, Ноокат району|Герей-Шорон а.]], [[Додон, Ноокат району|Додон а.]], [[Жайылма, Ноокат району|Жайылма а.]], [[Кеңеш, Ноокат району|Кеңеш а.]], [[Меркит, Ноокат району|Меркит а.]], [[Муркут, Ноокат району|Муркут а.]], [[Толман, Ноокат району|Толман а.]] |- |Ынтымак айыл аймагы |[[Ынтымак, Ноокат району|Ынтымак а.]], [[Акшар, Ноокат району|Акшар а.]], [[Арык-Бою, Ноокат району|Арык-Бою а.]], [[Беш-Буркан, Ноокат району|Беш-Буркан а.]], [[Дон-Маала, Ноокат району|Дон-Маала а.]], [[Ничке-Суу, Ноокат району|Ничке-Суу а.]], [[Таш-Булак (Ноокат району, Ынтымак айыл аймагы)|Таш-Булак а.]], [[Челекчи, Ноокат району|Челекчи а.]] |- | rowspan="20" |[[Файл:Kyrgyzstan_Özgön_Raion.png|center|100x100px]] | rowspan="20" align="center" |[[Өзгөн району]] | rowspan="20" |[[Файл:Flag_of_Uzgen_rayon.png|center|50x50px]][[Файл:Coat_of_arms_of_Uzgen_rayon.png|center|50x50px]] | rowspan="20" align="center" |282 981 |'''[[Өзгөн|Өзгөн шаары]]''' | align="center" |жок |- |Ак-Жар айыл аймагы |[[Ак-Жар, Өзгөн району|Ак-Жар а.]], [[Большевик, Өзгөн району|Большевик а.]], [[Какыр, Өзгөн району|Какыр а.]], [[Семиз-Көл, Өзгөн району|Семиз-Көл а.]] |- |Алтын-Булак айыл аймагы |[[Алтын-Булак, Өзгөн району|Алтын-Булак а.]], [[Кара-Баткак, Өзгөн району|Кара-Баткак а.]], [[Кандава, Өзгөн району|Кандава а.]], [[Сасык-Булак, Өзгөн району|Сасык-Булак а.]], [[Таш-Башат, Өзгөн району|Таш-Башат а.]], [[Чечебай, Өзгөн району|Чечебай а.]] |- |Баш-Дөбө айыл аймагы |[[Жаңы-Жол, Өзгөн району|Жаңы-Жол а.]], Кашка-Терек а., [[Кеңеш, Өзгөн району|Кеңеш а.]], [[Кош-Коргон, Өзгөн району|Кош-Корогон а.]], [[Кызыл-Кырман, Өзгөн району|Кызыл-Кырман а.]] |- |Ден-Булак айыл аймагы |[[Ден-Булак, Өзгөн району|Ден-Булак а.]], [[Бакмал, Өзгөн району|Бакмал а.]], [[Бабашуулу, Өзгөн району|Бабашуулу а.]], [[Бөксө-Жол, Өзгөн району|Бөксө-Жол а.]], [[Жаңы-Абад, Өзгөн району|Жаңы-Абад а.]], [[Кара-Дарыя, Өзгөн району|Кара-Дарыя а.]], [[Мичурин, Өзгөн району|Мичурин а.]], [[Өзгөрүш, Өзгөн району|Өзгөрүш а.]], [[Төөлөс, Өзгөн району|Төөлөс а.]], [[Чимбай, Өзгөн району|Чимбай а.]] |- |Жалпак-Таш айыл аймагы |Ак-Терек а., Кара-Тарык а., [[Карл Маркс, Өзгөн району|Карл Маркс а.]], [[Киров, Өзгөн району|Киров а.]], [[Кысык-Алма, Өзгөн району|Кысык-Алма а.]], [[Курбу-Таш, Өзгөн району|Курбу-Таш а.]], [[Туз-Бел, Өзгөн району|Туз-Бел а.]], [[Үчкаптал, Өзгөн району|Үчкаптал а.]] |- |Жыланды айыл аймагы |[[Жыланды, Өзгөн району|Жыланды а.]], Ботомойнок а., [[Калта, Өзгөн району|Калта а.]], [[Красный Маяк, Өзгөн району|Красный Маяк а.]], [[Прогресс, Өзгөн району|Прогресс а.]], [[Яссы, Өзгөн району|Яссы а.]] |- |Заргер айыл аймагы |[[Заргер, Өзгөн району|Заргер а.]], [[Аюу, Өзгөн району|Аюу а.]], [[Жаңы-Айыл, Өзгөн району|Жаңы-Айыл а.]], [[Кайрат, Өзгөн району|Кайрат а.]], [[Кутурган, Өзгөн району|Кутурган а.]], [[Ничке-Сай, Өзгөн району|Ничке-Сай а.]], [[Токтогул, Өзгөн району|Токтогул а.]], Тосой а. |- |Жазы айыл аймагы |[[Жазы, Өзгөн району|Жазы а.]], [[Жээренчи, Өзгөн району|Жээренчи а.]], [[Кара-Дыйкан, Өзгөн району|Кара-Дыйкан а.]], [[Кызыл- Дыйкан, Өзгөн району|Кызыл-Дыйкан а.]] |- |Ийри-Суу айыл аймагы |[[Ак-Терек, Ийри-Суу айыл аймагы, Өзгөн району|Ак-Терек а.]], [[Жаңгакты|Жаңгакты а.]], [[Жийде (Өзгөн району)|Жийде а.]], [[Кара-Колот, Өзгөн району|Кара-Колот а.]], [[Корс-Этти, Өзгөн району|Корс-Этти а.]], [[Кыргызстан, Өзгөн району|Кыргызстан а.]], [[Орказган, Өзгөн району|Орказган а.]] |- |Кара-Таш айыл аймагы |[[Ийрек, Өзгөн району|Ийрек а.]], [[Коргон, Өзгөн району|Коргон а.]], [[Үңкүр, Өзгөн району|Үңкүр а.]], [[Ынтымак, Өзгөн району|Ынтымак а.]], [[Элчибек, Өзгөн району|Элчибек а.]] |- |Кароол айыл аймагы |[[Кароол, Өзгөн району|Кароол а.]], Жан-Шоро а., [[Мырза-Арык, Өзгөн району|Мырза-Арык а.]], [[Орто-Арык, Өзгөн району|Орто-Арык а.]], [[Шералы, Өзгөн району|Шералы а.]] |- |Көлдүк айыл аймагы |[[Шамал-Терек, Өзгөн району|Шамал-Терек а.]], [[Чалк-Өйдө, Өзгөн району|Чалк-Өйдө а.]] |- |Курбаш айыл аймагы |Курбаш а., [[Шагым, Өзгөн району|Шагым а.]], [[Эрдик, Өзгөн району|Эрдик а.]] |- |Кызыл-Октябрь айыл аймагы |[[Кызыл-Октябрь, Өзгөн району|Кызыл-Октябрь а.]], [[Алга, Өзгөн району|Алга а.]], [[Беш-Абышка, Өзгөн району|Беш-Абышка а.]], [[Гузар, Өзгөн району|Гузар а.]], [[Кочкор-Ата, Өзгөн району|Кочкор-Ата а.]], [[Кремль, Өзгөн району|Кремль а.]], Курбаш а., [[Кызыл-Сенгир, Өзгөн району|Кызыл-Сенгир а.]], [[Старая Покровка, Өзгөн району|Старая Покровка а.]], [[Ынтымак, Өзгөн району|Ынтымак а.]] |- |Кызыл-Тоо айыл аймагы |[[Кызыл-Тоо, Өзгөн району|Кызыл-Тоо а.]], [[Ак-Кыя, Өзгөн району|Ак-Кыя а.]], [[Донуз-Тоо, Өзгөн району|Донуз-Тоо а.]], [[Карчабек, Өзгөн району|Карчабек а.]], [[Эркин-Тоо, Өзгөн району|Эркин-Тоо а.]] |- |Мырза-Аке айыл аймагы |[[Мырза-Аке, Өзгөн району|Мырза-Аке а.]], [[Адыр, Өзгөн району|Адыр а.]], [[Бабыр, Өзгөн району|Бабыр а.]] |- |Саламалик айыл аймагы |[[Саламалик, Өзгөн району|Саламалик а.]], [[Ак-Терек (Саламалик айыл аймагы, Өзгөн району)|Ак-Терек а.]], [[Ара-Көл, Өзгөн району|Ара-Көл а.]], [[Кош-Этер, Өзгөн району|Кош-Этер а.]], [[Кызыл-Байрак, Өзгөн району|Кызыл-Байрак а.]], [[Кызыл-Чарба, Өзгөн району|Кызыл-Чарба а.]], [[15 Жаш, Өзгөн району|15 Жаш а.]] |- |Төрт-Көл айыл аймагы |[[Ана-Кызыл, Өзгөн району|Ана-Кызыл а.]], [[Бостон, Өзгөн району|Бостон а.]], [[Шоро-Башат, Өзгөн району|Шоро-Башат а.]], [[Кыймыл, Өзгөн району|Кыймыл а.]], [[Макаренко, Өзгөн району|Макаренко а.]] |- |Чангет айыл аймагы |[[Чангет, Өзгөн району|Чангет а.]], [[Өстүрүү, Өзгөн району|Өстүрүү а.]] |- | rowspan="3" |[[Файл:Kyrgyzstan_Chong-Alay_Raion.png|center|100x100px]] | rowspan="3" align="center" |[[Чоң-Алай району]] | rowspan="3" align="center" |жок | rowspan="3" align="center" |32 140 |Жекенди айыл аймагы |[[Жекенди, Чоң-Алай району|Жекенди а.]], [[Шибээ, Чоң-Алай району|Шибээ а.]], [[Карамык, Чоң-Алай району|Карамык а.]], [[Кара-Тейит, Чоң-Алай району|Кара-Тейит а.]], [[Чулук, Чоң-Алай району|Чулук а.]] |- |Кашка-Суу айыл аймагы |[[Кашка-Суу, Чоң-Алай району|Кашка-Суу а.]], [[Ачык-Суу, Чоң-Алай району|Ачык-Суу а.]], [[Бурган-Суу, Чоң-Алай району|Бурган-Суу а.]], [[Жайылма, Чоң-Алай району|Жайылма а.]], [[Кабык, Чоң-Алай району|Кабык а.]], [[Кара-Кабак, Чоң-Алай району|Кара-Кабак а.]], [[Кичи-Жайылма, Чоң-Алай району|Кичи-Жайылма а.]] |- |Чоң-Алай айыл аймагы |[[Дароот-Коргон, Чоң-Алай району|Дароот-Коргон а.]], [[Жар-Башы, Чоң-Алай району|Жар-Башы а.]], [[Жаш-Тилек, Чоң-Алай району|Жаш-Тилек а.]], [[Жаман-Жар, Чоң-Алай району|Жаман-Жар а.]], [[Кара-Шыбак, Чоң-Алай району|Кара-Шыбак а.]], [[Кочкорчу, Чоң-Алай району|Кочкорчу а.]], [[Кулчу, Чоң-Алай району|Кулчу а.]], [[Кызыл-Туу, Чоң-Алай району|Кызыл-Туу а.]], [[Кызыл-Эшме, Чоң-Алай району|Кызыл-Эшме а.]], [[Сары-Булак, Чоң-Алай району|Сары-Булак а.]], [[Чак, Чоң-Алай району|Чак а.]] |} == Маданий турмушу == Облустун билимберүү системасы мектепке чейинки, жалпы билим берүү, башталгыч, орто, кесиптик-тех., атайын орто жана жогорку окуу жайларынан турат. 2001/02-окуу жылында облуста 65 мектепке чейинки мекеме (8,2 миң бала тарбияланат), 544 жалпы билим берүүчү мектеп (310,7 миң окуучу окуйт), 15 кесиптиктех. окуу жайы (2,7 миң), 7 атайын орто окуу жайы (3,3 миң студент), 4 жогорку окуу жайы (58,6 миң) бар. Жалпы билим берүүчү орто мектептердеги окуучулардын 63,8% – кыргыз, 28,7% – өзбек, 7,4% – орус, 0,1% – тажик тилдеринде окуйт. Облуста Ош соода колледжи, Ош курулуш колледжи, Ош айыл-чарба техникуму, Ош, Өзгөн мед. окуу жайлары (атайын орто билим берүүчү), Ош мамлекеттик университети, Ош технологиялык университети, Кыргыз–Өзбек университети, Гуманитардык-педагогикалык ин-ту, Москва мамлекеттик социалдык университетинин, Ж. Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинин, жана Кыргыз эл аралык университетинин филиалдары иштейт. Саламаттык сактоо тармагында облустук ул. госпиталь, 4 шаардык, 1 шаардык балдар, 3 учук, инфекциялык, 7 райондук, 4 номердик, 39 участкалык оорукана, төрөт үйү, 7 учук, 3 тери-венерологиялык, онкологиялык, психоневрологиялык, наркологиялык диспансерлер, 11 поликлиника, 6 тиш поликлиникасы, 233 фельдшер-акушердик пункт, 173 үй-бүлөлүк дарыгерлер тобу ж. б. иштейт (2001). Аталган мекемелерде 2330 врач, 9168 мед. орто билимдүү кызматкерлер эмгектенет (2000). Облуста улуттук мааниге ээ театрлар, музейлер, көркөм-сүрөт мастерскойлору бар. Ош облустук маданий башкармасына караштуу 13 райондук жана шаардык бөлүмдөр, 8 облустук маданий мекемелер, 222 китепкана, 157 маданият үйү, 3 театр, 7 эс алуу паркы, 24 муз. мектеп, мамл. муз. окуу жайы иштейт (2001). Облустун аймагындагы байыркы тарыхый-архитектуралык эстеликтер: байыркы аңчылардын тургун жайлары, шаар чалдыбарлары, байыркы мүрзөлөр, мавзолейлер, мечиттер, кербен-сарайлар, чептер ж. б. Байыркы Ош шаары (б. з. ч. 4-к., б. з. 5-к.) жана ага жакын жаткан аймактарда Жибек жолундагы маанилүү пункттар – Мырзалимдөбө, Чаяндөбө, Отузадыр, Мады, Коргошундөбө, Акбуура, Шалтакдөбө, Шоробашат Куршаб ж.б. чептер жайгашкан. Ош ш-нын аймагындагы «Сулаймантоо» (Тахт-и-Сулайман) эстелиги, Рават Абдуллахандын мечити (16–17 к.), Асаф ибн Бурхия мавзолейи (17–18-к.), Алымбек датканын (19-к.) жана Мухамад Юсуп Байкожо уулунун мечиттери (20-к.), орто кылымдарга таандык архит. эстеликтердин бири Өзгөн архит. комплексинини (3 мавзолей жана минареттен турат) ж. б-дын мааниси зор. Кокон хандыгынын тушундагы эстеликтерге – Дарооткоргон, Соголон кербен-сарайы (чептердин калдыктары) таандык. [[File:Fersman 2.jpg|thumb|upright|[[Ферсман үңкүрү]].]] Облустун табигый объектилери туризм менен альпинизмди өнүктүрүүдө чоң мааниге ээ. Карашоро минералдуу суулары, Саламалик жаңгак-мөмө токою, Абшырсай шаркыратмасы, [[Ажыдаар үңкүрү|Ажыдаарүңкүр]], [[Бариттүү, үңкүр|Баритүү]], [[Ферсман үңкүрү|Ферсман]] үңкүрлөрү ж.б. рекреациялык мааниге ээ. Алай жана Чоң Алай тоолорунун бийик бөлүктөрү туризм жана алпинизмди өнүктүрүүгө өтө ыңгайлуу. Алай өрөөнүндө жана Чоң Алай кырка тоосунда 4 туристтик маршрут иштейт. Чоң Алай кырка тоосунун эң бийик – Ленин атн. чокусунун этегинде Ачыкташ альплагери орун алган. 2001-ж. Алай жана Чоң Алай райондоруна келген туристерден 112,8 миң сом киреше түшкөн. Жалпысынан алганда облустагы 83 туристтик объектинин: 16сы – табигый, 17си – тарыхый-маданий, 8и – аңчылык, 7си – дарылоо-бальнеологиялык, 4өө – курорттук, 15и – рекреациялык, 4өө - интераңчылык, 12си – археологиялык объектилер. == Колдонулган адабияттар == * [http://www.bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Кыргызстандын географиясы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140714154348/http://bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf |date=2014-07-14 }} ISBN 9967-14-006-2 == Шилтемелер == {{Kyrgyzstanprovinces}} [[Категория:Ош облусу|*]] [[Категория:Тумар-2011]] clg9jl74n2f0qahimk5plvxvwj6tz1d 0 3667 425344 357718 2022-08-24T13:11:08Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{Акимий бирдик |Түс1 = {{Түс|Кыргызстан}} |Кыргызча аталышы = Араван району |Өздүк аталышы = |Белгиси = Coat of arms of Aravan district.png |Желеги = |Белгинин көлөмү = |Желектин көлөмү = |Белгинин аты = |Желектин аты = |Өлкө = Кыргызстан |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгээл = |CoordScale = |Гимни = |Абалы = Район |Киргени = [[Ош облусу]] |Курамында = 8 айыл өкмөтү,<br /> 50 айыл |Борбору = [[Араван]] |Ири шаары = |Ири шаарлары = |Түзүлгөн убакыты = [[1935]] |Таратылган убакыты = |Башчысы = |Башчынын түрү = Аким |Башчысы2 = |Башчынын түрү2 = |ИДӨ = |ИДӨ жылы = |ИДӨ бойунча оруну = |Жан башына алынган ИДӨ оруну = |Тили = [[Кыргыз тили]] |Тилдери = |Калкы = 137 721<ref name="Демогр2021"/> |Санак жылы = 2021 |Пайызы = |Калктын саны бойунча оруну = |Жыштыгы = |Жыштыгы бойунча оруну = |Улуттук курамы = |Диний курамы = |Жер аянты = 1340 |Жер аянтынын пайызы = |Жер аянты боюнча оруну = |Максималдуу бийиктиги = 1500 |Орточо бийиктиги = |Минималдуу бийиктиги = 500 |Көлөмү = |Узундугу = |Карта = Kyrgyzstan Aravan Raion.png |Картанын көлөмү = 300px |Акимчилик бирдигинин картасы = |Акимчилик бирдигинин картасынын көлөмү = |Саат алкагы = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коду = |Почто индекстери = |Интернет-домени = |Унаа коду = |Сайты = |Commons түрмөгү = |Түшүндүрмөлөр = }} '''Араван району''' - [[Ош облусу|Ош облусундагы]] админ.-аймактык бирдик. Ал облустун түндүк батышында жайгашып, түндүгүнөн жана түндүк- батышынан [[Өзбекстан]], түштүгүнөн Ноокат, чыгышынан Карасуу райондору менен чектешет. Аянты 1259 км. Калкы - 137 721 киши (2021)<ref name="Демогр2021">[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/825 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)]</ref>. Район 8 айыл өкмөтүнө бөлүнөт. Борбору- [[Араван]] кыштагы. Район 1935-жылы уюштурулган. Район [[Фергана өрөөнү|Фергана өрөөнүнүн]] өндүрүнөн орун алган. Аймагы адырлуу. Түндүк бөлүгү деңиз деңгеелинен 500-700 м, түштүгү 700-1500м бийиктикте. Курулуш материалдарынын кени бар. Климаты континенттик. Январдын ортосунда температурасы -2..-3грдус, июлдуку 28градус. Жылдык жаан-чачыны 290-300мм. Ири суу- Аравансай. Сугатка пайдаланылат. Райондун түндүк бөлүгүнөн [[Түштүк Фергана каналы]] өтөт. Кыртышы боз топурактуу. Аймагынын көп бөлүгү айдалган, айдалбаган түзөң бөлүгү шыбак-баялыштуу, адырлар эфемер-шыбактуу келип, жарым чөлгө мүнөздүү өсүмдүкөр өсөт. Райондун аймагында облустун калкынын 7,8% жашайт. Райондо 2001-2002- окуу жылында 50 жалпы билим берчү мектеп,30 мектепке чейинки мекемелер, китепканалар болгон. Райондо райондук оорукана, 2 участкалык оорукана, 19 фельдшер-акушердик пункт, 15 үй-бүлөлүк дарыгерлер тобу жана башка медициналык мекемелер иштейт. [[Категория:Араван району‎| ]] llwkpv9g62gbnxqscqp2th3f79ay3u7 425402 425344 2022-08-25T10:34:32Z Kmaksat 21502 Административдик-аймактык түзүлүшү кошулду. wikitext text/x-wiki {{Акимий бирдик |Түс1 = {{Түс|Кыргызстан}} |Кыргызча аталышы = Араван району |Өздүк аталышы = |Белгиси = Coat of arms of Aravan district.png |Желеги = |Белгинин көлөмү = |Желектин көлөмү = |Белгинин аты = |Желектин аты = |Өлкө = Кыргызстан |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгээл = |CoordScale = |Гимни = |Абалы = Район |Киргени = [[Ош облусу]] |Курамында = 8 айыл өкмөтү,<br /> 50 айыл |Борбору = [[Араван]] |Ири шаары = |Ири шаарлары = |Түзүлгөн убакыты = [[1935]] |Таратылган убакыты = |Башчысы = |Башчынын түрү = Аким |Башчысы2 = |Башчынын түрү2 = |ИДӨ = |ИДӨ жылы = |ИДӨ бойунча оруну = |Жан башына алынган ИДӨ оруну = |Тили = [[Кыргыз тили]] |Тилдери = |Калкы = 137 721<ref name="Демогр2021"/> |Санак жылы = 2021 |Пайызы = |Калктын саны бойунча оруну = |Жыштыгы = |Жыштыгы бойунча оруну = |Улуттук курамы = |Диний курамы = |Жер аянты = 1340 |Жер аянтынын пайызы = |Жер аянты боюнча оруну = |Максималдуу бийиктиги = 1500 |Орточо бийиктиги = |Минималдуу бийиктиги = 500 |Көлөмү = |Узундугу = |Карта = Kyrgyzstan Aravan Raion.png |Картанын көлөмү = 300px |Акимчилик бирдигинин картасы = |Акимчилик бирдигинин картасынын көлөмү = |Саат алкагы = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коду = |Почто индекстери = |Интернет-домени = |Унаа коду = |Сайты = |Commons түрмөгү = |Түшүндүрмөлөр = }} '''Араван району''' - [[Ош облусу|Ош облусундагы]] админ.-аймактык бирдик. Ал облустун түндүк батышында жайгашып, түндүгүнөн жана түндүк- батышынан [[Өзбекстан]], түштүгүнөн Ноокат, чыгышынан Карасуу райондору менен чектешет. Аянты 1259 км. Калкы - 137 721 киши (2021)<ref name="Демогр2021">[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/825 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)]</ref>. Район 8 айыл өкмөтүнө бөлүнөт. Борбору- [[Араван]] кыштагы. Район 1935-жылы уюштурулган. ==Табияты== Район [[Фергана өрөөнү|Фергана өрөөнүнүн]] өндүрүнөн орун алган. Аймагы адырлуу. Түндүк бөлүгү деңиз деңгеелинен 500-700 м, түштүгү 700-1500м бийиктикте. Курулуш материалдарынын кени бар. Климаты континенттик. Январдын ортосунда температурасы -2..-3грдус, июлдуку 28градус. Жылдык жаан-чачыны 290-300мм. Ири суу- Аравансай. Сугатка пайдаланылат. Райондун түндүк бөлүгүнөн [[Түштүк Фергана каналы]] өтөт. Кыртышы боз топурактуу. Аймагынын көп бөлүгү айдалган, айдалбаган түзөң бөлүгү шыбак-баялыштуу, адырлар эфемер-шыбактуу келип, жарым чөлгө мүнөздүү өсүмдүкөр өсөт. Райондун аймагында облустун калкынын 7,8% жашайт. Райондо 2001-2002- окуу жылында 50 жалпы билим берчү мектеп,30 мектепке чейинки мекемелер, китепканалар болгон. Райондо райондук оорукана, 2 участкалык оорукана, 19 фельдшер-акушердик пункт, 15 үй-бүлөлүк дарыгерлер тобу жана башка медициналык мекемелер иштейт. == Административдик-аймактык түзүлүшү == Райондо 8 [[айыл аймагы]] жана алардын курамына кирген 50 айыл бар<ref name="Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору">[http://www.stat.kg/media/files/7731347c-6b42-413d-b0f0-348b4b3c28f4.doc Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору, 10.06.2022]</ref>: * Алля Анаров айыл аймагы: [[Жаңы-Араван]] (борбору), [[Араван (Алля Анаров айыл аймагы)|Араван]], [[Аччы]], [[Кара-Булак (Араван району)|Кара-Булак]], [[Сасык-Үңкүр]], [[Маданият (Араван району)|Маданият]], [[Пахта-Абад]]; * С.Юсупов айыл аймагы: [[Араван (С.Юсупов айыл аймагы)|Араван]] (борбору), [[Каррак]], [[Октябрь, Араван району|Октябрь]], [[Эрке-Кашка]], [[Сүткор]]; * Мангыт айыл аймагы: [[Мангыт]] (борбору), [[Кесек (айыл)|Кесек]], [[Кызыл-Коргон (Араван району)|Кызыл-Коргон]], [[Төлөйкөн (Араван району, Мангыт айыл аймагы)|Төлөйкөн]], [[Жаңы-Арык, Араван району|Жаңы-Арык]]; * Керме-Тоо айыл аймагы: [[Гүлбахор]] (борбору), [[Кичик-Алай]], [[Күндөлүк (айыл)|Күндөлүк]], [[Майдан-Тал]], [[Миң-Теке]], [[Сары-Булак (Араван району)|Сары-Булак]], [[Чогом]]; * Тепе-Коргон айыл аймагы: [[Тепе-Коргон]] (борбору), [[Арап, Араван району|Арап]], [[Интернационал (Араван району)|Интернационал]], [[Кесов]], [[Уйгур-Абад]], [[Чертик]], [[Янги-Абад]], [[Янги-Юль (Араван району)|Янги-Юль]]; * Нурабад айыл аймагы: [[Кайрагач-Арык, Араван району|Кайрагач-Арык]] (борбору), [[Какыр-Пилтан]], [[Лангар (Араван району)|Лангар]]; * Төө-Моюн айыл аймагы: [[Хауз]] (борбору), [[Ак-Шор]], [[Жеке-Мисте]], [[Керкидан]], [[Найман (Араван району)|Найман]], [[Сары-Таш (Араван району)|Сары-Таш]], [[Сырт (Араван району)|Сырт]] ; * Чек-Абад айыл аймагы: [[Көчүбаев]] (борбору), [[Агроном (айыл)|Агроном]], [[Жакшылык (айыл)|Жакшылык]], [[Жар-Кыштак (Араван району)|Жар-Кыштак]], [[Кукалапаш]], [[Максим-Тобу]], [[Пахтачы]], [[Төлөйкөн (Араван району, Чек-Абад айыл аймагы)|Төлөйкөн]]; ==Колдонулган адабияттар== {{reflist}} [[Категория:Араван району‎]] i74tbkn93iirdzpogaklxetefamfqqt 425403 425402 2022-08-25T10:37:32Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{Акимий бирдик |Түс1 = {{Түс|Кыргызстан}} |Кыргызча аталышы = Араван району |Өздүк аталышы = |Белгиси = Coat of arms of Aravan district.png |Желеги = |Белгинин көлөмү = |Желектин көлөмү = |Белгинин аты = |Желектин аты = |Өлкө = Кыргызстан |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгээл = |CoordScale = |Гимни = |Абалы = Район |Киргени = [[Ош облусу]] |Курамында = 8 айыл өкмөтү,<br /> 50 айыл |Борбору = [[Араван (С.Юсупов айыл аймагы)|Араван]] |Ири шаары = |Ири шаарлары = |Түзүлгөн убакыты = [[1935]] |Таратылган убакыты = |Башчысы = |Башчынын түрү = Аким |Башчысы2 = |Башчынын түрү2 = |ИДӨ = |ИДӨ жылы = |ИДӨ бойунча оруну = |Жан башына алынган ИДӨ оруну = |Тили = [[Кыргыз тили]] |Тилдери = |Калкы = 137 721<ref name="Демогр2021"/> |Санак жылы = 2021 |Пайызы = |Калктын саны бойунча оруну = |Жыштыгы = |Жыштыгы бойунча оруну = |Улуттук курамы = |Диний курамы = |Жер аянты = 1340 |Жер аянтынын пайызы = |Жер аянты боюнча оруну = |Максималдуу бийиктиги = 1500 |Орточо бийиктиги = |Минималдуу бийиктиги = 500 |Көлөмү = |Узундугу = |Карта = Kyrgyzstan Aravan Raion.png |Картанын көлөмү = 300px |Акимчилик бирдигинин картасы = |Акимчилик бирдигинин картасынын көлөмү = |Саат алкагы = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коду = |Почто индекстери = |Интернет-домени = |Унаа коду = |Сайты = |Commons түрмөгү = |Түшүндүрмөлөр = }} '''Араван району''' - [[Ош облусу|Ош облусундагы]] админ.-аймактык бирдик. Ал облустун түндүк батышында жайгашып, түндүгүнөн жана түндүк- батышынан [[Өзбекстан]], түштүгүнөн Ноокат, чыгышынан Карасуу райондору менен чектешет. Аянты 1259 км. Калкы - 137 721 киши (2021)<ref name="Демогр2021">[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/825 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)]</ref>. Район 8 айыл өкмөтүнө бөлүнөт. Борбору- [[Араван]] кыштагы. Район 1935-жылы уюштурулган. ==Табияты== Район [[Фергана өрөөнү|Фергана өрөөнүнүн]] өндүрүнөн орун алган. Аймагы адырлуу. Түндүк бөлүгү деңиз деңгеелинен 500-700 м, түштүгү 700-1500м бийиктикте. Курулуш материалдарынын кени бар. Климаты континенттик. Январдын ортосунда температурасы -2..-3грдус, июлдуку 28градус. Жылдык жаан-чачыны 290-300мм. Ири суу- Аравансай. Сугатка пайдаланылат. Райондун түндүк бөлүгүнөн [[Түштүк Фергана каналы]] өтөт. Кыртышы боз топурактуу. Аймагынын көп бөлүгү айдалган, айдалбаган түзөң бөлүгү шыбак-баялыштуу, адырлар эфемер-шыбактуу келип, жарым чөлгө мүнөздүү өсүмдүкөр өсөт. Райондун аймагында облустун калкынын 7,8% жашайт. Райондо 2001-2002- окуу жылында 50 жалпы билим берчү мектеп,30 мектепке чейинки мекемелер, китепканалар болгон. Райондо райондук оорукана, 2 участкалык оорукана, 19 фельдшер-акушердик пункт, 15 үй-бүлөлүк дарыгерлер тобу жана башка медициналык мекемелер иштейт. == Административдик-аймактык түзүлүшү == Райондо 8 [[айыл аймагы]] жана алардын курамына кирген 50 айыл бар<ref name="Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору">[http://www.stat.kg/media/files/7731347c-6b42-413d-b0f0-348b4b3c28f4.doc Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору, 10.06.2022]</ref>: * Алля Анаров айыл аймагы: [[Жаңы-Араван]] (борбору), [[Араван (Алля Анаров айыл аймагы)|Араван]], [[Аччы]], [[Кара-Булак (Араван району)|Кара-Булак]], [[Сасык-Үңкүр]], [[Маданият (Араван району)|Маданият]], [[Пахта-Абад]]; * С.Юсупов айыл аймагы: [[Араван (С.Юсупов айыл аймагы)|Араван]] (борбору), [[Каррак]], [[Октябрь, Араван району|Октябрь]], [[Эрке-Кашка]], [[Сүткор]]; * Мангыт айыл аймагы: [[Мангыт]] (борбору), [[Кесек (айыл)|Кесек]], [[Кызыл-Коргон (Араван району)|Кызыл-Коргон]], [[Төлөйкөн (Араван району, Мангыт айыл аймагы)|Төлөйкөн]], [[Жаңы-Арык, Араван району|Жаңы-Арык]]; * Керме-Тоо айыл аймагы: [[Гүлбахор]] (борбору), [[Кичик-Алай]], [[Күндөлүк (айыл)|Күндөлүк]], [[Майдан-Тал]], [[Миң-Теке]], [[Сары-Булак (Араван району)|Сары-Булак]], [[Чогом]]; * Тепе-Коргон айыл аймагы: [[Тепе-Коргон]] (борбору), [[Арап, Араван району|Арап]], [[Интернационал (Араван району)|Интернационал]], [[Кесов]], [[Уйгур-Абад]], [[Чертик]], [[Янги-Абад]], [[Янги-Юль (Араван району)|Янги-Юль]]; * Нурабад айыл аймагы: [[Кайрагач-Арык, Араван району|Кайрагач-Арык]] (борбору), [[Какыр-Пилтан]], [[Лангар (Араван району)|Лангар]]; * Төө-Моюн айыл аймагы: [[Хауз]] (борбору), [[Ак-Шор]], [[Жеке-Мисте]], [[Керкидан]], [[Найман (Араван району)|Найман]], [[Сары-Таш (Араван району)|Сары-Таш]], [[Сырт (Араван району)|Сырт]] ; * Чек-Абад айыл аймагы: [[Көчүбаев]] (борбору), [[Агроном (айыл)|Агроном]], [[Жакшылык (айыл)|Жакшылык]], [[Жар-Кыштак (Араван району)|Жар-Кыштак]], [[Кукалапаш]], [[Максим-Тобу]], [[Пахтачы]], [[Төлөйкөн (Араван району, Чек-Абад айыл аймагы)|Төлөйкөн]]; ==Колдонулган адабияттар== {{reflist}} [[Категория:Араван району‎]] mnlxof4mjsmwnnb3kq3fownc6bpb4u4 0 5836 425379 417634 2022-08-25T07:14:24Z Kmaksat 21502 /* Ош облусу */ Араван районунда эки Араван деген айыл бар (С.Юсупов жана Алля Анаров айыл аймактарында). Райондук мамлекеттик администрация С.Юсупов айыл аймагында жайгашкан. wikitext text/x-wiki [[Файл:Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшү.svg|thumb|Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшүнүн схемасы|399x399px]] [[file:Kyrgyzstan provinces map.png|thumb| 1. [[Бишкек|Бишкек шаары]]; 2. [[Баткен облусу‎]]; 3. [[Чүй облусу]]; 4. [[Жалал-Абад облусу]]; 5. [[Нарын облусу]]; 6. [[Ош облусу]]; 7. [[Талас облусу]]; 8. [[Ысык-Көл облусу]]; 9. [[Ош (шаар)|Ош шаары]] |222x222px]] '''Кыргызстандын административдик-аймактык түзүлүшү''' ― бул натыйжалуу мамлекеттик башкарууну жана жергиликтүү башкарууну уюштуруу максаттарында аймактарды административдик-аймактык бирдиктерге бөлүштүрүү. [[Административдик-аймактык бирдиктер|Административдик-аймактык бирдик]] ― бул мамлекеттик бийлик же жергиликтүү башкаруу органдары тиешелүүлүгүнө жараша мамлекеттик башкарууну же өзалдынча башкарууну жүзөгө ашыруучу, өз ичине бир же бир нече калктуу конуштардын жана башка калк отурукташпаган аймактарды камтыган, мыйзам тарабынан аныкталган аймактар. Аймактык бирдиктер '''―''' мамлекеттик бийликтин же жергиликтүү башкаруунун органдары түзүлбөгөн калктуу конуштар жана атайын пайдалануу режиминдеги аймактар ([[коруктар]], [[Улуттук парк|улуттук парктар]], заказниктер, тарыхый эстеликтердин жана жаратылыш эстеликтеринин аймактары, коргонуу маанисиндеги аймактар жана башкалар). Калктуу конуш ― жарандардын туруктуу жашоочу орду болуп эсептелген, жарандардын турмуш-тиричилигин камсыздоо үчүн зарыл керектүү турак жайы жана курулуштары, өзүнүн аталышы жана тийиштүү тартипте аныкталган аймактык чектери бар, ошондой эле Кыргызстандын мыйзамдарында белгиленген тартипте эсепке алынган жана катталган Кыргызстандын аймагынын калк тыгыз отурукташкан бөлүгү. Калктуу конуштар шаардык жана айылдык болуп бөлүнөт. [[Кыргызстан|Кыргызстанда]] 531 административдик-аймактык бирдик: * 7 облус; * 40 район; * 32 шаар (алардын ичинен 2 республикалык маанидеги шаар, 12 облустук маанадеги шаар, 18 райондук маанидеги шаар); * 452 айыл аймагы (бир же бир нече айылдан турат)<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf|title=Кыргыз Республикасынын статистикалык жылдыгы|website=|date=2016|publisher=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети|editor=А. Осмоналиевдин редакциясында|pages=474 б}}</ref><ref name = "ААТ тууралуу Мыйзам">{{cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ky-kg/202276|title=2008-жылдын 25-апрелиндеги № 65 "Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык түзүлүшү тууралуу" Кыргыз Республикасынын Мыйзамы|publisher=Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлиги|accessdate=2018-01-21}}</ref>. == Калктуу конуштардын категориялары == Калктуу конуштардын категориялары ― мыйзамда белгиленген белгилүү макамга ээ болгон административдик-аймактык бирдиктердин жыйындысы. '''Республикалык маанидеги шаар категориясына''' мамлекеттик өзгөчө мааниге ээ же өнүккөн өндүрүштүү жана социалдык инфратүзүмдүү, калкынын саны 250 миң адамдан кем болбогон республикалык маанидеги администрациялык, экономикалык же маданий борбор болуп саналган калктуу конуш киргизилиши мүмкүн. Мындай шаарларда жергиликтүү башкарууну уюштуруунун өзгөчө ыкмасы белгилениши мүмкүн. Жергиликтүү башкаруу органдарынын ыйгарым укуктары башка калктуу конуштардагы жергиликтүү башкаруу органдарынын ыйгарым укуктарынан айырмаланышы ыктымал жана алардын мамлекеттик бийлик органдары менен мамилелери өзгөчө мүнөзгө ээ болот. Республикалык маанидеги шаардын макамы мыйзам менен аныкталат. '''Облустук маанидеги шаар''' '''категориясына''' административдик, экономикалык жана маданий борбор болуп саналган, өнөржай ишканалары, коммуналдык чарбасы жана турак жай фонду бар, өнүккөн окуу, маданий-агартуу, дарылоо жана соода мекемелерине ээ, калкынын саны 20 миңден кем болбогон калктуу конуш киргизилиши мүмкүн. '''Райондук маанидеги шаар''' '''категориясына''' административдик, экономикалык жана маданий борбор болуп саналган, өндүрүштүк жана социалдык инфратүзүмгө, өнүккөн окуу, маданий-агартуу, дарылоо жана соода мекемелерине ээ, калкынын саны 10 миң адамдан кем болбогон калктуу конуш киргизилиши мүмкүн. '''Шаар тибиндеги посёлоктордун категориясына''' аймагында экономикалык маанилүү объекттер (өнөржай ишканалары, курулуштар, темиржол станциялары ж.б.) жайгашкан, ошондой эле эгерде бул калктуу конуштар ыңгайлуулуктардын белгилүү деңгээлине жетишсе, калкынын саны 2 миң адамдан кем болбосо, дарылык мааниге ээ жерлерде жайгашкан калктуу конуштар киргизилиши мүмкүн. Өзгөчө учурларда калкынын саны азыраак, бирок административдик, экономикалык жана маданий борбор болуп саналган жана андан аркы экономикалык өсүшү жана калкынын саны көбөйүшү жакынкы келечекте боло турган калктуу конуштар тийиштүү маанидеги шаарлар, шаар тибиндеги посёлоктор категориясына киргизилиши мүмкүн. '''Айыл категориясына''' ыңгайлуулуктардын белгилүү деңгээлине жетишкен, калкынын саны 50 адамдан кем болбогон, айыл чарба өндүрүшүндө алектенишкен жана алардын үй-бүлөө мүчөлөрү калктын санынын жарымынан көбүн түзгөн калктуу конуштар киргизилиши мүмкүн. Айылдын курамында кыштактар жана конуштар уюштурулушу мүмкүн. Өзгөчө учурларда алыс жана баруу кыйын болгон, калкынын саны аз конуштар айыл категориясына киргизилиши мүмкүн<ref name ="ААТ тууралуу Мыйзам"/>. == Биринчи деңгээлдеги адмистративдик-аймактык бирдиктер == {| class="toccolours" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 0 0 0 0; font-size:95%; border-collapse: collapse;" !№ !Аталыш !Туу, герб !Административдик борбору !Райондордун саны !Туруктуу калк* (1.01. 2021 карата)<ref name ="Калк">{{cite web |url=http://www.stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/|title=Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref> !Аянты, км² !Жыштыгы, адам/км² |- | align="center" |1 |[[Бишкек|Бишкек шаары]] |[[Файл:Flag_of_Bishkek_Kyrgyzstan.svg|50x50px]][[Файл:Coat_of_arms_of_Bishkek_Kyrgyzstan.svg|68x68px]] | align="center" | - | align="center" |4** | align="center" |1 074 075 | align="center" |170 | align="center" |6318 |- | align="center" |2 |[[Ош|Ош шаары]] |[[Файл:Flag_of_Osh.svg|50x50px]][[Файл:Coat_of_Osh.png|50x50px]] | align="center" | - | align="center" |жок | align="center" |322 164 | align="center" |185 | align="center" |1741 |- | align="center" |3 |[[Баткен облусу]] |[[Файл:Batken_obl_flag.svg|50x50px]] [[Файл:Batken_obl_coa.svg|81x81px]] | align="center" |[[Баткен|Баткен ш.]] | align="center" |3 | align="center" |548 247 | align="center" |17 000 | align="center" |32 |- | align="center" |4 |[[Жалал-Абад облусу]] |[[Файл:Flag of Jalal-Abad region.png|50x50px]] [[Файл:Coat of arms of Jalal-Abad region.png|50x50px]] | align="center" |[[Жалал-Абад|Жалал-Абад ш.]] | align="center" |8 | align="center" |1 260 617 | align="center" |33 700 | align="center" |37 |- | align="center" |5 |[[Ысык-Көл облусу]] |[[Файл:Issyk_kul_obl_flag.svg|50x50px]] [[Файл:Issyk_kul_obl_coa.svg|50x50px]] | align="center" |[[Каракол|Каракол ш.]] | align="center" |5 | align="center" |501 933 | align="center" |43 100 | align="center" |11 |- | align="center" |6 |[[Нарын облусу]] |[[Файл:Naryn_obl_flag.svg|50x50px]] [[Файл:Naryn_obl_coa.svg|50x50px]] | align="center" |[[Нарын|Нарын ш.]] | align="center" |5 | align="center" |292 140 | align="center" |45 200 | align="center" |6 |- | align="center" |7 |[[Ош облусу]] | align="center" |жок | align="center" |[[Ош|Ош ш.]] | align="center" |7 | align="center" |1 391 649 | align="center" |29 200 | align="center" |47 |- | align="center" |8 |[[Талас облусу]] |[[Файл:Flag_of_Talas_Province_Kyrgyzstan.svg|50x50px]] [[Файл:Coat_of_arms_of_Talas_Province_Kyrgyzstan.svg|56x56px]] | align="center" |[[Талас|Талас ш.]] | align="center" |4 | align="center" |270 994 | align="center" |11 400 | align="center" |23 |- | align="center" |9 |[[Чүй облусу]] |[[Файл:Flag_of_Chuy_Province.svg|50x50px]] [[Файл:Coat_of_arms_of_Chuy_province.svg|50x50px]] | align="center" |[[Токмок|Токмок ш.]] | align="center" |8 | align="center" |974 984 | align="center" |20 200 | align="center" |48 |- | | colspan="3" align="center" |Жалпы | align="center" |'''40''' | align="center" |'''6 636 803''' | align="center" |'''199 988''' | align="center" |'''33''' |- | colspan="8" |*Туруктуу калк ― каттоо учурунда убактылуу жок болгондорду кошкондо ушул аймакта туруктуу жашаган калк. <nowiki>**</nowiki>Республикалык маанидеги шаарлардын райондору өз алдынча административдик-аймактык бирдиктер катары эсептелинбейт<ref name ="ААТ тууралуу Мыйзам"/>. |} Бишкек шаары 4 районго бөлүнөт: [[Ленин району (Бишкек)|Ленин]], [[Октябрь району|Октябрь]], [[Биринчи май району|Биринчи май]] жана [[Свердлов району|Свердлов]]. Ленин районуна Чоң-Арык шаар тибиндеги посёлок жана Орто-Сай айылы баш ийет. Ош шаарына 11 айыл баш ийет: Алмалык, [[Арек]], [[Жапалак кыштагы|Жапалак]], [[Керме-Тоо, Ош шаары|Керме-Тоо]], [[Кеңеш]], Өзгүр, [[Орке, Ош шаары|Орке]], [[Пятилетка, Ош шаары|Пятилетка]], Төлөйкөн, Тээке, Гүлбаартөлөйкөн{{sfn|Мамлекеттик классификатор|11.05.2021|барактар=78—79}}. == Экинчи жана үчүнчү деңгээлдеги административдик-аймактык бирдиктер == === Баткен облусу === {{Негизги макала|Баткен облусу}} {| class="wikitable" |- ! Карта !! Аталыш !! Туу, герб !! Туруктуу калк<br>2021, адам<ref name="Калк" />!! Баш ийген<br>айыл аймактар, шаарлар жана шаар тибиндеги посёлоктор{{sfn|Мамлекеттик классификатор|11.05.2021|барактар=38—45}} !Айыл аймактарга жана шаарларга кирген айылдар |- | rowspan="9" | [[Файл:Kyrgyzstan Batken Raion.png|100px|center]] || rowspan="9" align="center" | [[Баткен району]]|| rowspan="9" align="center" | жок || rowspan="9" align="center" | 91 983 || [[Ак-Сай айыл аймагы]] |[[Ак-Сай (Баткен району)|Ак-Сай а.]], [[Капчыгай (Баткен району)|Капчыгай а.]], [[Көк-Таш (Баткен району)|Көк-Таш а.]], [[Миң-Булак (Баткен району)|Миң-Булак а.]], [[Таштумшук|Таштумшук а.]], [[Үч-Дөбө|Үч-Дөбө а.]] |- |[[Ак-Татыр айыл аймагы]] |[[Ак-Татыр (Баткен району)|Ак-Татыр а.]], [[Говсувар|Говсувар а.]], [[Рават|Рават а.]] |- |[[Дарыя айыл аймагы]] |[[Чек (Баткен району)|Чек а.]], [[Жаңы-Жер (Баткен району)|Жаңы-Жер а.]], [[Жаңырык (Баткен району)|Жаңырык а.]], [[Кайыңды (Баткен району)|Кайыңды а.]], [[Кан (Баткен району)|Кан а.]], [[Коргон-Таш|Коргон-Таш а.]],[[Сары-Талаа (Баткен району)|Сары-Талаа а.]], [[Табылгы, Баткен району|Табылгы а.]], [[Тунук-Суу|Тунук-Суу а.]] |- |[[Кара-Бак айыл аймагы]] |[[Кара-Бак|Кара-Бак а.]], [[Бай Кара-Бак|Бай Кара-Бак а.]], [[Достук (Баткен району)|Достук а.]], [[Дөбө (айыл)|Дөбө а.]], [[Зардалы (Баткен району)|Зардалы а.]], [[Кызыл-Бел|Кызыл-Бел а.]], [[Чет-Кызыл|Чет-Кызыл а.]], |- |[[Кара-Булак айыл аймагы]] |[[Бужум|Бужум а.]], [[Кара-Булак (Баткен району)|Кара-Булак а.]] |- |[[Кыштут айыл аймагы]] |[[Таян|Таян а.]], [[Газ (Баткен району)|Газ а.]], [[Кыштут|Кыштут а.]], [[Сай (Баткен району)|Сай а.]], [[Согмент|Согмент а.]], [[Чарбак (Баткен району)|Чарбак а.]] |- |[[Самаркандек айыл аймагы]] |[[Самаркандек|Самаркандек а.]], [[Жаңы-Бак|Жаңы-Бак а.]], [[Миң-Өрүк (Баткен району)|Миң-Өрүк а.]], [[Паскы-Арык|Паскы-Арык а.]] |- |[[Суу-Башы айыл аймагы]] |[[Боз-Адыр|Боз-Адыр а.]], [[Айгүл-Таш|Айгүл-Таш а.]], [[Апкан|Апкан а.]], [[Бөжөй|Бөжөй а.]], [[Кара-Токой|Кара-Токой а.]] |- |[[Төрт-Күл айыл аймагы]] |[[Ак-Өтөк|Ак-Өтөк а.]], [[Ак-Турпак (Баткен району)|Ак-Турпак а.]], [[Зар-Таш|Зар-Таш а.]], [[Чоң-Гара|Чоң-Гара а.]], [[Чоң-Талаа|Чоң-Талаа а.]] |- | rowspan="15" | [[Файл:Kyrgyzstan Kadamjay Raion.png|100px|center]] || rowspan="15" align="center" | [[Кадамжай району]]|| rowspan="15" align="center" | жок || rowspan="15" align="center" | 201 457 || '''[[Айдаркен|Айдаркен шаары]]''' |align="center" | жок |- |'''[[Кадамжай|Кадамжай шаары]]''' |[[Пүлгөн|Пүлгөн а.]], [[Таш-Кыя (Кадамжай)|Таш-Кыя а.]], [[Чал-Таш|Чал-Таш а.]] |- |[[Абсамат Масалиев айыл аймагы]] |[[Кара-Дөбө (Кадамжай району, Абсамат Масалиев айыл аймагы)|Кара-Дөбө а.]], [[Алыш (Кадамжай району)|Алыш а.]], [[Какыр (Кадамжай району, Абсамат Масалиев айыл аймагы)|Какыр а.]], [[Кожо (Кадамжай району)|Кожо а.]], [[Кон|Кон а.]], [[Лесхоз|Лесхоз а.]], [[Олагыш|Олагыш а.]], [[Таш-Коргон (Кадамжай району)|Таш-Коргон а.]] |- |[[Ак-Турпак айыл аймагы]] |[[Жаңы-Жер (Кадамжай району)|Жаңы-Жер а.]], [[Ак-Турпак (Кадамжай району)|Ак-Турпак а.]], [[Жаш-Тилек (Кадамжай району)|Жаш-Тилек а.]], [[Калача (Кадамжай району, Ак-Турпак айыл аймагы)|Калача а.]], [[Кара-Тумшук|Кара-Тумшук а.]], [[Келечек (Кадамжай району)|Келечек а.]], [[Кызыл-Коргон (Кадамжай району)|Кызыл-Коргон а.]], [[Миң-Чынар|Миң-Чынар а.]], [[Өрүкзар|Өрүкзар а.]], [[Өтүкчү (Кадамжай району)|Өтүкчү а.]], [[Сары-Камыш (Кадамжай району)|Сары-Камыш а.]], [[Токой (Кадамжай району)|Токой а.]], [[Чогорок (Кадамжай району)|Чогорок а.]], [[Чоң-Кара|Чоң-Кара а.]] |- |[[Алга айыл аймагы]] |[[Алга, Кадамжай району|Алга а.]], [[Адыр (Кадамжай району)|Адыр а.]], [[Бөксө|Бөксө а.]], [[Жаңы-Чек (Кадамжай району)|Жаңы-Чек а.]], [[Мыргылжек|Мыргылжек а.]], [[Шак-Шак|Шак-Шак а.]], [[Чуңкур-Кыштак|Чуңкур-Кыштак а.]] |- |[[Бирлик айыл аймагы]] |[[Ормош|Ормош а.]], [[Бел (Кадамжай району)|Бел а.]], [[Жал (Кадамжай району)|Жал а.]], [[Жаңы-Коргон|Жаңы-Коргон а.]], [[Жаңы-Сырт|Жаңы-Сырт а.]], [[Кичи-Айдаркен|Кичи-Айдаркен а.]], [[Моло (Кадамжай району)|Моло а.]], [[Сур|Сур а.]], [[Сырт (Кадамжай району)|Сырт а.]], [[Тескей (Кадамжай району)|Тескей а.]], [[Чечме|Чечме а.]], [[Ынтымак (Кадамжай району, Бирлик айыл аймагы)|Ынтымак а.]], [[Эшме (Кадамжай району)|Эшме а.]] |- |[[Көтөрмө айыл аймагы]] |[[Кызыл-Булак (Кадамжай району)|Кызыл-Булак а.]], [[Ак-Кыя (Кадамжай району)|Ак-Кыя а.]], [[Гайрат (Кадамжай району)|Гайрат а.]], [[Жалгыз-Булак|Жалгыз-Булак а.]], [[Кара-Оот|Кара-Оот а.]], [[Кара-Шоро (Кадамжай району)|Кара-Шоро а.]], [[Кескен-Таш|Кескен-Таш а.]], [[Көтөрмө (Кадамжай району)|Көтөрмө а.]], [[Тамаша (Кадамжай району)|Тамаша а.]], [[Лангар (Кадамжай району)|Лангар а.]] |- |[[Кыргыз-Кыштак айыл аймагы]] |[[Кыргыз-Кыштак|Кыргыз-Кыштак а.]], [[Бүргөндү ОПХ|Бүргөндү ОПХ а.]], [[Бүргөндү ПМК|Бүргөндү ПМК а.]], [[Кайтпас|Кайтпас а.]], [[Кожо-Корум, Кадамжай району|Кожо-Корум а.]] |- |[[Майдан айыл аймагы]] |[[Кара-Жыгач (Кадамжай району)|Кара-Жыгач а.]], [[Акимбек (Кадамжай району)|Акимбек а.]], [[Аустан|Аустан а.]], [[Бак (Кадамжай району)|Бак а.]], [[Жаңы-Абад (Кадамжай району)|Жаңы-Абад а.]], [[Исфайрам|Исфайрам а.]], [[Кара-Дөбө (Кадамжай району, Майдан айыл аймагы)|Кара-Дөбө а.]], [[Кара-Кыштак (Кадамжай району)|Кара-Кыштак а.]], [[Кароол (Кадамжай району)|Кароол а.]], [[Кереге-Таш (Кадамжай району)|Кереге-Таш а.]], [[Майдан (Кадамжай району)|Майдан а.]], [[Пум|Пум а.]], [[Сары-Алтын|Сары-Алтын а.]] |- |[[Марказ айыл аймагы]] |[[Марказ|Марказ а.]], [[Арпа-Сай|Арпа-Сай а.]], [[Достук (Кадамжай району)|Достук а.]], [[Көк-Талаа|Көк-Талаа а.]], [[Маяк (Кадамжай району)|Маяк а.]], [[Пылдырак|Пылдырак а.]] |- |[[Орозбеков айыл аймагы]] |[[Орозбеков|Орозбеков а.]], [[Кош-Дөбө (Кадамжай району)|Кош-Дөбө а.]], [[Кудук (Кадамжай району)|Кудук а.]], [[Кулду|Кулду а.]], [[Өндүрүш (Кадамжай району)|Өндүрүш а.]], [[Сары-Талаа (Кадамжай району)|Сары-Талаа а.]], [[Учкун (Кадамжай району)|Учкун а.]] |- |[[Совет айыл аймагы]] |[[Совет (Кадамжай району)|Совет а.]] |- |[[Үч-Коргон айыл аймагы (Кадамжай району)|Үч-Коргон айыл аймагы]] |[[Үч-Коргон (Кадамжай району)|Үч-Коргон а.]], [[Боз, Кадамжай району|Боз а.]], [[Валакиш, Кадамжай району|Валакиш а.]], [[Какыр (Кадамжай району, Үч-Коргон айыл аймагы)|Какыр а.]], [[Калача (Кадамжай району, Үч-Коргон айыл аймагы)|Калача а.]], [[Калтак|Калтак а.]], [[Камбарабад|Камбарабад а.]], [[Разъезд|Разьезд а.]], [[Сулайманабад|Сулайманабад а.]], [[Сухана|Сухана а.]], [[Тажик-Кыштак|Тажик-Кыштак а.]], [[Чаувай (Кадамжай району, Үч-Коргон айыл аймагы)|Чаувай а.]] |- |[[Халмион айыл аймагы]] |[[Халмион|Халмион а.]], [[Баймаала|Баймаала а.]], [[Гүлдүрөмө|Гүлдүрөмө а.]], [[Жаңы-Айыл (Кадамжай району)|Жаңы-Айыл а.]], [[Жошук|Жошук а.]], [[Ирилеш|Ирилеш а.]], [[Көк-Тал (Кадамжай району)|Көк-Тал а.]], [[Курулуш (Кадамжай району)|Курулуш а.]], [[Ноогардан|Ноогардан а.]], [[Таш-Дөбө (Кадамжай району)|Таш-Дөбө а.]], [[Ынтымак (Кадамжай району, Халмион айыл аймагы)|Ынтымак а.]], [[Чекелик|Чекелик а.]], [[Шады|Шады а.]] |- |[[Чаувай айыл аймагы]] |[[Чаувай (Кадамжай району, Чаувай айыл аймагы)|Чаувай а.]] |- | rowspan="10" | [[Файл:Kyrgyzstan Leilek Raion.png|100px|center]] || rowspan="10" align="center" | [[Лейлек району]]|| rowspan="10" | [[Файл:Coat of arms of Leilek district.png|50px|center]] || rowspan="10" align="center" | 146 020 || '''[[Раззаков (шаар)|Раззаков шаары]]''' |[[Голбо|Голбо а.]], [[Самат|Самат а.]], [[Чимген|Чимген а.]], [[Тайлан|Тайлан а.]], [[Мырза-Патча|Мырза-Патча а.]], [[Ак-Булак (Раззаков)|Ак-Булак а.]] |- |[[Ак-Суу айыл аймагы (Лейлек району)|Ак-Суу айыл аймагы]] |[[Ак-Суу (Лейлек району)|Ак-Суу а.]], [[Алга (Лейлек району)|Алга а.]], [[Жезкен|Жезкен а.]], [[Жеңиш (Лейлек району)|Жеңиш а.]], [[Суу-Башы|Суу-Башы а.]] |- |[[Бешкент айыл аймагы]] |[[Бешкент|Бешкент а.]], [[Кайгарач|Кайгарач а.]], [[Карл Маркс (Лейлек району)|Карл Маркс а.]], [[СССРдин 50 жылдыгы|СССРдин 50 жылдыгы а.]], [[Эски-Оочу|Эски-Оочу а.]] |- |[[Жаңы-Жер айыл аймагы]] |[[Центральное|Центральное а.]], [[Арка (айыл)|Арка а.]], [[Достук (Лейлек району)|Достук а.]] |- |[[Катраң айыл аймагы]] |[[Катраң, Лейлек району|Катраң а.]], [[Жаңы-Турмуш (Лейлек району)|Жаңы-Турмуш а.]], [[Өзгөрүш (Лейлек району)|Өзгөрүш а.]] |- |[[Кулунду айыл аймагы]] |[[Кулунду|Кулунду а.]], [[Булак-Башы (Лейлек району)|Булак-Башы а.]], [[Интернациональное|Интернациональное а.]], [[Коммунизм (Лейлек району)|Коммунизм а.]], [[Ленин (Лейлек району)|Ленин а.]], [[Максат (айыл)|Максат а.]] |- |[[Лейлек айыл аймагы]] |[[Коргон, Лейлек району|Коргон а.]], [[Ак-Терек (Лейлек району)|Ак-Терек а.]], [[Кара-Суу (Лейлек району)|Кара-Суу а.]], [[Лейлек|Лейлек а.]], [[Чуянчы|Чуянчы а.]] |- |[[Маргун айыл аймагы]] |[[Маргун|Маргун а.]], [[Даргаз|Даргаз а.]], [[Дархум|Дархум а.]], [[Чурбек|Чурбек а.]] |- |[[Сумбула айыл аймагы]] |[[Андарак|Андарак а.]], [[Искра (Лейлек району)|Искра а.]], [[Коммуна (Лейлек району)|Коммуна а.]], [[Көк-Таш (Лейлек району)|Көк-Таш а.]] |- |[[Тогуз-Булак айыл аймагы]] |[[Тогуз-Булак (Лейлек району)|Тогуз-Булак а.]], [[Ай-Көл|Ай-Көл а.]], [[Кара-Булак (Лейлек району)|Кара-Булак а.]], [[Кыргызстандын 50 жылдыгы|Кыргызстандын 50 жылдыгы а]]., [[Маданият (Лейлек району)|Маданият а.]], [[Чапаев (Лейлек району)|Чапаев а.]] |- | || align="center" | [[Баткен|Баткен шаары]]|| [[Файл:Batken flag.svg|50px|center]][[Файл:Batken_coa.svg|50px|center]] || align="center" | 19 765 (27 730 ― баш ийген калктуу конуштар менен) |align="center" | жок |[[Булак-Башы (Баткен)|Булак-Башы а.]], [[Кызыл-Жол|Кызыл-Жол а.]], [[Базар-Башы|Базар-Башы а.]] |- | || align="center" | [[Кызыл-Кыя|Кызыл-Кыя шаары]]|| [[Файл:Coat of arms of Kyzyl-Kiya.png|50px|center]] || align="center" | 42 564 (56 819 ― баш ийген калктуу конуштар менен) |align="center" | жок |[[Караван (Кызыл-Кыя)|Караван а.]], [[Ак-Булак (Кызыл-Кыя)|Ак-Булак а.]], [[Жин-Жиген|Жин-Жиген а.]] |- | || align="center" | [[Сүлүктү|Сүлүктү шаары]]|| align="center" | жок || align="center" | 14 770 (24 238 ― баш ийген калктуу конуштар менен) | ''Чыгыш шаар тибиндеги посёлок'' |[[Кольцо|Кольцо а.]] |} === Жалал-Абад облусу === {{Негизги макала|Жалал-Абад облусу}} {| class="wikitable" |- ! Карта !! Аталыш !! Туу, герб !! Туруктуу калк<br>2021, адам<ref name="Калк" />!! Баш ийген<br>айыл аймактар, шаарлар жана шаар тибиндеги посёлоктор{{sfn|Мамлекеттик классификатор|11.05.2021|барактар=16—31}} !Айыл аймактарга жана шаарларга кирген айылдар |- | rowspan="12" | [[Файл:Kyrgyzstan Aksy Raion.png|100px|center]] || rowspan="12" align="center" | [[Аксы району]]|| rowspan="12" align="center" | жок || rowspan="12" align="center" | 137 103 || '''[[Кербен (шаар)|Кербен шаары]]''' |[[Ак-Дөбө (Кербен)|Ак-Дөбө а.]], [[Жетиген (Кербен)|Жетиген а.]], [[Күлүк-Дөбө|Күлүк-Дөбө а.]], [[Курулуш (Кербен)|Курулуш а.]], [[Мамай (айыл)|Мамай а.]], [[Устукан (айыл)|Устукан а.]] |- |Авлетим айыл аймагы |[[Авлетим|Авлетим а.]], [[Байкашка-Терек|Байкашка-Терек а.]], [[Дерес-Сай|Дерес-Сай а.]], [[Жаңгактуу-Булак|Жаңгактуу-Булак а.]], [[Ит-Агар|Ит-Агар а.]], [[Коргон (Аксы району)|Коргон а.]], [[Мукур|Мукур а.]], [[Тегирмен-Сай|Тегирмен-Сай а.]], [[Товар-Сай|Товар-Сай а.]] |- |[[Ак-Жол айыл аймагы]] |[[Ак-Жол (Аксы району)|Ак-Жол а.]], [[Жолборсту|Жолборсту а.]], [[Кара-Тыт|Кара-Тыт а.]], [[Кечүү|Кечүү а.]], [[Кызыл-Бейит|Кызыл-Бейит а.]], [[Күрп, Аксы району|Күрп а.]], [[Райкомол|Райкомол а.]], [[Разан-Сай|Разан-Сай а.]], [[Тегене|Тегене а.]] |- |[[Ак-Суу айыл аймагы (Аксы району)|Ак-Суу айыл аймагы]] |[[Ак-Суу (Аксы району)|Ак-Суу а.]], [[Ак-Сай (Аксы району)|Ак-Сай а.]], [[Коргон-Дөбө|Коргон-Дөбө а.]] |- |Жаңы-Жол айыл аймагы |[[Жаңы-Жол (Аксы району)|Жаңы-Жол а.]], [[Кой-Таш (Аксы району)|Кой-Таш а.]], [[Таштак, Аксы району|Таштак а.]], [[Терс, Аксы району|Терс а.]] |- |[[Жерге-Тал айыл аймагы (Аксы району)|Жерге-Тал айыл аймагы]] |[[Жерге-Тал (Аксы району)|Жерге-Тал а.]], [[Боспиек|Боспиек а.]], [[Кызыл-Капчыгай (айыл)|Кызыл-Капчыгай а.]] |- |[[Кара-Жыгач айыл аймагы (Аксы району)|Кара-Жыгач айыл аймагы]] |[[Кара-Жыгач (Аксы району)|Кара-Жыгач а.]], [[Дардак-Дөбө|Дардак-Дөбө а.]], [[Кара-Ой (Аксы району)|Кара-Ой а.]], [[Сыны|Сыны а.]], [[Тор-Камыш|Тор-Камыш а.]], [[Чарба (айыл)|Чарба а.]] |- |Кара-Суу айыл аймагы |[[Кара-Суу (Аксы району)|Кара-Суу а.]], [[Жүзүмжан|Жүзүмжан а.]], [[Кезарт|Кезарт а.]], [[Кызыл-Көл|Кызыл-Көл а.]], [[Сай-Булуң|Сай-Булуң а.]], [[Топ-Жаңгак|Топ-Жаңгак а.]], [[Түрдүк|Түрдүк а.]], [[Чалдыбар (Аксы району)|Чалдыбар а.]], [[Чат (айыл)|Чат а.]] |- |Кашка-Суу айыл аймагы |[[Кашка-Суу (Аксы району)|Кашка-Суу а.]], [[Жаңы-Айыл (Аксы району)|Жаңы-Айыл а.]], [[Кара-Дөбө (Аксы району)|Кара-Дөбө а.]], Кара-Башат а., [[Өлөң-Булак|Өлөң-Булак а.]], Согот а., Тосту а., Туюк-Жар а., Чарбак а. |- |Кызыл-Туу айыл аймагы |[[Кызыл-Туу (Аксы району)|Кызыл-Туу а.]], [[Аркыт (Аксы району)|Аркыт а.]], [[Жол-Сай|Жол-Сай а.]], [[Жылгын (айыл)|Жылгын а.]] |- |Мавлянов айыл аймагы |[[Атана|Атана а.]], Жаңгак а., [[Мундуз (Аксы району)|Мундуз а.]],[[Сары-Кашка|Сары-Кашка а.]], [[Семет|Семет а.]], Таш-Жар а., [[Торук|Торук а.]], [[Улук (айыл)|Улук а.]], [[Чие (айыл)|Чие а.]] |- |Назаралиев айыл аймагы |[[Жыл-Кол|Жыл-Кол а.]], [[Кум (айыл)|Кум а.]], [[Кызыл-Жар (Аксы району)|Кызыл-Жар а.]], [[Нарын (айыл)|Нарын а.]] |- | rowspan="8" | [[Файл:Kyrgyzstan Ala-Buka Raion.png|100px|center]] || rowspan="8" align="center" | [[Ала-Бука району]]|| rowspan="8" | [[Файл:Flag_of_Ala-Buka_district.png|50px|center]] [[Файл:Coat_of_arms_of_Ala-Buka_district.png|50px|center]] || rowspan="8" align="center" | 108 647 || Ак-Коргон айыл аймагы |[[Ак-Коргон (Ала-Бука району)|Ак-Коргон а.]], [[Баястан (айыл)|Баястан а.]], [[Падек|Падек а.]], [[Сафедбулан|Сафедбулан а.]] |- |Ак-Там айыл аймагы |[[Ак-Там|Ак-Там а.]], [[Жапа-Салды|Жапа-Салды а.]], [[Кызыл-Ата|Кызыл-Ата а.]] |- |Ала-Бука айыл аймагы |[[Ала-Бука|Ала-Бука а.]], [[Достук (Ала-Бука району)|Достук а.]], [[Сапалак|Сапалак а.]], [[Сары-Талаа (Ала-Бука району)|Сары-Талаа а.]] |- |Көк-Серек айыл аймагы |[[Ак-Тайлак|Ак-Тайлак а.]], [[Бирлешкен|Бирлешкен а.]], [[Кош-Болот|Кош-Болот а.]], [[Сары-Кол (айыл)|Сары-Кол а.]], [[Теңги|Теңги а.]], [[Төлөкө|Төлөкө а.]] |- |Көк-Таш айыл аймагы |[[Көк-Таш (Ала-Бука району)|Көк-Таш а.]], [[Булак-Башы (Ала-Бука району)|Булак-Башы а.]], [[Жалгыз-Өрүк (Ала-Бука району)|Жалгыз-Өрүк а.]], [[Күлпөк-Сай|Күлпөк-Сай а.]], [[Орто-Суу (Ала-Бука району)|Орто-Суу а.]], [[Чоң-Сай|Чоң-Сай а.]] |- |Өрүктү айыл аймагы |[[Өрүктү|Өрүктү а.]], [[Кеңкол, Ала-Бука району|Кеңкол а.]], [[Орто-Токой (Ала-Бука району)|Орто-Токой а.]], [[Өрүктү-Сай|Өрүктү-Сай а.]], [[Чолок-Тума|Чолок-Тума а.]] |- |Биринчи Май айыл аймагы |[[Ажек|Ажек а.]], [[Айры-Там|Айры-Там а.]], [[Ак-Башат (Ала-Бука району)|Ак-Башат а.]], [[Алма-Бел|Алма-Бел а.]], [[Жаңы-Шаар|Жаңы-Шаар а.]], [[Кара-Үңкүр (Ала-Бука району)|Кара-Үңкүр а.]], [[Совет-Сай|Совет-Сай а.]] |- |Төрөгелди Балтагулов айыл аймагы |[[Баймак|Баймак а.]], Кажар а., [[Кашкалак|Кашкалак а.]], [[Келте|Келте а.]], [[Кош-Алмурут|Кош-Алмурут а.]], [[Кош-Терек|Кош-Терек а.]], [[Ызар|Ызар а.]] |- | rowspan="9" |[[Файл:Kyrgyzstan Bazar-Korgon Raion.png|100px|center]] | rowspan="9" align="center" |[[Базар-Коргон району]] | rowspan="9" align="center" |жок | rowspan="9" align="center" |183 908 |'''[[Базар-Коргон|Базар-Коргон шаары]]''' |align="center" |жок |- | Акман айыл аймагы |[[Жаңы-Акман, Базар-Коргон району|Жаңы-Акман а.]], [[Жараке, Базар-Коргон району|Жараке а.]], [[Кайырма, Базар-Коргон району|Кайырма а.]], [[Колот, Базар-Коргон району|Колот а.]], Коргон-Жар а., [[Кош-Коргон, Базар-Коргон району|Кош-Коргон а.]], [[Таш-Булак, Базар-Коргон району|Таш-Булак а.]] |- |Арстанбап айыл аймагы |[[Арстанбап|Арстанбап а.]], [[Ак-Терек (Базар-Коргон району)|Ак-Терек а.]], [[Бел-Терек|Бел-Терек а.]], Гава а., [[Гүмкана|Гүмкана а.]], Дашман а., [[Жай-Терек, Базар-Коргон району|Жай-Терек а.]], [[Жарадар, Базар-Коргон району|Жарадар а.]] |- |Бешик-Жон айыл аймагы |[[Бешик-Жон, Базар-Коргон району|Бешик-Жон а.]], [[Баймундуз, Базар-Коргон району|Баймундуз а.]], [[Жон, Базар-Коргон району|Жон а.]], [[Карача, Базар-Коргон району|Карача а.]], [[Көк-Алма, Базар-Коргон району|Көк-Алма а.]] |- |Кеңеш айыл аймагы |[[Биринчи Май (Базар-Коргон району)|Биринчи Май а.]], [[Шыдыр, Базар-Коргон району|Шыдыр а.]], [[Кара-Жыгач (Базар-Коргон району)|Кара-Жыгач а.]], [[Кызыл-Октябрь, Базар-Коргон району|Кызыл-Октябрь а.]], Коткор а., [[Могол-Коргон, Базар-Коргон району|Могол-Коргон а.]], [[Сейитказы|Сейитказы а.]], |- |Кызыл-Үңкүр айыл аймагы |[[Кызыл-Үңкүр|Кызыл-Үңкүр а.]], [[Ак-Булак (Базар-Коргон району)|Ак-Булак а.]], [[Жаз-Кечүү, Базар-Коргон району|Жаз-Кечүү а.]], [[Катар-Жаңгак|Катар-Жаңгак а.]], [[Көсө-Терек, Базар-Коргон району|Көсө-Терек а.]] |- |Могол айыл аймагы |[[Бувакол|Бувакол а.]], Кайнар а., [[Кара-Ой (Базар-Коргон району)|Кара-Ой а.]], [[Кызыл-Суу, Базар-Коргон району|Кызыл-Суу а.]], [[Көктоңду|Көктоңду а.]], [[Чарбак, Базар-Коргон району|Чарбак а.]], [[Чкалов, Базар-Коргон району|Чкалов а.]] |- |Сайдыкум айыл аймагы |[[Сайдыкум, Базар-Коргон району|Сайдыкум а.]], [[Аркалык, Базар-Коргон району|Аркалык а.]], [[Дукур, Базар-Коргон району|Дукур а.]], [[Жаңы-Абад, Базар-Коргон району|Жаңы-Абад а.]], [[Жаш-Ленин, Базар-Коргон району|Жаш-Ленин а.]], [[Кызыл-Ай|Кыргыз-Каба а., Кызыл-Ай а.]], [[Тойчубек-Чек, Базар-Коргон району|Тойчубек-Чек а.]], [[Төш, Базар-Коргон району|Төш а.]], [[Турпак-Коргон, Базар-Коргон району|Турпак-Коргон а.]], [[Хажир-Абад, Базар-Коргон району|Хажир-Абад а.]], [[Чек, Базар-Коргон району|Чек а.]], [[Чоң-Курулуш|Чоң-Курулуш а.]] |- |Талдуу-Булак айыл аймагы |[[Ак-Терек, Базар-Коргон району|Ак-Терек а.]], [[Ак-Тыт, Базар-Коргон району|Ак-Тыт а.]], [[Каба, Базар-Коргон району|Каба а.]], [[Катар-Жаңгак|Катар-Жаңгак а.]], [[Көк-Алма, Базар-Коргон району|Көк-Алма а.]], [[Кыргоо, Базар-Коргон району|Кыргоо а.]], [[Сары-Жайык|Сары-Жайык а.]], [[Үч-Булак, Базар-Коргон району|Үч-Булак а.]] |- | rowspan="9" | [[Файл:Kyrgyzstan Nooken Raion.png|100px|center]] || rowspan="9" align="center" | [[Ноокен району]]|| rowspan="9" align="center" | [[Файл:Coat of arms of Nooken district.png|50px|center]] || rowspan="9" align="center" | 145 187 || '''[[Кочкор-Ата|Кочкор-Ата шаары]]''' |align="center" | жок |- |Арал айыл аймагы |[[Арал (Ноокен району)|Арал а.]], [[Интернационал (Ноокен району)|Интернационал а.]], [[Рассвет (Ноокен району)|Рассвет а.]], [[Чертак-Таш|Чертак-Таш а.]], [[Черемушки, Ноокен району|Черёмушки а.]] |- |Бүргөндү айыл аймагы |[[Бүргөндү, Ноокен району|Бүргөндү а.]], Жаңы-Арык а., [[Жеңиш (Ноокен району)|Жеңиш а.]], [[Кичи-Бүргөндү|Кичи-Бүргөндү а.]], Кокондук а., [[Курама, Ноокен району|Курама а.]], [[Кызыл-Кыя (Ноокен району)|Кызыл-Кыя а.]], [[Ноошкен|Ноошкен а.]], [[Ууру-Жар|Ууру-Жар а.]] |- |Достук айыл аймагы |[[Достук (Ноокен району)|Достук а.]], [[Шамалды-Сай|Шамалды-Сай а.]], [[Шынг-Сай, Ноокен району|Шынг-Сай а.]], [[Кудук (Ноокен району)|Кудук а.]], [[Кызыл-Туу (Ноокен району, Достук айыл аймагы)|Кызыл-Туу а.]], [[Сары-Камыш (Ноокен району)|Сары-Камыш а.]] |- |Масы айыл аймагы |[[Массы|Масы а.]], [[Апыртан, Ноокен району|Апыртан а.]], [[Беш-Жыгач, Ноокен району|Беш-Жыгач а.]], Бөгөт а., [[Кызыл-Туу (Ноокен району, Масы айыл аймагы)|Кызыл-Туу а.]] |- |Момбеков айыл аймагы |[[Момбеков (айыл)|Момбеков а.]], [[Бостон, Ноокен району|Бостон а.]], [[Жазгак, Ноокен району|Жазгак а.]], [[Жаңы-Кыштак, Ноокен району|Жаңы-Кыштак а.]], [[Көк-Таш (Ноокен району)|Көк-Таш а.]], [[Кочкор-Ата (Ноокен району)|Кочкор-Ата а.]], Курулуш а., Чек а. |- |Ноокат айыл аймагы |[[Курулуш (Ноокен району)|Курулуш а.]], [[Кара-Булак, Ноокен району|Кара-Булак а.]], [[Киров, Ноокен району|Киров а.]], [[Коминтерн, Ноокен району|Коминтерн а.]], [[Кызыл-Жылдыз, Ноокен району|Кызыл-Жылдыз а.]], [[Параканда, Ноокен району|Параканда а.]], [[Рахманжан, Ноокен району|Рахманжан а.]] |- |Сакалды айыл аймагы |[[Сакалды, Ноокен району|Сакалды а.]], [[Аримжан, Ноокен району|Аримжан а.]], [[Бөбүй|Бөбүй а.]], [[Кагазды, Ноокен району|Кагазды а.]], [[Кызыл-Кыргызстан, Ноокен району|Кызыл-Кыргызстан а.]], [[Чек, Ноокен району, Сакалды айыл аймагы|Чек а.]], [[Чоң-Багыш, Ноокен району|Чоң-Багыш а.]] |- |Шайдан айыл аймагы |[[Алма, Ноокен району|Алма а.]], [[Бирдик (Ноокен району)|Бирдик а.]], [[Жаңы-Арык (Ноокен району, Шайдан айыл аймагы)|Жаңы-Арык а.]], [[Жон-Арык (Ноокен району)|Жон-Арык а.]], [[Көк-Айдар, Ноокен району|Көк-Айдар а.]], [[Тоскоол, Ноокен району|Тоскоол а.]], [[Эски-Масы|Эски-Масы а.]] |- | rowspan="14" | [[Файл:Kyrgyzstan Suzak Raion.png|100px|center]] || rowspan="14" align="center" | [[Сузак району]]|| rowspan="14" align="center" | жок || rowspan="14" align="center" | 308 243 || '''[[Көк-Жаңгак|Көк-Жаңгак шаары]]''' |align="center" | жок |- |Багыш айыл аймагы |[[Багыш, Сузак району|Багыш а.]], [[Беш-Бала, Сузак району|Беш-Бала а.]], [[Кедей-Арык, Сузак району|Кедей-Арык а.]], [[Кызыл-Туу (Сузак району)|Кызыл-Туу а.]], [[Октябрь (Сузак району)|Октябрь а.]], [[Сары-Булак (Сузак району, Багыш айыл аймагы)|Сары-Булак а.]], [[Сафаровка, Сузак району|Сафаровка а.]] |- |Барпы айыл аймагы |[[Ачы, Сузак району|Ачы а.]], [[Боз-Чычкан|Боз-Чычкан а.]], [[Беш-Мойнок, Сузак району|Беш-Мойнок а.]], [[Жаңы-Айыл (Сузак району)|Жаңы-Айыл а.]], [[Жар-Кыштак (Сузак району)|Жар-Кыштак а.]], [[Дөбөй, Сузак району|Дөбөй а.]], [[Канды, Сузак району|Канды а.]], [[Комсомол (Сузак району, Барпы айыл аймагы)|Комсомол а.]], [[Миң-Өрүк (Сузак району)|Миң-Өрүк а.]], [[Маркай, Сузак району|Маркай а.]], [[Пригородный, Сузак району|Пригородный а.]], [[Сай, Сузак району|Сай а.]], [[Таштак, Сузак району, Барпы айыл аймагы|Таштак а.]], [[Төөлөс, Сузак району|Төөлөс а.]], [[Түрк-Маала, Сузак району|Түрк-Маала а.]], [[Үлгү, Сузак району|Үлгү а.]], [[Чаңгет-Сай|Чаңгет-Сай а.]], [[Чеке-Дөбө|Чеке-Дөбө а.]], [[Чокмор, Сузак району|Чокмор а.]] |- |Кара-Алма айыл аймагы |[[Кара-Алма, Сузак району|Кара-Алма а.]], [[Орток, Сузак району|Орток а.]], Туура-Жаңгак а., Урумбаш а. |- |Кара-Дарыя айыл аймагы |[[Арал (Сузак району, Кара-Дарыя айыл аймагы)|Арал а.]], [[Төш, Сузак району|Төш а.]], [[Чаңгыр-Таш|Чаңгыр-Таш а.]] |- |Көк-Арт айыл аймагы |[[Комсомол, Сузак району, Көк-Арт айыл аймагы|Комсомол а.]], [[Михайловка, Сузак району|Михайловка а.]], Подгорное а., [[Үч-Малай, Сузак району|Үч-Малай а.]] |- |Курманбек айыл аймагы |[[Жоон-Күнгөй, Сузак району|Жоон-Күнгөй а.]], [[Калмак-Кырчын, Сузак району|Калмак-Кырчын а.]], [[Канжыга, Сузак району|Канжыга а.]], [[Кара-Чолок, Сузак району|Кара-Чолок а.]], [[Сары-Булак, Сузак району, Курманбек айыл аймагы|Сары-Булак а.]], [[Саты, Сузак району|Саты а.]], [[Таран-Базар, Сузак району|Таран-Базар а.]], [[Урумбаш|Урумбаш а.]] |- |Кыз-Көл айыл аймагы |[[Кыз-Көл, Сузак району|Кыз-Көл а.]], [[Ак-Булак (Сузак району, Кыз-Көл айыл аймагы)|Ак-Булак а.]], [[Ак-Тоок, Сузак району|Ак-Тоок а.]], [[Жаңы-Арык (Сузак району)|Жаңы-Арык а.]], [[Жылан-Темир, Сузак району|Жылан-Темир а.]], [[Карамарт|Карамарт а.]], [[Каду, Сузак району|Каду а.]], [[Кара-Булак (Сузак району)|Кара-Булак а.]], [[Катыраңкы|Катыраңкы а.]], [[Кашка-Терек, Сузак району|Кашка-Терек а.]], [[Кызыл-Кыя (Сузак району)|Кызыл-Кыя а.]], [[Сары-Булак (Сузак району, Кыз-Көл айыл аймагы)|Сары-Булак а.]] |- |Кызыл-Туу айыл аймагы |[[Ак-Баш, Сузак району|Ак-Баш а.]], [[Ак-Булак (Сузак району, Кызыл-Туу айыл аймагы)|Ак-Булак а.]], [[Ак-Терек (Сузак району)|Ак-Терек а.]], [[Акчалуу, Сузак району|Акчалуу а.]], [[Алмалуу-Булак, Сузак району|Алмалуу-Булак а.]], [[Алчалуу, Сузак району|Алчалуу а.]], [[Бостон (Сузак району, Кызыл-Туу айыл аймагы)|Бостон а.]], [[Жаңы-Ачы, Сузак району|Жаңы-Ачы а.]], [[Жашасын-2, Сузак району|Жашасын-2 а.]], [[Кара-Инген, Сузак району|Кара-Инген а.]], [[Кара-Көл, Сузак району|Кара-Көл а.]], [[Кашка-Суу (Сузак району)|Кашка-Суу а.]], [[Кызыл-Алма, Сузак району|Кызыл-Алма а.]], [[Кызыл-Сеңир, Сузак району|Кызыл-Сеңир а.]], [[Мундуз (Сузак району, Кызыл-Туу айыл аймагы)|Мундуз а.]], [[Орто-Азия, Сузак району|Орто-Азия а.]], [[Соку-Таш, Сузак району|Соку-Таш а.]], [[Талаа-Булак, Сузак району|Талаа-Булак а.]], [[Таштак, Сузак району, Кызыл-Туу айыл аймагы|Таштак а.]], [[Шатрак, Сузак району|Шатрак а.]] |- |Ленин айыл аймагы |[[Ленин, Сузак району|Ленин а.]], [[Жыгач-Коргон, Сузак району|Жыгач-Коргон а.]], [[Орто-Сай, Сузак району|Орто-Сай а.]] |- |Сайпидин Атабеков айыл аймагы |[[Балта-Казы, Сузак району|Балта-Казы а.]], [[Бек-Абад, Сузак району|Бек-Абад а.]], [[Бостон (Сузак району, Сайпидин Атабеков айыл аймагы)|Бостон а.]], Бөкөй а., [[Жаңы-Жер (Сузак району)|Жаңы-Жер а.]], [[Жийде (Сузак району)|Жийде а.]], [[Кайнар (Сузак району, Сайпидин Атабеков айыл аймагы)|Кайнар а.]], [[Кара-Жыгач (Сузак району)|Кара-Жыгач а.]], [[Кашкар-Маала, Сузак району|Кашкар-Маала а.]], [[Кызыл-Багыш, Сузак району|Кызыл-Багыш а.]], [[Кыргыз-Абад, Сузак району|Кыргыз-Абад а.]], [[Мундуз (Сузак району, Сайпидин Атабеков айыл аймагы)|Мундуз а.]], [[Найман, Сузак району|Найман а.]], [[Таш-Булак, Сузак району, Сайпидин Атабеков айыл аймагы|Таш-Булак а.]], [[Түрк-Абад, Сузак району|Түрк-Абад а.]], [[Өзбек-Абад, Сузак району|Өзбек-Абад а.,]] [[Чек, Сузак району|Чек а.]], [[Ширин, Сузак району|Ширин а.]] |- |Сузак айыл аймагы |[[Сузак|Сузак а.]][[Арал (Сузак району, Сузак айыл аймагы)|, Арал а.]], [[Благовещенка|Благовещенка а.]], [[Достук (Сузак району)|Достук а.]], [[Жаңы-Дыйкан, Сузак району|Жаңы-Дыйкан а.]], [[Камыш-Башы, Сузак району|Камыш-Башы а.]], [[Кыр-Жол, Сузак району|Кыр-Жол а.]], [[Садда, Сузак району|Садда а.]] |- |Таш-Булак айыл аймагы |[[Таш-Булак, Сузак району, Таш-Булак айыл аймагы|Таш-Булак а.]], [[Арал (Сузак району, Таш-Булак айыл аймагы)|Арал а.]], [[Гүлстан, Сузак району|Гүлстан а.]], [[Димитровка (Сузак району)|Димитровка а.]], [[Доскана, Сузак району|Доскана а.]], Жаңы-Арал а., Ирригатор а., Теплица а., Чолок-Терек а., Ынтымак а., [[Эшме (Сузак району)|Эшме а.]] |- |[[Ырыс айыл аймагы]] |[[Ырыс|Ырыс а.]], [[Арал-Сай (Сузак району)|Арал-Сай а.]], [[Дөмөр|Дөмөр а.]], [[Жар-Кыштак (Сузак району)|Жар-Кыштак а.]], [[Кайнар (Сузак району, Ырыс айыл аймагы)|Кайнар а.]], [[Кургак-Көл|Кургак-Көл а.]], [[Күмүш-Азиз|Күмүш-Азиз а.]], Кыр-Жол а., [[Ладан-Кара|Ладан-Кара а.]], [[Масадан|Масадан а.]], [[Сасык-Булак (Сузак району)|Сасык-Булак а.]], [[Тотуя|Тотуя а.]], [[Чымчык-Жар|Чымчык-Жар а.]] |- | rowspan="5" | [[Файл:Kyrgyzstan Toguz-Toro Raion.png|100px|center]] || rowspan="5" align="center" | [[Тогуз-Торо району]]|| rowspan="5" align="center" | жок || rowspan="5" align="center" | 25 497 || Атай айыл аймагы |[[Атай (Тогуз-Торо району)|Атай а.]], [[Карл Маркс (Тогуз-Торо району)|Карл Маркс а.]] |- |Каргалык айыл аймагы |[[Казарман|Казарман а.]], Кызыл-Жылдыз а., [[Макмал, Тогуз-Торо району|Макмал а.]], [[Чет-Булак, Тогуз-Торо району|Чет-Булак а.]] |- |Көк-Ирим айыл аймагы |[[Арал (Тогуз-Торо району)|Арал а.]], [[Бирдик (Тогуз-Торо району)|Бирдик а.]] |- |Сары-Булуң айыл аймагы |[[Кара-Суу (Тогуз-Торо району)|Кара-Суу а.]], [[Табылгыты (Тогуз-Торо району)|Табылгыты а.]] |- |Тогуз-Торо айыл аймагы |[[Дөдөмөл, Тогуз-Торо району|Дөдөмөл а.]], [[Кош-Булак, Тогуз-Торо району|Кош-Булак а.]], [[Ленин (Тогуз-Торо району)|Ленин а.]], [[Өрнөк (Тогуз-Торо району)|Өрнөк а.]] |- | rowspan="11" | [[Файл:Kyrgyzstan Toktogul Raion.png|100px|center]] || rowspan="11" align="center" | [[Токтогул району]]|| rowspan="11" | [[Файл:Flag of Toktogul rayon.png|50px|center]][[Файл:Coat of arms of Toktogul rayon.png|50px|center]] || rowspan="11" align="center" | 103 310 || '''[[Токтогул|Токтогул шаары]]''' | align="center" | жок |- |Абды Сүйөркулов айыл аймагы |[[Кара-Жыгач, Токтогул району|Кара-Жыгач а.]], [[Көтөрмө, Токтогул району|Көтөрмө а.]], [[Торкент, Токтогул району|Торкент а.]] |- |Аралбаев айыл аймагы |[[Алмалуу (Токтогул району)|Алмалуу а.]], [[Толук|Толук а.]], [[Ноот, Токтогул району|Ноот а.]], [[Чаар-Таш, Токтогул району|Чаар-Таш а.]] |- |Бел-Алды айыл аймагы |[[Бел-Алды, Токтогул району|Бел-Алды а.]], [[Коргон, Токтогул району|Коргон а.]], [[Сары-Сөгөт, Токтогул району|Сары-Сөгөт а.]] |- |Жаңы-Жол айыл аймагы |[[Жаңы-Жол (Токтогул району)|Жаңы-Жол а.]], [[Арал, Токтогул району|Арал а.]], [[Кара-Суу, Токтогул району|Кара-Суу а.]], [[Комсомол (Токтогул району)|Комсомол а.]], [[Куйбышев (Токтогул району)|Куйбышев а.]], [[Кызыл-Туу, Токтогул району|Кызыл-Туу а.]] |- |Кетмен-Дөбө айыл аймагы |Беке-Чал а., [[Терек-Суу (Токтогул району)|Терек-Суу а.]], [[Чоң-Арык, Токтогул району|Чоң-Арык а.]], [[Эшсай, Токтогул району|Эшсай а.]] |- |Кызыл-Өзгөрүш айыл аймагы |[[Кызыл-Өзгөрүш, Токтогул району|Кызыл-Өзгөрүш а.]], [[Ак-Жар (Токтогул району)|Ак-Жар а.]], [[Аң-Арык, Токтогул району|Аң-Арык а.]], [[Бел -Кара-Суу, Токтогул району|Бел-Кара-Суу а.]], [[Бууракан, Токтогул району|Бууракан а.]], Жар-Таш а., [[Камыш-Башы, Токтогул району|Камыш-Башы а.]], [[Коңур-Өгүз|Коңур-Өгүз а.]], [[Кош-Таш|Кош-Таш а.]], [[Орто-Жон, Токтогул району|Орто-Жон а.]], [[Чеч-Дөбө, Токтогул району|Чеч-Дөбө а.]], [[Шайык, Токтогул району|Шайык а.]] |- |Никче-Сай айыл аймагы |[[Ничке-Сай, Токтогул району|Ничке-Сай а.]], [[Чоргочу, Токтогул району|Чоргочу а.]] |- |Сары-Камыш айыл аймагы |[[Бирлик (Токтогул району)|Бирлик а.]], [[Көтөрмө (Токтогул району)|Көтөрмө а.]] |- |Үч-Терек айыл аймагы |[[Үч-Терек, Токтогул району|Үч-Терек а.]], [[Жетиген, Токтогул району|Жетиген а.]], [[Кызыл-Ураан, Токтогул району|Кызыл-Ураан а.]], [[Саргата, Токтогул району|Саргата а.]], Такталык а. |- |Чолпон-Ата айыл аймагы |[[Чолпон-Ата, Токтогул району|Чолпон-Ата а.]], [[Ак-Тектир, Токтогул району|Ак-Тектир а.]], [[Балыкты, Токтогул району|Балыкты а.]], [[Кара-Күңгөй (Токтогул району)|Кара-Күңгөй а.]], [[Кушчу-Суу, Токтогул району|Кушчу-Суу а.]], [[Мазар-Суу, Токтогул району|Мазар-Суу а.]] |- | rowspan="4" | [[Файл:Kyrgyzstan Chatkal Raion.png|100px|center]] || rowspan="4" align="center" | [[Чаткал району]]|| rowspan="4" | [[Файл:Flag of Chatkal district.png|50px|center]] [[Файл:Coat of arms of Chatkal district.png|50px|center]] || rowspan="4" align="center" | 28 625 || [[Каныш-Кыя айыл аймагы]] |[[Каныш-Кыя|Каныш-Кыя а.]], [[Айгыр-Жар, Чаткал району|Айгыр-Жал а.]], [[Башкы-Терек, Чаткал району|Башкы-Терек а.]], [[Коргон-Сай|Коргон-Сай а.]], [[Кызыл-Токой, Чаткал району|Кызыл-Токой а.]], [[Чакмак-Суу, Чаткал району|Чакмак-Суу а.]], Жер-Капчыгай а., Кайың-Суу а., Кара-Булак а., Кара-Суу а. |- |[[Сумсар айыл аймагы]] |[[Сумсар, Чаткал району|Сумсар а.]], Мончок-Дөбө а., [[Шекафтар|Шекафтар а.]] |- |[[Терек-Сай айыл аймагы]] |[[Терек-Сай|Терек-Сай а.]], Ак-Терек а., Болуш а. |- |[[Чаткал айыл аймагы]] |[[Ак-Таш (Чаткал району)|Ак-Таш а.]], Беш-Арал а., [[Жаңы-Базар (Чаткал району)|Жаңы-Базар а.]], [[Курулуш (Чаткал району)|Курулуш а.]], Чандалаш а. |- | || align="center" | [[Жалал-Абад|Жалал-Абад шаары]]|| [[Файл:Jalal abad flag.svg|50px|center]][[Файл:Jalalabad coa.svg|50px|center]] || align="center" | 112 997 (123 239 ― баш ийген калктуу конуштар менен) |align="center" | жок |Камандар а., [[Качкынчы|Качкынчы а.]], Көлмө а., [[Кызыл-Кыргызстан, Жалал-Абад шаары|Кызыл-Кыргызстан а.]], Кызыл-Суу а., [[Таш-Кутчу|Таш-Кутчу а.]], Тельман а. |- | || align="center" | [[Кара-Көл|Кара-Көл шаары]]|| align="center" | жок || align="center" | 22 963 (26 901 ― баш ийген калктуу конуштар менен) | ''Кетмен-Төбө шаар тибиндеги посёлок'' |[[Жазы-Кечүү|Жазы-Кечүү а.]] |- | || align="center" | [[Майлуу-Суу|Майлуу-Суу шаары]]|| [[Файл:Coat of arms of Mailuu-Suu.png|50px|center]] || align="center" | 22 441 (25 892 ― баш ийген калктуу конуштар менен) | ''Көк-Таш шаар тибиндеги посёлок'' |align="center" | жок |- | || align="center" | [[Таш-Көмүр|Таш-Көмүр шаары]]|| [[Файл:Coat of arms of Tash-Komur.png|50px|center]] || align="center" | 24 124 (44 065 ― баш ийген калктуу конуштар менен) |''[[Кызыл-Жар (Таш-Көмүр)|Кызыл-Жар шаар тибиндеги посёлок]], [[Шамалды-Сай|Шамалды-Сай шаар тибиндеги посёлок]]'' |Кашкулак а., Кудук-Сай а., Кызыл-Алма а., Теңдик а., Чүйүт-Сай а. |} === Ысык-Көл облусу === {{Негизги макала|Ысык-Көл облусу}} {| class="wikitable" |- ! Карта !! Аталыш !! Туу, герб !! Туруктуу калк<br>2021, адам<ref name="Калк" />!! Баш ийген айыл аймактар, шаарлар жана шаар тибиндеги посёлоктор{{sfn|Мамлекеттик классификатор|11.05.2021|барактар=9—16}} !Айыл аймактарга жана шаарларга кирген айылдар |- | rowspan="14" | [[Файл:Kyrgyzstan Ak-Suu Raion.png|100px|center]] || rowspan="14" align="center" | [[Ак-Суу району]]|| rowspan="14" align="center" | жок || rowspan="14" align="center" | 69 439 || [[Ак-Булуң айыл аймагы]] |[[Ак-Булуң (Ак-Суу району)|Ак-Булуң а.]], [[Ак-Булак (Ак-Суу району)|Ак-Булак а.]], [[Токтогул, Ак-Суу району|Токтогул а.]], Түргөн а. |- |[[Ак-Чий айыл аймагы (Ак-Суу району)|Ак-Чий айыл аймагы]] |[[Ак-Чий (Ак-Суу району)|Ак-Чий а.]], [[Качыбек|Качыбек а.]], [[Көк-Жайык|Көк-Жайык а.]], Кызыл-Жар а., [[Советское (Ак-Суу району)|Советское а.]] |- |[[Бөрү-Баш айыл аймагы]] |[[Бөрү-Баш|Бөрү-Баш а.]], [[Черик (айыл)|Черик а.]] |- |[[Жыргалаң айыл аймагы]] |[[Жыргалаң (Ак-Суу району)|Жыргалаң а.]] |- |[[Кара-Жал айыл аймагы]] |[[Тегизчил|Тегизчил а.]], [[Жаңы-Арык (Ак-Суу району)|Жаңы-Арык а.]], [[Кара-Жал|Кара-Жал а.]], [[Боз-Булуң|Боз-Булуң а.]] |- |[[Каракол айыл аймагы]] |[[Каракол (Ак-Суу району)|Каракол а.]], [[Чолпон (Ак-Суу району)|Чолпон а.]] |- |[[Кереге-Таш айыл аймагы]] |[[Кереге-Таш (Ак-Суу району)|Кереге-Таш а.]], [[Кайырма-Арык|Кайырма-Арык а.]], [[Новоконстантиновка|Новоконстантиновка а.]], [[Пионер (Ак-Суу району)|Пионер а.]], [[Сары-Камыш (Ак-Суу району)|Сары-Камыш а.]] |- |[[Боз-Учук айыл аймагы]] |[[Нововознесеновка|Нововознесеновка а.]], [[Боз-Учук, Ак-Суу району|Боз-Учук а.]], [[Ичке-Жергез|Ичке-Жергез а.]] |- |[[Октябрь айыл аймагы]] |[[Октябрьское|Октябрьское а.]], [[Жол-Колот|Жол-Колот а.]], [[Отуз-Уул (айыл)|Отуз-Уул а.]], [[Үч-Кайнар|Үч-Кайнар а.]] |- |[[Отрадное айыл аймагы]] |[[Отрадное|Отрадное а.]], [[Орлиное|Орлиное а.]], [[Шапак (айыл)|Шапак а.]] |- |[[Тепкен айыл аймагы]] |[[Тепке|Тепке а.]], [[Жылдыз (айыл)|Жылдыз а.]], [[Курбу (айыл)|Курбу а.]] |- |[[Теплоключенка айыл аймагы]] |Теплоключенка а., [[Лесной, Ак-Суу району|Лесное а.]] |- |[[Челпек айыл аймагы]] |[[Челпек (айыл)|Челпек а.]], [[Бурма-Суу|Бурма-Суу а.]], [[Таш-Кыя (Ак-Суу району)|Таш-Кыя а.]] |- |[[Эңилчек айыл аймагы]] |[[Эңилчек (айыл)|Эңилчек а.]], [[Кең-Суу (Ак-Суу району)|Кең-Суу а.]], [[Койлуу (Ак-Суу району)|Койлуу а.]], [[Кургак (Ак-Суу району)|Кургак а.]], [[Май-Саз (Ак-Суу району)|Май-Саз а.]], [[Таш-Короо (Ак-Суу району)|Таш-Короо а.]], [[Эчкили-Таш (Ак-Суу району)|Эчкили-Таш а.]] |- | rowspan="13" | [[Файл:Kyrgyzstan Jeti-Ögüz Raion.png|100px|center]] || rowspan="13" align="center" | [[Жети-Өгүз району]]|| rowspan="13" align="center" | [[Файл:Flag of Jeti-Oguz.png|50px|center]] [[Файл:Coat of arms of Jeti-Oguz.png|50px|center]] || rowspan="13" align="center" | 93 392 || [[Ак-Дөбө айыл аймагы]] |[[Мундуз (Жети-Өгүз району)|Мундуз а.]], [[Ак-Дөбө (Жети-Өгүз району)|Ак-Дөбө а.]], [[Аң-Өстөн|Аң-Өстөн а.]], [[Тилекмат|Тилекмат а.]] |- |[[Ак-Шыйрак айыл аймагы]] |[[Ак-Шыйрак, Жети-Өгүз району|Ак-Шыйрак а.]], Культцентр а., Ыштык а. |- |[[Алдашев айыл аймагы]] |[[Саруу (айыл)|Саруу а.]], [[Жууку|Жууку а.]], Ысык-Көл а. |- |[[Барскоон айыл аймагы]] |[[Барскоон, Жети-Өгүз району|Барскоон а.]], [[Каракол (Жети-Өгүз району)|Каракол а.]], Кара-Сай а., Сөөк а. |- |[[Даркан айыл аймагы]] |[[Даркан (айыл)|Даркан а.]] |- |[[Жаргылчак айыл аймагы]] |[[Ак-Терек (Жети-Өгүз району)|Ак-Терек а.]], [[Жеңиш (Жети-Өгүз району)|Жеңиш а.]], [[Кичи-Жаргылчак|Кичи-Жаргылчак а.]], [[Чоң-Жаргылчак|Чоң-Жаргылчак а.]] |- |[[Жети-Өгүз айыл аймагы]] |[[Жети-Өгүз (айыл)|Жети-Өгүз а.]], [[Ак-Кочкор|Ак-Кочкор а.]], [[Желе-Дөбө (айыл)|Желе-Дөбө а.]], [[Жети-Өгүз курорту|Жети-Өгүз (Курорт) а.]], [[Кабак (айыл)|Кабак а.]], [[Талды-Булак (Жети-Өгүз району)|Талды-Булак а.]],[[Чырак (айыл)|Чырак а.]] |- |[[Кызыл-Суу айыл аймагы (Жети-Өгүз району)|Кызыл-Суу айыл аймагы]] |[[Кызыл-Суу (Жети-Өгүз району)|Кызыл-Суу а.]], [[Жалгыз-Өрүк (Жети-Өгүз району)|Жалгыз-Өрүк а.]], [[Кайнар (Жети-Өгүз району)|Кайнар а.]], [[Покровка Пристаны|Покровка Пристаны а.]] |- |[[Липенка айыл аймагы]] |[[Липенка|Липенка а.]], [[Богатыровка|Богатыровка а.]], [[Зелёный Гай|Зелёный Гай а.]], [[Ичке-Булуң, Жети-Өгүз району|Ичке-Булуң а.]] |- |[[Оргочор айыл аймагы]] |[[Оргочор, Жети-Өгүз району|Оргочор а.]], [[Боз-Бешик|Боз-Бешик а.]], [[Кургак-Айрык|Кургак-Айрык а.]], Подгорное а. |- |[[Светлая Поляна айыл аймагы]] |[[Светлая Поляна|Светлая Поляна а.]], [[Чоң-Кызыл-Суу|Чоң-Кызыл-Суу а.]] |- |[[Тамга айыл аймагы]] |[[Тамга (айыл)|Тамга а.]], [[Тосор|Тосор а.]] |- |[[Ырдык айыл аймагы]] |Алкым а., [[Жон-Булак|Жон-Булак а.]], Комсомольское а., [[Конкино|Конкино а.]], [[Ырдык, Жети-Өгүз району|Ырдык а.]] |- | rowspan="13" | [[Файл:Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png|100px|center]] || rowspan="13" align="center" | [[Ысык-Көл району]]|| rowspan="13" | [[Файл:Flag of Ysyk-Kul district.png|50px|center]] || rowspan="13" align="center" | 84 876 || '''[[Чолпон-Ата|Чолпон-Ата шаары]]''' |align="center" | жок |- |Абдрахманов айыл аймагы |[[Жаркынбаев|Жаркынбаев а.]], [[Кароол-Дөбө (Ысык-Көл району)|Кароол-Дөбө а.]] |- |Ананьево айыл аймагы |[[Ананьево|Ананьево а.]], [[Көк-Дөбө (Ысык-Көл району)|Көк-Дөбө а.]], [[Чет-Байсоорун|Чет-Байсоорун а.]] |- |Бостери айыл аймагы |[[Бостери|Бостери а.]], [[Бактуу-Долоноту|Бактуу-Долоноту а.]] |- |Кара-Ой айыл аймагы |[[Кара-Ой (Ысык-Көл району)|Кара-Ой а.]] |- |Кум-Бел айыл аймагы |[[Корумду (Ысык-Көл району)|Корумду а.]], [[Булан-Сөгөттү|Булан-Сөгөттү а.]] |- |Өрүк айыл аймагы |[[Чоң-Өрүктү|Чоң-Өрүктү а.]], [[Орто-Өрүктү|Орто-Өрүктү а.]], [[Өрүктү-Хутор|Өрүктү-Хутор а.]] |- |Садыр Аке айыл аймагы |[[Григорьевка (Ысык-Көл району)|Григорьевка а.]], [[Григорьевка Пристаны|Григорьев Пристаны а.]] |- |Семёновск айыл аймагы |[[Семёновка (Ысык-Көл району)|Семёновка а.]], [[Кожояр|Кожояр а.]] |- |Тамчы айыл аймагы |[[Тамчы (айыл)|Тамчы а.]], [[Кош-Көл|Кош-Көл а.]], [[Чырпыкты|Чырпыкты а.]] |- |Темир айыл аймагы |[[Темир (айыл)|Темир а.]], [[Кашат (айыл)|Кашат а.]] |- |Тору-Айгыр айыл аймагы |[[Тору-Айгыр (айыл)|Тору-Айгыр а.]], [[Кызыл-Өрүк|Кызыл-Өрүк а.]], [[Сары-Камыш (Ысык-Көл району)|Сары-Камыш а.]] |- |Чоң-Сары-Ой айыл аймагы |[[Чоң-Сары-Ой|Чоң-Сары-Ой а.]], [[Баетов (Ысык-Көл району)|Баетов а.]], [[Өрнөк (Ысык-Көл району)|Өрнөк а.]], [[Сары-Ой (Ысык-Көл району)|Сары-Ой а.]], [[Чок-Тал, Ысык-Көл району|Чок-Тал а.]] |- | rowspan="9" | [[Файл:Kyrgyzstan Tong Raion.png|100px|center]] || rowspan="9" align="center" | [[Тоң району]]|| rowspan="9" | [[Файл:Coat of arms of Ton rayon.png|50px|center]] || rowspan="9" align="center" | 53 401 || Ак-Терек айыл аймагы |[[Кара-Коо|Кара-Коо а.]], [[Ала-Баш|Ала-Баш а.]], [[Бар-Булак|Бар-Булак а.]], [[Дөң-Талаа|Дөң-Талаа а.]], Комсомол а., [[Кызыл-Туу (Тоң району)|Кызыл-Туу а.]] |- |Болот Мамбетов айыл аймагы |[[Эшперов|Эшперов а.]], [[Ак-Сай (Тоң району, Болот Мамбетов айыл аймагы)|Ак-Сай а.]], [[Жер-Үй|Жер-Үй а.]], [[Көк-Сай (Тоң району)|Көк-Сай а.]] |- |Кажы-Сай айыл аймагы |[[Кажы-Сай|Кажы-Сай а.]] |- |Көл-Төр айыл аймагы |[[Көл-Төр (айыл)|Көл-Төр а.]], [[Тогуз-Булак (Тоң району)|Тогуз-Булак а.]], [[Коңур-Өлөң, Тоң району|Коңур-Өлөң а.]] |- |Көк-Мойнок айыл аймагы |[[Ак-Өлөң|Ак-Өлөң а.]], [[Көк-Мойнок-Биринчи|Көк-Мойнок-Биринчи а.]], [[Көк-Мойнок-Экинчи|Көк-Мойнок-Экинчи а.]] |- |Күн-Чыгыш айыл аймагы |[[Бөкөнбаев|Бөкөнбаев а.]], [[Арчалы (Тоң району)|Арчалы а.]] |- |Төрт-Күл айыл аймагы |[[Төрт-Күл, Тоң району|Төрт-Күл а.]], [[Темир-Канат|Темир-Канат а.]], [[Туура-Суу (Тоң району, Төрт-Күл айыл аймагы)|Туура-Суу а.]] |- |Тоң айыл аймагы |[[Тоң (айыл)|Тоң а.]], [[Ак-Сай (Тоң району, Тоң айыл аймагы)|Ак-Сай а.]], [[Кажы-Саз|Кажы-Саз а.]] |- |Улакол айыл аймагы |[[Оттук (Тоң району)|Оттук а.]], [[Кара-Талаа|Кара-Талаа а.]], [[Кара-Шаар (айыл)|Кара-Шаар а.]], [[Туура-Суу (Тоң району, Улакол айыл аймагы)|Туура-Суу а.]], [[Шор-Булак|Шор-Булак а.]] |- | rowspan="13" | [[Файл:Kyrgyzstan Tüp Raion.png|100px|center]] || rowspan="13" align="center" | [[Түп району]]|| rowspan="13" | [[Файл:Coat of arms of Tup district.png|50px|center]] || rowspan="13" align="center" | 65 169 || Ак-Булак айыл аймагы |[[Ак-Булак (Түп району)|Ак-Булак а.]] |- |Ак-Булуң айыл аймагы |[[Ак-Булуң (Түп району)|Ак-Булуң а.]], [[Беловодское (Түп району)|Беловодское а.]], [[Фрунзе (Түп району)|Фрунзенское а.]] |- |Арал айыл аймагы |[[Арал (Түп району)|Арал а.]], [[Миң-Булак (Түп району)|Миң-Булак а.]], [[Долон (айыл)|Долон а.]], [[Кош-Дөбө (Түп району)|Кош-Дөбө а.]], [[Сары-Дөбө|Сары-Дөбө а.]] |- |Ысык-Көл айыл аймагы |Ысык-Көл а., [[Ынтымак (Түп району)|Ынтымак а.]] |- |Карасаев айыл аймагы |[[Тасма (айыл)|Тасма а.]], [[Токтоян|Токтоян а.]], [[Чоң-Тогуз-Бай|Чоң-Тогуз-Бай а.]] |- |Кутургу айыл аймагы |[[Кутургу|Кутургу а.]], [[Кичи-Өрүктү|Кичи-Өрүктү а.]], [[Ой-Булак|Ой-Булак а.]], [[Ой-Тал (Түп району)|Ой-Тал а.]] |- |Михайловка айыл аймагы |[[Михайловка (Түп району)|Михайловка а.]] |- |Сан-Таш айыл аймагы |[[Сан-Таш|Сан-Таш а.]], [[Байзак (Түп району)|Байзак а.]], [[Каркыра (айыл)|Каркыра а.]], [[Кең-Суу (Түп району)|Кең-Суу а.]], [[Сары-Тологой (Түп району)|Сары-Тологой а.]] |- |Сары-Булак айыл аймагы |[[Балбай|Балбай а.]], [[Күрмөнтү|Күрмөнтү а.]] |- |Талды-Суу айыл аймагы |[[Талды-Суу (Түп району)|Талды-Суу а.]], [[Ичке-Суу (Түп району)|Ичке-Суу а.]], [[Көөчү|Көөчү а.]], [[Корумду (Түп району)|Корумду а.]] |- |Тогуз-Булак айыл аймагы |[[Тогуз-Булак (Түп району)|Тогуз-Булак а.]], [[Сары-Булуң (Түп району)|Сары-Булуң а.]] |- |Түп айыл аймагы |[[Түп (айыл)|Түп а.]], [[Бирлик (Түп району)|Бирлик а.]], [[Шаты (айыл)|Шаты а.]] |- |Чоң-Таш айыл аймагы |[[Чоң-Таш (айыл)|Чоң-Таш а.]], [[Жылуу-Булак|Жылуу-Булак а.]] |- | || align="center" | [[Балыкчы шаары]]|| [[Файл:Balykchi flag.svg|50px|center]][[Файл:Coat of arms of Balykchy Kyrgyzstan.svg|50px|center]] || align="center" | 50 814 (51 305 ― баш ийген калктуу конуштар менен) |''[[Орто-Токой (Балыкчы)|Орто-Токой шаар тибиндеги посёлок]]'' |align="center" | жок |- | || align="center" | [[Каракол|Каракол шаары]]|| [[Файл:Flag of Karakol Kyrgyzstan.svg|50px|center]][[Файл:Coat_of_arms_of_Karakol_Kyrgyzstan.svg|50px|center]] || align="center" | 81 522 (84 351 ― баш ийген калктуу конуштар менен) |''[[Пржевальск пристаны|Пржевальск-Пристаны шаар тибиндеги посёлок]]'' |align="center" | жок |} === Нарын облусу === {{Негизги макала|Нарын облусу}} {| class="wikitable" |- ! Карта !! Аталыш !! Туу, герб !! Турукттуу калк<br>2021, адам<ref name="Калк" />!! Баш ийген айыл аймактар жана шаарлар{{sfn|Мамлекеттик классификатор|11.05.2021|барактар=31—38}} !Айыл аймактарга жана шаарларга кирген айылдар |- | rowspan="13" | [[Файл:Kyrgyzstan Ak-Talaa Raion.png|100px|center]] || rowspan="13" align="center" | [[Ак-Талаа району]]|| rowspan="13" | [[Файл:Coat of arms of Ak-Talaa district.png|50px|center]] || rowspan="13" align="center" | 33 007 || [[Ак-Тал айыл аймагы]] |[[Ак-Тал|Ак-Тал а.]] |- |[[Ак-Чий айыл аймагы (Ак-Талаа району)|Ак-Чий айыл аймагы]] |[[Ак-Чий (Ак-Талаа району)|Ак-Чий а.]], [[Жаңы-Тилек|Жаңы-Тилек а.]] |- |[[Баетов айыл аймагы]] |[[Баетов (Ак-Талаа району)|Баетов а.]], [[Кайыңды-Булак (айыл)|Кайыңды-Булак а.]] |- |[[Жаңы-Талап айыл аймагы]] |[[Жаңы-Талап (Ак-Талаа району)|Жаңы-Талап а.]] |- |[[Жерге-Тал айыл аймагы (Ак-Талаа району)|Жерге-Тал айыл аймагы]] |[[Жерге-Тал (Ак-Талаа району)|Жерге-Тал а.]], [[Чолок-Кайың|Чолок-Кайың а.]] |- |[[Кара-Бүргөн айыл аймагы]] |[[Кара-Бүргөн|Кара-Бүргөн а.]] |- |[[Көк-Жар айыл аймагы (Ак-Талаа району)|Көк-Жар айыл аймагы]] |[[Көк-Жар (Ак-Талаа району)|Көк-Жар а.]], [[Ак-Кыя (Ак-Талаа району)|Ак-Кыя а.]] |- |[[Коңорчок айыл аймагы]] |[[Коңорчок|Коңорчок а.]] |- |[[Кош-Дөбө айыл аймагы]] |[[Кош-Дөбө (Ак-Талаа району)|Кош-Дөбө а.]] |- |[[Кызыл-Белес айыл аймагы]] |[[Кадыралы (айыл)|Кадыралы а.]] |- |[[Терек айыл аймагы]] |[[Терек (Ак-Талаа району)|Терек а.]], [[Орто-Сырт|Орто-Сырт а.]] |- |[[Тоголок-Молдо айыл аймагы]] |[[Кара-Ой (Ак-Талаа району)|Кара-Ой а.]] |- |[[Үгүт айыл аймагы]] |[[Үгүт (айыл)|Үгүт а.]], [[Байгөнчөк|Байгөнчөк а.]] |- | rowspan="11" | [[Файл:Kyrgyzstan At-Bashy Raion.png|100px|center]] || rowspan="11" align="center" | [[Ат-Башы району]]|| rowspan="11" | [[Файл:Flag of At-Bashy rayon.png|50px|center]] || rowspan="11" align="center" | 55 771 || [[Ак-Жар айыл аймагы]] |[[Ак-Жар (Ат-Башы району)|Ак-Жар а.]] |- |[[Ак-Талаа айыл аймагы]] |[[Калинин (Ат-Башы району)|Калинин а.]], [[Терек-Суу (Ат-Башы району)|Терек-Суу а.]] |- |[[Ак-Моюн айыл аймагы]] |[[Ак-Моюн|Ак-Моюн а.]], [[Бирдик (Ат-Башы району)|Бирдик а.]] |- |[[Ак-Муз айыл аймагы]] |[[Ак-Муз|Ак-Муз а.]] |- |[[Ат-Башы айыл аймагы]] |[[Ат-Башы (Ат-Башы району)|Ат-Башы а.]] |- |[[Ача-Кайыңды айыл аймагы]] |[[Ача-Кайыңды|Ача-Кайыңды а.]] |- |[[Баш-Кайыңды айыл аймагы]] |[[Баш-Кайыңды|Баш-Кайыңды а.]], [[Большевик (Ат-Башы району)|Большевик а.]] |- |[[Казыбек айыл аймагы]] |[[Казыбек (айыл)|Казыбек а.]], [[Жаңы-Күч|Жыңы-Күч а.]] |- |[[Кара-Коюн айыл аймагы]] |[[Кызыл-Туу (Ат-Башы району)|Кызыл-Туу а.]], [[Кара-Булуң (Ат-Башы району)|Кара-Булуң а.]] |- |[[Кара-Суу айыл аймагы (Ат-Башы району)|Кара-Суу айыл аймагы]] |[[Кара-Суу (Ат-Башы району)|Кара-Суу а.]], [[Дыйкан (айыл)|Дыйкан а.]] |- |[[Талды-Суу айыл аймагы]] |[[Талды-Суу (Ат-Башы району)|Талды-Суу а.]], [[Биринчи Май (Ат-Башы району)|Биринчи Май а.]], [[Өзгөрүш (Ат-Башы району)|Өзгөрүш а.]] |- | rowspan="12" | [[Файл:Kyrgyzstan Jumgal Raion.png|100px|center]] || rowspan="12" align="center" | [[Жумгал району]]|| rowspan="12" align="center" | жок || rowspan="12" align="center" | 44 866 || [[Байзак айыл аймагы]] |[[Байзак (Жумгал району)|Байзак а.]] |- |[[Баш-Кууганды айыл аймагы]] |[[Баш-Кууганды|Баш-Кууганды а.]] |- |[[Жумгал айыл аймагы]] |[[Жумгал, Жумгал району|Жумгал а.]], [[Лама (айыл)|Лама а.]] |- |[[Кабак айыл аймагы]] |[[Табылгыты (Жумгал району)|Табылгыты а.]], [[Арал (Жумгал району)|Арал а.]], [[Кең-Суу (Жумгал району)|Кең-Суу а.]], [[Котур-Суу|Котур-Суу а.]], [[Кызыл-Коргон (Жумгал району)|Кызыл-Коргон а.]], [[Сары-Булуң (Жумгал району)|Сары-Булуң а.]], [[Табылгы (Жумгал району)|Табылгы а.]] |- |[[Көк-Ой айыл аймагы]] |[[Көк-Ой (Жумгал району)|Көк-Ой а.]], [[Кичи-Арал|Кичи-Арал а.]] |- |[[Куйручук айыл аймагы]] |[[Куйручук (айыл)|Куйручук а.]] |- |[[Кызыл-Жылдыз айыл аймагы]] |[[Кызыл-Жылдыз (Жумгал району)|Кызыл-Жылдыз а.]] |- |[[Миң-Куш айыл аймагы]] |Миң-Куш а., [[Кызыл-Сөөк|Кызыл-Сөөк а.]] |- |[[Сүйүмбаев айыл аймагы]] |[[Таш-Дөбө (Жумгал району)|Таш-Дөбө а.]] |- |[[Түгөл-Сай айыл аймагы]] |[[Түгөл-Сай|Түгөл-Сай а.]], [[Эпкин (Жумгал району)|Эпкин а.]] |- |[[Чаек айыл аймагы]] |[[Чаек|Чаек а.]], [[Ак-Татыр (Жумгал району)|Ак-Татыр а.]], [[Беш-Терек (Жумгал району)|Беш-Терек а.]], Чукур-Аксеки а., Шортон а. |- |[[Чоң-Дөбө айыл аймагы]] |[[Чоң-Дөбө|Чоң-Дөбө а.]] |- | rowspan="11" | [[Файл:Kyrgyzstan Kochkor Raion.png|100px|center]] || rowspan="11" align="center" | [[Кочкор району]]|| rowspan="11" align="center" | жок || rowspan="11" align="center" | 67 363 || [[Ак-Кыя айыл аймагы]] |[[Кара-Суу (Кочкор району)|Кара-Суу а.]], [[Жаңы-Жол (Кочкор району)|Жаңы-Жол а.]] |- |[[Кара-Суу айыл аймагы (Кочкор району)|Кара-Суу айыл аймагы]] |[[Мантыш|Мантыш а.]], [[Ак-Талаа (Кочкор району)|Ак-Талаа а.]], [[Кара-Мойнок|Кара-Мойнок а.]], [[Кызыл-Дөбө|Кызыл-Дөбө а.]], [[Орток (Кочкор району)|Орток а.]] |- |[[Көк-Жар айыл аймагы (Кочкор району)|Көк-Жар айыл аймагы]] |[[Көк-Жар (Кочкор району)|Көк-Жар а.]] |- |[[Кочкор айыл аймагы]] |[[Кочкор (айыл)|Кочкор а.]], [[Большевик (Кочкор району)|Большевик а.]], [[Теңдик (айыл)|Теңдик а.]] |- |[[Кош-Дөбө айыл аймагы]] |[[Кара-Саз, Кочкор району|Кара-Саз а.]], [[Кара-Күңгөй (Кочкор району)|Кара-Күңгөй а.]] |- |[[Кум-Дөбө айыл аймагы]] |[[Кум-Дөбө|Кум-Дөбө а.]], [[Ак-Жар (Кочкор району)|Ак-Жар а.]], [[Бугучу (айыл)|Бугучу а.]], [[Шамшы (Кочкор району)|Шамшы а.]] |- |[[Сары-Булак айыл аймагы (Кочкор району)|Сары-Булак айыл аймагы]] |[[Ак-Кыя (Кочкор району)|Ак-Кыя а.]], [[Сары-Булак (Кочкор району)|Сары-Булак а.]] |- |[[Семиз-Бел айыл аймагы]] |[[Кара-Тоо (айыл)|Кара-Тоо а.]], [[Арсы|Арсы а.]], [[Семиз-Бел|Семиз-Бел а.]], [[Чекилдек|Чекилдек а.]] |- |[[Соң-Көл айыл аймагы]] |[[Төлөк (Кочкор району)|Төлөк а.]] |- |[[Талаа-Булак айыл аймагы]] |Дөң-Алыш а., [[Комсомол (Кочкор району)|Комсомол а.]] |- |[[Чолпон айыл аймагы]] |[[Чолпон (Кочкор району)|Чолпон а.]], Ак-Чий а., [[Ара-Көл (Кочкор району)|Ара-Көл а.]], Оро-Башы а., Осовиахим а., Тармал-Саз а., [[Туз (Кочкор району)|Туз а.]], Узун-Булак а., [[Эпкин (Кочкор району)|Эпкин а.]] |- | rowspan="15" | [[Файл:Kyrgyzstan Tyan'-Shan' Raion.png|100px|center]] || rowspan="15" align="center" | [[Нарын району]]|| rowspan="15" align="center" | жок || rowspan="15" align="center" | 49 955 || [[Ак-Кудук айыл аймагы]] |[[Сегизинчи Март|Сегизинчи Март а.]], [[Ак-Кудук (Нарын району)|Ак-Кудук а.]], [[Шоро (айыл)|Шоро а.]] |- |[[Достук айыл аймагы]] |[[Достук (Нарын району)|Достук а.]] |- |[[Дөбөлү айыл аймагы]] |[[Дөбөлү|Дөбөлү а.]], [[Алыш (Нарын району)|Алыш а.]], [[Кеңеш (Нарын району)|Кеңеш а.]] |- |[[Жан-Булак айыл аймагы]] |[[Жан-Булак|Жан-Булак а.]] |- |[[Жерге-Тал айыл аймагы (Нарын району)|Жерге-Тал айыл аймагы]] |[[Жерге-Тал (Нарын району)|Жерге-Тал а.]], [[Жалгыз-Терек|Жалгыз-Терек а.]], [[Кызыл-Жылдыз (Нарын району)|Кызыл-Жылдыз а.]] |- |[[Казан-Куйган айыл аймагы]] |[[Казан-Куйган|Казан-Куйган а.]], [[Кара-Үңкүр (Нарын району)|Кара-Үңкүр а.]] |- |[[Кара-Кужур айыл аймагы]] |[[Лакол|Лакол а.]], [[Жер-Көчкү|Жер-Көчкү а.]] |- |[[Миң-Булак айыл аймагы]] |[[Куйбышев (Нарын району)|Куйбышев а.]], [[Миң-Булак (Нарын району)|Миң-Булак а.]], [[Өрнөк (Нарын району)|Өрнөк а]]. |- |[[Он-Арча айыл аймагы]] |[[Эчки-Башы|Эчки-Башы а.]], [[Оттук (Нарын району)|Оттук а.]] |- |[[Орток айыл аймагы]] |[[Таш-Башат (Нарын району)|Таш-Башат а.]], [[Кайыңды (Нарын району)|Кайыңды а.]], [[Өрүк-Там (Нарын району, Орток айыл аймагы)|Өрүк-Там а.]], Тамды-Суу а., [[Эки-Нарын|Эки-Нарын а.]] |- |[[Сары-Ой айыл аймагы]] |Сары-Ой а., [[Жылан-Арык|Жылан-Арык а.]] |- |[[Учкун айыл аймагы]] |[[Куланак (айыл)|Куланак а.]], [[Учкун (Нарын району)|Учкун а.]] |- |[[Чет-Нура айыл аймагы]] |[[Орто-Нура|Орто-Нура а.]], [[Ак-Булуң (Нарын району)|Ак-Булуң а.]], [[Ак-Кыя (Нарын району)|Ак-Кыя а.]], [[Ийри-Суу (Нарын району)|Ийри-Суу а.]], [[Орто-Саз|Орто-Саз а.]], [[Өрүк-Там (Нарын району, Чет-Нура айыл аймагы)|Өрүк-Там а.]], [[Төш-Булак (Нарын району)|Төш-Булак а.]], [[Чет-Нура|Чет-Нура а.]] |- |[[Эмгек-Талаа айыл аймагы]] |[[Ак-Талаа (Нарын району)|Ак-Талаа а.]], [[Тегерек (айыл)|Тегерек а.]], [[Эмгек-Талаа|Эмгек-Талаа а.]] |- |[[Эмгекчил айыл аймагы]] |[[Эмгекчил|Эмгекчил а.]] |- | || align="center" | [[Нарын|Нарын шаары]] || [[File:Нарын шаарынын туусу.svg|50px|center]] [[Файл:Naryn coa.svg|50px|center]] || align="center" | 41 178 || align="center" | жок |align="center" | жок |} === Ош облусу === {{Негизги макала|Ош облусу}} {| class="wikitable" |- ! Карта !! Аталыш !! Туу, герб !! Туруктуу калк<br>2021, адам<ref name="Калк" />!! Баш ийген айыл аймактар жана шаарлар{{sfn|Мамлекеттик классификатор|11.05.2021|барактар=45—60}} !Айыл аймактарга жана шаарларга кирген айылдар |- | rowspan="14" | [[Файл:Kyrgyzstan Alay Raion.png|100px|center]] || rowspan="14" align="center" | [[Алай району]]|| rowspan="14" align="center" | жок || rowspan="14" align="center" | 87 398 || К. Белебаев атындагы айыл аймагы |[[Аскалы, Алай району|Аскалы а.]], [[Жерге-Тал (Алай району)|Жерге-Тал а.]], [[Колдук|Колдук а.]], [[Сопу-Коргон, Алай району|Сопу-Коргон а.]], [[Таргалак|Таргалак а.]], [[Терек (Алай району)|Терек а.]], [[Чий-Талаа|Чий-Талаа а.]] |- |Будалы айыл аймагы |[[Кара-Суу (Алай району)|Кара-Суу а.]], [[Кайнама|Кайнама а.]], [[Тамга-Терек|Тамга-Терек а.]], [[Кум-Шоро|Кум-Шоро а.]], [[Октябрь (Алай району)|Октябрь а.]], [[Оро-Дөбө|Оро-Дөбө а.]] |- |Бүлөлү айыл аймагы |[[Кошулуш|Кошулуш а.]], [[Кичи-Бүлөлү|Кичи-Бүлөлү а.]], [[Көл-Чаты|Көл-Чаты а.]], [[Чоң-Бүлөлү|Чоң-Бүлөлү а.]] |- |Гүлчө айыл аймагы |[[Гүлчө|Гүлчө а.]], [[Жылы-Суу|Жылы-Суу а.]], [[Кара-Булак (Алай району)|Кара-Булак а.]], [[Курманжан Датка (айыл)|Курманжан Датка а.]], [[Таш-Короо (Алай району)|Таш-Короо а.]], [[Чакмак (айыл)|Чакмак а.]] |- |Жаңы-Алай айыл аймагы |[[Жаңы-Алай|Жаңы-Алай а.]], [[Жаңы-Арык (Алай району)|Жаңы-Арык а.]] |- |Жошолу айыл аймагы |[[Аюу-Тапан|Аюу-Тапан а.]], [[Жаңы-Турмуш (Алай району)|Жаңы-Турмуш а.]], [[Коммунизм (Алай району)|Коммунизм а.]], [[Ленин-Жол (Алай району)|Ленин-Жол а.]], [[Мыязды|Миязды а.]], [[Орто-Суу (Алай району)|Орто-Суу а.]], [[Осоавиахим|Осоавиахим а.]] |- |Коңур-Дөбө айыл аймагы |[[Арпа-Тектир (Алай району)|Арпа-Тектир а.]], [[Боз-Караган|Боз-Караган а.]], [[Жар-Кыштак (Алай району)|Жар-Кыштак а.]], [[Кара-Шоро (Алай району)|Кара-Шоро а.]], [[Кызыл-Ой (Алай району)|Кызыл-Ой а.]] |- |Кабылан-Кол айыл аймагы |[[Кабылан-Кол|Кабылан-Кол а.]], [[Күңгөй (айыл)|Күңгөй а.]], [[Кара-Жыгач (Алай району)|Кара-Жыгач а.]], [[Курулуш (Алай району)|Курулуш а.]] |- |Корул айыл аймагы |Арал а., [[Биринчи Май (Алай району)|Биринчи Май а.]], [[Кең-Жылга, Алай району|Кең-Жылга а.]], [[Тогуз-Булак (Алай району)|Тогуз-Булак а.]] |- |Ленин айыл аймагы |[[Гагарин (Алай району)|Гагарин а.]], [[Күң-Элек|Күң-Элек а.]], [[Мурдаш (Алай району)|Мурдаш а.]], [[Согонду|Согонду а.]] |- |Сары-Могол айыл аймагы |[[Сары-Могол|Сары-Могол а.]] |- |Сары-Таш айыл аймагы |Сары-Таш а., [[Көк-Суу, Алай району|Көк-Суу а.]], [[Нура|Нура а.]] |- |Талды-Суу айыл аймагы |[[Талды-Суу (Алай району)|Талды-Суу а.]], [[Арча-Булак|Арча-Булак а.]], [[Көк-Булак|Көк-Булак а.]], [[Кургак (Алай району)|Кургак а.]], [[Сары-Могол|Сары-Могол а.]] |- |Үч-Дөбө айыл аймагы |[[Ак-Босого|Ак-Босого а.]], [[Ак-Жай|Ак-Жай а.]], [[Гежиге|Гежиге а.]], [[Кызыл-Алай|Кызыл-Алай а.]], [[Кичи-Каракол|Кичи-Каракол а.]], [[Чоң-Каракол|Чоң-Каракол а.]] |- | rowspan="8" | [[Файл:Kyrgyzstan Aravan Raion.png|100px|center]]|| rowspan="8" align="center" | [[Араван району]]|| rowspan="8" | [[Файл:Coat of arms of Aravan district.png|50px|center]] || rowspan="8" align="center" | 137 721 || Алля-Анаров айыл аймагы |[[Араван (Алля Анаров айыл аймагы)|Араван а.]], [[Аччи|Аччи а.]], [[Жаңы-Араван|Жаңы-Араван а.]], [[Кара-Булак (Араван району)|Кара-Булак а.]], Маданият а., [[Сасык-Үңкүр|Сасык-Үңкүр а.]], Пахта-Абад а. |- |Керме-Тоо айыл аймагы |[[Гүлбахор|Гүлбахор а.]], [[Кичик-Алай|Кичик-Алай а.]], [[Күндөлүк (айыл)|Күндөлүк а.]], [[Майдан-Тал|Майдан-Тал а.]], [[Миң-Теке|Миң-Теке а.]], [[Сары-Булак (Араван району)|Сары-Булак а.]], [[Чогом|Чогом а.]] |- |Мангыт айыл аймагы |[[Мангыт|Мангыт а.]], [[Жаңы-Арык (Араван району)|Жаңы-Арык а.]], [[Кесек (айыл)|Кесек а.]], [[Кызыл-Коргон (Араван району)|Кызыл-Коргон а.]], [[Төлөйкөн (Араван району, Мангыт айыл аймагы)|Төлөйкөн а.]] |- |Нурабад айыл аймагы |Кайгарач-Ачык а., [[Какыр-Пилтан, Араван району|Какыр-Пилтан а.]], [[Лангар (Араван району)|Лангар а.]] |- |С. Юсупов айыл аймагы |[[Араван (С.Юсупов айыл аймагы)|Араван а.]], [[Каррак|Каррак а.]], [[Октябрь (Араван району)|Октябрь а.]], [[Сүткор|Сүткор а.]], [[Эрке-Кашка|Эрке-Кашка а.]] |- |Төө-Моюн айыл аймагы |[[Ак-Шор|Ак-Шор а.]], [[Жеке-Мисте|Жеке-Мисте а.]], [[Керкидан|Керкидан а.]], [[Найман (Араван району)|Найман а.]], [[Сары-Таш (Араван району)|Сары-Таш а.]], [[Сырт (Араван району)|Сырт а.]], [[Хауз|Хауз а.]] |- |Тепе-Коргон айыл аймагы |[[Тепе-Коргон|Тепе-Коргон а.]], [[Арап, Араван району|Арап а.]], [[Интернационал (Араван району)|Интернационал а.]], [[Кесов|Кесов а.]], [[Уйгур-Абад|Уйгур-Абад а.]], [[Чертик|Чертик а.]], [[Янги-Абад|Янги-Абад а.]], Янги-Юл а. |- |Чек-Абад айыл аймагы |[[Агроном (айыл)|Агроном а.]], [[Жакшылык (айыл)|Жакшылык а.]], [[Жар-Кыштак (Араван району)|Жар-Кыштак а.]], [[Көчүбаев|Көчүбаев а.]], [[Кукалапаш|Кукалапаш а.]], [[Максим-Тобу|Максим-Тобу а.]], [[Пахтачы|Пахтачы а.]], [[Төлөйкөн (Араван району, Чек-Абад айыл аймагы)|Төлөйкөн а.]] |- | rowspan="12" | [[Файл:Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png|100px|center]]|| rowspan="12" align="center" | [[Кара-Кулжа району]]|| rowspan="12" | [[Файл:Flag of Kara-Kulja rayon.png|50px|center]][[Файл:Coat of arms of Kara-Kulja district.png|50px|center]] || rowspan="12" align="center" | 100 320 || Алайкуу айыл аймагы |Ара-Булак а., Бөрү-Токой а., Желе-Төбө а., [[Кан-Коргон|Кан-Коргон а.]], [[Көк-Арт (айыл)|Көк-Арт а.]], [[Сай-Талаа|Сай-Талаа а.]] |- |Капчыгай айыл аймагы |[[Кара-Таш (Кара-Кулжа району)|Кара-Таш а.]], [[Ничке-Суу (Кара-Кулжа району)|Ничке-Суу а.]], [[Сары-Бээ|Сары-Бээ а.]], [[Терек-Суу (Кара-Кулжа району)|Терек-Суу а.]] |- |Карагуз айыл аймагы |[[Алтын-Күрөк|Алтын-Күрөк а.]], [[Жаңы-Талаа|Жаңы-Талаа а.]], [[Жетим-Дөбө|Жетим-Дөбө а.]], [[Калматай|Калматай а.]], [[Кара-Жыгач (Кара-Кулжа району)|Кара-Жыгач а.]], [[Насирдин|Насирдин а.]] |- |Кара-Кочкор айыл аймагы |[[Кара-Кочкор|Кара-Кочкор а.]], [[Ак-Кыя (Кара-Кулжа району)|Ак-Кыя а.]], Кашка-Жол а., [[Сары-Булак (Кара-Кулжа району, Кара-Кочкор айыл аймагы)|Сары-Булак а.]] |- |Кара-Кулжа айыл аймагы |[[Кара-Кулжа (айыл)|Кара-Кулжа а.]], [[Бий-Мырза|Бий-Мырза а.]], [[Биринчи Май (Кара-Кулжа району)|Биринчи Май а.]], [[Сары-Камыш (Кара-Кулжа району)|Сары-Камыш а.]] |- |Кашка-Жол айыл аймагы |[[Жаңы-Талап (Кара-Кулжа району)|Жаңы-Талап а.]], [[Жийде (Кара-Кулжа району)|Жийде а.]], [[Октябрь (Кара-Кулжа району)|Октябрь а.]], [[Тоготой|Тоготой а.]], [[Ынтымак (Кара-Кулжа району)|Ынтымак а.]] |- |Кеңеш айыл аймагы |[[Кеңеш (Кара-Кулжа району)|Кеңеш а.]], [[Пор|Пор а.]] |- |Кызыл-Жар айыл аймагы |[[Кызыл-Жар (Кара-Кулжа району)|Кызыл-Жар а.]], [[Кайың-Талаа|Кайың-Талаа а.]], [[Коо-Чаты|Коо-Чаты а.]], Күйөташ а., [[Терек (Кара-Кулжа району)|Терек а.]], [[Чычырканак (айыл)|Чычырканак а.]] |- |Ой-Тал айыл аймагы |[[Ой-Тал (Кара-Кулжа району)|Ой-Тал а.]], [[Кондук|Кондук а.]] |- |Сары-Булак айыл аймагы |[[Сары-Булак (Кара-Кулжа району, Сары-Булак айыл аймагы)|Сары-Булак а.]], [[Кара-Булак (Кара-Кулжа району)|Кара-Булак а.]], [[Конокбай-Талаа|Конокбай-Талаа а.]], [[Кызыл-Булак (Кара-Кулжа району)|Кызыл-Булак а.]], [[Сары-Күңгөй|Сары-Күңгөй а.]], [[Тегерек-Саз|Тегерек-Саз а.]], [[Тогуз-Булак (Кара-Кулжа району)|Тогуз-Булак а.]] |- |Чалмин айыл аймагы |Беш-Кемпир а., [[Буйга|Буйга а.]], Орто-Талаа а., [[Токбай-Талаа|Токбай-Талаа а.]] |- |Ылай-Тал айыл аймагы |[[Ылай-Талаа|Ылай-Талаа а.]], [[Жылкол|Жылкол а.]], [[Шаркыратма (айыл)|Шаркыратма а.]], [[Сай (айыл)|Сай а.]], [[Сары-Таш (Кара-Кулжа району)|Сары-Таш а.]] |- | rowspan="17" | [[Файл:Kyrgyzstan Kara-Suu Raion.png|100px|center]]|| rowspan="17" align="center" | [[Кара-Суу району]]|| rowspan="17" align="center" | жок || rowspan="17" align="center" | 448 608 || '''[[Кара-Суу (шаар)|Кара-Суу шаары]]''' |align="center" | жок |- |Ак-Таш айыл аймагы |[[Ак-Таш (Кара-Суу району)|Ак-Таш а.]], [[Барак, Кара-Суу району|Барак а.]], [[Жылкелди, Кара-Суу району|Жылкелди а.]] |- |Жаңы-Арык айыл аймагы |[[Жаңы-Арык (Кара-Суу району)|Жаңы-Арык а.]], [[Ак-Терек (Кара-Суу району, Жаңы-Арык айыл аймагы)|Ак-Терек а.]], [[Правда, Кара-Суу району|Правда а.]], [[Таш-Арык, Кара-Суу району|Таш-Арык а.]] |- |Жоош айыл аймагы |[[Агартуу айылы|Агартуу а.]], [[Большевик (Кара-Суу району)|Большевик а.]], [[Гайрат (Кара-Суу району)|Гайрат а.]], [[Зарбалык, Кара-Суу району|Зарбалик а.]], [[Калинин (Кара-Суу району)|Калинин а.]], [[Коммунизм (Кара-Суу району)|Коммунизм а.]], [[Кызыл-Кошчу, Кара-Суу району|Кызыл-Кошчу а.]], [[Кызыл-Сарай|Кызыл-Сарай а.]], [[Маданият (Кара-Суу району, Жоош айыл аймагы)|Маданият а.]], [[Мамажан, Кара-Суу району|Мамажан а.]], [[Питомник, Кара-Суу району|Питомник а.]] |- |Катта-Талдык айыл аймагы |[[Ачы, Кара-Суу району|Ачы а.]], [[Баш-Булак, Кара-Суу району|Баш-Булак а.]], [[Жаңы-Турмуш (Кара-Суу району)|Жаңы-Турмуш а.]], [[Кара-Сөгөт, Кара-Суу району|Кара-Сөгөт а.]], [[Кичик, Кара-Суу району|Кичик а.]], [[Кызыл-Ордо, Кара-Суу району|Кызыл-Ордо а.]], [[Садырбай, Кара-Суу району|Садырбай а.]], [[Талдык, Кара-Суу району|Талдык а.]], [[Торгой-Булак, Кара-Суу району|Торгой-Булак а.]], [[Эшме, Кара-Суу району|Эшме а.]] |- |Кашкар-Кыштак айыл аймагы |[[Кашгар-Кыштак|Кашгар-Кыштак а.]], [[Алга-Бас|Алга-Бас а.]], [[Анжиян-Махалла, Кара-Суу району|Анжиян-Махалла а.]], [[Бек-Жар, Кара-Суу району|Бек-Жар а.]], [[Кенжекул, Кара-Суу району|Кенжекул а.]], [[Монок, Кара-Суу району|Монок а.]], [[Тажик-Махалла, Кара-Суу району|Тажик-Махалла а.]] |- |Кызыл-Кыштак айыл аймагы |[[Кызыл-Кыштак, Кара-Суу району|Кызыл-Кыштак а.]], [[Анжиян (кыштак)|Анжиян а.]], [[Бел-Кыштак, Кара-Суу району|Бел-Кыштак а.]], [[Жаңы-Кыштак, Кара-Суу району|Жаңы-Кыштак а.]], [[Карл Маркс (Кара-Суу району)|Карл Маркс а.]], [[Коммунист, Кара-Суу району|Коммунист а.]], [[Кызыл-Байрак (Кара-Суу району)|Кызыл-Байрак а.]] |- |Кызыл-Суу айыл аймагы |[[Ак-Жар (Кара-Суу району)|Ак-Жар а.]], [[Алпордо, Кара-Суу району|Алпордо а.]], [[Коргон, Кара-Суу району|Коргон а.]], [[Миялы, Кара-Суу району|Миялы а.]], [[Талаа, Кара-Суу району|Талаа а.]], [[Учкун (Кара-Суу району, Кызыл-Суу айыл аймагы)|Учкун а.]], [[Чайчи, Кара-Суу району|Чайчи а.]] |- |Мады айыл аймагы |[[Мады, Кара-Суу району|Мады а.]], [[Асанчек, Кара-Суу району|Асанчек а.]], [[Жоош, Кара-Суу району|Жоош а.]], [[Кыргыз-Чек, Кара-Суу району|Кыргыз-Чек а.]], [[Каарман, Кара-Суу району|Каарман а.]], [[Лаглан, Кара-Суу району|Лаглан а.]], [[Октябрь (Кара-Суу району, Мады айыл аймагы)|Октябрь а.]], [[Социализм, Кара-Суу району|Социализм а.]], [[Тээке, Кара-Суу району|Тээке а.]], [[Учкун (Кара-Суу району, Мады айыл аймагы)|Учкун а.]], [[Чагыр, Кара-Суу району|Чагыр а.]] |- |Нариманов айыл аймагы |[[Нариман, Кара-Суу району|Нариман а.]], [[Алим-Төбө, Кара-Суу району|Алим-Тепе а.]], [[Бешмойнок, Кара-Суу району|Бешмойнок а.]], [[ВЛКСМ, Кара-Суу району|ВЛКСМ а.]], [[Жаңы-Махалла, Кара-Суу району|Жаңы-Махалла а.]], [[Жийдалик, Кара-Суу району|Жийдалик а.]], [[Жим, Кара-Суу району|Жим а.]], [[Каратай, Кара-Суу району|Каратай а.]], [[Куранкол, Кара-Суу району|Куранкол а.]], [[Кызыл-Мехнат, Кара-Суу району|Кызыл-Мехнат а.]], [[Лангар, Кара-Суу району|Лангар а.]], [[Нурдар, Кара-Суу району|Нурдар а.]], [[Осмон, Кара-Суу району|Осмон а.]], [[Тажикабад, Кара-Суу району|Тажикабад а.]] |- |Отуз-Адыр айыл аймагы |[[Отуз-Адыр, Кара-Суу району|Отуз-Адыр а.]], [[Жаңы-Кызыл-Суу, Кара-Суу району|Жаңы-Кызыл-Суу а.]], [[Кара-Дөбө (Кара-Суу району)|Кара-Дөбө а.]], [[Кызыл-Абад|Кызыл-Абад а.]], [[Кыш-Абад, Кара-Суу району|Кыш-Абад а.]], [[Савай-Арык, Кара-Суу району|Савай-Арык а.]], [[Тынчтык (Кара-Суу району, Отуз-Адыр айыл аймагы)|Тынчтык а.]], [[Фуркат, Кара-Суу району|Фуркат а.]], [[Ынтымак (Кара-Суу району, Отуз-Адыр айыл аймагы)|Ынтымак а.]], |- |Папан айыл аймагы |[[Папан, Кара-Суу району|Папан а.]], [[Ак-Буура-1|Ак-Буура-1 а.]], [[Ак-Буура-2|Ак-Буура-2 а.]], [[Ак-Буура-3|Ак-Буура-3 а.]], [[Ак-Буура-4|Ак-Буура-4 а.]], [[Ак-Терек (Кара-Суу району, Папан айыл аймагы)|Ак-Терек а.]], [[Алчалы, Кара-Суу району|Алчалы а.]], [[Ата-Мерек, Кара-Суу району|Ата-Мерек а.]], [[Андагул, Кара-Суу району|Андагул а.]], [[Бөрү, Кара-Суу району|Бөрү а.]], [[Жаны-Турмуш|Жаны-Турмуш а.]], [[Жар-Башы (Кара-Суу району)|Жар-Башы а.]], [[Камыр-Суу, Кара-Суу району|Камыр-Суу а.]], [[Карагур, Кара-Суу району|Карагур а.]], [[Кожо-Келең, Кара-Суу району|Кожо-Келең а.]], [[Кызыл-Туу, Кара-Суу району|Кызыл-Туу а.]], [[Тогуз-Булак (Кара-Суу району)|Тогуз-Булак а.]], [[Чычкан-Кол, Кара-Суу району|Чычкан-Көл а.]] |- |Савай айыл аймагы |[[Савай, Кара-Суу району|Савай а.]], [[Кызыл-Шарк, Кара-Суу району|Кызыл-Шарк а.]], [[Кең-Сай, Кара-Суу району|Кең-Сай а.]], [[Кечкен-Жар, Кара-Суу району|Кечкен-Жар а.]], [[Курбан-Кара, Савай айыл аймагы, Кара-Суу району|Курбан-Кара а.]], [[Кыдырша, Кара-Суу району|Кыдырша а.]], [[Октябрь (Кара-Суу району, Савай айыл аймагы)|Октябрь а.]], [[Султан-Абад, Кара-Суу району|Султан- Абад а.]], [[Ынтымак (Кара-Суу району, Савай айыл аймагы)|Ынтымак а.]] |- |Сарай айыл аймагы |[[Ак-Оргоо|Ак-Оргоо а.]], [[Киров (Кара-Суу району)|Киров а.]], [[Коңурат, Кара-Суу району|Коңурат а.]], [[Присавай, Сарай айыл аймагы, Кара-Суу району|Присавай а.]], [[Тельман (Кара-Суу району)|Тельман а.]], [[Эркин, Кара-Суу району|Эркин а.]] |- |Сары-Колот айыл аймагы |[[Сары-Колот, Кара-Суу району|Сары-Колот а.]], [[Ак-Колот, Кара-Суу району|Ак-Колот а.]], [[Шерали, Кара-Суу району|Шерали а.]], [[Курбан-Кара, Сары-Колот айыл аймагы, Кара-Суу району|Курбан-Кара а.]], [[Присавай, Сары-Колот айыл аймагы, Кара-Суу району|Присавай а.]], [[Тынчтык (Кара-Суу району, Сары-Колот айыл аймагы)|Тынчтык а.]] |- |Төлөйкөн айыл аймагы |[[Төлөйкөн (Кара-Суу району)|Төлөйкөн а.]], [[Бодур-Таш, Кара-Суу району|Бодур-Таш а.]], [[Дыйкан-Кыштак, Кара-Суу району|Дыйкан-Кыштак а.]], [[Жапалак, Кара-Суу району|Жапалак а.]], [[Кыргызстан, Кара-Суу району|Кыргызстан а.]], [[Өзгүр, Кара-Суу району|Өзгүр а.]], [[Учар, Кара-Суу району|Учар а.]] |- |Шарк айыл аймагы |[[Шарк, Кара-Суу району|Шарк а.]], [[Имам-Ата, Кара-Суу району|Имам-Ата а.]], [[Маданият (Кара-Суу району, Шарк айыл аймагы)|Маданият а.]], [[Таштак, Кара-Суу району|Таштак а.]], [[Топ-Терек, Кара-Суу району|Топ-Терек а.]], [[Фуркат, Кара-Суу району|Фуркат а.]], [[Медресе, Кара-Суу району|Медресе а.]] |- | rowspan="17" | [[Файл:Kyrgyzstan Nookat Raion.png|100px|center]]|| rowspan="17" align="center" | [[Ноокат району]]|| rowspan="17" | [[Файл:Flag of Nookat district.png|50px|center]] [[Файл:Coat of arms of Nookat district.png|50px|center]]|| rowspan="17" align="center" | 302 481 || '''[[Ноокат|Ноокат шаары]]''' |align="center" | жок |- |Бел айыл аймагы |[[Бел, Ноокат району|Бел а.]], [[Борбаш, Ноокат району|Борбаш а.]], Жаш а., Таш-Булак а. |- |Гүлстан айыл аймагы |[[Гүлстан, Ноокат району|Гүлстан а.]], Беш-Коргон а., Бостон а., Чоң-Кыштоо а., [[Фрунзе (Ноокат району)|Фрунзе а.]] |- |Жаңы-Ноокат айыл аймагы |[[Жаңы-Ноокат, Ноокат району|Жаңы-Ноокат а.]], Дөң-Кыштак а., Жандама а., Катта-Тал а., [[Кызыл-Тейит, Ноокат району|Кызыл-Тейит а.]], Күнгөй-Хасана а., Мончок-Дөбө а., [[Темир-Корук, Ноокат району|Темир-Корук а.]], Тескей а. |- |Токтомат Зулпуев атындагы айыл аймагы |[[Айбек, Ноокат району|Айбек а.]], [[Ак-Чабуу, Ноокат району|Ак-Чабуу а.]], [[Интернационал (Ноокат району)|Интернационал а.]], [[Караке, Ноокат району|Караке а.]], [[Коммунизм (Ноокат району)|Коммунизм а.]], [[Өсөр (кыштак)|Өсөр а.]], [[Таштак, Ноокат району|Таштак а.]], [[Үч-Бай|Үч-Бай а.]], [[Чучук, Ноокат району|Чучук а.]], [[Ятан, Ноокат району|Ятан а.]] |- |Исанов айыл аймагы |[[Жаңы-Базар (Ноокат району)|Жаңы-Базар а.]], Жаңы-Коргон а., [[Кичи-Алай, Ноокат району|Кичи-Алай а.]], [[Кожоке, Ноокат району|Кожоке а.]], [[Федоров, Ноокат району|Фёдоров а.]], [[Чеч-Дөбө, Ноокат району|Чеч-Дөбө а.]] |- |Кара-Таш айыл аймагы |[[Кара-Таш, Ноокат району|Кара-Таш а.]], [[Нойгут, Ноокат району|Нойгут а.]] |- |Кеңеш айыл аймагы |[[Ак-Терек (Ноокат району)|Ак-Терек а.]], [[Арбын, Ноокат району|Арбын а.]], Байыш а., Батуу а., Дары-Булак а., [[Куу-Майдан, Ноокат району|Куу-Майдан а.]], [[Шанкол, Ноокат району|Шанкол а.]], [[Чегеден, Ноокат району|Чегеден а.]] |- |Көк-Бел айыл аймагы |[[Көк-Бел, Ноокат району|Көк-Бел а.]], [[Кайыңды (Ноокат району)|Кайыңды а.]] |- |Кулатов айыл аймагы |Абшыр-Ата а., [[Акчал, Ноокат району|Акчал а.]], Арык-Тейит а., [[Баглан, Ноокат району|Баглан а.]], [[Кожо-Арык, Ноокат району|Кожо-Арык а.]], [[Кош-Дөбө (Ноокат району)|Кош-Дөбө а.]], Кулуштан а., [[Кызыл-Булак (Ноокат району)|Кызыл-Булак а.]] |- |Кызыл-Октябрь айыл аймагы |[[Алашан, Ноокат району|Алашан а.]], Борбаш а., [[Жийде (Ноокат району)|Жийде а.]], [[Каранай, Ноокат району|Каранай а.]], [[Көк-Жар (Ноокат району)|Көк-Жар а.]], [[Сарыканды, Ноокат району|Сарыканды а.]] |- |Кыргыз-Ата айыл аймагы |[[Кыргыз-Ата|Кыргыз-Ата а.]], [[Ак-Булак (Ноокат району)|Ак-Булак а.]], [[Борко, Ноокат району|Борко а.]], [[Кара-Ой (Ноокат району)|Кара-Ой а.]], [[Кара-Таш, Ноокат району|Кара-Таш а.]], [[Көтөрмө (Ноокат району)|Көтөрмө а.]], [[Таш-Булак (Ноокат району, Кыргыз-Ата айыл аймагы)|Таш-Булак а.]] |- |Мирмахмудов айыл аймагы |[[Арал, Ноокат району|Арал а.]], [[Барын, Ноокат району|Барын а.]], [[Будайлык, Ноокат району|Будайлык а.]], [[Капчыгай (Ноокат району)|Капчыгай а.]], [[Кара-Кокту, Ноокат району|Кара-Кокту а.]], [[Чапаев (Ноокат району)|Чапаев а.]] |- |Найман айыл аймагы |[[Найман (Ноокат району)|Найман а.]], Улуу-Тоо а. |- |Он-Эки-Бел айыл аймагы |[[Он Эки-Бел, Ноокат району|Он Эки-Бел а.]], Мырза-Найман а., [[Нарай, Ноокат району|Нарай а.]], Он-Эки-Мойнок а., Өрнөк а. |- |Төөлөс айыл аймагы |[[Ай-Тамга, Ноокат району|Ай-Тамга а.]], [[Герей-Шорон, Ноокат району|Герей-Шорон а.]], [[Додон, Ноокат району|Додон а.]], [[Жайылма (Ноокат району)|Жайылма а.]], [[Кеңеш (Ноокат району)|Кеңеш а.]], [[Меркит, Ноокат району|Меркит а.]], [[Муркут, Ноокат району|Муркут а.]], [[Толман, Ноокат району|Толман а.]] |- |Ынтымак айыл аймагы |[[Ынтымак (Ноокат району)|Ынтымак а.]], [[Акшар, Ноокат району|Акшар а.]], [[Арык-Бою, Ноокат району|Арык-Бою а.]], [[Беш-Буркан, Ноокат району|Беш-Буркан а.]], [[Дон-Маала, Ноокат району|Дон-Маала а.]], [[Ничке-Суу (Ноокат району)|Ничке-Суу а.]], [[Таш-Булак (Ноокат району, Ынтымак айыл аймагы)|Таш-Булак а.]], [[Челекчи, Ноокат району|Челекчи а.]] |- | rowspan="20" | [[Файл:Kyrgyzstan Özgön Raion.png|100px|center]]|| rowspan="20" align="center" | [[Өзгөн району]]|| rowspan="20" | [[Файл:Flag of Uzgen rayon.png|50px|center]][[Файл:Coat of arms of Uzgen rayon.png|50px|center]] || rowspan="20" align="center" | 282 981 || '''[[Өзгөн|Өзгөн шаары]]''' |align="center" | жок |- |Ак-Жар айыл аймагы |[[Ак-Жар (Өзгөн району)|Ак-Жар а.]], [[Большевик (Өзгөн району)|Большевик а.]], [[Какыр (Өзгөн району)|Какыр а.]], [[Семиз-Көл, Өзгөн району|Семиз-Көл а.]] |- |Алтын-Булак айыл аймагы |[[Алтын-Булак, Өзгөн району|Алтын-Булак а.]], [[Кара-Баткак, Өзгөн району|Кара-Баткак а.]], [[Кандава, Өзгөн району|Кандава а.]], [[Сасык-Булак (Өзгөн району)|Сасык-Булак а.]], [[Таш-Башат (Өзгөн району)|Таш-Башат а.]], [[Чечебай, Өзгөн району|Чечебай а.]] |- |Баш-Дөбө айыл аймагы |[[Жаңы-Жол (Өзгөн району)|Жаңы-Жол а.]], Кашка-Терек а., [[Кеңеш (Өзгөн району)|Кеңеш а.]], [[Кош-Коргон (Өзгөн району)|Кош-Корогон а.]], [[Кызыл-Кырман, Өзгөн району|Кызыл-Кырман а.]] |- |Ден-Булак айыл аймагы |[[Ден-Булак, Өзгөн району|Ден-Булак а.]], [[Бакмал, Өзгөн району|Бакмал а.]], [[Бабашуулу, Өзгөн району|Бабашуулу а.]], [[Бөксө-Жол, Өзгөн району|Бөксө-Жол а.]], [[Жаңы-Абад (Өзгөн району)|Жаңы-Абад а.]], [[Кара-Дарыя, Өзгөн району|Кара-Дарыя а.]], [[Мичурин, Өзгөн району|Мичурин а.]], [[Өзгөрүш, Өзгөн району|Өзгөрүш а.]], [[Төөлөс, Өзгөн району|Төөлөс а.]], [[Чимбай, Өзгөн району|Чимбай а.]] |- |Жалпак-Таш айыл аймагы |Ак-Терек а., Кара-Тарык а., [[Карл Маркс (Өзгөн району)|Карл Маркс а.]], [[Киров, Өзгөн району|Киров а.]], [[Кысык-Алма, Өзгөн району|Кысык-Алма а.]], [[Курбу-Таш, Өзгөн району|Курбу-Таш а.]], [[Туз-Бел|Туз-Бел а.]], [[Үчкаптал, Өзгөн району|Үчкаптал а.]] |- |Жыланды айыл аймагы |[[Жыланды, Өзгөн району|Жыланды а.]], Ботомойнок а., [[Калта, Өзгөн району|Калта а.]], [[Красный Маяк, Өзгөн району|Красный Маяк а.]], [[Прогресс (Өзгөн району)|Прогресс а.]], [[Яссы, Өзгөн району|Яссы а.]] |- |Заргер айыл аймагы |[[Заргер, Өзгөн району|Заргер а.]], [[Аюу, Өзгөн району|Аюу а.]], [[Жаңы-Айыл (Өзгөн району)|Жаңы-Айыл а.]], [[Кайрат, Өзгөн району|Кайрат а.]], [[Кутурган|Кутурган а.]], [[Ничке-Сай, Өзгөн району|Ничке-Сай а.]], [[Токтогул, Өзгөн району|Токтогул а.]], Тосой а. |- |Жазы айыл аймагы |[[Жазы, Өзгөн району|Жазы а.]], [[Жээренчи, Өзгөн району|Жээренчи а.]], [[Кара-Дыйкан, Өзгөн району|Кара-Дыйкан а.]], [[Кызыл-Дыйкан (Өзгөн району)|Кызыл-Дыйкан а.]] |- |[[Ийри-Суу айыл аймагы]] |[[Ак-Терек (Өзгөн району, Ийри-Суу айыл аймагы)|Ак-Терек а.]], [[Жаңгакты|Жаңгакты а.]], [[Жийде (Өзгөн району)|Жийде а.]], [[Кара-Колот, Өзгөн району|Кара-Колот а.]], [[Корс-Этти, Өзгөн району|Корс-Этти а.]], [[Кыргызстан, Өзгөн району|Кыргызстан а.]], [[Орказган, Өзгөн району|Орказган а.]] |- |Кара-Таш айыл аймагы |[[Ийрек, Өзгөн району|Ийрек а.]], [[Коргон, Өзгөн району|Коргон а.]], [[Үңкүр, Өзгөн району|Үңкүр а.]], [[Ынтымак (Өзгөн району)|Ынтымак а.]], [[Элчибек, Өзгөн району|Элчибек а.]] |- |Кароол айыл аймагы |[[Кароол (Өзгөн району)|Кароол а.]], Жан-Шоро а., [[Мырза-Арык, Өзгөн району|Мырза-Арык а.]], [[Орто-Арык (Өзгөн району)|Орто-Арык а.]], [[Шералы, Өзгөн району|Шералы а.]] |- |Көлдүк айыл аймагы |[[Шамал-Терек, Өзгөн району|Шамал-Терек а.]], [[Чалк-Өйдө, Өзгөн району|Чалк-Өйдө а.]] |- |Курбаш айыл аймагы |Курбаш а., [[Шагым, Өзгөн району|Шагым а.]], [[Эрдик, Өзгөн району|Эрдик а.]] |- |Кызыл-Октябрь айыл аймагы |[[Кызыл-Октябрь (Өзгөн району)|Кызыл-Октябрь а.]], [[Алга, Өзгөн району|Алга а.]], [[Беш-Абышка, Өзгөн району|Беш-Абышка а.]], [[Гузар, Өзгөн району|Гузар а.]], [[Кочкор-Ата (Өзгөн району)|Кочкор-Ата а.]], [[Кремль, Өзгөн району|Кремль а.]], Курбаш а., [[Кызыл-Сенгир, Өзгөн району|Кызыл-Сенгир а.]], [[Старая Покровка, Өзгөн району|Старая Покровка а.]], [[Ынтымак (Өзгөн району)|Ынтымак а.]] |- |Кызыл-Тоо айыл аймагы |[[Кызыл-Тоо, Өзгөн району|Кызыл-Тоо а.]], [[Ак-Кыя (Өзгөн району)|Ак-Кыя а.]], [[Донуз-Тоо, Өзгөн району|Донуз-Тоо а.]], [[Карчабек, Өзгөн району|Карчабек а.]], [[Эркин-Тоо, Өзгөн району|Эркин-Тоо а.]] |- |Мырза-Аке айыл аймагы |[[Мырза-Аке, Өзгөн району|Мырза-Аке а.]], [[Адыр (Өзгөн району)|Адыр а.]], [[Бабыр, Өзгөн району|Бабыр а.]] |- |Саламалик айыл аймагы |[[Саламалик, Өзгөн району|Саламалик а.]], [[Ак-Терек (Өзгөн району, Саламалик айыл аймагы)|Ак-Терек а.]], [[Ара-Көл (Өзгөн району)|Ара-Көл а.]], [[Кош-Этер, Өзгөн району|Кош-Этер а.]], [[Кызыл-Байрак, Өзгөн району|Кызыл-Байрак а.]], [[Кызыл-Чарба (Өзгөн району)|Кызыл-Чарба а.]], [[15 Жаш, Өзгөн району|15 Жаш а.]] |- |Төрт-Көл айыл аймагы |[[Ана-Кызыл, Өзгөн району|Ана-Кызыл а.]], [[Бостон, Өзгөн району|Бостон а.]], [[Шоро-Башат, Өзгөн району|Шоро-Башат а.]], [[Кыймыл, Өзгөн району|Кыймыл а.]], [[Макаренко, Өзгөн району|Макаренко а.]] |- |Чангет айыл аймагы |[[Чаңгет|Чаңгет а.]], [[Өстүрүү|Өстүрүү а.]] |- | rowspan="3" | [[Файл:Kyrgyzstan Chong-Alay Raion.png|100px|center]]|| rowspan="3" align="center" | [[Чоң-Алай району]]|| rowspan="3" align="center" | жок || rowspan="3" align="center" | 32 140 || Жекенди айыл аймагы |[[Жекенди|Жекенди а.]], [[Шибээ (айыл)|Шибээ а.]], [[Карамык|Карамык а.]], [[Кара-Тейит|Кара-Тейит а.]], [[Чулук (айыл)|Чулук а.]] |- |Кашка-Суу айыл аймагы |[[Кашка-Суу (Чоң-Алай району)|Кашка-Суу а.]], [[Ачык-Суу|Ачык-Суу а.]], [[Бурган-Суу|Бурган-Суу а.]], [[Жайылма (Чоң-Алай району)|Жайылма а.]], [[Кабык (айыл)|Кабык а.]], [[Кара-Кабак|Кара-Кабак а.]], [[Кичи-Жайылма|Кичи-Жайылма а.]] |- |Чоң-Алай айыл аймагы |[[Дароот-Коргон, Чоң-Алай району|Дароот-Коргон а.]], [[Жар-Башы (Чоң-Алай району)|Жар-Башы а.]], [[Жаш-Тилек (Чоң-Алай району)|Жаш-Тилек а.]], [[Жаман-Жар|Жаман-Жар а.]], [[Кара-Шыбак|Кара-Шыбак а.]], [[Кочкорчу (Чоң-Алай району)|Кочкорчу а.]], [[Кулчу|Кулчу а.]], [[Кызыл-Туу (Чоң-Алай району)|Кызыл-Туу а.]], [[Кызыл-Эшме|Кызыл-Эшме а.]], [[Сары-Булак (Чоң-Алай району)|Сары-Булак а.]], [[Чак|Чак а.]] |} === Талас облусу === {{Негизги макала|Талас облусу}} {| class="wikitable" |- ! Карта !! Аталыш !! Туу, герб !! Туруктуу калк<br>2021, адам<ref name="Калк" />!! Баш ийген айыл аймактар жана шаарлар{{sfn|Мамлекеттик классификатор|11.05.2021|барактар=60—64}} !Айыл аймактарга жана шаардарга кирген айылдар |- | rowspan="9" | [[Файл:Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png|100px|center]] || rowspan="9" align="center" | [[Бакай-Ата району]]|| rowspan="9" align="center" | жок || rowspan="9" align="center" | 53 359 || [[Ак-Дөбө айыл аймагы (Бакай-Ата району)|Ак-Дөбө айыл аймагы]] |[[Ак-Дөбө (Бакай-Ата району)|Ак-Дөбө а.]], [[Кызыл-Сай|Кызыл-Сай а.]], [[Кызыл-Чарба (Бакай-Ата району)|Кызыл-Чарба а.]] |- |[[Акназаров айыл аймагы]] |[[Кызыл-Октябрь (Бакай-Ата району)|Кызыл-Октябрь а.]], [[Көк-Таш (Бакай-Ата району)|Көк-Таш а.]], [[Маданият (Бакай-Ата району)|Маданият а.]], [[Таш-Кудук|Таш-Кудук а.]], Үр-Малар а. |- |[[Боо-Терек айыл аймагы]] |[[Боо-Терек|Боо-Терек а.]] |- |[[Кең-Арал айыл аймагы]] |[[Кең-Арал|Кең-Арал а.]] |- |[[Ленинполь айыл аймагы]] |[[Бакай-Ата|Бакай-Ата а.]], [[Наматбек|Наматбек а.]] |- |[[Миң-Булак айыл аймагы (Бакай-Ата району)|Миң-Булак айыл аймагы]] |[[Миң-Булак (Бакай-Ата району)|Миң-Булак а.]] |- |[[Өзгөрүш айыл аймагы]] |[[Өзгөрүш (Бакай-Ата району)|Өзгөрүш а.]] |- |[[Орос айыл аймагы]] |[[Кыргызстан (айыл)|Кыргызстан а.]], [[Жон-Коргон|Жон-Коргон а.]], [[Биринчи Май (Бакай-Ата району)|Биринчи Май а.]] |- |[[Шадыкан айыл аймагы]] |[[Ынтымак (Бакай-Ата району)|Ынтымак а.]], [[Түйтө|Түйтө а.]] |- | rowspan="10" | [[Файл:Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png|100px|center]] || rowspan="10" align="center" | [[Кара-Буура району]]|| rowspan="10" align="center" | жок || rowspan="10" align="center" | 69 180 || [[Ак-Чий айыл аймагы (Кара-Буура району)|Ак-Чий айыл аймагы]] |[[Жоон-Дөбө|Жоон-Дөбө а.]], [[Жийде (Кара-Буура району)|Жийде а.]] |- |[[Аманбаев айыл аймагы]] |[[Аманбаев|Аманбаев а.]], [[Ак-Жар (Кара-Буура району)|Ак-Жар а.]], [[Куру-Маймак|Куру-Маймак а.]], [[Суулу-Маймак|Суулу-Маймак а.]] |- |[[Бакайыр айыл аймагы]] |[[Ак-Башат (Кара-Буура району)|Ак-Башат а.]], [[Кара-Сай (Кара-Буура району)|Кара-Сай а.]] |- |[[Бакыян айыл аймагы]] |[[Бакыян|Бакыян а.]], [[Тамчы-Булак|Тамчы-Булак а.]], Камаш а. |- |[[Бейшеке айыл аймагы]] |[[Бейшеке (Кара-Буура району)|Бейшеке а.]], [[Кара-Буура, Кара-Буура району|Кара-Буура а.]], [[Кара-Суу (Кара-Буура району)|Кара-Суу а.]] |- |[[Кара-Буура айыл аймагы]] |[[Кызыл-Адыр|Кызыл-Адыр а.]], [[Чоң-Кара-Буура|Чоң-Кара-Буура а.]], [[Үч-Булак (Кара-Буура району)|Үч-Булак а.]] |- |[[Көк-Сай айыл аймагы]] |[[Көк-Сай (Кара-Буура району)|Көк-Сай а.]], [[Кайнар (Кара-Буура району)|Кайнар а.]] |- |[[Маймак айыл аймагы]] |[[Маймак|Маймак а.]] |- |[[Чолпонбай айыл аймагы]] |[[Чымгент|Чымгент а.]], [[Көк-Дөбө (Кара-Буура району)|Көк-Дөбө а.]] |- |[[Шекер айыл аймагы]] |[[Шекер (айыл)|Шекер а.]], [[Арчагул|Арчагул а.]] |- | rowspan="5" | [[Файл:Kyrgyzstan Manas Raion.png|100px|center]] || rowspan="5" align="center" | [[Манас району]]|| rowspan="5" align="center" | [[Файл:Coat of arms of Manas district.png|50px|center]] || rowspan="5" align="center" | 37 505 || [[Кайыңды айыл аймагы]] |[[Арал (Манас району)|Арал а.]], [[Кайыңды (Манас району)|Кайыңды а.]], [[Нылды|Нылды а.]], [[Сары-Булак (Манас району)|Сары-Булак а.]], Чеч-Дөбө а. |- |[[Кыргызстан айыл аймагы]] |[[Талас (айыл)|Талас а.]], [[Көк-Дөбө (Манас району)|Көк-Дөбө а.]], [[Манас (Манас району)|Манас а.]] |- |[[Май айыл аймагы]] |[[Май (Манас району)|Май а.]], Новодонецкое а. |- |[[Покровка айыл аймагы]] |[[Покровка (Манас району)|Покровка а.]], [[Бала-Сары|Бала-Сары а.]], [[Жайылган|Жайылган а.]], [[Кара-Арча (Манас району)|Кара-Арча а.]], [[Сөгөт (Манас району)|Сөгөт а.]] |- |[[Үч-Коргон айыл аймагы (Манас району)|Үч-Коргон айыл аймагы]] |[[Кызыл-Жылдыз (Манас району)|Кызыл-Жылдыз а.]], [[Ак-Таш (Манас району)|Ак-Таш а.]], [[Жийде (Манас району)|Жийде а.]], [[Кеңеш (Манас району)|Кеңеш а.]], [[Чоң-Капка|Чоң-Капка а.]], [[Таш-Башат (Манас району)|Таш-Башат а.]], [[Үч-Коргон (Манас району)|Үч-Коргон а.]] |- | rowspan="13" | [[Файл:Kyrgyzstan Talas Raion.png|100px|center]] || rowspan="13" align="center" | [[Талас району]]|| rowspan="13" align="center" | жок || rowspan="13" align="center" | 70 642 || [[Айдаралиев айыл аймагы]] |[[Көпүрө-Базар (Талас району)|Көпүрө-Базар а.]] |- |[[Арал айыл аймагы]] |[[Арал (Талас району)|Арал а.]] |- |[[Бекмолдо айыл аймагы]] |[[Сасык-Булак (Талас району)|Сасык-Булак а.]], [[Кара-Ой (Талас району)|Кара-Ой а.]], [[Кеңеш (Талас району)|Кеңеш а.]], [[Чоң-Токой|Чоң-Токой а.]] |- |[[Бердике Баатыр айыл аймагы]] |[[Кум-Арык (Талас району)|Кум-Арык а.]], [[Арашан (Талас району)|Арашан а.]], [[Козучак|Козучак а.]] |- |[[Жерге-Тал айыл аймагы (Талас раону)|Жерге-Тал айыл аймагы]] |[[Кызыл-Туу (Талас району)|Кызыл-Туу а.]], [[Көк-Кашат|Көк-Кашат а.]], [[Чыйырчык (айыл)|Чыйырчык а.]] |- |[[Долон айыл аймагы]] |[[Таш-Арык (Талас району)|Таш-Арык а.]], [[Ак-Жар (Талас району)|Ак-Жар а.]], [[Орто-Арык (Талас району)|Орто-Арык а.]] |- |[[Калба айыл аймагы]] |[[Калба|Калба а.]], [[Атай Огонбаев (айыл)|Атай Огонбаев а.]], [[Балбал (айыл)|Балбал а.]], Беш-Таш а. |- |[[Кара-Суу айыл аймагы (Талас району)|Кара-Суу айыл аймагы]] |[[Кара-Суу (Талас району)|Кара-Суу а.]] |- |[[Көк-Ой айыл аймагы (Талас району)|Көк-Ой айыл аймагы]] |[[Көк-Ой (Талас району)|Көк-Ой а.]] |- |[[Кууганды айыл аймагы]] |[[Үч-Эмчек (Талас району)|Үч-Эмчек а.]] |- |[[Нуржанов айыл аймагы]] |[[Жон-Арык (Талас району)|Жон-Арык а.]], [[Көк-Токой|Көк-Токой а.]] |- |[[Өмүралиев айыл аймагы]] |[[Манас (Талас району)|Манас а.]], [[Чат-Базар|Чат-Базар а.]] |- |[[Осмонкулов айыл аймагы]] |[[Талды-Булак (Талас району)|Талды-Булак а.]], [[Ак-Коргон (Талас району)|Ак-Коргон а.]] |- | || align="center" | [[Талас (шаар)|Талас шаары]]|| [[Файл:Coat of arms of Talas city.png|50px|center]] || align="center" | 40 308 || align="center" | жок |align="center" | жок |} === Чүй облусу === {{Негизги макала|Чүй облусу}} {| class="wikitable" |- ! Карта !! Аталыш !! Туу, герб !! Туруктуу калк<br>2021, адам<ref name="Калк" />!! Баш йиген айыл аймактар, шаарлар жана шаар тибиндеги посёлоктор{{sfn|Мамлекеттик классификатор|11.05.2021|барактар=64—78}} !Айыл аймактарга жана шаарларга кирген айылдар |- | rowspan="17" | [[Файл:Kyrgyzstan Alamüdün Raion.png|100px|center]] || rowspan="17" align="center" | [[Аламүдүн району]]|| rowspan="17" align="center" | жок || rowspan="17" align="center" | 188 484 || [[Ак-Дөбө айыл аймагы (Аламүдүн району)|Ак-Дөбө айыл аймагы]] |[[Кайырма (Аламүдүн району)|Кайырма а.]], [[Молдовановка|Молдовановка а.]] |- |[[Ала-Арча айыл аймагы]] |[[Мраморное|Мраморное а.]], [[Рассвет (Аламүдүн району)|Рассвет а.]] |- |[[Аламүдүн айыл аймагы]] |[[Аламүдүн|Аламүдүн а.]], [[Садовое (Аламүдүн району)|Садовое а.]] |- |[[Арашан айыл аймагы]] |[[Арашан (Аламүдүн району)|Арашан а.]], [[Татыр|Татыр а.]] |- |[[Байтик айыл аймагы]] |[[Байтик (айыл)|Байтик а.]], [[Арчалы (Аламүдүн району)|Арчалы а.]], [[Байгелди|Байгелди а.]], [[Баш-Кара-Суу|Баш-Кара-Суу а.]], [[Кашка-Суу (Аламүдүн району)|Кашка-Суу а.]] |- |[[Васильевка айыл аймагы]] |[[Васильевка (Аламүдүн району)|Васильевка а.]], [[Виноградное (Аламүдүн району)|Виноградное а.]], [[Полевое|Полевое а.]], [[Привольное|Привольное а.]] |- |[[Гроздь айыл аймагы]] |[[Гроздь|Гроздь а.]], [[Ат-Башы (Аламүдүн району)|Ат-Башы а.]], [[Бирдик (Аламүдүн району)|Бирдик а.]], [[Экинчи Беш Жылдык|Экинчи Беш Жылдык а.]], [[Лесное (Аламүдүн району)|Лесное а.]] |- |[[Кара-Жыгач айыл аймагы (Аламүдүн району)|Кара-Жыгач айыл аймагы]] |[[Кара-Жыгач (Аламүдүн району)|Кара-Жыгач а.]], [[Бек-Тоо|Бек-Тоо а.]] |- |[[Көк-Жар айыл аймагы]] |[[Көк-Жар (Аламүдүн району)|Көк-Жар а.]] |- |[[Лебидиновка айыл аймагы]] |[[Лебединовка|Лебидиновка а.]], [[Восток (Аламүдүн району)|Восток а.]], [[Дачное|Дачное а.]] |- |[[Ленин айыл аймагы]] |[[Ленин (Аламүдүн району)|Ленин а.]], [[Константиновка (Аламүдүн району)|Константиновка а.]], [[Мыкан|Мыкан а.]] |- |[[Маевка айыл аймагы]] |[[Маевка (Аламүдүн району)|Маевка а.]] |- |[[Октябрь айыл аймагы (Аламүдүн району)|Октябрь айыл аймагы]] |[[Октябрь (Аламүдүн району)|Октябрь а.]], [[Лубяное (Аламүдүн району)|Лубяное а.]], [[Чүй (Аламүдүн району)|Чүй а.]] |- |[[Пригородное айыл аймагы]] |[[Пригородное|Пригородное а.]], [[Достук (Аламүдүн району)|Достук а.]], [[Озёрное (Аламүдүн району)|Озёрное а.]], [[Степное (Аламүдүн району)|Степное а.]] |- |[[Төмөнкү Ала-Арча айыл аймагы]] |[[Төмөнкү Ала-Арча|Төмөнкү Ала-Арча а.]] |- |[[Таш-Дөбө айыл аймагы]] |[[Таш-Дөбө (Аламүдүн району)|Таш-Дөбө а.]], [[Заречное|Заречное а.]], [[Малиновка (Аламүдүн району)|Малиновка а.]], [[Сүймөнкул Чокморов (айыл)|Сүймөнкул Чокморов а.]] |- |[[Таш-Мойнок айыл аймагы]] |[[Таш-Мойнок|Таш-Мойнок а.]], [[Кой-Таш (Аламүдүн району)|Кой-Таш а.]], [[Беш-Күңгөй|Беш-Күңгөй а.]], Горная Маевка а., [[Кызыл-Бирдик|Кызыл-Бирдик а.]], [[Подгорное, Аламүдүн району|Подгорное а.]], [[Прохладное, Аламүдүн району|Прохладное а.]] |- | rowspan="13" | [[Файл:Kyrgyzstan Jayyl Raion.png|100px|center]] || rowspan="13" align="center" | [[Жайыл району]]|| rowspan="13" align="center" | жок || rowspan="13" align="center" | 112 211 || '''[[Кара-Балта|Кара-Балта шаары]]''' |align="center" | жок |- |[[Ак-Башат айыл аймагы]] |[[Ак-Башат (Жайыл району)|Ак-Башат а.]], [[Айдарбек (айыл)|Айдарбек а.]], [[Арал (Жайыл району)|Арал а.]], [[Новониколаевка|Новониколаевка а.]] |- |[[Жайыл айыл аймагы]] |[[Алексеевка (Жайыл району)|Алексеевка а.]], [[Жайыл, Жайыл району|Жайыл а.]] |- |[[Кара-Суу айыл аймагы (Жайыл району)|Кара-Суу айыл аймагы]] |[[Кара-Суу (Жайыл району)|Кара-Суу а.]], [[Ставрополовка|Ставрополовка а.]] |- |[[Красновосточный айыл аймагы]] |[[Калинин (Кара-Суу району)|Калинин а.]], [[Калдык (айыл)|Калдык а.]], [[Кара-Дөбө (Жайыл району)|Кара-Дөбө а.]] |- |[[Кызыл-Дыйкан айыл аймагы]] |[[Кызыл-Дыйкан (Жайыл району)|Кызыл-Дыйкан а.]], [[Петропавловка (Жайыл району)|Петропавловка а.]] |- |[[Полтавка айыл аймагы]] |[[Полтавка|Полтавка а.]], [[Малтабар|Малтабар а.]], [[Орто-Суу (Жайыл району)|Орто-Суу а.]] |- |[[Сары-Булак айыл аймагы (Жайыл району)|Сары-Булак айыл аймагы]] |[[Сары-Булак (Жайыл району)|Сары-Булак а.]], [[Моңолдор, Жайыл району|Моңолдор а.]] |- |[[Сары-Коо айыл аймагы]] |[[Алтын (айыл)|Алтын а.]], [[Жекен, Жайыл району|Жекен а.]], [[Жон-Арык (Жайыл району)|Жон-Арык а.]], [[Ийри-Суу (Жайыл району)|Ийри-Суу а.]], [[Фёдоровка (Жайыл району)|Фёдоровка а.]], [[Эриктүү|Эриктүү а.]] |- |[[Сосновка айыл аймагы]] |[[Сосновка (Жайыл району)|Сосновка а.]] |- |[[Степное айыл аймагы]] |[[Степное (Жайыл району)|Степное а.]] |- |[[Суусамыр айыл аймагы]] |[[Суусамыр (айыл)|Суусамыр а.]], [[Кайсар (айыл)|Кайсар а.]], [[Биринчи Май (Жайыл району)|Бринчи Май а.]], [[Тунук, Жайыл району|Тунук а.]], [[Кожомкул, Жайыл району|Кожомкул а.]], [[Каракол (Жайыл району)|Каракол а.]], [[Кызыл-Ой (Жайыл району)|Кызыл-Ой а.]] |- |[[Талды-Булак айыл аймагы]] |[[Бекитай|Бекитай а.]], [[Бөксө Жол, Жайыл району|Бөксө-Жол а.]], [[Кайырма (Жайыл району)|Кайырма а.]], |- | rowspan="14" | [[Файл:Kyrgyzstan Kemin Raion.png|100px|center]] || rowspan="14" align="center" | [[Кемин району]]|| rowspan="14" align="center" | жок || rowspan="14" align="center" | 48 360 || '''[[Кемин|Кемин шаары]]''' |align="center" | жок |- |[[Орловка, Кемин району|'''Орловка шаары''']] |align="center" | жок |- |''Борду шаар тибиндеги посёлок'' |align="center" | жок |- |[[Ак-Түз айыл аймагы]] |[[Ак-Түз|Ак-Түз а.]] |- |[[Алмалуу айыл аймагы]] |[[Алмалуу (Кемин району)|Алмалуу а.]], [[Борду, Кемин району|Борду а.]], [[Кызыл-Суу (Кемин району)|Кызыл-Суу а.]] |- |[[Боролдой айыл аймагы]] |[[Боролдой|Боролдой а.]] |- |[[Дүйшеев айыл аймагы]] |[[Кичи-Кемин, Кемин району|Кичи-Кемин а.]] |- |[[Жаңы-Алыш айыл аймагы]] |[[Жаңы-Алыш, Кемин району|Жаңы-Алыш а.]] |- |[[Ильич айыл аймагы]] |Ильич а., [[Жаңы-Жол (Кемин району)|Жаңы-Жол а.]], [[Советское, Кемин району|Советское а.]] |- |[[Кара-Булак айыл аймагы]] |[[Кара-Булак (Кемин району)|Кара-Булак а.]], [[Алтымыш, Кемин району|Алтымыш а.]], [[Бейшеке (Кемин району)|Бейшеке а.]], [[Чүй (Кемин району)|Чуйское а.]] |- |[[Көк-Ойрок айыл аймагы]] |[[Кайыңды (Кемин району)|Кайыңды а.]], [[Короол-Дөбө (Кемин району)|Кароол-Дөбө а.]], [[Тегирменти, Кемин району|Тегирменти а.]] |- |[[Кызыл-Октябрь айыл аймагы]] |[[Кызыл-Октябрь (Кемин району)|Кызыл-Октябрь а.]], Белый-Пикет а., [[Жел-Арык, Кемин району|Жел-Арык а.]], [[Дорожное, Кемин району|Дорожное а.]], [[Кашкелең, Кемин району|Кашкелең а.]], [[Кыз-Кыя, Кемин району|Кыз-Кыя а.]], [[Сасык-Булак (Кемин району)|Сасык-Булак а.]], [[Ударник, Кемин району|Ударник а.]], [[Чолок, Кемин району|Чолок а.]] |- |[[Чоң-Кемин айыл аймагы]] |[[Шабдан, Кемин району|Шабдан а.]], [[Калмак-Ашуу, Кемин району|Калмак-Ашуу а.]], [[Кызыл-Байрак (Кемин району)|Кызыл-Байрак а.]], [[Тар-Суу, Кемин району|Тар-Суу а.]], [[Төрткүл, Кемин району|Төрткүл а.]] |- |[[Чым-Коргон айыл аймагы]] |[[Чым-Коргон, Кемин району|Чым-Коргон а.]],[[Новомихайловка, Кемин району|Новомихайловка а.]], [[Самансур, Кемин району|Самансур а.]] |- | rowspan="12" | [[Файл:Kyrgyzstan Moskva Raion.png|100px|center]] || rowspan="12" align="center" | [[Москва району]]|| rowspan="12" align="center" | жок || rowspan="12" align="center" | 103 007 || [[Ак-Суу айыл аймагы]] |[[Ак-Башат (Москва району)|Ак-Башат а.]], [[Ак-Торпок, Москва району|Ак-Торпок а.]], [[Бала-Айылчы, Москва району|Бала-Айылчы а.]], [[Кепер-Арык, Москва району|Кепер-Арык а.]], [[Мураке, Москва району|Мураке а.]], [[Төмөн-Суу, Москва району|Төмөн-Суу а.]], [[Чоң-Арык, Москва району|Чоң-Арык а.]] |- |[[Александровка айыл аймагы]] |[[Александровка, Москва району|Александровка а.]], [[Беш-Өрүк, Москва району|Беш-Өрүк а.]], [[Крупское, Москва району|Крупское а.]] |- |[[Беш-Терек айыл аймагы]] |[[Беш-Терек (Москва району)|Беш-Терек а.]] |- |[[Беловодское айыл аймагы]] |[[Беловодское (Москва району)|Беловодское а.]], [[Кош-Дөбө (Москва району)|Кош-Дөбө а.]] |- |[[Биринчи-Май айыл аймагы]] |[[Ак-Суу (Москва району)|Ак-Суу а.]] |- |[[Петровка айыл аймагы]] |[[Петровка, Москва району|Петровка а.]], [[Заводское, Москва району|Заводское а.]], [[Кызыл-Туу, Москва району|Кызыл-Туу а.]] |- |[[Предтеченка айыл аймагы]] |[[Предтеченка, Москва району|Предтеченка а.]], [[Аң-Арык, Москва району|Аң-Арык а.]] |- |[[Садовый айыл аймагы]] |[[Садовое (Москва району)|Садовое а.]] |- |[[Сретенка айыл аймагы]] |[[Сретенка, Москва району|Сретенка а.]], [[Большевик (Москва району)|Большевик а.]], [[Заря, Москва району|Заря а.]] |- |[[Төлөк айыл аймагы]] |[[Төлөк (Москва району)|Төлөк а.]] |- |[[Целинный айыл аймагы]] |[[Кыз-Моло|Кыз-Моло а.]] |- |[[Чапаев айыл аймагы]] |[[Ак-Сөөк, Москва району|Ак-Сөөк а.]], [[Маловодное, Москва району|Маловодное а.]], [[Спартак, Москва району|Спартак а.]] |- | rowspan="7" | [[Файл:Kyrgyzstan Panfilov Raion.png|100px|center]] || rowspan="7" align="center" | [[Панфилов району]]|| rowspan="7" align="center" | жок || rowspan="7" align="center" | 47 938 || '''[[Кайыңды|Кайыңды шаары]]''' |align="center" | жок |- |[[Вознесеновка айыл аймагы]] |[[Вознесеновка, Панфилов району|Вознесеновка а.]], [[Орто-Кайырма, Панфилов району|Орто-Кайырма а.]], [[Эркин-Сай, Панфилов району|Эркин-Сай а.]] |- |[[Курама айыл аймагы]] |[[Жайылма (Панфилов району)|Жайылма а.]], [[Панфилов, Панфилов району|Панфилов а.]], [[Орто-Арык (Панфилов району)|Орто-Арык а.]], [[Эфиронос, Панфилов району|Эфиронос а.]] |- |[[Күрпүлдөк айыл аймагы]] |[[Күрпүлдөк, Панфилов району|Күрпүлдөк а.]], [[Киров (Панфилов району)|Киров а.]], [[Ровное, Панфилов району|Ровное а.]] |- |[[Орто айыл аймагы]] |[[Тельман (Панфилов району)|Тельман а.]], [[Букара, Панфилов району|Букара а.]], [[Кум-Арык (Панфилов району)|Кум-Арык а.]] |- |[[Фрунзе айыл аймагы]] |[[Чалдыбар (Панфилов району)|Чалдыбар а.]], [[Чолок-Арык, Панфилов району|Чолок-Арык а.]], [[Чорголу, Панфилов району|Чорголу а.]] |- |[[Чалдыбар айыл аймагы]] |[[Биринчи Май (Панфилов району)|Биринчи Май а.]], [[Озерное, Панфилов району|Озёрное а.]], [[Октябрь (Панфилов району)|Октябрь а.]], [[Ойронду, Панфилов району|Ойронду а.]] |- | rowspan="20" | [[Файл:Kyrgyzstan Sokuluk Raion.png|100px|center]] || rowspan="20" align="center" | [[Сокулук району]]|| rowspan="20" | [[Файл:Coat of arms of Sokuluk.png|50px|center]] || rowspan="20" align="center" | 194 579 || '''[[Шопоков|Шопоков шаары]]''' |align="center" | жок |- |[[Асылбаш айыл аймагы]] |[[Асылбаш, Сокулук району|Асылбаш а.]], [[Киров (Сокулук району)|Киров а.]] |- |[[Ат-Башы айыл аймагы]] |[[Ак-Жол, Сокулук району|Ак-Жол а.]], [[Манас, Сокулук району|Манас а.]], [[Лесное (Сокулук району)|Лесное а.]], [[Төрт-Көл, Сокулук району|Төрт-Көл а.]] |- |[[Биринчи Май айыл аймагы]] |[[Биринчи Май (Сокулук району, Биринчи Май айыл аймагы)|Бирнчи Май а.]], [[Национальное, Сокулук району|Национальное а.]], [[Панфилов, Сокулук району|Панфилов а.]] |- |[[Военно-Антоновка айыл аймагы]] |[[Военно-Антоновка|Военно-Антоновка а.]] |- |[[Гавриловка айыл аймагы]] |[[Гавриловка, Сокулук району|Гавриловка а.]], [[Жангарач, Сокулук району|Жангарач а.]], [[Романовка, Сокулук району|Романовка а.]], [[Шалта, Сокулук району|Шалта а.]] |- |[[Жыңы-Жер айыл аймагы]] |[[Жаңы-Жер, Сокулук району|Жаңы-Жер а.]], [[Верхневосточное, Сокулук району|Верхневосточное а.]], [[Западное, Сокулук району|Западное а.]], [[Зеленое, Сокулук району|Зелёное а.]], [[Нижневосточное, Сокулук району|Нижневосточное а.]] |- |[[Жаңы-Пахта айыл аймагы]] |[[Жаңы-Пахта, Сокулук району|Жаңы-Пахта а.]], [[Ак-Кашат|Ак-Кашат а.]], [[Заря, Сокулук району|Заря а.]], [[Май, Сокулук району|Май а.]], [[Мирный, Сокулук району|Мирный а.]] |- |[[Кайназарова айыл аймагы]] |[[Белек, Сокулук району|Белек а.]], [[Чат-Көл, Сокулук району|Чат-Көл а.]], [[Түз, Сокулук району|Түз а.]] |- |[[Крупская айыл аймагы]] |[[Жакынкы Арал, Сокулук району|Жакынкы Арал а.]], [[Алыскы Арал, Сокулук району|Алыскы Арал а.]], [[Биринчи Май (Сокулук району, Крупская айыл аймагы)|Бирнчи Май а.]], Сокулук а. |- |[[Камышановка айыл аймагы]] |[[Камышановка, Сокулук району|Камышановка а.]] |- |[[Күнтуу айыл аймагы]] |[[Күнтуу (Сокулук району)|Күнтуу а.]], [[Достук, Сокулук району|Достук а.]], [[Кичи Шалта, Сокулук району|Кичи Шалта а.]], [[Шалта, Сокулук району|Шалта а.]], [[Чоң-Жар (Сокулук району)|Чоң-Жар а.]] |- |[[Кызыл-Туу айыл аймагы]] |[[Кызыл-Туу, Сокулук району|Кызыл-Туу а.]], [[Кара-Сакал|Кара-Сакал а.]], [[Маловодное, Сокулук району|Маловодное а.]], [[Новое, Сокулук району|Новое а.]], [[Токбай, Сокулук району|Токбай а.]] |- |[[Төмөнкү Чүй айыл аймагы]] |[[Төмөнкү Чүй, Сокулук району|Төмөнкү Чүй а.]], [[Мирное, айыл|Мирное а.]], [[Садовое (Сокулук району)|Садовое а.]], [[Северное, Сокулук району|Северное а.]], [[Степное (Сокулук району)|Степное а.]], [[Талтак, Сокулук району|Талтак а.]] |- |[[Новопавловка айыл аймагы]] |[[Новопавловка, Сокулук району|Новопавловка а.]], [[Учкун, Сокулук району|Учкун а.]] |- |[[Орок айыл аймагы]] |[[Жал, Сокулук району|Жал а.]], [[Жогорку Орок, Сокулук району|Жогорку Орок а.]], [[Калтар, Сокулук району|Калтар а.]], [[Кашка-Баш, Сокулук району|Кашка-Баш а.]], [[Төмөнкү Орок, Сокулук району|Төмөнкү Орок а.]], [[Плодовое, Сокулук району|Плодовое а.]], [[Сарбан, Сокулук району|Сарбан а.]], [[Селекционное, Сокулук району|Селекционное а.]] |- |[[Саз айыл аймагы]] |[[Саз, Сокулук району|Саз а.]], [[Конуш, Сокулук району|Конуш а.]] |- |[[Сокулук айыл аймагы]] |[[Сокулук, айыл|Сокулук а.]] |- |[[Төш-Булак айыл аймагы]] |[[Төш-Булак, Сокулук району|Төш-Булак а.]], [[Бөрүлү, Сокулук району|Бөрүлү а.]], [[Четинди, Сокулук району|Четинди а.]] |- |[[Фрунзе айыл аймагы]] |[[Фрунзе (Сокулук району)|Фрунзе а.]], [[Комсомол (Сокулук району)|Комсомольское а.]], Озёрное а., [[Студенческое, Сокулук району|Студенческое а.]] |- | rowspan="10" | [[Файл:Kyrgyzstan Chüy Raion.png|100px|center]] || rowspan="10" align="center" | [[Чүй району]]|| rowspan="10" align="center" | жок || rowspan="10" align="center" | 54 622 || Ак-Бешим айыл аймагы |[[Ак-Бешим, Чүй району|Ак-Бешим а.]], [[Жаңы-Жол (Чүй району)|Жаңы-Жол а.]], [[Калыгул, Чүй району|Калыгул а.]] |- |Бурана айыл аймагы |[[Бурана, Чүй району|Бурана а.]], [[Алга, Чүй району|Алга а.]], [[Дөң-Арык, Чүй району|Дөң-Арык а.]], [[Мээнеткеч, Чүй району|Мээнеткеч а.]] |- |Ибраимов айыл аймагы |[[Кошой, Чүй району|Кошой а.]], [[Кара-Ой (Чүй району)|Кара-Ой а.]], [[Кызыл-Аскер, Чүй району|Кызыл-Аскер а.]], [[Ленин, Чүй району|Ленин а.]], [[Ленин-Жол, Чүй району|Ленин-Жол а.]], [[Талды-Булак (Чүй району)|Талды-Булак а.]] |- |Искринск айыл аймагы |[[Искра (Чүй району)|Искра а.]], [[Восточное|Восточное а.]], [[Жаңы-Турмуш (Чүй району)|Жаңы-Турмуш а.]], [[Железнодорожное, Чүй району|Железнодорожное а.]], [[Кара-Дөбө (Чүй району)|Кара-Дөбө а.]], |- |Кегети айыл аймагы |[[Кегети (айыл)|Кегети а.]], [[Арпа-Тектир (Чүй району)|Арпа-Тектир а.]], [[Акматбек, Чүй району|Акматбек а.]], [[Советское, Кемин району|Советское а.]], [[Чапаев, Чүй району|Чапаев а.]] |- |Кош-Коргон айыл аймагы |[[Кош-Коргон (Чүй району)|Кош-Коргон а.]] |- |Он Бир-Жылкы айыл аймагы |[[Онбир-Жылга|Онбир-Жылга а.]], [[Маданият (Чүй району)|Маданият а.]], [[Кайырма (Чүй району)|Кайырма а.]], [[Прогресс, Чүй району|Прогресс а.]] |- |Сайлык айыл аймагы |[[Сайлык|Сайлык а.]], [[Жаңы-Чек (Чүй району)|Жаңы-Чек а.]], [[Виноградное (Чүй району)|Виноградное а.]] |- |Чүй айыл аймагы |[[Чүй (Чүй району)|Чүй а.]], [[Арал (Чүй району)|Арал а.]], [[Садовое (Чүй району)|Садовое а.]] |- |Шамшы айыл аймагы |[[Шамшы (Чүй району)|Шамшы а.]], [[Карагул (айыл)|Карагул а.]], [[Кош-Кашат|Кош-Кашат а.]], [[Чоң-Жар (Чүй району)|Чоң-Жар а.]] |- | rowspan="19" | [[Файл:Kyrgyzstan Ysyk-Ata Raion.png|100px|center]] || rowspan="19" align="center" | [[Ысык-Ата району]]|| rowspan="19" align="center" | [[Файл:Coat of arms of Ysyk-Ata district.png|50px|center]] || rowspan="19" align="center" | 154 340 || '''[[Кант (шаар)|Кант шаары]]''' |align="center" | жок |- |Ак-Кудук айыл аймагы |[[Ак-Кудук (Ысык-Ата району)|Ак-Кудук а.]], [[Биринчи Май (Ысык-Ата району, Ак-Кудук айыл аймагы)|Биринчи Май а.]], [[Киров (Ысык-Ата району)|Киров а.]], [[Котовский|Котовский а.]], [[Хун Чи (Ысык-Ата району, Ак-Кудук айыл аймагы)|Хун Чи а.]] |- |Бирдик айыл аймагы |[[Бирдик (Ысык-Ата району)|Бирдик а.]], [[Хун Чи (Ысык-Ата району, Бирдик айыл аймагы)|Хун Чи а.]] |- |Жээк айыл аймагы |[[Жээк (Ысык-Ата району)|Жээк а.]], [[Дмитриевка (Ысык-Ата району)|Дмитриевка а.]], [[Гагарин (Ысык-Ата району)|Гагарин а.]] |- |Ивановка айыл аймагы |[[Ивановка (Ысык-Ата району)|Ивановка а.]] |- |Интернационал айыл аймагы |[[Интернационал (Ысык-Ата району)|Интернационал а.]], [[Жар-Башы (Ысык-Ата району)|Жар-Башы а.]] |- |Ысык-Ата айыл аймагы |[[Алмалуу (Ысык-Ата району)|Алмалуу а.]], [[Горная Серафимовка|Горная Серафимовка а.]], [[Жогорку-Ичке-Суу|Жогорку-Ичке-Суу а.]], [[Ичке-Суу (Ысык-Ата району)|Ичке-Суу а.]], [[Карагай-Булак|Карагай-Булак а.]], [[Норус|Норус а.]], [[Таш-Башат (Ысык-Ата району)|Таш-Башат а.]], [[Тогуз-Булак (Ысык-Ата району)|Тогуз-Булак а.]], [[Үч-Эмчек (Ысык-Ата району)|Үч-Эмчек а.]] |- |Кең-Булуң айыл аймагы |[[Кең-Булуң|Кең-Булуң а.]], [[Гидростроитель|Гидростроитель а.]], [[Дружба (Ысык-Ата району, Кең-Булуң айыл аймагы)|Дружба а.]], [[Чолпон (Ысык-Ата району)|Чолпон а.]] |- |Кочкорбаев айыла аймагы |[[Кеңеш (Ысык-Ата району)|Кеңеш а.]], [[Доктурбек Курманалиев (айыл)|Доктурбек Курманалиев а.]], [[Будённовка|Будённовка а.]] |- |Красная Речка айыл аймагы |[[Красная Речка|Красная Речка а.]] |- |Логвиненко айыл аймагы |[[Новопокровка (Ысык-Ата району, Логвиненко айыл аймагы)|Новопокровка а.]], [[Чоң-Далы|Чоң-Далы а.]] |- |Люксембург айыл аймагы |[[Люксембург (айыл)|Люксембург а.]], [[Киршёлк|Киршёлк а.]] |- |Милянфан айыл аймагы |[[Милянфан|Милянфан а.]] |- |Сын-Таш айыл аймагы |[[Сын-Таш|Сын-Таш а.]], [[Ак-Сай (Ысык-Ата району)|Ак-Сай а.]], [[Жетиген (Ысык-Ата району)|Жетиген а.]], [[Кызыл-Арык|Кызыл-Арык а.]], [[Өтөгөн|Өтөгөн а.]], [[Рот-Фронт|Рот-Фронт а.]], [[Совет (Ысык-Ата району)|Советское а.]], [[Тельман (Ысык-Ата району)|Тельман а.]] |- |Новопокровка айыл аймагы |[[Новопокровка (Ысык-Ата району, Новопокровка айыл аймагы)|Новопокровка а.]], [[Ленин (Ысык-Ата району)|Ленин а.]], [[Сары-Жон|Сары-Жон а.]] |- |Нурманбет айыл аймагы |[[Нурманбет|Нурманбет а.]], [[Алиаскар Токтоналиев (айыл)|Алиаскар Токтоналиев а.]], [[Биринчи Май (Ысык-Ата району, Нурманбет айыл аймагы)|Биринчи Май а.]] |- |Туз айыл аймагы |[[Туз (Ысык-Ата району)|Туз а.]], [[Дайырбек|Дайырбек а.]], [[Жайалма|Жайалма а.]], [[Төмөнкү Серафимовка|Төмөнкү Серафимовка а.]] |- |Узун-Кыр айыл аймагы |[[Дружба (Ысык-Ата району, Узун-Кыр айыл аймагы)|Дружба а.]], [[Жер-Казар|Жер-Казар а.]], [[Төмөнкү Норус|Төмөнкү Норус а.]] |- |Юрьевка айыл аймагы |[[Юрьевка|Юрьевка а.]], [[Ысык-Ата, Ысык-Ата району|Ысык-Ата а.]] |- | || [[Токмок|Токмок шаары]]|| [[Файл:Tokmak flag.svg|50px|center]][[Файл:Tokmak coa.svg|50px|center]] || align="center" | 71 443 || align="center" | жок |align="center" | жок |} == Тарых == === Кыргыз АО (1924―1926) === {{Негизги макала|Кыргыз автономиялуу облусу}} 1924-жылдын 16-сентябрында [[Түркстан Автономиялуу Советтик Социалисттик Республикасы|Түркстан АССРнин]] Борбордук аткаруу комитетинин (БАК) кезексиз сессиясы Орто Азияны улуттук-мамлекеттик бөлүштүрүшү жөнүндө чечим кабыл алган. Чечимдин алкагында [[Орусия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасы|ОСФСРдин]] курамында [[Кыргыз автономиялуу облусу|Кара-Кыргыз автономиялуу облусунун]] түзүлүшү жарыяланган. Бул чечим 1924-жылы 14-октябрда Бүткүл орусиялык борбордук аткаруу комитетинин (БОБАК) 2-сессиясында бекитилген жана 1925-жылдын 11-майында Бүткүл орусиялык советтердин жыйынында жактырылган. 1925-жылдын май айынан Кара-Кыргыз АО Кыргыз АО аталып баштайт<ref name="bse">{{книга|автор=|заглавие=Большая советская энциклопедия|издание=2-е изд|место=М.|издательство=БСЭ|год=1949—1960|том=29|страницы=293—294}}</ref>. Автономиялуу облусунда 4 аймак негизделген — Пишпек (21 [[болуш]] менен), Каракол-Нарын (16 болуш), Ош (20 болуш) жана Жалал-Абад (19 болуш). Болуштар 269 айыл кеңештерге бөлүнүп 1173 калктуу конуштарды камтыган<ref>{{книга|заглавие=Территориальное и административное деление Союза ССР на 1-е января 1926 года|место=М.|издательство=Издательство Главного управления коммунального хозяйства НКВД|год=1926|страницы=139|страниц=288|тираж=4000}}</ref>. === Кыргыз АССР (1926―1936) === {{Негизги макала|Кыргыз Автономиялуу Социалисттик Советтик Республикасы}} [[Файл:Кыргыз АССР (аймактар 1926-1928).png|thumb|241x241px|Кыргыз АССРдин 1926-1928-жж. болгон кантондорго бөлүнүшү]]1-февраль 1926-жылы Кыргыз АО Кыргыз АССРге айланган. Ошол эле учурда анын жаңы административдик-аймактык бөлүнүшү бекитилген. Ага ылайык аймактардын оруна 7 кантон орнолгон: Чүй, Талас, Каракол, Нарын, Ош, Жалал-Абад, Фрунзе. Кантондор 52 болушка, алар 455 айыл кеңешине бөлүнгөн. Ушул эле жылы Пишпектин аталышы Фрунзеге өзгөргөн. 1928-жылы Чүй кантону Фрунзе кантонуна кошулган, Жалал-Абад менен Ош кантондору Ош аймагына бириккен. Ошол эле учурда болуштарга бөлүнүсүнөн райондорго бөлүнүшүнө өтүү башталган. 1929-жылына Кыргыз АССР 1 аймака, 5 кантонго, 13 районго, 29 болушка жана 441 айыл кеңештерге бөлүнгөн. 1930-жылы Кыргызстанда, ошондой эле бүткүл Советтер Союзунда кантондорго бөлүнүү жоюлган. Кыргыз АССР райондорго, алар айыл кеңештерге бөлүнүп калган. === Кыргыз ССР (1936―1991) === {{Негизги макала|Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы}} === Кыргыз Республикасы === 31-август 1991-жылы Кыргыз Республикасы жаралат. 7-февраль 1992-жылы Жалал-Абад облусунун Үч-Терек району түптөлгөн, бирок 1998-жылдын 30-сентябрында жоюлган. 1992-жылдын 27-февралында Ош облусунун Чоң-Алай району түзүлгөн. 1992-жылдын 6 мартында кээ бир райондордун аталыштары өзгөргөн: Жаңы-Жол — Аксыга, Киров — Кара-Буурага, Ленинполь — Бакай-Атага, Ленин — Ноокенге, Совет — Кара-Кулжага, Фрунзе — Кадамжайга. Ошол эле учурда Нарын облусунун Суусамыр району түзүлгөн (1994-жылдын 28-майында Чүй облусуна өткөрүлүп берилген, 1995-жылдын августунда жоюлган. 1993-жылдын 8-майында Калинин районун аталышы Жайыл районуна өзгөргөн. 1994-жылдын 16-апрелинде Чүй району жоюлган. 1998-жылдын 3-сентябрында Кант району Ысык-Ата районуна кошулган. 1999-жылдын 13-октябрында Ош облусунун Баткен, Кадамжай жана Лейлек райондорунун чек арасында Баткен облусу түзүлгөн. == Булактарга шилтемелер == [[Категория:Кыргызстандын облустары| ]] <references /> 4le3jhnqjtdcjrgvo6b5j395aw8ms8o 0 8053 425395 405338 2022-08-25T10:02:20Z 188.246.248.24 Fixed mistake wikitext text/x-wiki [[File:Valihanov.jpg|170px|thumb|Валиханов Чокон]] '''Валиханов, Чокон Чыңгыз уулу''' ({{lang-kz|Шоқан Уәлиханов}}) (1835, азыркы [[Казакстан]], Костанай облусу, Кушмурун айылы - 1865, Казакстан Республикасы Талды-Коргон облусу, Алтынэнеп кыштагы) — [[казак]] элинин тунгуч окумуштуусу, (агартуучу-демократ, тарыхчы, этнограф, фольклорчу жана саякатчы.<br> == Кыскача өмүр таржымакалы== Чокон Валиханов 1835-жылы туулган. Ал айтылуу казак султаны [[Абылай хан]]дын чөбүрөсү. 1847-53-ж. [[Омск]]иден кадеттер корпусун бүткөндөн кийин [[Батыш Сибирь]] генерал-губернаторлугунда кызмат өтөгөн. [[Орто Азия]], Казакстан, [[Чыгыш Түркестан]] элдеринин тарыхын, этнографиясын, фольклорун жана маданиятын, ошондой эле [[Теңир-Тоо]] аймагынын географиясынын изилдөөгө зор салым кошкон. <br> 1860 - 61-ж. [[Петербург]]да жашап, орус революциячыл демократиялык идеялары менен жакындан таанышып, алдынкы орус интеллигенциясы менен тыгыз карым-катышта болгон. [[Россия]] ИАнын жана География коомунун иштерине активдүү катышкан. Анын илимий көзкарашы көп кырдуулугу менен айырмаланган: [[тарых]], [[этнография]], [[география]], [[лингвистика]], [[археология]], саясий экономия. Валиханов орус чыгыш таануу илимине зор салым кошкон. Ал Орто Азия, Казахстан жана Батыш [[Кытай]] элдеринин тарыхы, маданияты боюнча баалуу илимий эмгектерди жараткан.<br> Валиханов 1856-ж. май-июлда аскердик чалгындоо саякатына катышып, [[Ысык-Көл]] аймагына келген. Кыргыздын [[бугу]], [[сары багыш]], [[солто]] урууларында болуп, эл менен таанышкан. Ушул эле жылдын август айында атайын тапшырма менен Кулжада үч ай жүрүп, элчилик мамилелерди жандандырган. 1857-ж. кайра [[Ала-Тоо]]догу кыргыздарга саякат жасаган. «[[Манас]]» эпосун кагаз бетине биринчи түшүрүп, анын бир бөлүмүн орус тилине которгон. Эпос жана анын айтуучулары тууралуу маанилүү илимий пикирлер айткан. Кыргыз элинин тарыхына да өзгөчө көңүл буруп, кыргыздар Тенир-Тоодо эзелтен бери жашагандыгын, [[Енисей]] жана Тенир-Тоо кыргыздарынын тарыхый тамыры бир экендигин жазган. Кыргыздар Енисейден Тениртоого Чынгыз хандын тушунда же ага чейин эле уйгурлар Орхондон журт которгон тушта бөлүнүп келишкен деп божомолдогон.<br> == Колдонулган адабияттар == * “Манасты” дүйнөгө даңазалагандар: Биринчи чыгарылыш: В.В.Радлов, Ч.Ч.Валиханов / Текстке баш сөзүн жазган жана илимий анализ берген топтун мүчөлөрү: Т.Кененсариев, Ч.Субакожоева, А.Алымбаев (Байас Турал), Г.Нусубалиева; башкы ред. Т.Тургуналиев, жооптуу ред. Т.Кененсариев. – Бишкек: Maxprint, 2021. – 800 б. – ISBN 978-9967-9328-8-3. – “Манас” жана Ч.Айтматов Улуттук академиясы. * Турдалиева, Ч.Дж. Кыргызы в трудах Чокана Валиханова. –– Бишкек, 2015. – 175 с., прил. * [http://bizdin.kg/books/item/24-short_hist_enscl Кыргыз тарыхы боюнча кыскача энциклопедия. Бишкек. 2003]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Категория:Кыргыз тарыхы]] [[Категория:Инсандар]] [[Категория:Инсандар:Казакстан]] [[Категория:Инсандар:Кыргызстан]] [[Категория:Тарых]] [[Категория:19-кылым]] [[Категория:Кыргыз таануу]] [[Категория:Манас таануу]] [[Категория:Чыгыш таануу]] [[Категория:Кыргызстан]] [[Категория:Казакстан]] [[Категория:Борбордук Азия]] s3gm06f44kweptwgiqxmcbp9ylmme72 425396 425395 2022-08-25T10:03:00Z 188.246.248.24 Fixed typo wikitext text/x-wiki [[File:Valihanov.jpg|170px|thumb|Валиханов Чокон]] '''Валиханов, Чокон Чыңгыз уулу''' ({{lang-kz|Шоқан Уәлиханов}}) (1835, азыркы [[Казакстан]], Костанай облусу, Кушмурун айылы - 1865, Казакстан Республикасы Талды-Коргон облусу, Алтынэмел кыштагы) — [[казак]] элинин тунгуч окумуштуусу, (агартуучу-демократ, тарыхчы, этнограф, фольклорчу жана саякатчы.<br> == Кыскача өмүр таржымакалы== Чокон Валиханов 1835-жылы туулган. Ал айтылуу казак султаны [[Абылай хан]]дын чөбүрөсү. 1847-53-ж. [[Омск]]иден кадеттер корпусун бүткөндөн кийин [[Батыш Сибирь]] генерал-губернаторлугунда кызмат өтөгөн. [[Орто Азия]], Казакстан, [[Чыгыш Түркестан]] элдеринин тарыхын, этнографиясын, фольклорун жана маданиятын, ошондой эле [[Теңир-Тоо]] аймагынын географиясынын изилдөөгө зор салым кошкон. <br> 1860 - 61-ж. [[Петербург]]да жашап, орус революциячыл демократиялык идеялары менен жакындан таанышып, алдынкы орус интеллигенциясы менен тыгыз карым-катышта болгон. [[Россия]] ИАнын жана География коомунун иштерине активдүү катышкан. Анын илимий көзкарашы көп кырдуулугу менен айырмаланган: [[тарых]], [[этнография]], [[география]], [[лингвистика]], [[археология]], саясий экономия. Валиханов орус чыгыш таануу илимине зор салым кошкон. Ал Орто Азия, Казахстан жана Батыш [[Кытай]] элдеринин тарыхы, маданияты боюнча баалуу илимий эмгектерди жараткан.<br> Валиханов 1856-ж. май-июлда аскердик чалгындоо саякатына катышып, [[Ысык-Көл]] аймагына келген. Кыргыздын [[бугу]], [[сары багыш]], [[солто]] урууларында болуп, эл менен таанышкан. Ушул эле жылдын август айында атайын тапшырма менен Кулжада үч ай жүрүп, элчилик мамилелерди жандандырган. 1857-ж. кайра [[Ала-Тоо]]догу кыргыздарга саякат жасаган. «[[Манас]]» эпосун кагаз бетине биринчи түшүрүп, анын бир бөлүмүн орус тилине которгон. Эпос жана анын айтуучулары тууралуу маанилүү илимий пикирлер айткан. Кыргыз элинин тарыхына да өзгөчө көңүл буруп, кыргыздар Тенир-Тоодо эзелтен бери жашагандыгын, [[Енисей]] жана Тенир-Тоо кыргыздарынын тарыхый тамыры бир экендигин жазган. Кыргыздар Енисейден Тениртоого Чынгыз хандын тушунда же ага чейин эле уйгурлар Орхондон журт которгон тушта бөлүнүп келишкен деп божомолдогон.<br> == Колдонулган адабияттар == * “Манасты” дүйнөгө даңазалагандар: Биринчи чыгарылыш: В.В.Радлов, Ч.Ч.Валиханов / Текстке баш сөзүн жазган жана илимий анализ берген топтун мүчөлөрү: Т.Кененсариев, Ч.Субакожоева, А.Алымбаев (Байас Турал), Г.Нусубалиева; башкы ред. Т.Тургуналиев, жооптуу ред. Т.Кененсариев. – Бишкек: Maxprint, 2021. – 800 б. – ISBN 978-9967-9328-8-3. – “Манас” жана Ч.Айтматов Улуттук академиясы. * Турдалиева, Ч.Дж. Кыргызы в трудах Чокана Валиханова. –– Бишкек, 2015. – 175 с., прил. * [http://bizdin.kg/books/item/24-short_hist_enscl Кыргыз тарыхы боюнча кыскача энциклопедия. Бишкек. 2003]{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Категория:Кыргыз тарыхы]] [[Категория:Инсандар]] [[Категория:Инсандар:Казакстан]] [[Категория:Инсандар:Кыргызстан]] [[Категория:Тарых]] [[Категория:19-кылым]] [[Категория:Кыргыз таануу]] [[Категория:Манас таануу]] [[Категория:Чыгыш таануу]] [[Категория:Кыргызстан]] [[Категория:Казакстан]] [[Категория:Борбордук Азия]] axhz5n1a8bzs9x6u79sjtqe3dfytk9z 0 11739 425369 404828 2022-08-25T04:32:13Z Kmaksat 21502 Кайра 404828 жокко [[Special:Contributions/Arth|Arth]] ([[User talk:Arth|сюзюу]]) wikitext text/x-wiki {{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Арабан |расмий аталышы = Араван |сүрөт = |сүрөт ачыктамасы = |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин сүрөттөлүшү = |желектин сүрөттөлүшү = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = |lat_deg = 40|lat_min = 30|lat_sec =54 |lon_dir = |lon_deg = 72|lon_min = 29|lon_sec =57 |CoordAddon = |CoordScale = |өлкө картасынын өлчөмү = |облус картасынын өлчөмү = |район картасынын өлчөмү = |облус түрү = |облус = Ош областы |таблицадагы облус = |район түрү = |район = Араван району |таблицадагы район = |коомдун түрү = |коом = |таблицадагы коом = |ички бөлүнүшү = |башчысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |статустун берилиши = |аймагы = |бийиктиктин түрү = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 100000 <ref name="2009 census"/> |элди каттоо жылы = 2009 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |DST = |телефон коду = |почта индекси = |почта индекстери = |автоунаа коду = |идентификатордун түрү = |цифралык идентификатор = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = }} '''Араван''' - [[Шаарча|шаарча]], [[Ош облусу|Ош облусутнунун]], [[Араван району|Араван районунун]] админинстративдик борбору. [[Улуу жибек жолу|Улуу Жибек жолунда]] жайгашкан. ==Калкы== Калкы - 17 767 киши.<ref name="2009 census">{{cite web|title=2009 Population and Housing Census|work=The National Statistical Committee of the Kyrgyz Republic|accessdate=12 November 2013|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810173103/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archivedate=2011-08-10|location=Bishkek|language=Russian|year=2010|dead-url=no}}</ref> == Булактар == {{reflist}} == Колдонулган адабияттар == * [http://www.bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Кыргызстандын географиясы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140714154348/http://bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf |date=2014-07-14 }} ISBN 9967-14-006-2 {{Араван районунун калкконуштары}} [[Категория:Кыргызстандын шаарчалары‎‎]] djic333ddlcv3edlj7xo8g9e9uqwcsv 425370 425369 2022-08-25T04:32:34Z Kmaksat 21502 Кайра 404827 жокко [[Special:Contributions/Arth|Arth]] ([[User talk:Arth|сюзюу]]) wikitext text/x-wiki {{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Араван |расмий аталышы = Араван |сүрөт = |сүрөт ачыктамасы = |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин сүрөттөлүшү = |желектин сүрөттөлүшү = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = |lat_deg = 40|lat_min = 30|lat_sec =54 |lon_dir = |lon_deg = 72|lon_min = 29|lon_sec =57 |CoordAddon = |CoordScale = |өлкө картасынын өлчөмү = |облус картасынын өлчөмү = |район картасынын өлчөмү = |облус түрү = |облус = Ош областы |таблицадагы облус = |район түрү = |район = Араван району |таблицадагы район = |коомдун түрү = |коом = |таблицадагы коом = |ички бөлүнүшү = |башчысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |статустун берилиши = |аймагы = |бийиктиктин түрү = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 100000 <ref name="2009 census"/> |элди каттоо жылы = 2009 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |DST = |телефон коду = |почта индекси = |почта индекстери = |автоунаа коду = |идентификатордун түрү = |цифралык идентификатор = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = }} '''Араван''' - [[Шаарча|шаарча]], [[Ош облусу|Ош облусутнунун]], [[Араван району|Араван районунун]] админинстративдик борбору. [[Улуу жибек жолу|Улуу Жибек жолунда]] жайгашкан. ==Калкы== Калкы - 17 767 киши.<ref name="2009 census">{{cite web|title=2009 Population and Housing Census|work=The National Statistical Committee of the Kyrgyz Republic|accessdate=12 November 2013|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810173103/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archivedate=2011-08-10|location=Bishkek|language=Russian|year=2010|dead-url=no}}</ref> == Булактар == {{reflist}} == Колдонулган адабияттар == * [http://www.bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Кыргызстандын географиясы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140714154348/http://bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf |date=2014-07-14 }} ISBN 9967-14-006-2 {{Араван районунун калкконуштары}} [[Категория:Кыргызстандын шаарчалары‎‎]] rhpr3pyhh3zmku5swzkzsc6kt4gqlfa 425373 425370 2022-08-25T06:47:48Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Араван |расмий аталышы = Араван |сүрөт = |сүрөт ачыктамасы = |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин сүрөттөлүшү = |желектин сүрөттөлүшү = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = |lat_deg = 40|lat_min = 30|lat_sec =54 |lon_dir = |lon_deg = 72|lon_min = 29|lon_sec =57 |CoordAddon = |CoordScale = |өлкө картасынын өлчөмү = |облус картасынын өлчөмү = |район картасынын өлчөмү = |облус түрү = |облус = Ош областы |таблицадагы облус = |район түрү = |район = Араван району |таблицадагы район = |коомдун түрү = |коом = |таблицадагы коом = |ички бөлүнүшү = |башчысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |статустун берилиши = |аймагы = |бийиктиктин түрү = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 21818 <ref name="Демогр2021"/> |элди каттоо жылы = 2021 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |DST = |телефон коду = |почта индекси = |почта индекстери = |автоунаа коду = |идентификатордун түрү = |цифралык идентификатор = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = }} '''Араван''' - [[Шаарча|шаарча]], [[Ош облусу|Ош облусунунун]], [[Араван району|Араван районунун]] админинистративдик борбору. [[Улуу жибек жолу|Улуу Жибек жолунда]] жайгашкан. ==Калкы== Калкы - 21 818 киши<ref name="Демогр2021">[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/825 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)]</ref>. == Булактар == {{reflist}} == Колдонулган адабияттар == * [http://www.bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Кыргызстандын географиясы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140714154348/http://bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf |date=2014-07-14 }} ISBN 9967-14-006-2 {{Араван районунун калкконуштары}} [[Категория:Кыргызстандын шаарчалары‎‎]] ginofjzxudurz43mg89bot713raw8dt 425375 425373 2022-08-25T06:56:17Z Kmaksat 21502 Араван районунда эки Араван деген айыл бар (С.Юсупов жана Алля Анаров айыл аймактарында). Райондук мамлекеттик администрация С.Юсупов айыл аймагында жайгашкан. wikitext text/x-wiki {{Текмаанисиздик}} '''Араван''' * [[Араван (Алля Анаров айыл аймагы)]] * [[Араван (С.Юсупов айыл аймагы)]] [[Категория:Топонимдер‎]] smpeqzkrtunrvb9v9582i9mwk42qd72 0 11842 425404 330723 2022-08-25T10:52:26Z KotVet 28001 wikitext text/x-wiki [[Файл:Toktogul reservoir (August 2022).jpg|thumb|Токтогул суу сактагычы.]] [[Файл:Kirghizistan 2018 - Plage de Toktogul sur le lac du même nom.jpg|thumb|Токтогул суу сактагычы.]] '''Токтогул суу сактагычы''' - [[Нарын дарыясы|Нарын дарыясындагы]] [[Токтогул ГЭСи|Токтогул ГЭСининплотинасы]] сууну бууганда пайда болгон . [[Суу сактагыч|Суу сактагычка]] 1974-жылы суу толтурула баштаган. Жалпы көлөмү 19500 млн м³. Узундугу 65км, эң жазы жери 12км, эң терең жери 215 м. Суу толгондогу аянты 284,3 км². [[Нарын]] жана Сыр-Дарыянын агымын жөнгө салып, кошумча 0,5 млн га жерди сугарууга мүмкүндүк берет. Плотинанын узундугу 292 м, туурасы 43 м, бийиктиги 215 м. Жалпысынан 913 миң га жерди суу менен камсыз кылат (негизинен [[Өзбекстан]]дын аймагын). [[Кыргызстан]]дагы негизги [[Энергетика (Кыргызстанда)|энергетиканын]] кызыкчылыгы үчүн курулган суу сактагыч. {| class="wikitable sortable" |- ! Аталышы!! Токтогул суу сактагычы |- | Аянты || 284.3 км² |- | Узундугу || 65 км |- | Жазы жери || 12 км, |- | Терең жери || 215 м |- | Сыйымдуулугу || 19500 млн м³ |} ==Адабият== * [[http:www.bizdin.kg/books/item/97-kg_geo|Кыргызстандын географиясы/Мамлекеттик тил жана энцклопедия борбору. Бишкек-2004.]] ISBN 9967-14-006-2 [[Категория:Суу сактагычтар]] [[Категория:Токтогул району]] [[Категория:Нарын дарыясы]] [[Категория:Тумар-2011]] 7e9623xe37t328w6a874g6fj8i3clja 0 16055 425394 390122 2022-08-25T09:20:48Z Boja02 18938 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубу |аталышы = [[Файл:Flag of Spain.svg|{{{1|22px}}}|border|Испaния желеги]]<noinclude> Барселона |логотип = [[Файл:Fcbarcelona.png|200px|Клубтун эмблемасы]] |толук аталышы = «Барселона» футбол клубу <br />({{lang-es|Futbol Club Barcelona}}) |лакап аты = Barça Blaugranas (көк-анар түстүү) Cataloness (Каталондуктар) |негизделиши = [[29-ноябрь|29-ноябрь]] [[1899|1899]] |стадиону = [[Камп Ноу]], [[Барселона]] |орундуктар = 99 354 |президент = [[Файл:Flag of Spain.svg|{{{1|22px}}}|border|Испaния желеги]]<noinclude> [[Бартомеу, Хосеп|Хосеп Бартомеу]] |машыктыруучу = Эрнесто Валверде |капитан = [[Файл:Flag of Spain.svg|{{{1|22px}}}|border|Испaния желеги]]<noinclude> [[Иньеста, Андрес|Андрес Иньеста]] |рейтинг = '''4-е место''' в рейтинге [[Таблица коэффициентов УЕФА#Рейтинг команд|УЕФА]]<br />'''3-е место''' в рейтинге [[Международная федерация футбольной истории и статистики|IFFHS]]<ref>[http://www.iffhs.de/?10f42e00fa2d17f73702fa3016e23c17f7370eff3702bb1c2bbb6f28f53512 Рейтинг IFFHS]</ref> |мелдеш = Испан Примерасы |мезгил = 2018/19 |орун = [[Файл:golden_star.svg|20px|Учурдагы жеңүүчү]] '''Чемпион'''|сайт = [http://www.fcbarcelona.cat/ www.fcbarcelona.cat] | pattern_la1 = | pattern_b1 = _barcelona2223h | pattern_ra1 = | pattern_sh1 = _barcelona2223h | pattern_so1 = _barcelona2223h | leftarm1 = 000040 | body1 = 000040 | rightarm1 = 000040 | shorts1 = 000040 | socks1 = 000040 | pattern_la2 = _barcelona2223a | pattern_b2 = _barcelona2223a | pattern_ra2 = _barcelona2223a | pattern_sh2 = _barcelona2223a | pattern_so2 = _barcelona2223al | leftarm2 = DEB566 | body2 = DEB566 | rightarm2 = DEB566 | shorts2 = DEB566 | socks2 = DEB566 | pattern_la3 = _barcelona2223t | pattern_b3 = _barcelona2223t | pattern_ra3 = _barcelona2223t | pattern_sh3 = _barcelona2223t | pattern_so3 = _barcelona2223t | leftarm3 = C9CCCE | body3 = C9CCCE | rightarm3 = C9CCCE | shorts3 = C9CCCE | socks3 = C9CCCE }} '''«Барселона» футболдук клубу''' ({{lang-ca|Futbol Club Barcelona}}, {{lang-es|Fútbol Club Barcelona}}), андан тышкары '''«Барса»''' деген аталыш менен дагы белгилүү ({{lang-es|Barça}}) — [[Испания|Испаниянын]] [[Каталония]] аймагындагы [[Барселона|Барселона шаарынын]] футбол клубу. Дүйнөнүн жана Испаниянын эң көп мелдеш уткан командаларынын бири. 1899-жылы [[Хоан Гампер|Хоан Гампердин]] демилгеси менен [[Швейцария]], [[Англия]] жана Испаниялык бир топ тарабынан курулган. [[Каталония]] аймагынын өкүлү катары эсептелген бул клуб "Més que un club" б.а. "Клубдан да чоң бир жамаат" деген ураанды карманат. Барса гимни ("Cant del Barça") [[Хосеп Мария Эспинас]] тарабынан чыгарылган. «Барселона» — Испаниянын эң көп официалдуу олжо (трофей) чогулткан клуб, баардыгы болуп — 66 трофей бар (23 — Испания чемпиону наамы, 27 — Испания кубогу, 11 — Испаниянын Суперкубогу, 2 — Эва Дуарте кубогу (Мурунку Испания Суперкубогу), 1 — Копа де Оро Аргентина (Мурунку Испании Суперкубогу), 2 — Испан лигасынын кубогу). Барселона [[Испания футбол чемпионаты|Испания жогорку лигасынан]] ({{lang-es|La Liga}}) түшпөгөн үч клубдан бири, ошондой эле [[Реал Мадрид]] экөө Испаниянын эң ийгиликтүү эки клубу. 1928-жылы курулган лиганын 1929-жылдагы тунгуч чемпиону. 2015-жылга чейин Испанияда '''23''' жолку Ла лига ('''24 жолу''' вице-чемпион), '''27''' жолку Испания кубогу ('''11''' жолу финалист), '''11''' жолку Испания супер кубогу ('''7''' жолу финалист), '''4''' жолку [[Ева Дуарте]] кубогу ('''2''' жолу финалист) жана '''2''' жолку Лига кубогу чемпиону. '''5''' жолу Чемпиондор лигасын утуп алган ('''3''' жолу финалист). 1955-жылдан бери [[УЕФА]] аренасында бет алышып келет. Клубдун негизги стадиону — «[[Камп Ноу]]», Европадагы эң көп адам батыра алчу стадион. [[2009|2009-жылдан]] бери клубдун негизги командасынын машыгуу жери ''«Сьюдад Депортива Жоан Гампер»'' аталышындагы споттук комплекске которулган. Ал комплекс [[Сан-Жоан-Деспи]] аймагында, стадиондон бир нече километр алыс жерде жайгашкан. Клуб 2009-жылы, катышкан бардык 6 турнирди тең жеңип алган тунгуч клуб. Чемпиондор лигасы, УЕФА супер кубогу, Ла лига, Испания кубогу, Испания супер кубогу жана [[ФИФА]] дүйнө клубдары кубогуна ээ болду. Жана дагы «Барселона» Испан клубдарынын ичинен «Алтын хет-трик (футбол)|алтын хет-трикти» жасаган жалгыз клуб болуп калды (Испания чемпионаты, Испания кубогу жана [[УЕФА чемпиондор лигасы|УЕФА Чемпиондор Лигасы]]) «Барселона» көп убакыт бою өзүнүн футболкаларында демөөрчүлөрдүн белгилерин колдонуудан баш тарткан клубдардын бири болуп келген. Бирок [[2005|2005-жылдан бери]] команданын футболкасынын сол ийининде ''TV3'' логотиби пайда болуп калган (Каталония теле берүүсү), ал эми шорталарында жана жакаларында Каталониянын кичинекей желеги да чагылдырылган. [[2006|2006-жылдын]] [[14 Июль (Теке)|14-июль]] күнү клуб [[ЮНИСЕФ]] менен беш жылдык келишим түзгөн, анын негизинде фонддун белгиси форманын бетинде болмокчу. [[2012|2012-жылы]] «каталондуктар» Qatar Foundation коммерциялык эмес компания менен беш жылдык келишимге кол коюшуп, футболкадагы жарнамасы үчүн клуб жылына 30 млн € алып турган<ref>{{Cite web |title=С эмира по нитке… |url=http://www.championat.ru/football/article-73264.html |access-date=2016-04-25 |archive-date=2010-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101215181615/http://www.championat.ru/football/article-73264.html |dead-url=yes |accessdate=2016-04-25 |archivedate=2010-12-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101215181615/http://www.championat.ru/football/article-73264.html }}</ref>. [[2013|2013-жылы]] «Барселона» футболисттердин трансфердик баасынын негизинде эң кымбат клуб деп таанылган<ref>[http://www.footballtop.ru/news/ «Барселона» дүйнөнүн эң кымбат клубу]</ref>. [[2014|2014-жылы]] клуб 627 млн [[евро]] көлөмдөгү кирешеси менен дүйнөнүн эң бай клубдар арасында экинчи орунду алган<ref>{{Cite web |title=Дүйнөнүн эң кымбат клубдары |url=http://hronika.info/sport/21476 |access-date=2016-04-25 |archive-date=2015-01-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150120155109/http://hronika.info/sport/21476 |dead-url=yes |accessdate=2016-04-25 |archivedate=2015-01-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150120155109/http://hronika.info/sport/21476 }}</ref>. Барселонага караштуу футбол боюнча Барселона В (FC Barcelona B) жана жаш өспүрүмдөр клубу Барселона С (FC Barcelona C), ошондой эле спорттун башка түрлөрү боюнча [[баскетбол]], [[гандбол]], ролик хокейи жана [[футзал]] командары бар. == Тотал футбол == [[Файл:Campnoumatch.jpg|thumb|220px|right|Кaмп Ноу, Европaнын эң ири стaдиону, 30-октябрь 2005]]Тотал футболду 1974төгү дүйнөлүк кубокто [[Голландия|Голландиялык]] [[Йохан Кройф]] дүйнөгө тааныткан. Негизинен 4-3-3 тактикасы менен ойнолот. 1970-80-жылдары ар бир оюнчунун орун алмаштырып ойношуна жана көбүнчө жеке бир адамдын мүмкүнчүлүгүнө таянса, азыркы футбол болсо оюнчулардын өзүнүн ордунда калып бир эле паска таянган команда оюну менен ойнолот. [[Кройф]] 1988-жылы Барселонага машыктыруучу болгондон соң ушул системаны киргизгени аракет кылат. Барселона өзүнүн aлгaчкы Чемпиондор лигасы кубогун 1992-жылы Кройф маалында жеңген. 2003-жылы башка Голландиялык [[Франк Рийкард]] келгенден кийин бул система кайрадан киргизилет. 2008-жылы Барселонанын эски оюнчусу клубга машыктыруучу болуп келип бул системанын туу чокусуна жетет. Ошондо 2009да клуб алты кубок жеңет. == Ийгиликтери == === Испaния === * '''[[Испания футбол лигасы|Лa лигa]]''' :''Жеңүүчү (23)'': [[1929 La Liga|1928-29]], 1944–45, 1947–48, 1948–49, 1951–52, 1952–53, 1958–59, 1959–60, 1973–74, 1984–85, 1990–91, 1991–92, 1992–93, 1993–94, 1997–98, [[La Liga 1998-99|1998–99]], [[La Liga 2004-05|2004–05]], [[La Liga 2005-06|2005–06]], [[La Liga 2008-09|2008-09]], [[La Liga 2009-10|2009-10]], [[La Liga 2010-11|2010-11]], [[La Liga 2011-12|2011-12]], [[La Liga 2014-15|2014-15]], [[La Liga 2014-15|2015-16]], [[La Liga 2014-15|2017-18]]. * '''[[Испaния кубогу]]''' :''Жеңүүчү (26)'': 1909–10, 1911–12, 1912–13, 1919–20, 1921–22, 1924–25, 1925–26, 1927–28, 1941–42, 1950–51, 1951–52, 1952–53, 1956–57, 1958–59, 1962–63, 1967–68, 1970–71, 1977–78, 1980–81, 1982–83, 1987–88, 1989–90, 1996–97, 1997–98, 2008–09, 2014-15, [[La Liga 2014-15|2015-16]], [[La Liga 2014-15|2016-17]], [[La Liga 2014-15|2017-18]]. * '''[[Испaния супер кубогу]]''' :''Жеңүүчү (10)'': 1983, 1991, 1992, 1994, 1996, 2005, 2006, 2009, 2010, 2011, 2015, 2016. * '''[[Лигa кубогу]]''' :''Жеңүүчү (2)'': 1982–83, 1985–86 === Европa === [[Файл:Celebrando la Copa de Campeones 2008-09.jpg|thumb|Бaрселонa футболчулaры 2008-09 УЕФA чемпиондор лигaсын жеңген учур]] * '''[[Европa чемпион клубдaр кубогу]] / [[УЕФA чемпиондор лигaсы]]''' :''Жеңүүчү (5)'': [[Şampiyon Kulüpler Kupası 1991-92|1991-92]], [[UEFA Şampiyonlar Ligi 2005-06|2005-06]], [[UEFA Şampiyonlar Ligi 2008-09|2008-09]], [[UEFA Şampiyonlar Ligi 2010-11|2010-11]], [[UEFA Şampiyonlar Ligi 2014-15|2014-15]] * '''[[УЕФA кубогун жеңүүчүлөр кубогу]]''' :''Жеңүүчү (4)'': 1978-79, 1981-82, 1988-89, 1996-97 * '''[[УЕФA кубогу]]/[[УЕФA Европa лигaсы]]''' :''Жеңүүчү (3)'': 1955-58, 1958-60, 1965-66 * '''[[УЕФA супер кубогу]]''' :''Жеңүүчү (4)'': 1992, 1997, 2009, 2011, 2015 * '''[[Лaтын кубогу]]''' :''Жеңүүчү (2)'': 1949, 1952 === Дүйнө === * '''[[ФИФА дүйнө клубдары кубогу]]''' :''Жеңүүчү (2)'': 2009, 2011, 2015 == Тиркемелер == {{Reflist|colwidth=30em}} [[Категория:Испания футбол лигасы]] [[Категория:Футболдук клуб‎]] [[Категория:Испания]] ftx643gp1pvozx309lsk8b0hhpwpk6w 10 41962 425387 393380 2022-08-25T08:08:54Z Kmaksat 21502 Калып оңдолду, жаңыртылды. wikitext text/x-wiki {{Багыттоочу жадыбал |state = <includeonly>{{{state|expanded}}}</includeonly> |аты = Араван районунун калктуу конуштары |стиль_негизги_башжазуу = background:#bfe0bf; |стиль_башжазуу = background:#bfe0bf; |башжазуу = [[Араван району|Араван районунун]] калктуу конуштары |сүрөт = [[Файл:Coat of arms of Aravan district.png|90px|alt=|link=]] |башжазуу1 = [[Алля Анаров айыл округу]] |тизмек1 = [[Жаңы-Араван]] {{*}} [[Араван (Алля Анаров айыл аймагы)|Араван]] {{*}} [[Аччы]] {{*}} [[Кара-Булак (Араван району)|Кара-Булак]] {{*}} [[Сасык-Үңкүр]] {{*}} [[Маданият (Араван району)|Маданият]] {{*}} [[Пахта-Абад]] |башжазуу2 = [[С.Юсупов айыл округу]] |тизмек2 = [[Араван (С.Юсупов айыл аймагы)|Араван]] {{*}} [[Каррак]] {{*}} [[Октябрь, Араван району|Октябрь]] {{*}} [[Эрке-Кашка]] {{*}} [[Сүткор]] |башжазуу3 = [[Мангыт айыл округу]] |тизмек3 = [[Мангыт]] {{*}} [[Кесек (айыл)|Кесек]] {{*}} [[Кызыл-Коргон (Араван району)|Кызыл-Коргон]] {{*}} [[Төлөйкөн (Араван району, Мангыт айыл аймагы)|Төлөйкөн]] {{*}} [[Жаңы-Арык, Араван району|Жаңы-Арык]] |башжазуу4 = [[Керме-Тоо айыл округу]] |тизмек4 = [[Гүлбахор]] {{*}} [[Кичик-Алай]] {{*}} [[Күндөлүк (айыл)|Күндөлүк]] {{*}} [[Майдан-Тал]] {{*}} [[Миң-Теке]] {{*}} [[Сары-Булак (Араван району)|Сары-Булак]] {{*}} [[Чогом]] |башжазуу5 = [[Тепе-Коргон айыл округу]] |тизмек5 = [[Тепе-Коргон]] {{*}} [[Арап, Араван району|Арап]] {{*}} [[Интернационал (Араван району)|Интернационал]] {{*}} [[Кесов]] {{*}} [[Уйгур-Абад]] {{*}} [[Чертик]] {{*}} [[Янги-Абад]] {{*}} [[Янги-Юль (Араван району)|Янги-Юль]] |башжазуу6 = [[Нурабад айыл округу]] |тизмек6 = [[Кайрагач-Арык, Араван району|Кайрагач-Арык]] {{*}} [[Какыр-Пилтан]] {{*}} [[Лангар (Араван району)|Лангар]] |башжазуу7 = [[Төө-Моюн айыл округу]] |тизмек7 = [[Хауз]] {{*}} [[Ак-Шор]] {{*}} [[Жеке-Мисте]] {{*}} [[Керкидан]] {{*}} [[Найман (Араван району)|Найман]] {{*}} [[Сары-Таш (Араван району)|Сары-Таш]] {{*}} [[Сырт (Араван району)|Сырт]] |башжазуу8 = [[Чек-Абад айыл округу]] |тизмек8 = [[Көчүбаев]] {{*}} [[Агроном (айыл)|Агроном]] {{*}} [[Жакшылык (айыл)|Жакшылык]] {{*}} [[Жар-Кыштак (Араван району)|Жар-Кыштак]] {{*}} [[Кукалапаш]] {{*}} [[Максим-Тобу]] {{*}} [[Пахтачы]] {{*}} [[Төлөйкөн (Араван району, Чек-Абад айыл аймагы)|Төлөйкөн]] }} <noinclude> [[Категория:Калыптар:Кыргызстандын калктуу конуштары]]<noinclude>{{documentation}}</noinclude> 4epapszltoxak6s1ly8kyknrl538mku 425399 425387 2022-08-25T10:25:35Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{Багыттоочу жадыбал |state = <includeonly>{{{state|expanded}}}</includeonly> |аты = Араван районунун калктуу конуштары |стиль_негизги_башжазуу = background:#bfe0bf; |стиль_башжазуу = background:#bfe0bf; |башжазуу = [[Араван району|Араван районунун]] калктуу конуштары |сүрөт = [[Файл:Coat of arms of Aravan district.png|90px|alt=|link=]] |башжазуу1 = [[Алля Анаров айыл округу]] |тизмек1 = [[Жаңы-Араван]] {{*}} [[Араван (Алля Анаров айыл аймагы)|Араван]] {{*}} [[Аччы]] {{*}} [[Кара-Булак (Араван району)|Кара-Булак]] {{*}} [[Сасык-Үңкүр]] {{*}} [[Маданият (Араван району)|Маданият]] {{*}} [[Пахта-Абад]] |башжазуу2 = [[С.Юсупов айыл округу]] |тизмек2 = [[Араван (С.Юсупов айыл аймагы)|Араван]] {{*}} [[Каррак]] {{*}} [[Октябрь, Араван району|Октябрь]] {{*}} [[Эрке-Кашка]] {{*}} [[Сүткор]] |башжазуу3 = [[Мангыт айыл округу]] |тизмек3 = [[Мангыт]] {{*}} [[Кесек (айыл)|Кесек]] {{*}} [[Кызыл-Коргон (Араван району)|Кызыл-Коргон]] {{*}} [[Төлөйкөн (Араван району, Мангыт айыл аймагы)|Төлөйкөн]] {{*}} [[Жаңы-Арык, Араван району|Жаңы-Арык]] |башжазуу4 = [[Керме-Тоо айыл округу]] |тизмек4 = [[Гүлбахор]] {{*}} [[Кичик-Алай]] {{*}} [[Күндөлүк (айыл)|Күндөлүк]] {{*}} [[Майдан-Тал]] {{*}} [[Миң-Теке]] {{*}} [[Сары-Булак (Араван району)|Сары-Булак]] {{*}} [[Чогом]] |башжазуу5 = [[Тепе-Коргон айыл округу]] |тизмек5 = [[Тепе-Коргон]] {{*}} [[Арап, Араван району|Арап]] {{*}} [[Интернационал (Араван району)|Интернационал]] {{*}} [[Кесов]] {{*}} [[Уйгур-Абад]] {{*}} [[Чертик]] {{*}} [[Янги-Абад]] {{*}} [[Янги-Юль (Араван району)|Янги-Юль]] |башжазуу6 = [[Нурабад айыл округу]] |тизмек6 = [[Кайрагач-Арык, Араван району|Кайрагач-Арык]] {{*}} [[Какыр-Пилтан]] {{*}} [[Лангар (Араван району)|Лангар]] |башжазуу7 = [[Төө-Моюн айыл округу]] |тизмек7 = [[Хауз]] {{*}} [[Ак-Шор]] {{*}} [[Жеке-Мисте]] {{*}} [[Керкидан]] {{*}} [[Найман (Араван району)|Найман]] {{*}} [[Сары-Таш (Араван району)|Сары-Таш]] {{*}} [[Сырт (Араван району)|Сырт]] |башжазуу8 = [[Чек-Абад айыл округу]] |тизмек8 = [[Көчүбаев]] {{*}} [[Агроном (айыл)|Агроном]] {{*}} [[Жакшылык (айыл)|Жакшылык]] {{*}} [[Жар-Кыштак (Араван району)|Жар-Кыштак]] {{*}} [[Кукалапаш]] {{*}} [[Максим-Тобу]] {{*}} [[Пахтачы]] {{*}} [[Төлөйкөн (Араван району, Чек-Абад айыл аймагы)|Төлөйкөн]] }} <noinclude> [[Категория:Калыптар:Кыргызстандын калктуу конуштары]]<noinclude>{{documentation}}</noinclude> m43lj4gwc17d19rs6yblr8d3iccrmk0 425400 425399 2022-08-25T10:26:21Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{Багыттоочу жадыбал |state = <includeonly>{{{state|expanded}}}</includeonly> |аты = Араван районунун калктуу конуштары |стиль_негизги_башжазуу = background:#bfe0bf; |стиль_башжазуу = background:#bfe0bf; |башжазуу = [[Араван району|Араван районунун]] калктуу конуштары |сүрөт = [[Файл:Coat of arms of Aravan district.png|90px|alt=|link=]] |башжазуу1 = [[Алля Анаров айыл округу]] |тизмек1 = [[Жаңы-Араван]] {{*}} [[Араван (Алля Анаров айыл аймагы)|Араван]] {{*}} [[Аччы]] {{*}} [[Кара-Булак (Араван району)|Кара-Булак]] {{*}} [[Сасык-Үңкүр]] {{*}} [[Маданият (Араван району)|Маданият]] {{*}} [[Пахта-Абад]] |башжазуу2 = [[С.Юсупов айыл округу]] |тизмек2 = [[Араван (С.Юсупов айыл аймагы)|Араван]] {{*}} [[Каррак]] {{*}} [[Октябрь, Араван району|Октябрь]] {{*}} [[Эрке-Кашка]] {{*}} [[Сүткор]] |башжазуу3 = [[Мангыт айыл округу]] |тизмек3 = [[Мангыт]] {{*}} [[Кесек (айыл)|Кесек]] {{*}} [[Кызыл-Коргон (Араван району)|Кызыл-Коргон]] {{*}} [[Төлөйкөн (Араван району, Мангыт айыл аймагы)|Төлөйкөн]] {{*}} [[Жаңы-Арык, Араван району|Жаңы-Арык]] |башжазуу4 = [[Керме-Тоо айыл округу]] |тизмек4 = [[Гүлбахор]] {{*}} [[Кичик-Алай]] {{*}} [[Күндөлүк (айыл)|Күндөлүк]] {{*}} [[Майдан-Тал]] {{*}} [[Миң-Теке]] {{*}} [[Сары-Булак (Араван району)|Сары-Булак]] {{*}} [[Чогом]] |башжазуу5 = [[Тепе-Коргон айыл округу]] |тизмек5 = [[Тепе-Коргон]] {{*}} [[Арап, Араван району|Арап]] {{*}} [[Интернационал (Араван району)|Интернационал]] {{*}} [[Кесов]] {{*}} [[Уйгур-Абад]] {{*}} [[Чертик]] {{*}} [[Янги-Абад]] {{*}} [[Янги-Юль (Араван району)|Янги-Юль]] |башжазуу6 = [[Нурабад айыл округу]] |тизмек6 = [[Кайрагач-Арык, Араван району|Кайрагач-Арык]] {{*}} [[Какыр-Пилтан]] {{*}} [[Лангар (Араван району)|Лангар]] |башжазуу7 = [[Төө-Моюн айыл округу]] |тизмек7 = [[Хауз]] {{*}} [[Ак-Шор]] {{*}} [[Жеке-Мисте]] {{*}} [[Керкидан]] {{*}} [[Найман (Араван району)|Найман]] {{*}} [[Сары-Таш (Араван району)|Сары-Таш]] {{*}} [[Сырт (Араван району)|Сырт]] |башжазуу8 = [[Чек-Абад айыл округу]] |тизмек8 = [[Көчүбаев]] {{*}} [[Агроном (айыл)|Агроном]] {{*}} [[Жакшылык (айыл)|Жакшылык]] {{*}} [[Жар-Кыштак (Араван району)|Жар-Кыштак]] {{*}} [[Кукалапаш]] {{*}} [[Максим-Тобу]] {{*}} [[Пахтачы]] {{*}} [[Төлөйкөн (Араван району, Чек-Абад айыл аймагы)|Төлөйкөн]] }} <noinclude> [[Категория:Калыптар:Кыргызстандын калктуу конуштары]]<noinclude>{{documentation}}</noinclude> r80e4vx2jr3708v2n22a2azzddphhga 425401 425400 2022-08-25T10:33:44Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{Багыттоочу жадыбал |state = <includeonly>{{{state|expanded}}}</includeonly> |аты = Араван районунун калктуу конуштары |стиль_негизги_башжазуу = background:#bfe0bf; |стиль_башжазуу = background:#bfe0bf; |башжазуу = [[Араван району|Араван районунун]] калктуу конуштары |сүрөт = [[Файл:Coat of arms of Aravan district.png|90px|alt=|link=]] |башжазуу1 = [[Алля Анаров айыл округу]] |тизмек1 = [[Жаңы-Араван]] {{*}} [[Араван (Алля Анаров айыл аймагы)|Араван]] {{*}} [[Аччы]] {{*}} [[Кара-Булак (Араван району)|Кара-Булак]] {{*}} [[Сасык-Үңкүр]] {{*}} [[Маданият (Араван району)|Маданият]] {{*}} [[Пахта-Абад]] |башжазуу2 = [[С.Юсупов айыл округу]] |тизмек2 = [[Араван (С.Юсупов айыл аймагы)|Араван]] {{*}} [[Каррак]] {{*}} [[Октябрь, Араван району|Октябрь]] {{*}} [[Эрке-Кашка]] {{*}} [[Сүткор]] |башжазуу3 = [[Мангыт айыл округу]] |тизмек3 = [[Мангыт]] {{*}} [[Кесек (айыл)|Кесек]] {{*}} [[Кызыл-Коргон (Араван району)|Кызыл-Коргон]] {{*}} [[Төлөйкөн (Араван району, Мангыт айыл аймагы)|Төлөйкөн]] {{*}} [[Жаңы-Арык, Араван району|Жаңы-Арык]] |башжазуу4 = [[Керме-Тоо айыл округу]] |тизмек4 = [[Гүлбахор]] {{*}} [[Кичик-Алай]] {{*}} [[Күндөлүк (айыл)|Күндөлүк]] {{*}} [[Майдан-Тал]] {{*}} [[Миң-Теке]] {{*}} [[Сары-Булак (Араван району)|Сары-Булак]] {{*}} [[Чогом]] |башжазуу5 = [[Тепе-Коргон айыл округу]] |тизмек5 = [[Тепе-Коргон]] {{*}} [[Арап, Араван району|Арап]] {{*}} [[Интернационал (Араван району)|Интернационал]] {{*}} [[Кесов]] {{*}} [[Уйгур-Абад]] {{*}} [[Чертик]] {{*}} [[Янги-Абад]] {{*}} [[Янги-Юль (Араван району)|Янги-Юль]] |башжазуу6 = [[Нурабад айыл округу]] |тизмек6 = [[Кайрагач-Арык, Араван району|Кайрагач-Арык]] {{*}} [[Какыр-Пилтан]] {{*}} [[Лангар (Араван району)|Лангар]] |башжазуу7 = [[Төө-Моюн айыл округу]] |тизмек7 = [[Хауз]] {{*}} [[Ак-Шор]] {{*}} [[Жеке-Мисте]] {{*}} [[Керкидан]] {{*}} [[Найман (Араван району)|Найман]] {{*}} [[Сары-Таш (Араван району)|Сары-Таш]] {{*}} [[Сырт (Араван району)|Сырт]] |башжазуу8 = [[Чек-Абад айыл округу]] |тизмек8 = [[Көчүбаев]] {{*}} [[Агроном (айыл)|Агроном]] {{*}} [[Жакшылык (айыл)|Жакшылык]] {{*}} [[Жар-Кыштак (Араван району)|Жар-Кыштак]] {{*}} [[Кукалапаш]] {{*}} [[Максим-Тобу]] {{*}} [[Пахтачы]] {{*}} [[Төлөйкөн (Араван району, Чек-Абад айыл аймагы)|Төлөйкөн]] }} <noinclude> [[Категория:Калыптар:Кыргызстандын калктуу конуштары]]<noinclude>{{documentation}}</noinclude> hzffcqc3qq4m5e89ts6aelqa1136j41 0 42291 425381 412115 2022-08-25T07:50:56Z Kmaksat 21502 Kmaksat moved page [[Жаңы-Жол (Араван району)]] to [[Янги-Юль (Араван району)]]: Туура аталышы Улуттук статистика комитетинин Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификаторуна ылайык өзгөртүлүп жатат. wikitext text/x-wiki {{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Жаңы-Жол |расмий аталышы = Жаңы-Жол |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = lat_dir = N|lat_deg =42 |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E|lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale |ЯндексКарта= |өлкөнүн картасынын өлчөмү = |областын картасынын өлчөмү = |аймактын картасынын өлчөмү = |областын түрү = област |област = Ош областы |таблицадагы област = |аймактын түрү = Район{{!}}Район |аймак = Араван району |ички бөлүнүшү = |башычысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |берилген статусу = |аймагы = |бийиктиги = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 2 206 <ref name="2009 census"/> |элди каттоо жылы = 2009 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |телефон коду = |почта индекси = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = |сайтынын тили 2 = }} '''Жаңы-Жол''' ({{lang-ky|Жаңы-Жол}}) — [[Ош облусу|Ош облусунун]] [[Араван району|Араван районундагы]] [[кыштак]]. Төбө-Коргон айыл округуна караштуу. Деңиз деңгээлинен 945 м бийикте жайгашкан. Райондун борбору [[Араван|Араван кыштагынан]] 18 км түндүк тарапта. Ош темир жол бекетинен 48 км. Кыштак 1931-жылы негизделген. Калкы 2158 (2007); негизинен дыйканчылыкта эмгектенет. Орто мектеп, ФАП, чайкана бар.<ref name="2009 census">{{cite web|title=2009 Population and Housing Census|work=The National Statistical Committee of the Kyrgyz Republic|accessdate=12 November 2013|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810173103/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archivedate=2011-08-10|location=Bishkek|language=Russian|year=2010|dead-url=no}}</ref> ==Колдонулган адабияттар== * “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 3-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2011. ISBN 978–9967–14–074–5 [[Категория:Араван району]] [[Категория:Кыргызстандын кыштактары‎]] 7ctyk9wtoa7619na38kzzplaa8doxqv 0 48882 425329 419194 2022-08-24T12:47:28Z Almanbet Janışev 27131 Almanbet Janışev moved page [[Мустафа Кемаль Ататүрк]] to [[Мустафа Кемел Ататүрк]]: Грамматическая ошибка wikitext text/x-wiki {{Мамлекеттик ишмер |ысымы = Мустафа Кемел Ататүрк |сүрөтү =Ataturk1930s.jpg |туулган датасы=[[1881]]|каза болгон жери=[[Стамбул|Ыстанбул]], Түркия|туулган жери=[[Салоники]], [[Осмон Империясы]]|иш аяктоо убагы_2=[[24-январь]] [[1921-жыл]]ы|иш баштоо убагы_2=[[3-май]] [[1920-жыл]]ы|андан кийинки инсан_2=[[Февзи Чакмак]]|кызматы_2=[[Түркиянын Премьер-министри]]|андан мурунку инсан_2=Шайланган|иш аяктоо убагы=[[10-ноябрь]] [[1938-жыл]]ы|иш баштоо убагы=[[29-октябрь]] [[1923-жыл]]ы|андан кийинки инсан=[[Исмет Инөнү]]|андан мурунку инсан=Шайланган|кызматы=[[Түркиянын Президенти]]|расмий ысымы={{lang-tr|Mustafa Kemal Atatürk}}|каза болгон жылы=[[10-ноябрь]], [[1938-жыл|1938]]|туулган жылы=1881|туулганда берилген ысымы=Али Рыза Оглу Мустафа<br>{{lang-tr|Ali Rıza oğlu Mustafa}}|атасы=Али Рыза-эфенди|апасы=Зүбейде-ханым|жубайы=Латифе Ушаклыгил|кол тамгасы=Signature of Mustafa Kemal Atatürk.svg|кызматы_3=[[Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушу]]н төрагасы|андан мурунку инсан_3=Шайланган|андан кийинки инсан_3=[[Фетхи Окьяр|Фетхи Окъяр]]|иш баштоо убагы_3=[[24-апрель]] [[1920-жыл]]ы|иш аяктоо убагы_3=[[29-октябрь]] [[1923-жылы]]|дини=[[Сүннөттөр]]|сыйлыктары=}} '''Мустафа Кемел Ататүрк''' ({{Lang-tr|Mustafa Kemal Atatürk}}; 1934-жылга чейинки: '''Гази Мустафа Кемел-Паша<ref>«Кемаль Ататюрк» — имя и фамилия Мустафы Кемаля c 1934 года, принятые в связи с произведёнными им же упразднением титулов и введением фамилий в Турции. (см. {{БСЭ1|статья=Кемаль, Гази Мустафа|автор=Милер А.|том=32|страницы=163—165}}</ref>'''; 1881; [[Салоники]]; [[Осмон империясы]] — [[10-ноябрь]] [[1938]], Долмабакча, Бешиткаш, [[Ыстанбул]]<ref>Точная дата рождения Ататюрка неизвестна. Официально ею считается 19 мая — этот день в Турции известен как ''19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı''. Подробнее см. раздел [[Ататюрк, Мустафа Кемаль#Дата рождения|Дата рождения]]</ref>, [[Түркия]]) — Осмон жана түрк мамлекеттик ишмери, саясий жана аскердик ишмер. Түркиянын Республикалык элдик партиясынын негиздөөчүсү жана биринчи лидери; [[Түркия Республикасы]]нын биринчи [[Түркиянын Президенти|президенти]], азыркы түрк мамлекетинин негиздөөчүсү. [[Осмон империясы]] [[Биринчи дүйнөлүк согуш|1-дүйнөлүк согуш]]та жеңилгенден кийин (1918-ж. октябрь) Анадолудагы улуттук төңкүрөштүк кыймылга жана эгемендүүлүк үчүн согушка жетекчилик кылган, султандын өкмөтүн жана басып кер режимин жоюуга жетишкен, жаңы жумурияттык мамлекетти түзгөн. улутчулдукка негизделген («улуттун эгемендиги»). , бир катар олуттуу саясий, социалдык жана маданий ыслаттарды жүргүзгөн, мисалы: Султанатты жоюу (1922-ж. 1-ноябрь), жумуриятыны жарыялоо (1923-жылдын 29-октябры), де-факто жок болгон халифаттын де-юре жоюлушу (1924-ж. 3-марты), лайык билим берүүнүн киргизилиши, дервиштердин ордендери жабылышы, кийим ыслаты (1925), жаңы европалык типтеги кылмыш жана жарандык формалардын кабыл алынышы. кодекстери (1926), алипесси латындаштыруу, түрк тилин араб жана фарс карыздарынан тазалоо, динди мамлекеттен бөлүү (1928), аялдарга шайлоо укугун берүү, наамдарды жана феодалдык кайрылуу формаларын жоюу, тегаттарды киргизүү (1934), улуттук банктарды түзүү жана улуттук өнөр жай. Улуу Элдик Чогулушу (1920—1923-ж.) төрагасы, андан кийин (1923-жылдын 29-октябрынан тартып) бул кызматка ар бир терт жылда кайра шайланып турган республиканын президенти, ошондой эле Жумурият- Ал түзгөн Элдик партия Түркияда талашсыз авторитетке жана улуттун сүйүүсүнө ээ болду. == Туулган күнү == Мустафа Кемелдин чыныгы туулган күнү боюнча ар кандай версиялар бар (андан тышкары, Осмон дөөлөтүндө колдонулган жылсанактардын айырмасынан улам, ал тургай өзү да анын туулган күнүн так билген эмес); алардын эң кеңири таралганына ылайык, ал 1881-жылы 12-мартта төрөлгөн. 19-кылымдын экинчи жарымында Осмон империясында эки жылсанак колдонулган: ислам (хижрий жылсанагы деп да аталат) - ислам майрамдарын белгилөө үчүн иштелип чыккан жана румий - 1839-жылы кабыл алынган жана Юлиан жылсанагында негизделген жарандык календарь. ). Экөө тең хижрадан – Мухаммаддын Меккеден Мадинага көчүп кеткен убактысын эсептешкенине карабастан, ал мезгилде алардын ортосунда айырмачылыктар болгон; аларды жакындашты-руу учун жургузулген реформаларга карабастан, айырма бугунку кунде да бар. Ататүрктүн туулган күнү жазуулар китебине (англ.) орусча жазылган. [[Салоники|Селаник]] шаарынын календарын көрсөтпөстөн хижрийден 1296-ж. Буга байланыштуу Ататүрк өзүнүн туулган күнү катары шарттуу датаны – түрктөрдүн эгемендүүлүк үчүн күрөшү башталган 19-май күнүн тандап алган. Бу күнү, 1919-жылы 19-майда Мустафа Кемел Самсунда жаштарга кайрылып, баскынчы күчтөргө каршы мобилизация жарыялаган. Анын Эгемендүүлүк күнү менен дал келиши жарандык календарды тандоону билдирет, анда хижрий 1296-жыл 1880-жылдын 13-мартынан 1881-жылдын 12-мартына чейинки мезгилди камтыйт. Акыркы даталар Түркия тарабынан 1926-жылы Ататүрк тарабынан стандартташтыруу максатында кабыл алынган [[Григориан календары|Григориан жылсанагы]] боюнча берилген (Юлиан жылсанагы мурда жокко чыгарылган). Ошондуктан, Ататүрк 1881-жылдын 19-май күнүн расмий жана расмий эмес бардык документтерде туулган күнү катары белгилеген.<ref>[[Цюрхер, Эрик-Ян|Zürcher, Erik Jan]] (1984). ''The Unionist factor: the rôle of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement, 1905—1926''. Leiden: E.J. Brill. p. 106.</ref>. Апасы Ататүрккө жаздын күнүндө төрөлгөнүн айтса, кичүү карындашы Макбуле Атадан анын түн ичинде, кар бороонунда, күн күркүрөгөнүндө төрөлгөнүн айткан. Түрк тарыхчысы Фаик Решид Унат Зубейде Ханимдин Салоникидеги кошуналарынан түрдүү жоопторду алды. Кээ бирлери жаз күнүндө, башкалары кыштын күнү, январь же февраль айларында төрөлгөн деп айтышкан. Бир аз таанылган дата 19-май, тарыхчы Решит Сафет Атабинен тарабынан берилген дата. 19-май датасы Түркиянын боштондук согушунун башталышынын символикалык датасы болуп саналат жана Атабинен Ататүрктүн туулган күнүн Ататүрк мактаган ишаратын Боштондук согушунун башталышы менен байланыштырды. Бул датанын келип чыгышы тууралуу дагы бир окуя бар: окутуучу Ататүрктөн анын туулган күнүн сураганда, ал аны билбейм деп жооп берген. Окутуучу 19-майды туулган күнү катары сунуштаган. Дагы бир жолу муну чечмелөөнүн эки жолу бар: «1881-жылдын 19-майы Григориан» «1297-жылдын 1-марты» дегенди туюнтат, бул бир гана жазылган маалыматка – «1296 рум» дегенге карама-каршы келет. «19-май, 1296-ж. румий» 1880-ж. григориан дегенди билдирет Кээ бир булактар ​​жогорудагы даталардын бардыгын этибарга албай, такыр башканы белгилешет: # Түрк дин тарыхчысы Энвер Бехнан Шаполио Ататүрк 1880-жылы [[23 декабрь|23-декабр]]да туулган деп айтат. # Шевкет Сүрейя Айдемир туулган күнү катары 1881-жылдын 4-январын атайт. # Мустафа Кемел коомунун башчысы Мухтар Кумрал 1881-жылдын 13-мартын көрсөтүп, бул датаны Макбуле Атадан тарабынан берилгенин айтат. Бул дата рум жылсанакка которулса, 1297-жылдын 1-мартына туура келет. Бул сөздүн тууралыгы талаштуу, анткени жазуулар реестринде Рум жылсанагы боюнча 1297-жыл эмес, 1296-жыл көрсөтүлгөн. Ал эми 13-март күнү Ататүрктүн апасы менен эжеси берген маалыматтарга карама-каршы келбейт. эрте жазда, бул убакта мындай аба ырайынын кубулуштары кар күркүрөшү жана күн күркүрөшү мүмкүн (бирок эрте жазда күн күркүрөшү өтө сейрек кездешет).<ref name="Ататюрк">{{Cite web|url=http://www.ahmetakyol.net/index.php?option=com_content&task=view&id=224&Itemid=45|title=Архивированная копия|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090904194828/http://www.ahmetakyol.net/index.php?option=com_content&task=view&id=224&Itemid=45|archivedate=2009-09-04|accessdate=2019-05-15|deadlink=yes}}</ref>. # Тевфик Рүштү Арас Ататүрктүн 10-майдан 20-майга чейин төрөлгөнүн айтат. Ал Мустафа менен ой бөлүшүп, ага: «Эмне үчүн 19у эмес» деп жооп берди. Советтик дипломат Семён Иванович Араловдун эскерүүлөрүнө ылайык, Ататүрк менен баарлашкан учурда ал 1880-жылы туулганын айтып, ага Ататүрк «мен сыяктуу» деп жооп берген. Мустафа Кемелдин акыркы расмий документинде күн жана айы көрсөтүлбөй, болгону жылы көрсөтүлгөн – 1881. Ататүрктүн бул документи Шишлидеги Ататүрк музейинде коюлган.<ref name="Ататюрк" />. . Түркия Жумуриятында 1881-жылдын 19-майы расмий дата болуп саналат.<ref name="Ататюрк" /> == Келип чыгышы, балалыгы жана билими == [[Файл:Mustafa_Kemal,_1905.jpg|thumb|<center>Жаш Ататүрк</center>]] 1880 же 1881-жылы [[Осмон империясы|Осмон импараторлугу]]нун [[Салоники]] шаарындагы (азыркы [[Греция]]) Хожакасым кварталында туулган (тууган күнү тууралуу так маалымат жок; кийинчерээк Кемел 19-майды туулган күнү катары – Түркиянын көз карандысыздыгы үчүн күрөш башталган күндү тандаган) туулган. кичинекей жыгач соодагери, мурдагы бажычы Али Рыза-эфенди жана анын жубайы Зүбейде-ханымдын үй-бүлөсүндө. Анын атасынын теги так белгилүү эмес, кээ бир булактар ​​анын ата-бабалары Сөкеден келген түрк көчмөндөрү болгон деп ырасташат,<ref name="%25C3%2587ankaya17">[[Фалих Рыфкы Атай|Falih Rıfkı Atay]], ''Çankaya: Atatürk'ün doğumundan ölümüne kadar'', İstanbul: Betaş, 1984, p. 17. {{tr icon}}</ref><ref>Vamık D. Volkan & Norman Itzkowitz, ''Ölümsüz Atatürk'' (''Бессмертный Ататюрк''), Bağlam Yayınları, 1998, ISBN 975-7696-97-8, p. 37, dipnot no. 6 (Atay, 1980, s. 17)</ref> башкалары Ататүрктүн балкандык (албан же болгар) тамырларын ырасташат<ref name="Time">[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,860057-2,00.html Turkey: The land a dictator turned into a democracy".] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100522203055/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,860057-2,00.html |date=2010-05-22 }} {{Wayback|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,860057-2,00.html|date=20100522203055}} «[[Time (журнал)|Time]]». 12 октября 1953.</ref><ref>Mango, Andrew. ''Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey'', (Overlook TP, 2002), стр. 27.</ref>, үй-бүлөсү түркчө сүйлөп, ислам динин тутунган, бирок исламчыл каршылаштар арасында. Осмон Импараторлугундун Кемалдын атасынын борборлорунун бири Салоники шаары болгон Дөнме еврей сектасына таандык экени кеңири таралган.<ref>[[Шолем, Гершом|Gershom Scholem]]. ''Encyclopaedia Judaica'', Second Edition, Volume 5, «Doenmeh»: Coh-Doz, Macmillan Reference USA, Thomson Gale, 2007, ISBN 0-02-865933-3, стр. 732.</ref> Ал кичүү карындашы Макбуле Атадан экөө үй-бүлөдө бойго жеткенге чейин аман калган жалгыз бала болушкан, калгандары бала кезинде чарчап калган. Мустафа жалындуу жана өтө өз алдынча мүнөздүү активдүү бала эле. Бала теңтуштары же эжеси менен баарлашуудан көрө жалгыздыкты жана өз алдынчалыкты артык көрчү. Ал башкалардын пикирине чыдамсыз болгон, компромисске келгенди жактырчу эмес жана ар дайым өзү үчүн тандап алган жол менен жүрүүгө умтулган. Ойлогон нерселердин баарын түз айтуу адаты Мустафага кийинки жашоосунда бир топ кыйынчылыкты алып келип, аны менен көптөгөн душмандарды жаратты. Ыймандуу [[мусулман]] Мустафанын апасы уулунун [[Куран|Куранды]] үйрөнүүсүн кааласа, күйөөсү Али Рыза Мустафага заманбап билим берүүгө ыктаган. Жубайлар мунасага келе албагандыктан, Мустафа мектеп жашына жеткенде алгач үй-бүлө жашаган кварталда жайгашкан Хафыза Мехмет-эфенди мектебине дайындалат. Атасы 1888-жылы Мустафа 8 жашында каза болгон. 1893-жылы 13-мартта каалоосу боюнча 12 жашында Салоникидеги ''Selânik Askerî Rüştiyesi'' аскердик даярдоо окууканага кирип, математик окутуучу ага Кемел («кемчилик») деген ат койгон. 1896-жылы Манастыр (азыркы [[Түндүк Македония]]дагы Битола) шаарындагы аскердик окуу жайга (''Manastır Askerî İdadisi'') тапшырган. 1899-жылы 13-мартта [[Осмон империясы]]нын борбору Стамбулдагы Осмон Аскердик Колледжине (''Mekteb-i Harbiye-i Şahane'') кирген. Төңкүрөшчүл жана ыслатчыл маанай үстөмдүк кылган мурунку окуу жайларынан айырмаланып, колледж Султан [[Абдул-Хамид II|II Абдул-Хамиддин]] катуу көзөмөлүндө болгон. 1902-жылы 10-февралда Стамбулдагы Осмон генералдык штабынын академисини (''Erkân-ı Harbiye Mektebi'') тапшырып, аны 1905-жылы 11-январда бүтүргөн. Академисини аяктагандан кийин дароо Абдулхамид режимин мыйзамсыз сындаган деген айып менен камакка алынып, бир нече ай камакта отургандан кийин [[Дамаск]]ка сүргүнгө айдалган, ал жерде 1905-жылы «Ватан» («Мекен») төңкүрөштүк уюмун түзгөн.<ref>Мустафа Кемаль. ''Путь новой Турции.'' Литиздат Н. К. И. Д., Т. I, 1929, стр. XVI. («Биография по данным государственного календаря Турецкой республики.»)</ref>. == Кызматтын башталышы. Жаш түрктөр == [[Файл:Picardie_manoeuvres_1910.jpg|thumb|340x340px|<center>Пикардия көнүгүүлөрү, 1910-ж.</center>]] 1905-1907-жылдары Лүтфи Мүфит Бей (Өздеш) менен бирге Дамаскта жайгашкан 5-армияда кызмат өтөгөн. 1907-жылы Мустафа Кемелдин Манастыр шаарындагы 3-армиянын катарына көтөрүлгөн. [[Салоники|Салоникиде]] окуп жүргөндө Кемал төңкүрөштүк коомдорго катышкан; Академини бүтүргөндөн кийин [[Жаш түрктөр|Жаш түрктөрдүн]] катарына кошулган, 1908-жылдагы [[Жаш түрктөр революциясы (1908)|Жаш түрк төңкүрөштүн]] даярдоого жана ишке ашырууга катышкан; кийин «Жаш түрк» кыймылынын лидерлери менен пикир келишпестиктерден улам саясий ишмердүүлүктөн убактылуу четтеп калган. [[1910-жыл|1910-жылы]] Мустафа Кемел [[Франция|Францияга]] жөнөтүлүп, ал жерде Пикардия аскердик маневрлерине катышкан. 1911-жылы Стамбулда, Куралдуу Күчтөрдүн Башкы штабында кызмат өтөй баштаган. 1911-жылы италиялыктардын [[Триполи]]ди басып алуусу менен башталган Италия-Түркия согушунда Мустафа Кемал бир топ жолдоштору менен бирге Тобрук жана Дерне аймагында согушкан. Мустафа Кемел 1911-жылдын 22-декабрында Тобрук согушунда италиялыктарды жеңип, 1912-жылы 6-мартта Дернадагы Осмон аскерлеринин командирлигине дайындалган. 1912-жылы октябрда Биринчи Балкан согушу башталып, Мустафа Кемел Галлиполи жана Болайырдан келген аскердик бөлүктөр менен бирге катышкан. Дидимотихон (Диметоки) менен [[Эдирне]]ни болгарлардан кайтарып алууда чоң роль ойногон. 1913-жылы Мустафа Кемел [[София]]дагы аскердик атташелик кызматка дайындалып, ал жерден 1914-жылы подполковник наамын алган. Мустафа Кемел [[1915-жыл|1915-жылга]] чейин ал жерде кызмат кылып, 19-дивизияны түзүү үчүн Текирдагга жөнөтүлгөн. == Биринчи дүйнөлүк согушта Кемел == [[Файл:Mustafa_Kemal_Atatürk_(1918).jpg|thumb|Мустафа Кемел Паша, ошол кездеги 7-Түрк армиясынын командачы (1918).]] [[Файл:Tasviri_Efkar_Oct_29,_1915.jpg|thumb|<center>Татствир-и Эфкар гезитинин 1915-жылдын 29-октябрындагы санында Жеват Паша жана Мустафа Кемел Бей.</center>]] [[Биринчи дүйнөлүк согуш|Биринчи дүйнөлүк согуштун]] башында Мустафа Кемел Чанаккале үчүн болгон салгылашта түрк аскерлерин ийгиликтүү башкарган (к. Дарданел операциясы). 1915-жылы 18-мартта англиялык-француздук эскадрон [[Дарданелл|Дарданел]]ден өтүүгө аракет кылган, бирок чоң жоготууга учураган. Андан кийин [[Антантa|Антанта]] командачылыгы аскерлерди Галлиполи жарым аралына түшүрүүнү чечти. 1915-жылдын 25-апрелинде Арыбурну тумшугуна (к. Анзак булуңуна түшүү) конгон англис-француз аскерлери Мустафа Кемел командачылыгындагы 19-дивизия тарабынан токтотулган. Бул жеңиштен кийин Мустафа Кемелге полковник наамы берилген. Дарданел операциясы маалында Австралия жана Жаңы Зеландия корпусунун аскерлери жана башка британ бөлүктөрү Галлиполи жарым аралына десант учурунда, салгылашуулардын эң кыйын учурда, 1915-жылдын 25-апрелинде эртең менен күн тартибинде дивизиясынын 57-полку үчүн Кемел мындай деп жазган: «Мен силерге алдыга чыгууну буйрубайм, мен сага өлүүнү буйруйм. Биз өлүп жатканыбызда, башка аскерлер жана командирлер келип, ордубузду ээлей алышат».<ref>John P. Kinross. ''Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey''. New York, 1965, стр. 90: «I don’t order you to attack, I order you to die. In the time it takes us to die, other troops and commanders can come and take our places.»</ref>. 57-полктун дээрлик бүт өздүк курамы салгылаштын аягында курман болгон.<ref>John P. Kinross. ''Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey''. New York, 1965, стр. 90—91.</ref>. 1915-жылдын 6-7-августунда англиялык аскерлер Арыбурну жарым аралынан кайрадан чабуулга өткөн. 1915-жылдын 6-15-августунда немис офицери Отто Сандерс менен Кемелдин жетекчилигиндеги аскерлер тобу Сувла булуңуна десант учурунда англиялык аскерлердин ийгилигинин алдын алууга жетишкен. Андан кийин Киречтепеде (17-августта) жеңиш жана Анафарталарда (21-августта) экинчи жеңиш болду. Дарданелл үчүн болгон салгылашуулардан кийин Кемел Эдирне жана Диярбакырдагы аскерлерге командачылык кылды. 1916-жылдын 1-апрелинде дивизиянын жалпысы (жалпы-тегмен) наамы берилип, 2-армиянын командачысы болуп дайындалган. Анын командачылыгы астында 2-армия 1916-жылы августтун башында Муш менен Битлисти кыска убакытка басып алууга жетишкен, бирок көп узабай ал жерден орустар кууп чыккан (к. Эрзинжан согушу, Битлис согушу жана Огнот операциясы).<ref>[http://www.world-history.ru/events_about/2058.html Первая мировая война]</ref><ref>[http://www.hrono.ru/biograf/bio_a/ahmet_izzet.html Ахмет-Иззет-Паша]</ref>. Дамаск жана [[Халеб|Алепподо]] кыска мөөнөттүү кызматтан кийин Истанбулга кайтып келди. Бул жерден мураскор ханзаада Вахидеттин-эфенди менен бирге Германияга текшерүү үчүн фронтко жөнөгөн. Бул сапардан кайтып келгенден кийин катуу ооруп, [[Вена]] менен [[Баден-Баден]]ге дарыланууга жөнөтүлгөн. 1918-жылы 15-августта 7-армиянын командири болуп Халабга кайтып келген. Анын жетекчилиги астында армия британ аскерлеринин чабуулдарынан ийгиликтүү корголгон. Мудрос келишимине кол коюлгандан кийин (Осмон импараторлугун багынып бериши) (1918-ж. 30-октябрь) Йылдырым армия тобунун командачылыгына дайындалган. Бул түзүлүш жоюлгандан кийин Мустафа Кемел 1918-жылы 13-ноябрда Стамбулга кайтып келип, Коргоо бакандыгында иштей баштайт. == Ангоранын мамлекеттик уюму == [[Файл:Mustapha_Kemal_Pasha_&_members_of_his_Nationalist_Committee,_Sivas,_1919.jpg|right|thumb|<center>Мустафа Кемел жана Сивастагы өкүлдөр комитетинин мүчөлөрү (1919-ж. сентябрь).</center>]] Толук багынып берүүгө кол коюу Осмон армиясын системалуу түрдө куралсыздандыруу жана таркатууну баштоого мажбур кылды. Мустафа Кемел 1919-жылы 19-майда 9-армиянын инспектору катары Самсунга келет. [[Файл:Mustafa_Kemal_ve_Heyet-i_Temsiliye'nin_Ankara'ya_gelişi_(1919).jpg|right|thumb|<center>Мустафа Кемел жана Анкарадагы өкүлдөр комитетинин мүчөлөрү (1919-жыл, 27-декабрь).</center>]] 1919-жылы 22-июнда Амасяда өлкөнүн көз карандысыздыгы коркунучта экенин билдирген циркуляр (Amasya Genelgesi) чыгарып, ошондой эле Сивас конгрессине депутаттардын чакырылышын жарыялаган. Кемел 1919-жылы 8-июлда Осмон армиясынан пенсияга чыккан. 1919-жылы 23-июлдан 7-августка чейин Эрзурумда импараторлугунун алты чыгыш вилайетинин курултайы (''Erzurum Kongresi''), андан кийин 1919-жылдын 4-11-сентябрында өткөн Сивас конгресси өттү. Бул съезддердин чакырылышын жана иштешин камсыз кылган Мустафа Кемел «ата журтту сактап калуунун» жолдорун ушинтип аныктады. Султан өкмөтү буга каршы турууга аракет кылып, 1919-жылы 3-сентябрда Мустафа Кемелди камакка алуу жарлыгы чыккан, бирок анын бул жарлыктын ишке ашуусуна каршы турган жетиштүү колдоочулары болгон.<ref>Mango, Andrew. ''Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey'', (Overlook TP, 2002), стр. 249.</ref> 1919-жылы 27-декабрда Мустафа Кемелди Ангоранын ([[Анкара]]) тургундары кубануу менен тосуп алышкан. Константинополь Антанта аскерлери тарабынан басып алуудан кийин (1918-ж. ноябрь) жана Осмон парламенти тарагандан кийин (1920-ж. 16-март) Кемел Ангорада өзүнүн парламентин – [[Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушу|Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушү]] (ТУУЧ) чакырган, биринчи жыйын анын ичинен 1920-жылдын 23-апрелинде ачылган. Кемал өзү парламенттин төрагасы жана Улуу Улуттук Чогулушун өкмөт башчысы болуп шайланды, ал кийин ыйгарым укуктардын эч бири тарабынан таанылбайт. 29-апрелде Улуу Улуттук Чогулушу анын легитимдүүлүгүнө шек келтиргендерди өлүм жазасына кесүү боюнча мыйзамды кабыл алды. Буга жооп кылып Стамбулдагы султан өкмөтү 1-майда Мустафа Кемелди жана анын тарапкерлерин өлүм жазасына кескен жарлык чыгарган.<ref>Mango, Andrew. ''Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey'', (Overlook TP, 2002), стр. 279.</ref>. Кемелисттердин негизги токтоосуз милдети түндүк-чыгышта армяндарга, батышта гректерге каршы, ошондой эле Антанта тарабынан түрк жерлерин оккупациялоо жана калган капитуляциялардын иш жүзүндө режимине каршы күрөшүү болгон.<ref>''Мустафа Кемаль.'' Путь новой Турции. — Литиздат Н. К. И. Д., Т. I, 1929. — С. 403 (Примечание 51).</ref><ref>«Режим капитуляций» в Оттоманской империи — совокупность договоров («капитуляции») Порты с некоторыми западными державами, которые оттоманское правительство заключало с [[XVI век]]а и которые предусматривали [[иммунитет]]ный статус и иные привилегии для иностранных подданных на территории Оттоманской империи. Капитуляционный режим, который формально был отменен нотой Порты от 9 сентября 1914 года с 1 октября 1914 года, привёл к преобладанию в крупной оттоманской коммерции иностранных резидентов империи (см.: ''Шеремет В.'' Босфор. — {{М.}}, 1995. — С. 81.)</ref>. 1920-жылдын 7-июнунда Ангора өкмөтү Осмон импараторлугунун мурунку бардык келишимдерин жараксыз деп жарыялаган; Мындан тышкары, ТУУЧ өкмөтү четке кагып, акыры согуштук аракеттер менен 1920-жылдын 10-августунда султан өкмөтү менен Антанта өлкөлөрүнүн ортосунда кол коюлган Севр келишимин ратификациялоону үзгүлтүккө учураткан, алар импараторлугунун түрк калкына карата адилетсиздик деп эсептешкен. . Келишимде каралган эл аралык сот механизми түзүлбөгөн кырдаалдан пайдаланып кемалисттер британ аскерлеринин арасынан барымтага алып, аларды Жаш түрк өкмөтүнүн мүчөлөрүнө жана Мальтада атайылап интернацияланган башка адамдарга алмаштыра башташкан. армяндарды өлтүрүү. Ушундай эле механизм [тактоо үчүн] жылдардан кийин [[Нюрнберг процесси|Нүрнберг процесси]] болгон.<ref>[[Барсегов, Юрий Георгиевич|Барсегов Ю. Г.]]: [http://www.genocide.ru/lib/barseghov/responsibility/v2-2/252-288.htm#4 Геноцид армян: Ответственность Турции и обязательства мирового сообщества. — Т. 2. — Ч. 2.: Вопрос о создании международного уголовного суда в рамках Парижской мирной конференции; комиссия пятнадцати].</ref> == Түрк-Армян согушу. ОСФСР менен мамилелер == Түрк-армян согушунун негизги этаптары: Сарыкамыш (20.09.1920), Карс (30.10.1920) жана Гюмри (1920-ж. 7-ноябрь) шаарларынын алынышы. Кемелисттердин армяндарга, кийинчерээк гректерге каршы согуштук ийги-ликтеринде 1920-жылдын кузундан тартып 1922-жылга чейин ОСФСРдин өкмөтү тарабынан көрсөтүлгөн улуттуу финансылык жана согуштук жардамдын зор мааниси бар.<ref>''Шеремет В.'' Босфор. — {{М.}}, 1995. — С. 241.</ref>. 1920-жылы эле Кемелдин Ленинге 1920-жылдын 26-апрелинде жардам сурап кайрылган катына жооп кылып О[[Орусия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасы|СФСР]] өкмөтү<ref>Международная жизнь. — {{М.}}, 1963. — № 11. — С. 147—148. (первая публикация письма в извлечении).</ref> 6000 мылтык, 5 миллиондон ашык патрон, 17 600 снаряд жана 200,6 кг алтын куйма жөнөткөн.<ref name="Справ">Международная жизнь. — {{М.}}, 1963. — № 11. — С. 148 (справочная информация от редакции журнала).</ref>. Кемелисттер. Мустафа Кемелдин 1920-жылдын 26-апрелинде [[Владимир Ленин|Владимир Ленинге]] жазган катында башка нерселер менен катар: «Биринчи. Биз езубуздун бардык ишибизди жана бардык согуштук операцияларыбызды орус большевиктери менен айкалыштырууга милдеттенебиз, алардын максаты — империалисттик екметтерге каршы курешуу жана бардык эзилгендерди алардын бийлиги астынан бошотуу <...> <ref>Цит. по: Международная жизнь. — {{М.}}, 1963. — № 11. — С. 147.</ref>«1920-жылдын экинчи жарымында Кемел Коминтернден финансы алуу учун анын карамагында тур-киянын коммунисттик партиясын тузуу;<ref>''Шеремет В.'' Босфор. — {{М.}}, 1995. — С. 227—228.</ref> бирок 1921-жылдын 28-январында анын санкциясы менен түрк коммунисттеринин жетекчилиги жоюлган.<ref>''Шеремет В.'' Босфор. — {{М.}}, 1995. — С. 228.</ref>. 1921-жылдын 16-мартында [[Москва|Москвада]] түзүлгөн «Достук жана бир туугандык» келишими боюнча (бул боюнча мурдагы Россия империясынын бир катар аймактары Түркияга өткөн: Карс облусу жана Сурмали округу) Анкаранын екмету акысыз финансылык жардам, ошондой эле курал-жарак менен жардам берген, ага ылайык Совет екмету 1921-жылы кемалисттерге 10 миллион рубль жиберген. алтын, 33 миңден ашык мылтык, 58 миллионго жакын патрон, 327 окыргыттар, 54 артиллерия, 129 миңден ашык снаряд, бир жарым миң кылыч, 20 миң противогаз, 2 аскер-деңиз флоту жана «көп сандагы башка аскер күчтөрү бар. жабдуулар». 1922-жылы ОСФСРдин екмету Кемал екметунун екулдерун [[Генуя конференциясы|Генуя конференция]]сына чакыруу женундегу сунуш менен чыкты, бул ТУУЧту иш жузун-де эл аралык таанууну билдирген. == Грек-түрк согушу == {{Main|Грек-түрк согушу (1919-22)}} [[Файл:Çerkez_Ethem,_Çerkez_savaşçıları_ve_Mustafa_Kemal_Atatürk,_06-1920.jpg|right|thumb|306x306px|<center>1920-жылы июнда Ататүрк черкестердин курчоосунда.</center>]] Түрк тарыхнаамасында «Түрк элинин улуттук боштондук согушу» 1919-жылдын 15-майында [[Измир|Смирнада]] шаарга түшкөн гректерге карата алгачкы ок атуу менен башталган деп эсептелинет. Смирнаны грек аскерлери басып алуу Мудрос келишиминин 7-статьясына ылайык ишке ашырылган. Согуштун негизги этаптары: * Чукурова, Газиантеп, Кахраманмараш жана Шанлыурфа аймактарын коргоо (1919-1920); * Инөнүнүн биринчи жеңиши (1921-ж. 6-10-январь); * Инөнүнүн экинчи жеңиши (23-март - 1-апрель, 1921-жыл); * Эскишехирдеги жеңилүү (Афьонкарахисар-Эскишехир согушу), Сакарьяга чегинүү (1921-ж. 17-июль); * Сакарьядагы салгылашта жеңиш (1921-ж. 23-август-13-сентябрь); * Жалпы чабуул жана Домлупынардагы гректерди жеңүү (азыркы Күтахья, [[Түркия]]; 1922-жылдын 26-августунан 9-сентябрына чейин)..<ref>''Дайнес В. О.'' Военная деятельность Мустафы Кемаля Ататюрка. // [[Военно-исторический журнал]]. — 1987. — № 9. — С.86-91.</ref> Сакариядагы жеңиштен кийин ТУУЧ Мустафа Кемелге «гази» титулун жана маршал титулун ыйгарган (21.09.1921). [[Файл:Atatürk_askerî_birlikleri_denetlerken,_İzmit,_18_Haziran_1922.png|thumb|306x306px|<center>Ататүрк 1922-жылы 18-июнда түрк аскерлерин текшерүүдө</center>]] 1922-жылы 18-августта Кемел чечкиндүү чабуулга өтүп, 26-августта гректердин позициялары талкаланып, грек армиясы чындыгында согуштук жөндөмдүүлүгүн жоготкон. Афйонкарахисар 30-августта, Бурса 5-сентябрда алынган. Грек армиясынын калдыктары Смирнага агылып келген, бирок эвакуация үчүн флот жетишсиз болгон. Гректердин үчтөн биринен көбү эвакуациялоого жетишкен. Түрктөр 40 миң кишини, 284 мылтык, 2 миң пулемёт жана 15 самолетту колго түшүрүшкөн. Грек чегинүү учурунда эки тарап тең өз ара ырайымсыздык кылышкан: гректер түрктөрдү, түрктөр гректерди өлтүрүп, тоноп кетишкен. Эки тараптан тең миллионго жакын адам үй-жайсыз калды.<ref name="Соколов">''Соколов Б.'' [http://www.bibliotekar.ru/encW/100/82.htm Греко-турецкая война]</ref>. 9-сентябрда түрк аскерлеринин башында Кемел Смирнага кирди; шаардын грек жана армян бөлүгү толугу менен өрттөлгөн; бүт грек калкы качып же жок кылынган. Кемел өзү гректер менен армяндардын шаарын өрттөгөн деп айыптаган, ошондой эле кемалисттер кирген биринчи күнү шейит болуп каза болгон Смирна митрополити Хризостомусту жеке өзү айыптаган (колбашчы Нуреддин Паша ага чыккынчылык кылган). аны ырайымсыз кыйноолордон кийин өлтүргөн түрк элине. Азыр олуя катары ыйыкталган.)<ref name="Хризост">«According to the French observers,…'The mob took possession of Metropolitan Chrysostom and carried him away,…a little further on, in front of an Italian hairdresser named Ismail…they stopped and the Metropolitan was slipped into a white hairdresser’s overall. They began to beat him with their fists and sticks and to spit on his face. They riddled him with stabs. They tore his beard off, they gouged his eyes out, they cut off his nose and ears.' The French soldiers were disgusted by what they saw and wished to intervene, but their commanding officer was under orders to remain strictly neutral. At the point of a revolver, he forbade his men from saving the metropolitan’s life. Chrysostom was dragged into a backstreet in the Iki Cheshmeli district, where he eventually died from his terrible wounds». ''Giles Milton.'' Paradise Lost: Smyrna 1922: The Destruction of Islam’s City of Tolerance. Hodder & Stoughton Ltd., London, 2008. pp.268-269.</ref><ref>''Иеромонах Игнатий (Шестаков), Анатолий Чуряков.'' [http://www.pravoslavie.ru/cgi-bin/sykon/client/display.pl?sid=225&did=2192&do_action=viewdoc Священномученик Хризостом, митрополит Смирнский (1867—1922)] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090513021519/http://www.pravoslavie.ru/cgi-bin/sykon/client/display.pl?sid=225&did=2192&do_action=viewdoc|date=2009-05-13}} {{недоступная ссылка|число=14|месяц=05|год=2013|url=http://www.pravoslavie.ru/cgi-bin/sykon/client/display.pl?sid=225&did=2192&do_action=viewdoc}}</ref>). Кемел 1922-жылдын 17-сентябрында Тышкы иштер министрине телеграмма жиберип, анда төмөнкү версияны сунуш кылган: шаарды гректер жана армяндар өрттөшкөн, аларды митрополит Хризостом үндөгөн. шаар христиандардын диний милдети болгон; түрктөр аны сактап калуу үчүн баарын жасады.<ref>''Bilal Şimşir'', 1981. Atatürk ile Yazışmalar, Kültür Bakanlığı</ref>. Кемел француз адмиралы Дүмеснилге да ушундай деди: «''Биз бир кутум болгонун билебиз. Биз атүгүл армян аялдарынан өрт коюу үчүн керектүү нерселердин бардыгын таптык... Шаарга келгенге чейин храмдарда алар ыйык милдетке — шаарды өрттөөгө чакырышты. Түрк лагериндеги согушту чагылдырган жана окуялардан кийин Измирге келген француз журналисти Берта Жорж-Голи мындай деп жазган''<ref>''Nicole and Hugh Pope.'' Turkey unveiled: a history of modern Turkey, Woodstock, N.Y.: Overlook Press, 2004, p. 58 ISBN 1-58567-581-4</ref>'':'' «''Түрк аскерлери өз алсыздыктарына ынанып, бир үйдү жалындын кантип каптаганын көргөндө ишенимдүү көрүнөт. экинчиси, аларды жинди кыжырдануу менен басып алышты жана алар армян кварталын талкалап салышты, алардын айтымында, биринчи өрттөөчүлөр ошол жерден келишкен''». Кемелдин Измирдеги кыргындан кийин айткан сөздөрү менен эсептелинет: «''Биздин алдыбызда Түркиянын христиан саткындарынан жана чет элдиктерден тазаланганынын белгиси бар. Мындан ары Түркия түрктөргө таандык''».<ref name="Мусский">''Мусский И. А.'' 100 великих диктаторов. — М.: Вече, 2000. — С. 408.</ref>. Британ жана француз өкүлдөрүнүн кысымы астында Кемел акыры христиандарды эвакуациялоого уруксат берген, бирок 15 жаштан 50 жашка чейинки эркектер эмес: алар ички иштерге мажбурлап иштетүү үчүн сүргүнгө айдалган жана көпчүлүгү өлүшкөн.<ref>''John P. Kinross.'' Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey. New York, 1965, p. 369—370.</ref>. 1922-жылы 11-октябрда Антанта мамлекеттери кемелисттик өкмөт менен элдешүү келишимине кол коюшуп, Грекия 3 күндөн кийин ага кошулган; акыркысы Чыгыш Фракиядан чыгып кетүүгө аргасыз болгон, ал жерден православ (грек) калкын эвакуациялаган. 1923-жылдын 24-июлунда [[Лозанна шаары|Лозанна]]да согушту токтоткон жана Түркиянын батышындагы азыркы чек араларын аныктаган Лозанна келишимине (1923) кол коюлган. Лозанна келишими башка нерселер менен катар Түркия менен Грекиянын ортосундагы калкты алмашууну караган, бул гректердин Анадолудагы көп кылымдык тарыхынын ([[Кичи Азия]] апааты) бүтүшүн билдирген. Ошол эле жылдын 6-октябрында кемалисттер [[Антантa|Антанта]] тарабынан эвакуацияланган Константинополго киришкен. == Султанаттын жоюлушу. Республиканын тузулушу == [[Файл:Atatürk_TBMM'den_çıkarken.jpg|right|thumb|306x306px|<center>Ататүрк мажлис имаратынан чыгып кетти.</center>]] [[Файл:Ataturk_Amanulla.jpg|thumb|306x306px|<center>[[Ооганстан]]дын кыралы [[Аманулла-хан|Аманулла Хан]] менен.</center>]] 1920-жылдын 23-апрелинде ошол кездеги мыйзам чыгаруу, аткаруу жана сот бийлигин бириктирген өзгөчө бийлик органы болгон Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушун (ТУУЖ) ачылышы Түркия Республикасынын түзүлүшүнүн жарчысы болуп калды<ref>{{Cite web|url=http://www.turkishconsulategeneral.us/abtturkey/govt/legi.shtml|title=Turkish Grand National Assembly (TGNA)|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110203082757/http://www.turkishconsulategeneral.us/abtturkey/govt/legi.shtml|archivedate=2011-02-03|accessdate=2011-03-02|deadlink=yes}}</ref>. Кемел ВНСТтин биринчи төрагасы болуп калды. 1922-жылы 2-ноябрда [[халифат]] менен султандык бири-биринен бөлүнгөн; султандык жоюлган. Кемел 1922-жылы 1-ноябрда ТУУЖдун жыйынында сүйлөгөн сөзүндө Халифат жана Осмон династиясынын тарыхына экскурсия жасап, өзгөчө мындай дейт:<blockquote> « Акыры Осмон династиясынын 36- жана акыркы падишасы [[Мехмед VI|Вахидаддин]]дин тушунда түрк улуту кулчулуктун туңгуюгуна чөмүлдү. Миңдеген жылдар бою эгемендүүлүктүн асыл символу болгон бул эл туңгуюкка тепкиле турган болду. Соттолгондун мойнуна жипти чыңдап бер деп көрсөтмө берүү үчүн кандайдыр бир адамдык сезими жок, жүрөгү жок бир жандыкты издеп жатышкандай эле, бул соккуну жетүү үчүн да чыккынчы, эркекти табыш керек эле. абийирсиз, татыксыз жана чыккынчы. Өлүм жазасына тартылгандар ушундай ыплас макулуктун жардамына муктаж. Бул жаман жазалоочу ким болушу мүмкүн? Түркиянын эгемендигине чекит коюп, түрк улутунун жашоосуна, ар-намысына, ар-намысына кол салган ким? Түркияга каршы жарыяланган өлүм жазасына туруштук берүүгө кимдин кайраттуулугу бар? (Кыйкырык: «Вахидеддин, Вахидеддин!», ызы-чуу.) (Паша, улантып:) Ооба, тилекке каршы, бул эл башына келген жана аны [[суверен]]ом, падишах, халифа кылып дайындаган Вахидеддин... (Кыйкырып: «[[Аллах]] ага наалат болсун!») »</blockquote>Кемел 1922-жылы 19-ноябрда Халифаттын тактысына Улуу Улуттук Чогулуш тарабынан шайланган Абдулмежит IIге телеграмма аркылуу мындай кабар берген: Душмандардын Исламга акаарат келтирүүчү жана зыяндуу сунуштарын кабыл алган Вахидаддин мусулмандардын ортосуна ыдыратууну, ал тургай, кан төгүүгө себепкер болгон. алардын арасында кыргын. <…>” 1923-жылы 29-октябрда Кемел президент болгон жумурият жарыяланган. 1924-жылы 20-апрелде Түркия Республикасынын 1961-жылга чейин күчүндө болгон 2-мыйзамтизмеси кабыл алынган.<ref>Цит. по: Мустафа Кемаль. ''Путь новой Турции''. М., 1934, Т. IV, стр. 282—283.</ref> == Ататүрктүн ыслаттары == [[Файл:Atatürk_Samsun-Çarşamba_demiryolu_temel_atma_töreni_konuşması.jpg|thumb|306x306px|<center>Саясаттын багыттарынын бири өлкө боюнча транспорт тармагын өнүктүрүү болгон. Сүрөттө Ататүрк Самсун-Чаршамба темир жол линиясын салуу аземинде сүйлөп жатат (1924).</center>]] Орус түркологу В.Г.Киреевдин айтымында, интервенттерди аскердик жеңиш ал «жаш республиканын улуттук, патриоттук күчтөрү» деп эсептеген кемалисттерге түрк коомун жана мамлекетин андан ары өзгөртүү жана жаңылоо укугун камсыз кылууга мүмкүндүк берди. Кемалисттер өз позицияларын канчалык чыңдашкан сайын, алар европалаштыруунун жана секуляризациянын зарылдыгын ошончолук көп жарыялашты.<ref>''Киреев Н. Г.'' История Турции XX в. — {{М.}}: ИВ РАН; Крафт+, 2007. — С. 157.</ref> Модернизациянын биринчи шарты светтик мамлекетти түзүү болгон. 1924-жылы 29-февралда Түркиянын акыркы халифинин Стамбулдагы мечитке зыяратынын акыркы салттуу жума аземи болгон. Эртеси ТУУЖ кезектеги жыйынын ачып жатып, Мустафа Кемел ислам динин саясий курал катары кылымдар бою колдонулуп келе жаткандыгы тууралуу айыптоочу сөз сүйлөп, анын «чыныгы максатына» кайтарылышын, тез арада жана эң чечкиндүү түрдө сактап калуусун талап кылды. «Ыйык диний баалуулуктар» ар кандай «караңгы максаттардан» жана каалоолордон». 3-мартта М.Кемелдин төрагалыгы алдында өткөн Жогорку Кеңештин жыйынында башкалардын катарында Түркияда шарият сот өндүрүшүн жокко чыгаруу, вакфтын мүлкүн вакфтардын башкы башкармалыгынын карамагына өткөрүү боюнча мыйзамдар кабыл алынды.<ref>Bulut F. Tarikat sermayesinin yükselişi. Ankara, 1995, c. 364</ref> Ошондой эле бардык илимий жана окуу жайларын Билим берүү министрлигине өткөрүп берүү, улуттук билим берүүнүн бирдиктүү светтик системасын түзүү каралган. Бул буйруктар чет элдик окуу жайларга жана улуттук азчылыктардын мектептерине да тиешелүү. 1926-жылы жарандык укуктун либералдык светтик принциптерин белгилеген жаңы [[Жарандык кодекс]] кабыл алынган, менчик, кыймылсыз мүлккө менчик - жеке, биргелешкен ж.б. түшүнүктөрдү аныктаган. Кодекс Швейцариянын жарандык кодексинин текстинен кайра жазылган, андан кийин Европадагы эң алдыңкы. Ошентип, Мажалла, Осмон мыйзамдарынын жыйындысы, ошондой эле 1858-жылкы Жер кодекси өткөнгө кетти. Жаңы мамлекеттин калыптанышынын алгачкы этабында Кемелдин негизги кайра курууларынын бири анын социалдык-экономикалык түзүлүшүнүн өнүкпөгөндүгү менен аныкталган экономикалык саясат болгон. 14 миллион калктын 77%ы жакыны айылдарда жашаса, 81,6%ы айыл чарбасында, 5,6%ы өнөр жайда, 4,8%ы соодада жана 7%ы тейлөө тармагында иштеген. Улуттук доходдо айыл чарбасынын улушу 67 пайызы, өнөр жайынын 10 пайыздын тузду. Темир жолдордун көбү чет элдиктердин колунда калган. Банк, камсыздандыруу компаниялары, муниципалдык ишканалар, тоо-кен ишканалары да чет өлкөлүк капиталдын басымдуу бөлүгүн түзгөн. Борбордук банктын функцияларын англис жана француз капиталы көзөмөлдөгөн Осмон банкы аткарган. Жергиликтүү өнөр жай, бир нече өзгөчөлүктөрдөн тышкары, кол өнөрчүлүк жана майда кол өнөрчүлүк менен көрсөтүлгөн.<ref>Киреев Н. Г. История Турции XX в. — М.: ИВ РАН: Крафт+, 2007. с. 178.</ref> [[Файл:Sivas_Turkish_alphabet.jpg|thumb|306x306px|<center>Ататүрк Сивастагы жаңы түрк алфавити үчүн кампания учурунда (1928).</center>]] 1924-жылы Кемелдин жана Межлистин бир катар депутаттарынын колдоосу менен Бизнес банкы түзүлгөн. Ал өзүнүн ишмердүүлүгүнүн алгачкы жылдарында эле Turk Telsiz Telefon компаниясынын 40% акциясынын ээси болуп, Анкарада ошол кездеги эң чоң Анкара Палас мейманканасын курган, жүндөн токулган кездеме фабрикасын сатып алып, кайра уюштурган жана бир нече Анкарага насыя берген. тифтик жана жүн экспорттогон соодагерлер. 1927-жылдын 1-июлунан тартып күчүнө кирген өнөр жайды өнүктүрүү жөнүндөгүү мыйзам биринчи даражадагы мааниге ээ болгон. Мындан ары ишкана курууну көздөгөн өнөр жайчы 10 гектарга чейинки жер тилкесин бекер ала алат. Чатыры жабылган жайларга, жерге, пайдага ж.б. салыктардан бошотулган. Ишкананын курулуш-өндүрүштүк ишмердүүлүгү үчүн алынып келинген материалдар бажы алымдарына жана салыктарына салынган эмес. Ар бир ишкананын өндүрүштүк ишинин биринчи жылында продукциянын өзүнө турган наркына өзүнө турган наркынын 10 пайызы өлчөмүндө кошумча акы белгиленген.<ref>Teşviki Sanayı hakkında Mevzuat ve Şurai devlet İçtihadatı. Ankara, 1939, c. 13-17.</ref> 1920-жылдардын аягында өлкөдө дээрлик бум кырдаал түзүлдү. 1920—1930-жылдарда жалпы капиталы 112,3 миллион лира болгон 201 акционердик коом, анын ичинде чет өлкөлүк капитал менен 66 ишкана (42,9 миллион лира) түзүлгөн.<ref>Ökçün A.G. 1920—1930 yılları arasında kurulan Türk anonim şirketlerinde yabancı sermaye. Ankara, 1971, c. 155—181</ref> Агрардык саясатта жери жок жана жери жок дыйкандардын ортосунда бөлүштүрүлгөн мамлекет вакф мүлкүн, мамлекеттик мүлктү жана өлкөдөн чыгып кеткен же каза болгон христиандардын жерлерин улутташтырган. Күрттөрдүн шейх Саид көтөрүлүшүнөн кийин натуралай ашар салыгын жоюу жана чет элдик «Режи» тамеки фирмасын жоюу жөнүндө мыйзамдар кабыл алынган (1925). Мамлекет айыл чарба кооперативдерин түзүүгө көмөктөшкөн. Түрк лирасынын курсун кармап туруу жана валюта менен соода кылуу үчүн 1930-жылдын мартында убактылуу консорциум түзүлүп, анын курамына Стамбулда иштеген бардык ири улуттук жана чет элдик банктар, ошондой эле Түркиянын Финансы министрлиги кирген. Консорциум түзүлгөндөн кийин алты айдан кийин чыгаруу укугу берилди. Акча системасын тартипке келтирүү жана түрк лирасынын курсун жөнгө салуудагы дагы бир кадам 1930-жылы июль айында Борбордук банктын түзүлүп, кийинки жылдын октябрында ишин баштаган. Жаңы банктын ишмердүүлүгүнүн башталышы менен консорциум жоюлуп, эмиссия укугу Борбордук банкка өткөн<ref>Bener E. Türkiye’de para ve kambyo denetimi. Ankara, 1968, c.91, 109, 111</ref>. Ошентип Осмон банкы түрк каржы системасында үстөмдүк кылуучу ролду ойнобой калды. [[Файл:Ataturk_visits_a_school.jpg|thumb|306x306px|<center>Ататүрк Измир орто окууканада (1931).</center>]] # Саясий өзгөрүүлөр: #* Султанаттын жоюлушу (1922-ж. 1-ноябрь). #* Элдик партиянын түзүлүшү жана бир партиялуу саясий жүйөнүн орношу (1923-. 9-сентябрь). #* Жумуриятынын жарыяланышы (1923-ж. 29-октябрь). #* Халифаттын жоюлушу (1924-ж. 3-март) # Коомдук турмуштагы өзгөрүүлөр: #* Баш кийим жана кийим ыслаты (1925-ж. 25-ноябрь) #* Диний монастырлардын жана ордендердин ишмердүүлүгүнө тыюу салуу (1925-ж. 30-ноябрь). #* Убакыттын, жылсанактын жана өлчөө чараларынын эл аралык жүйөнүн киргизүү (1925-1931-ж.). #* Аялдарга эркектер менен бирдей укуктарды берүү (1926-1934-ж.). #* Тегатынын мыйзамы (1934-ж. 21-июнь). #* Ысымдарга префикстерди лакап аттар жана титулдар түрүндөгү жокко чыгаруу (1934-ж. 26-ноябрь). # Укуктук чөйрөдөгү өзгөртүүлөр: #* Мажалланын (шариятка негизделген мыйзамдардын кодексинин) жоюлушу (1924-1937). #* Жаңы Жарандык кодекстин жана башка мыйзамдардын кабыл алынышы, анын натыйжасында мамлекеттик башкаруунун лайык жүйөсйнө өтүү мүмкүн болду. # Билим берүү тармагындагы өзгөрүүлөр: #* Бардык агартуу органдарын бирдиктүү жетекчиликке бириктирүү (1924-ж. 3-март). #* Жаңы түрк алиппесинин кабыл алынышы (1928-ж. 1-ноябрь). #* Түрк тил жана түрк тарых коомдорунун түзүлүшү. #* Университетте билим берүүнү тартипке келтирүү (31-май, 1933-ж.). #* Көркөм өнөр тармагындагы жаңылыктар. # Экономика чөйрөсүндөгү кайра түзүүлөр: #* Ашар жүйөсүнүн жоюу (айыл чарбасына салык салуу эскирген). #* Айыл чарбасында жеке ишкерликти өнүктүрүү. #* Улгулуу айыл чарба ишканаларын тузуу. #* Өнөр жай жана енер жай ишканаларын тузуу жөнүндө мыйзамы жарыялоо. #* Өнөр жайды өнүктүрүүнүн 1-жана 2-пландарынын кабыл алынышы (1933-1937-ж.), өлкөнүн бардык аймактарында жолдорду куруу. [[Файл:Atatürk'ün_993_814_seri_numaralı_nüfus_cüzdanı.jpg|thumb|306x306px|<center>Ататүрктүн паспорту (1934-ж.).</center>]] Ататүрк эки жолу, 1920-жылдын 24-апрелинде жана 1923-жылдын 13-августунда ТУУЖдун төрагалыгына шайланган. Бул кызмат мамлекет жана өкмөт башчыларынын кызматтарын бириктирди. 1923-жылы 29-октябрда Түркия Республикасы жарыяланып, анын биринчи президенти болуп Ататүрк шайланган. Мыйзамтизмеге ылайык, төрт жылда бир жолу президенттик шайлоо өтүп, Түркия Улуу Улуттук Жыйыны 1927, 1931 жана 1935-жылдары Ататүрктү бул кызматка шайлаган. 1934-жылы 24-ноябрда Түркия мажлиси ага «Ататүрк» («түрктөрдүн атасы» же «улуу түрк») тегатысын ыйгарган. == Кемелизм == {{Негизги макала|Кемелизм}} Кемел алдыга койгон жана Кемелизм деп аталган элесилим дагы эле Түркия Республикасынын расмий идеологиясы катары каралууда. Ал 6 пунктту камтыйт, кийинчерээк 1937-жылдагы конституцияда бекитилген: # Жумуриятчылык # [[Улутчулдук]] # Элчилик # Лайыкчылык # Мамлекетчилик # Төңкөрүшчүлүк Улутчулдукка ардактуу орун берилген, ал режимдин негизи катары көрүлгөн.<ref name="Данилов">{{Статья|ссылка=http://www.middleeast.org.ua/research/turkey8.htm|автор=Данилов, В. И.|заглавие=Метаморфозы турецкого национализма|год=2000|место=М.|издание=Ближний Восток и современность|издательство=Институт изучения Израиля и Ближнего Востока|выпуск=9|страницы=20—35|isbn=5-89394-043-1}}</ref> «Улутчулдук» принциби улутчулдук менен байланышкан, ал түрк коомунун биримдигин жана анын ичиндеги класстар аралык тилектештикти, ошондой эле элдин эгемендигин (жогорку бийликти) жана анын өкүлү катары ТУУЧту жарыялаган.<ref name="Мухам">{{Книга|ссылка=https://web.archive.org/web/20050407002425/http://turkolog.narod.ru/info/turk-32.pdf|автор=Мухаметдинов Р. Ф.|заглавие=Зарождение и эволюция тюркизма|год=1996|место=Казань|издательство=Заман|страницы=154 слл|страниц=270|isbn=5-89052-005-9}}</ref><ref name="Данилов2">{{Статья|ссылка=http://www.middleeast.org.ua/research/turkey8.htm|автор=Данилов, В. И.|заглавие=Метаморфозы турецкого национализма|год=2000|место=М.|издание=Ближний Восток и современность|издательство=Институт изучения Израиля и Ближнего Востока|выпуск=9|страницы=20—35|isbn=5-89394-043-1}}</ref><ref name="Добаев">{{Книга|ссылка=https://web.archive.org/web/20080619004755/http://ippk.edu.mhost.ru/elibrary/elibrary/autors/aut_01/aut_01_06.htm|автор=Добаев И. П.|заглавие=Исламский радикализм: генезис, эволюция, практика|ответственный=ответственный редактор профессор Волков Ю. Г. ; Ростовский государственный университет, Северо-Кавказская академия государственной службы|год=2003|место=Ростов-на-Дону|издательство=Издательство «СКНЦ ВШ»|страниц=416}}</ref> == Улутчулдук жана азчылыктарды түрктөштүрүү саясаты == [[Файл:Atatürk ve çiftçi.jpg|thumb|306x306px|<center>Ататүрк жана жаран.</center>]] Ататүрктүн айтымында, түрк улутчулдугун жана улуттун биримдигин бекемдеген элементтер<ref name="Мухам2">{{Книга|ссылка=https://web.archive.org/web/20050407002425/http://turkolog.narod.ru/info/turk-32.pdf|автор=Мухаметдинов Р. Ф.|заглавие=Зарождение и эволюция тюркизма|год=1996|место=Казань|издательство=Заман|страницы=154 слл|страниц=270|isbn=5-89052-005-9}}</ref>: # Улуттук макулдашуу пактысы. # Улуттук тарбия. # Улуттук маданият. # Тил, тарых жана маданияттын биримдиги. # Түрк өзүн-өзү аңдоо. # Руханий баалуулуктар. Бул концепциялардын алкагында жарандык этникалык жактан мыйзамдуу түрдө аныкталып, өлкөнүн бардык тургундары, анын ичинде калктын 20 пайыздан ашыгын түзгөн күрттөр түрктөр деп жарыяланды. Түрк тилинен башка бардык тилдерге тыюу салынган. Бүткүл билим берүү жүйөсү түрк улуттук биримдигинин духун тарбиялоого негизделген<ref name="Добаев3">{{Книга|ссылка=https://web.archive.org/web/20080619004755/http://ippk.edu.mhost.ru/elibrary/elibrary/autors/aut_01/aut_01_06.htm|автор=Добаев И. П.|заглавие=Исламский радикализм: генезис, эволюция, практика|ответственный=ответственный редактор профессор Волков Ю. Г. ; Ростовский государственный университет, Северо-Кавказская академия государственной службы|год=2003|место=Ростов-на-Дону|издательство=Издательство «СКНЦ ВШ»|страниц=416}}</ref><ref name="Кудряшова">[http://www.ia-centr.ru/expert/1269/ Юлия Кудряшова: Турецкий опыт для Казахстана] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101216221409/http://ia-centr.ru/expert/1269/|date=2010-12-16}}</ref>. Бул постулаттар 1924-жылдагы мыйзамтизмеде, өзгөчө анын 68, 69, 70, 80-макаласында жарыяланган. Ошентип, Ататүрктүн улутчулдугу коңшуларга эмес, Түркиянын өз маданиятын жана каада-салтын сактап калууга аракет кылган улуттук азчылыктарга каршы чыкты: Ататүрк ырааттуу түрдө моноэтникалык мамлекетти куруп, түрк өзгөчөлүгүн күч менен сиңирип, алардын өздүгүн коргоого аракет кылгандарды кодулоонгон. Ататүрк өзү 1923-жылы 2-февралда жарыялаган {{quote|Түркияда мындан ары улуттук азчылыктар - түрктөр, гректер, армяндар, жөөтөр, чечендер жана башка бардык - биздин республиканын толук жарандары жок<ref>{{Cite web |title=0512/win /ktorova.htm Ататүрк улуттук жөнүндө азчылыктар |url=http://www.vestnik.com/issues/98/ |accessdate=2022-01-28 |archivedate=2022-01-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220128033824/http://www.vestnik.com/issues/98/ }}</ref>.}} Ататүрктүн бул сөзү түрк улутчулдугунун урааны болуп калды: «''Мен түркмүн» деген кандай бактылуу!'' ({{Lang-tr|Ne mutlu Türküm diyene!}})<ref>[http://www.litrossia.ru/2009/13/03963.html Гамсун и Ататюрк.] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111020035423/http://www.litrossia.ru/2009/13/03963.html|date=2011-10-20}}</ref>, мурда өзүн Осмон деп атаган улуттун өзүн таануусунун өзгөрүшүн символдоштурган. Бул сөз азыр да дубалдарга, эстеликтерге, көрнөк-жарнактарга, жада калса тоолорго да жазылып турат. Диний азчылыктар (армяндар, гректер жана еврейлер) менен кырдаал татаалыраак болгон, аларга Лозанна келишими өз уюмдарын жана окуу жайларын түзүү, ошондой эле улуттук тилди колдонуу мүмкүнчүлүгүн кепилдеген. Бирок, Ататүрк бул пункттарды ак ниет менен аткарууну көздөгөн эмес. «Жаран, түркчө сүйлө!» деген ураан менен түрк тилин улуттук азчылыктардын жашоосуна киргизүү үчүн акция башталды. Маселен, жөөттөрдөн өз эне тилин таштап, түрк тилине өтүүнү талап кылышкан, бул мамлекетке берилгендиктин далили катары кабыл алынган.<ref name="КЕЭ">{{ЭЕЭ|14185|Турция}}</ref> Ошол эле учурда басма сөз диний азчылыктарды «чыныгы түрк болууга» чакырып, муну ырастап, Лозаннада аларга кепилдик берилген укуктардан ыктыярдуу түрдө баш тартууга чакырды.<ref name="КЕЭ2">{{ЭЕЭ|14185|Турция}}</ref> Еврейлерге келсек, буга 1926-жылдын февраль айында 300 турк еврей Испанияга жиберген имиш делген тийиштуу телеграмманы газеталар жарыялоо менен жетишилди (ошол эле телеграмманын авторлорунун да, адресаттарынын да аты атал-ган эмес). Телеграмма ачыктан-ачык жалган болсо да, жөөтөр аны жокко чыгарууга батынышкан жок. Натыйжада Түркиядагы жөөт жамаатынын автономиясы жоюлган; анын жөөт уюмдары жана мекемелери өз иштерин токтотууга же негизинен кыскартууга туура келди. Аларга башка өлкөлөрдөгү жөөт жамааттары менен байланыш түзүүгө жана эл аралык жөөт бирикмелеринин ишине катышууга катуу тыюу салынган.<ref name="КЕЭ3">{{ЭЕЭ|14185|Турция}}</ref> Жүйүттөрдүн улуттук-диний билими чындыгында жоюлган: еврейлердин салттары жана тарыхы боюнча сабактар ​​жокко чыгарылып, еврей тилин үйрөнүү тиленүүлөрдү окуу үчүн зарыл болгон минималдуу деңгээлге чейин кыскарган. Ататүрк өзү жөөттөр тууралуу мындай деди:<blockquote>Биздин өлкөдө Түркия жана анын өкмөтү өзгөчө, жакын мамиледе болгон жарандардын тобу бар. Бул топ биздин өлкөдө көптөгөн кылымдар катары менен жашап келген испаниялык сефард еврейлеринен турат. [[Сефардия|Сефард]]дар Түркияга алыскы өлкөдөн келишкен жана ошондон бери Түркияны талыкпастан өздөрүнүн чоң билими жана таланттары менен байытып келишет. Түркия бул кереметтүү элге карыз болгон жок жана сефард жөөттөрүнүн өлкөбүздө тынч жана бактылуу жашашы үчүн колунан келгендин баарын жасады. Ушундай болгон, азыр да ошондой жана келечекте да ошондой болот<ref>{{Cite web |title=Ататүрк жөөттөр жөнүндө |url=http://www.vestnik.com/issues/98/0512/win/ktorova.htm |accessdate=2022-01-28 |archivedate=2013-09-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130927133159/http://www.vestnik.com/issues/98/0512/win/ktorova.htm }}</ref>.</blockquote>Жөөттөр мамлекеттик мекемелерге кызматка кабыл алынбай, аларда мурда иштегендер Ататүрктүн тушунда иштен бошотулган; армияда офицерлерди кабыл алышкан эмес жана аларга курал-жарак менен да ишенишкен эмес — алар эмгек батальондорунда аскердик кызматты этешкен. == Жеке жашоо == [[Файл:Atatürk_in_Edremit,_1923.jpg|right|thumb|<center>Ататүрк жана жубайы Латифе Ушаклыгил Эдремитте, 1923-ж.</center>]] [[Файл:Mustafa_Kemal_and_Rukiye.jpg|right|thumb|<center>Ататүрк жана анын асырап алган кызы Рукие Эркин, 1926-ж.</center>]] 1923-жылы 29-январда Ататүрк Латифа Ушаклыгилге (Латифа Ушакизаде) үйлөнгөн. Түркия Республикасынын негиздөөчүсү менен бирге өлкөнү көп кыдырып чыккан Ататүрк менен Латифе-ханимдин баш кошуусу 1925-жылдын 5-августунда аяктаган. Ажырашууга бейрасмий версия боюнча аялынын Ататүрктүн иштерине такай кийлигишүүсү себеп болгон. Балалуу болгон эмес, бирок багып алган 8 кызды (Афет, Сабиха, Фикрие, Үлкү, Небиле, Рукие, Зехра жана Афифе) жана 2 уулду (Мустафа жана Абдурахим). Ататүрк бардык асырап алынган балдар үчүн жакшы келечекти камсыз кылган. Ататүрктүн багып алган кыздарынын бири тарыхчы, экинчиси биринчи түрк аял учкуч болгон. Ататүрктүн кыздарынын карьерасы түрк аялынын [[Эмансипация|эмансипациясынын]] кеңири жайылган үлгүсү болгон. == Түрк масондугунун ишмердүүлүгүнө катышуу == Түркиянын Чоң Ложасынын ишмердүүлүгү Ататүрк 1923-1938-жылдары ага төрагалык кылган мезгилде өзүнүн туу чокусуна жеткен. Ал 1907-жылы Франциянын Улуу Чыгышынын карамагында болгон Салоникидеги «Веритас» масон ложасына кирген. Эгемендүүлүк күрөшү баштала электе 1919-жылы 19-майда Самсунга көчүп барганда анын жети жогорку даражалуу штаб офицеринин алтоо масондор болгон. Анын башкаруу учурунда, анын кабинетинде ар дайым бир нече масондор болгон. 1923-жылдан 1938-жылга чейин мажлистин алтымышка жакын мүчөсү масон ложаларынын мүчөлөрү болгон.<ref>{{Cite web |title=Palestine Lodge#189 AF&AM — Catonsville, MD: Freemasonry in Turkey — Ataturk Turkey’s George Washington |url=http://www.palestinelodge189.com/2009/05/freemasonry-in-turkey-ataturk-turkeys-george-washington.html |accessdate=2022-01-28 |archivedate=2009-08-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090827024619/http://www.palestinelodge189.com/2009/05/freemasonry-in-turkey-ataturk-turkeys-george-washington.html }}</ref><ref>Hamill, John and, Gilbert, R. A., Freemasonry: A Celebration of the Craft‎, Page 226. Paul & Company, 1992, [[Служебная:Источники книг/0951635522|ISBN 0-9516355-2-2]]</ref><ref>[http://abbey.lodge.ws/test/AboutFreemasonry/100FamousMasonsFromAroundTheWorld/tabid/280/Default.aspx 100 Famous Masons From Around The World] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120722151049/http://abbey.lodge.ws/test/AboutFreemasonry/100FamousMasonsFromAroundTheWorld/tabid/280/Default.aspx |date=2012-07-22 }} {{недоступная ссылка|число=14|месяц=05|год=2013|url=http://abbey.lodge.ws/test/AboutFreemasonry/100FamousMasonsFromAroundTheWorld/tabid/280/Default.aspx}}</ref>. == Ататүрктүн хоббиси == Ататүрк китеп окуганды, музыканы, бийлегенди, ат мингенди жана сууда сүзгөндү жакшы көргөн, Румелиянын зейбек бийлерине, күрөшкө жана элдик ырларына абдан кызыккан, нарда жана бильярд ойногонду жактырган. Ал үй жаныбарларына – Сакария жылкысына жана Түлкү аттуу итке абдан жабышып калган. Ататүрк француз жана немис тилдерин билген, бай китепкана чогулткан. Ал туулуп-өскөн өлкөсүнүн көйгөйлөрүн жөнөкөй, жагымдуу маанайда талкуулап, илимпоздорду, искусство ишмерлерин, мамлекеттик ишмерлерди сый тамакка көп чакырчу. Жаратылышты сүйүп, өзүнүн атындагы токой чарбасына көп барып, ал жерде жүргүзүлүп жаткан иштерге жеке өзү катышкан. == Өмүрдүн акыры == 1937-жылы Ататүрк жерлерин казынага, кыймылсыз мүлкүнүн бир бөлүгүн [[Анкара]] жана [[Бурса]] шаарларынын мэрлерине берген. Ал мурастын бир бөлүгүн эжесине, асырап алган балдарына, түрк тил жана тарых коомдоруна берген. 1937-жылы ден соолуктун начарлашынын алгачкы белгилери байкалса, 1938-жылы май айында дарыгерлер өнөкөт аракечтиктен келип чыккан боор циррозуна диагноз коюшкан. Буга карабастан Ататүрк ден соолугунун абалы уруксат бергенде июлдун аягына чейин милдетин аткарууну улантты. Ататүрк 1938-жылы 10-ноябрда саат 9:50дө 57 жашында Стамбулдагы түрк султандарынын мурдагы резиденциясы Долмабахче сарайында каза болгон. Ататүрктүн сөөгү 1938-жылы 21-ноябрда Анкарадагы этнография музейинин аймагына коюлган. 1953-жылы 10-ноябрда сөөктөр Ататүрк үчүн курулган Аныткабир күмбөзүнө кайра коюлган. [[Файл:Ankara asv2021-10 img04 Anıtkabir.jpg|right|thumb|200x200px|<center>Ататүрктүн күмбөзү (Аныткабир)</center>]] Ататүрктүн мураскорлорунун тушунда анын өлгөндөн кийин инсанга сыйынуусу өнүккөн, бул [[Кеңештер Бирлиги|СССР]]деги Ленинге жана 20-кылымдагы көптөгөн эгемендүү мамлекеттердин негиздөөчүлөрүнө болгон мамилени эске салат. Ар бир шаарда Ататүрктүн эстелиги бар, анын сүрөттөрү бардык мамлекеттик мекемелерде, бардык номиналдагы банкноттордо, монеталарда ж.б.у.с. 1881-1938-жж. 1950-жылы партиясы бийликтен ажырагандан кийин Кемелдин урмат-сыйы уланган. Мыйзам кабыл алынып, ага ылайык Ататүрктүн сүрөттөрүн мазактоо, анын ишмердүүлүгүн сындоо жана анын өмүр баянындагы фактыларды каралоо кылмыштын өзгөчө түрү катары таанылды. Мындан тышкары, Ататүрк фамилиясына тыюу салынган. Ушул убакка чейин Кемелдин аялы менен кат жазышууларын жарыялоого эл атасынын образын өтө эле “жөнөкөй” жана “адам” кейпин бергендиктен тыюу салынган. 2010-жылы май айында [[Азербайжан]]дын борбору [[Баку|Бакы]]да Ататүрктүн эстелиги ачылган. Ачылыш аземине Азербайжандын президенти [[Ильхам Алиев|Илхам Алиев]] жана жубайы Мехрибан Алиева, Түркиянын премьер-министри [[Режеп Тайип Эрдоган]] жана жубайы Эмине Эрдоган катышты. == Пикирлер жана баалоо == Азыркы Түркияда Ататүрк өлкөнүн эгемендүүлүгүн сактап калган аскер башчы жана ыслатчы катары урматталат.<ref>[https://mk-turkey.ru/life/2012/11/10/turciya-pochtila-pamyat-osnovatelya-respubliki-v-74-yu-godovshinu-ego-smerti.html Турция почтила память основателя республики в 74-ю годовщину его смерти] // «МК в Турции»: Сетевое издание. — 2012. — 10 ноября.</ref> Уинстон Черчилль Ататүрк жөнүндө мындай айты: {{quote|Кемел өзүнүн жеңишин Смирнаны күлгө айлантып, ал жердеги христиандардын баарын кырып майрамдаган.}} Ататүрктү 1919-1923-жылдардагы улуттук кыймылдын лидери катары союздаштар жана атактуу Стамбул журналисти Али Кемал "каракчы лидер" деп сыпатташкан. Лорд Бальфур бул контекстте аны "бардык коркунучтуу түрктөрдүн эң коркунучтуусу" ({{Lang-en|most terrible of all the terrible Turks}}) деп атаган.<ref>''THE TWO KEMALS; The Polished Aristocrat of European Circles in Contrast With the Ruthless Commander of Fanatical Turks'', [http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9E0CE7DE1F3CEE3ABC4953DFB6678389639EDE New York Times (01.10.1922)].</ref> [[Файл:The Multiple Dictator - British propaganda against Mustafa Kemal Atatürk (7 November 1923).jpg|thumb|right|200px|<center>1923-жылы Түркиядагы Ататүрктүн бийлигин сындаган британ карикатурасы</center>]] [[Адольф Гитлер|Хитлер]] өзүнүн Улуттук Социалисттик партиясын түзүүгө аракет кылып жаткан «1920-жылдардын караңгы күндөрүндө» Ататүрктү «жаркыраган жылдыз» деп эсептеген Хитлердин Ататүрккө берген баасы көңүл бура турган нерсе. 1938-жылы Хитлер мындай деп жазган: «Ататүрк биринчи болуп өлкө жоготкон ресурстарды мобилизациялоо жана калыбына келтирүү мүмкүнчүлүгүн көрсөткөн. Бул жагынан ал окутуучу болгон. [[Бенито Муссолини|Муссолини]] биринчи, мен анын экинчи окуучусумун».<ref>[http://www.thedailybeast.com/articles/2014/11/24/the-20th-century-dictator-most-idolized-by-hitler.html The 20th-Century Dictator Most Idolized by Hitler], 24.11.2014.</ref>». Ататүрк каза болгондон кийин Гитлер Түркия Улуу Улуттук Чогулушун төрагасы Абдүлхалик Рендага көңүл айтып, көңүл айтты: «Улуу урматтуу Төрага, жеке өзүмдүн атымдан жана немис элинин атынан Ататүрктүн каза болгондугуна байланыштуу бүткүл түрк элине терең кайгыруу менен көңүл айтам. Аны менен бирге биз улуу жоокерден, мыкты мамлекеттик ишмерден, тарыхый инсандан айрылдык. Жаңы түрк мамлекетинин түзүлүшүнө эбегейсиз салым кошкон. Ал Түркиянын бардык муундарында жашайт». Биринчи басылышындагы Улуу Совет Энциклопедиясында (1936-ж.) Кемел Ататүрктүн саясий ишмердүүлүгүнө төмөнкүдөй оң баа берилген: «Кемал Түркиянын көз карандысыздыгы үчүн күрөш жолуна түшкөн... Кемел улуттук боштондук кыймылынын башчысы болуп калды. <...> Кемелдин жетекчилиги астында Түркияда бардык эң маанилүү мамлекеттик жана маданий реформалар жүргүзүлдү: султанаттын жоюлушу, республика жарыяланышы, халифаттын жоюлушу, чиркөө менен мамлекеттин бөлүнүшү, көп аялдуулукка тыюу салуу, аялдарга шайлоо укугун берүү, европалык үлгү боюнча жаңы жарандык жана кылмыш кодекстерин киргизүү, кийим-кече реформасы, алфавитти романизациялоо, тилди реформалоо (арабизмдерден жана фарсизмдерден бошотуу) ж.б. боюнча. <...> 29/X 1923-жылдан Кемел Түркия Республикасынын Президенти болуп саналат, бул кызматка ар бир төрт жылда бир жолу шайланат. А. Миллер». ТСБнын экинчи басылышында (1953) Кемел жөнүндөгү текст жарымынан көбүрөк кыскарып, баа түп-тамырынан бери өзгөргөн: «Буржуазиялык-помещик партиясынын президенти жана лидери катары ал ички саясатта элге каршы багытты карманган. . Анын буйругу менен Түркиянын Коммунисттик партиясы жана жумушчу табынын башка уюмдары тыюу салынган. СССР менен достук мамиледе болууну каалагандыгын билдирип, Кемел Ататүрк чындыгында империалисттик державалар менен жакындашууга багытталган саясатты жүргүзгөн. <…>» Кемелдин биринчи басылышында саналган ыслаттары экинчи басылышында да саналган, бирок азыр алар «маанилүү» жана «маданий» эмес, «буржуазиялык» деп аталды. ==Колдонулган адабияттар== * “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967-14-046-1 {{Stub}} == Белгилер == [[Категория:Инсандар:Түркия]] [[Категория:Президенттер]] [[Категория:Мамлекет башчылары]] [[Категория:Саясатчылар]] <references /> [[Категория:Түркия]] mhzgty3wxbf9h0c0iorbeufkksh6qpi 425331 425329 2022-08-24T12:48:57Z Almanbet Janışev 27131 /* Султанаттын жоюлушу. Республиканын тузулушу */ wikitext text/x-wiki {{Мамлекеттик ишмер |ысымы = Мустафа Кемел Ататүрк |сүрөтү =Ataturk1930s.jpg |туулган датасы=[[1881]]|каза болгон жери=[[Стамбул|Ыстанбул]], Түркия|туулган жери=[[Салоники]], [[Осмон Империясы]]|иш аяктоо убагы_2=[[24-январь]] [[1921-жыл]]ы|иш баштоо убагы_2=[[3-май]] [[1920-жыл]]ы|андан кийинки инсан_2=[[Февзи Чакмак]]|кызматы_2=[[Түркиянын Премьер-министри]]|андан мурунку инсан_2=Шайланган|иш аяктоо убагы=[[10-ноябрь]] [[1938-жыл]]ы|иш баштоо убагы=[[29-октябрь]] [[1923-жыл]]ы|андан кийинки инсан=[[Исмет Инөнү]]|андан мурунку инсан=Шайланган|кызматы=[[Түркиянын Президенти]]|расмий ысымы={{lang-tr|Mustafa Kemal Atatürk}}|каза болгон жылы=[[10-ноябрь]], [[1938-жыл|1938]]|туулган жылы=1881|туулганда берилген ысымы=Али Рыза Оглу Мустафа<br>{{lang-tr|Ali Rıza oğlu Mustafa}}|атасы=Али Рыза-эфенди|апасы=Зүбейде-ханым|жубайы=Латифе Ушаклыгил|кол тамгасы=Signature of Mustafa Kemal Atatürk.svg|кызматы_3=[[Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушу]]н төрагасы|андан мурунку инсан_3=Шайланган|андан кийинки инсан_3=[[Фетхи Окьяр|Фетхи Окъяр]]|иш баштоо убагы_3=[[24-апрель]] [[1920-жыл]]ы|иш аяктоо убагы_3=[[29-октябрь]] [[1923-жылы]]|дини=[[Сүннөттөр]]|сыйлыктары=}} '''Мустафа Кемел Ататүрк''' ({{Lang-tr|Mustafa Kemal Atatürk}}; 1934-жылга чейинки: '''Гази Мустафа Кемел-Паша<ref>«Кемаль Ататюрк» — имя и фамилия Мустафы Кемаля c 1934 года, принятые в связи с произведёнными им же упразднением титулов и введением фамилий в Турции. (см. {{БСЭ1|статья=Кемаль, Гази Мустафа|автор=Милер А.|том=32|страницы=163—165}}</ref>'''; 1881; [[Салоники]]; [[Осмон империясы]] — [[10-ноябрь]] [[1938]], Долмабакча, Бешиткаш, [[Ыстанбул]]<ref>Точная дата рождения Ататюрка неизвестна. Официально ею считается 19 мая — этот день в Турции известен как ''19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı''. Подробнее см. раздел [[Ататюрк, Мустафа Кемаль#Дата рождения|Дата рождения]]</ref>, [[Түркия]]) — Осмон жана түрк мамлекеттик ишмери, саясий жана аскердик ишмер. Түркиянын Республикалык элдик партиясынын негиздөөчүсү жана биринчи лидери; [[Түркия Республикасы]]нын биринчи [[Түркиянын Президенти|президенти]], азыркы түрк мамлекетинин негиздөөчүсү. [[Осмон империясы]] [[Биринчи дүйнөлүк согуш|1-дүйнөлүк согуш]]та жеңилгенден кийин (1918-ж. октябрь) Анадолудагы улуттук төңкүрөштүк кыймылга жана эгемендүүлүк үчүн согушка жетекчилик кылган, султандын өкмөтүн жана басып кер режимин жоюуга жетишкен, жаңы жумурияттык мамлекетти түзгөн. улутчулдукка негизделген («улуттун эгемендиги»). , бир катар олуттуу саясий, социалдык жана маданий ыслаттарды жүргүзгөн, мисалы: Султанатты жоюу (1922-ж. 1-ноябрь), жумуриятыны жарыялоо (1923-жылдын 29-октябры), де-факто жок болгон халифаттын де-юре жоюлушу (1924-ж. 3-марты), лайык билим берүүнүн киргизилиши, дервиштердин ордендери жабылышы, кийим ыслаты (1925), жаңы европалык типтеги кылмыш жана жарандык формалардын кабыл алынышы. кодекстери (1926), алипесси латындаштыруу, түрк тилин араб жана фарс карыздарынан тазалоо, динди мамлекеттен бөлүү (1928), аялдарга шайлоо укугун берүү, наамдарды жана феодалдык кайрылуу формаларын жоюу, тегаттарды киргизүү (1934), улуттук банктарды түзүү жана улуттук өнөр жай. Улуу Элдик Чогулушу (1920—1923-ж.) төрагасы, андан кийин (1923-жылдын 29-октябрынан тартып) бул кызматка ар бир терт жылда кайра шайланып турган республиканын президенти, ошондой эле Жумурият- Ал түзгөн Элдик партия Түркияда талашсыз авторитетке жана улуттун сүйүүсүнө ээ болду. == Туулган күнү == Мустафа Кемелдин чыныгы туулган күнү боюнча ар кандай версиялар бар (андан тышкары, Осмон дөөлөтүндө колдонулган жылсанактардын айырмасынан улам, ал тургай өзү да анын туулган күнүн так билген эмес); алардын эң кеңири таралганына ылайык, ал 1881-жылы 12-мартта төрөлгөн. 19-кылымдын экинчи жарымында Осмон империясында эки жылсанак колдонулган: ислам (хижрий жылсанагы деп да аталат) - ислам майрамдарын белгилөө үчүн иштелип чыккан жана румий - 1839-жылы кабыл алынган жана Юлиан жылсанагында негизделген жарандык календарь. ). Экөө тең хижрадан – Мухаммаддын Меккеден Мадинага көчүп кеткен убактысын эсептешкенине карабастан, ал мезгилде алардын ортосунда айырмачылыктар болгон; аларды жакындашты-руу учун жургузулген реформаларга карабастан, айырма бугунку кунде да бар. Ататүрктүн туулган күнү жазуулар китебине (англ.) орусча жазылган. [[Салоники|Селаник]] шаарынын календарын көрсөтпөстөн хижрийден 1296-ж. Буга байланыштуу Ататүрк өзүнүн туулган күнү катары шарттуу датаны – түрктөрдүн эгемендүүлүк үчүн күрөшү башталган 19-май күнүн тандап алган. Бу күнү, 1919-жылы 19-майда Мустафа Кемел Самсунда жаштарга кайрылып, баскынчы күчтөргө каршы мобилизация жарыялаган. Анын Эгемендүүлүк күнү менен дал келиши жарандык календарды тандоону билдирет, анда хижрий 1296-жыл 1880-жылдын 13-мартынан 1881-жылдын 12-мартына чейинки мезгилди камтыйт. Акыркы даталар Түркия тарабынан 1926-жылы Ататүрк тарабынан стандартташтыруу максатында кабыл алынган [[Григориан календары|Григориан жылсанагы]] боюнча берилген (Юлиан жылсанагы мурда жокко чыгарылган). Ошондуктан, Ататүрк 1881-жылдын 19-май күнүн расмий жана расмий эмес бардык документтерде туулган күнү катары белгилеген.<ref>[[Цюрхер, Эрик-Ян|Zürcher, Erik Jan]] (1984). ''The Unionist factor: the rôle of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement, 1905—1926''. Leiden: E.J. Brill. p. 106.</ref>. Апасы Ататүрккө жаздын күнүндө төрөлгөнүн айтса, кичүү карындашы Макбуле Атадан анын түн ичинде, кар бороонунда, күн күркүрөгөнүндө төрөлгөнүн айткан. Түрк тарыхчысы Фаик Решид Унат Зубейде Ханимдин Салоникидеги кошуналарынан түрдүү жоопторду алды. Кээ бирлери жаз күнүндө, башкалары кыштын күнү, январь же февраль айларында төрөлгөн деп айтышкан. Бир аз таанылган дата 19-май, тарыхчы Решит Сафет Атабинен тарабынан берилген дата. 19-май датасы Түркиянын боштондук согушунун башталышынын символикалык датасы болуп саналат жана Атабинен Ататүрктүн туулган күнүн Ататүрк мактаган ишаратын Боштондук согушунун башталышы менен байланыштырды. Бул датанын келип чыгышы тууралуу дагы бир окуя бар: окутуучу Ататүрктөн анын туулган күнүн сураганда, ал аны билбейм деп жооп берген. Окутуучу 19-майды туулган күнү катары сунуштаган. Дагы бир жолу муну чечмелөөнүн эки жолу бар: «1881-жылдын 19-майы Григориан» «1297-жылдын 1-марты» дегенди туюнтат, бул бир гана жазылган маалыматка – «1296 рум» дегенге карама-каршы келет. «19-май, 1296-ж. румий» 1880-ж. григориан дегенди билдирет Кээ бир булактар ​​жогорудагы даталардын бардыгын этибарга албай, такыр башканы белгилешет: # Түрк дин тарыхчысы Энвер Бехнан Шаполио Ататүрк 1880-жылы [[23 декабрь|23-декабр]]да туулган деп айтат. # Шевкет Сүрейя Айдемир туулган күнү катары 1881-жылдын 4-январын атайт. # Мустафа Кемел коомунун башчысы Мухтар Кумрал 1881-жылдын 13-мартын көрсөтүп, бул датаны Макбуле Атадан тарабынан берилгенин айтат. Бул дата рум жылсанакка которулса, 1297-жылдын 1-мартына туура келет. Бул сөздүн тууралыгы талаштуу, анткени жазуулар реестринде Рум жылсанагы боюнча 1297-жыл эмес, 1296-жыл көрсөтүлгөн. Ал эми 13-март күнү Ататүрктүн апасы менен эжеси берген маалыматтарга карама-каршы келбейт. эрте жазда, бул убакта мындай аба ырайынын кубулуштары кар күркүрөшү жана күн күркүрөшү мүмкүн (бирок эрте жазда күн күркүрөшү өтө сейрек кездешет).<ref name="Ататюрк">{{Cite web|url=http://www.ahmetakyol.net/index.php?option=com_content&task=view&id=224&Itemid=45|title=Архивированная копия|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090904194828/http://www.ahmetakyol.net/index.php?option=com_content&task=view&id=224&Itemid=45|archivedate=2009-09-04|accessdate=2019-05-15|deadlink=yes}}</ref>. # Тевфик Рүштү Арас Ататүрктүн 10-майдан 20-майга чейин төрөлгөнүн айтат. Ал Мустафа менен ой бөлүшүп, ага: «Эмне үчүн 19у эмес» деп жооп берди. Советтик дипломат Семён Иванович Араловдун эскерүүлөрүнө ылайык, Ататүрк менен баарлашкан учурда ал 1880-жылы туулганын айтып, ага Ататүрк «мен сыяктуу» деп жооп берген. Мустафа Кемелдин акыркы расмий документинде күн жана айы көрсөтүлбөй, болгону жылы көрсөтүлгөн – 1881. Ататүрктүн бул документи Шишлидеги Ататүрк музейинде коюлган.<ref name="Ататюрк" />. . Түркия Жумуриятында 1881-жылдын 19-майы расмий дата болуп саналат.<ref name="Ататюрк" /> == Келип чыгышы, балалыгы жана билими == [[Файл:Mustafa_Kemal,_1905.jpg|thumb|<center>Жаш Ататүрк</center>]] 1880 же 1881-жылы [[Осмон империясы|Осмон импараторлугу]]нун [[Салоники]] шаарындагы (азыркы [[Греция]]) Хожакасым кварталында туулган (тууган күнү тууралуу так маалымат жок; кийинчерээк Кемел 19-майды туулган күнү катары – Түркиянын көз карандысыздыгы үчүн күрөш башталган күндү тандаган) туулган. кичинекей жыгач соодагери, мурдагы бажычы Али Рыза-эфенди жана анын жубайы Зүбейде-ханымдын үй-бүлөсүндө. Анын атасынын теги так белгилүү эмес, кээ бир булактар ​​анын ата-бабалары Сөкеден келген түрк көчмөндөрү болгон деп ырасташат,<ref name="%25C3%2587ankaya17">[[Фалих Рыфкы Атай|Falih Rıfkı Atay]], ''Çankaya: Atatürk'ün doğumundan ölümüne kadar'', İstanbul: Betaş, 1984, p. 17. {{tr icon}}</ref><ref>Vamık D. Volkan & Norman Itzkowitz, ''Ölümsüz Atatürk'' (''Бессмертный Ататюрк''), Bağlam Yayınları, 1998, ISBN 975-7696-97-8, p. 37, dipnot no. 6 (Atay, 1980, s. 17)</ref> башкалары Ататүрктүн балкандык (албан же болгар) тамырларын ырасташат<ref name="Time">[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,860057-2,00.html Turkey: The land a dictator turned into a democracy".] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100522203055/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,860057-2,00.html |date=2010-05-22 }} {{Wayback|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,860057-2,00.html|date=20100522203055}} «[[Time (журнал)|Time]]». 12 октября 1953.</ref><ref>Mango, Andrew. ''Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey'', (Overlook TP, 2002), стр. 27.</ref>, үй-бүлөсү түркчө сүйлөп, ислам динин тутунган, бирок исламчыл каршылаштар арасында. Осмон Импараторлугундун Кемалдын атасынын борборлорунун бири Салоники шаары болгон Дөнме еврей сектасына таандык экени кеңири таралган.<ref>[[Шолем, Гершом|Gershom Scholem]]. ''Encyclopaedia Judaica'', Second Edition, Volume 5, «Doenmeh»: Coh-Doz, Macmillan Reference USA, Thomson Gale, 2007, ISBN 0-02-865933-3, стр. 732.</ref> Ал кичүү карындашы Макбуле Атадан экөө үй-бүлөдө бойго жеткенге чейин аман калган жалгыз бала болушкан, калгандары бала кезинде чарчап калган. Мустафа жалындуу жана өтө өз алдынча мүнөздүү активдүү бала эле. Бала теңтуштары же эжеси менен баарлашуудан көрө жалгыздыкты жана өз алдынчалыкты артык көрчү. Ал башкалардын пикирине чыдамсыз болгон, компромисске келгенди жактырчу эмес жана ар дайым өзү үчүн тандап алган жол менен жүрүүгө умтулган. Ойлогон нерселердин баарын түз айтуу адаты Мустафага кийинки жашоосунда бир топ кыйынчылыкты алып келип, аны менен көптөгөн душмандарды жаратты. Ыймандуу [[мусулман]] Мустафанын апасы уулунун [[Куран|Куранды]] үйрөнүүсүн кааласа, күйөөсү Али Рыза Мустафага заманбап билим берүүгө ыктаган. Жубайлар мунасага келе албагандыктан, Мустафа мектеп жашына жеткенде алгач үй-бүлө жашаган кварталда жайгашкан Хафыза Мехмет-эфенди мектебине дайындалат. Атасы 1888-жылы Мустафа 8 жашында каза болгон. 1893-жылы 13-мартта каалоосу боюнча 12 жашында Салоникидеги ''Selânik Askerî Rüştiyesi'' аскердик даярдоо окууканага кирип, математик окутуучу ага Кемел («кемчилик») деген ат койгон. 1896-жылы Манастыр (азыркы [[Түндүк Македония]]дагы Битола) шаарындагы аскердик окуу жайга (''Manastır Askerî İdadisi'') тапшырган. 1899-жылы 13-мартта [[Осмон империясы]]нын борбору Стамбулдагы Осмон Аскердик Колледжине (''Mekteb-i Harbiye-i Şahane'') кирген. Төңкүрөшчүл жана ыслатчыл маанай үстөмдүк кылган мурунку окуу жайларынан айырмаланып, колледж Султан [[Абдул-Хамид II|II Абдул-Хамиддин]] катуу көзөмөлүндө болгон. 1902-жылы 10-февралда Стамбулдагы Осмон генералдык штабынын академисини (''Erkân-ı Harbiye Mektebi'') тапшырып, аны 1905-жылы 11-январда бүтүргөн. Академисини аяктагандан кийин дароо Абдулхамид режимин мыйзамсыз сындаган деген айып менен камакка алынып, бир нече ай камакта отургандан кийин [[Дамаск]]ка сүргүнгө айдалган, ал жерде 1905-жылы «Ватан» («Мекен») төңкүрөштүк уюмун түзгөн.<ref>Мустафа Кемаль. ''Путь новой Турции.'' Литиздат Н. К. И. Д., Т. I, 1929, стр. XVI. («Биография по данным государственного календаря Турецкой республики.»)</ref>. == Кызматтын башталышы. Жаш түрктөр == [[Файл:Picardie_manoeuvres_1910.jpg|thumb|340x340px|<center>Пикардия көнүгүүлөрү, 1910-ж.</center>]] 1905-1907-жылдары Лүтфи Мүфит Бей (Өздеш) менен бирге Дамаскта жайгашкан 5-армияда кызмат өтөгөн. 1907-жылы Мустафа Кемелдин Манастыр шаарындагы 3-армиянын катарына көтөрүлгөн. [[Салоники|Салоникиде]] окуп жүргөндө Кемал төңкүрөштүк коомдорго катышкан; Академини бүтүргөндөн кийин [[Жаш түрктөр|Жаш түрктөрдүн]] катарына кошулган, 1908-жылдагы [[Жаш түрктөр революциясы (1908)|Жаш түрк төңкүрөштүн]] даярдоого жана ишке ашырууга катышкан; кийин «Жаш түрк» кыймылынын лидерлери менен пикир келишпестиктерден улам саясий ишмердүүлүктөн убактылуу четтеп калган. [[1910-жыл|1910-жылы]] Мустафа Кемел [[Франция|Францияга]] жөнөтүлүп, ал жерде Пикардия аскердик маневрлерине катышкан. 1911-жылы Стамбулда, Куралдуу Күчтөрдүн Башкы штабында кызмат өтөй баштаган. 1911-жылы италиялыктардын [[Триполи]]ди басып алуусу менен башталган Италия-Түркия согушунда Мустафа Кемал бир топ жолдоштору менен бирге Тобрук жана Дерне аймагында согушкан. Мустафа Кемел 1911-жылдын 22-декабрында Тобрук согушунда италиялыктарды жеңип, 1912-жылы 6-мартта Дернадагы Осмон аскерлеринин командирлигине дайындалган. 1912-жылы октябрда Биринчи Балкан согушу башталып, Мустафа Кемел Галлиполи жана Болайырдан келген аскердик бөлүктөр менен бирге катышкан. Дидимотихон (Диметоки) менен [[Эдирне]]ни болгарлардан кайтарып алууда чоң роль ойногон. 1913-жылы Мустафа Кемел [[София]]дагы аскердик атташелик кызматка дайындалып, ал жерден 1914-жылы подполковник наамын алган. Мустафа Кемел [[1915-жыл|1915-жылга]] чейин ал жерде кызмат кылып, 19-дивизияны түзүү үчүн Текирдагга жөнөтүлгөн. == Биринчи дүйнөлүк согушта Кемел == [[Файл:Mustafa_Kemal_Atatürk_(1918).jpg|thumb|Мустафа Кемел Паша, ошол кездеги 7-Түрк армиясынын командачы (1918).]] [[Файл:Tasviri_Efkar_Oct_29,_1915.jpg|thumb|<center>Татствир-и Эфкар гезитинин 1915-жылдын 29-октябрындагы санында Жеват Паша жана Мустафа Кемел Бей.</center>]] [[Биринчи дүйнөлүк согуш|Биринчи дүйнөлүк согуштун]] башында Мустафа Кемел Чанаккале үчүн болгон салгылашта түрк аскерлерин ийгиликтүү башкарган (к. Дарданел операциясы). 1915-жылы 18-мартта англиялык-француздук эскадрон [[Дарданелл|Дарданел]]ден өтүүгө аракет кылган, бирок чоң жоготууга учураган. Андан кийин [[Антантa|Антанта]] командачылыгы аскерлерди Галлиполи жарым аралына түшүрүүнү чечти. 1915-жылдын 25-апрелинде Арыбурну тумшугуна (к. Анзак булуңуна түшүү) конгон англис-француз аскерлери Мустафа Кемел командачылыгындагы 19-дивизия тарабынан токтотулган. Бул жеңиштен кийин Мустафа Кемелге полковник наамы берилген. Дарданел операциясы маалында Австралия жана Жаңы Зеландия корпусунун аскерлери жана башка британ бөлүктөрү Галлиполи жарым аралына десант учурунда, салгылашуулардын эң кыйын учурда, 1915-жылдын 25-апрелинде эртең менен күн тартибинде дивизиясынын 57-полку үчүн Кемел мындай деп жазган: «Мен силерге алдыга чыгууну буйрубайм, мен сага өлүүнү буйруйм. Биз өлүп жатканыбызда, башка аскерлер жана командирлер келип, ордубузду ээлей алышат».<ref>John P. Kinross. ''Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey''. New York, 1965, стр. 90: «I don’t order you to attack, I order you to die. In the time it takes us to die, other troops and commanders can come and take our places.»</ref>. 57-полктун дээрлик бүт өздүк курамы салгылаштын аягында курман болгон.<ref>John P. Kinross. ''Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey''. New York, 1965, стр. 90—91.</ref>. 1915-жылдын 6-7-августунда англиялык аскерлер Арыбурну жарым аралынан кайрадан чабуулга өткөн. 1915-жылдын 6-15-августунда немис офицери Отто Сандерс менен Кемелдин жетекчилигиндеги аскерлер тобу Сувла булуңуна десант учурунда англиялык аскерлердин ийгилигинин алдын алууга жетишкен. Андан кийин Киречтепеде (17-августта) жеңиш жана Анафарталарда (21-августта) экинчи жеңиш болду. Дарданелл үчүн болгон салгылашуулардан кийин Кемел Эдирне жана Диярбакырдагы аскерлерге командачылык кылды. 1916-жылдын 1-апрелинде дивизиянын жалпысы (жалпы-тегмен) наамы берилип, 2-армиянын командачысы болуп дайындалган. Анын командачылыгы астында 2-армия 1916-жылы августтун башында Муш менен Битлисти кыска убакытка басып алууга жетишкен, бирок көп узабай ал жерден орустар кууп чыккан (к. Эрзинжан согушу, Битлис согушу жана Огнот операциясы).<ref>[http://www.world-history.ru/events_about/2058.html Первая мировая война]</ref><ref>[http://www.hrono.ru/biograf/bio_a/ahmet_izzet.html Ахмет-Иззет-Паша]</ref>. Дамаск жана [[Халеб|Алепподо]] кыска мөөнөттүү кызматтан кийин Истанбулга кайтып келди. Бул жерден мураскор ханзаада Вахидеттин-эфенди менен бирге Германияга текшерүү үчүн фронтко жөнөгөн. Бул сапардан кайтып келгенден кийин катуу ооруп, [[Вена]] менен [[Баден-Баден]]ге дарыланууга жөнөтүлгөн. 1918-жылы 15-августта 7-армиянын командири болуп Халабга кайтып келген. Анын жетекчилиги астында армия британ аскерлеринин чабуулдарынан ийгиликтүү корголгон. Мудрос келишимине кол коюлгандан кийин (Осмон импараторлугун багынып бериши) (1918-ж. 30-октябрь) Йылдырым армия тобунун командачылыгына дайындалган. Бул түзүлүш жоюлгандан кийин Мустафа Кемел 1918-жылы 13-ноябрда Стамбулга кайтып келип, Коргоо бакандыгында иштей баштайт. == Ангоранын мамлекеттик уюму == [[Файл:Mustapha_Kemal_Pasha_&_members_of_his_Nationalist_Committee,_Sivas,_1919.jpg|right|thumb|<center>Мустафа Кемел жана Сивастагы өкүлдөр комитетинин мүчөлөрү (1919-ж. сентябрь).</center>]] Толук багынып берүүгө кол коюу Осмон армиясын системалуу түрдө куралсыздандыруу жана таркатууну баштоого мажбур кылды. Мустафа Кемел 1919-жылы 19-майда 9-армиянын инспектору катары Самсунга келет. [[Файл:Mustafa_Kemal_ve_Heyet-i_Temsiliye'nin_Ankara'ya_gelişi_(1919).jpg|right|thumb|<center>Мустафа Кемел жана Анкарадагы өкүлдөр комитетинин мүчөлөрү (1919-жыл, 27-декабрь).</center>]] 1919-жылы 22-июнда Амасяда өлкөнүн көз карандысыздыгы коркунучта экенин билдирген циркуляр (Amasya Genelgesi) чыгарып, ошондой эле Сивас конгрессине депутаттардын чакырылышын жарыялаган. Кемел 1919-жылы 8-июлда Осмон армиясынан пенсияга чыккан. 1919-жылы 23-июлдан 7-августка чейин Эрзурумда импараторлугунун алты чыгыш вилайетинин курултайы (''Erzurum Kongresi''), андан кийин 1919-жылдын 4-11-сентябрында өткөн Сивас конгресси өттү. Бул съезддердин чакырылышын жана иштешин камсыз кылган Мустафа Кемел «ата журтту сактап калуунун» жолдорун ушинтип аныктады. Султан өкмөтү буга каршы турууга аракет кылып, 1919-жылы 3-сентябрда Мустафа Кемелди камакка алуу жарлыгы чыккан, бирок анын бул жарлыктын ишке ашуусуна каршы турган жетиштүү колдоочулары болгон.<ref>Mango, Andrew. ''Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey'', (Overlook TP, 2002), стр. 249.</ref> 1919-жылы 27-декабрда Мустафа Кемелди Ангоранын ([[Анкара]]) тургундары кубануу менен тосуп алышкан. Константинополь Антанта аскерлери тарабынан басып алуудан кийин (1918-ж. ноябрь) жана Осмон парламенти тарагандан кийин (1920-ж. 16-март) Кемел Ангорада өзүнүн парламентин – [[Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушу|Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушү]] (ТУУЧ) чакырган, биринчи жыйын анын ичинен 1920-жылдын 23-апрелинде ачылган. Кемал өзү парламенттин төрагасы жана Улуу Улуттук Чогулушун өкмөт башчысы болуп шайланды, ал кийин ыйгарым укуктардын эч бири тарабынан таанылбайт. 29-апрелде Улуу Улуттук Чогулушу анын легитимдүүлүгүнө шек келтиргендерди өлүм жазасына кесүү боюнча мыйзамды кабыл алды. Буга жооп кылып Стамбулдагы султан өкмөтү 1-майда Мустафа Кемелди жана анын тарапкерлерин өлүм жазасына кескен жарлык чыгарган.<ref>Mango, Andrew. ''Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey'', (Overlook TP, 2002), стр. 279.</ref>. Кемелисттердин негизги токтоосуз милдети түндүк-чыгышта армяндарга, батышта гректерге каршы, ошондой эле Антанта тарабынан түрк жерлерин оккупациялоо жана калган капитуляциялардын иш жүзүндө режимине каршы күрөшүү болгон.<ref>''Мустафа Кемаль.'' Путь новой Турции. — Литиздат Н. К. И. Д., Т. I, 1929. — С. 403 (Примечание 51).</ref><ref>«Режим капитуляций» в Оттоманской империи — совокупность договоров («капитуляции») Порты с некоторыми западными державами, которые оттоманское правительство заключало с [[XVI век]]а и которые предусматривали [[иммунитет]]ный статус и иные привилегии для иностранных подданных на территории Оттоманской империи. Капитуляционный режим, который формально был отменен нотой Порты от 9 сентября 1914 года с 1 октября 1914 года, привёл к преобладанию в крупной оттоманской коммерции иностранных резидентов империи (см.: ''Шеремет В.'' Босфор. — {{М.}}, 1995. — С. 81.)</ref>. 1920-жылдын 7-июнунда Ангора өкмөтү Осмон импараторлугунун мурунку бардык келишимдерин жараксыз деп жарыялаган; Мындан тышкары, ТУУЧ өкмөтү четке кагып, акыры согуштук аракеттер менен 1920-жылдын 10-августунда султан өкмөтү менен Антанта өлкөлөрүнүн ортосунда кол коюлган Севр келишимин ратификациялоону үзгүлтүккө учураткан, алар импараторлугунун түрк калкына карата адилетсиздик деп эсептешкен. . Келишимде каралган эл аралык сот механизми түзүлбөгөн кырдаалдан пайдаланып кемалисттер британ аскерлеринин арасынан барымтага алып, аларды Жаш түрк өкмөтүнүн мүчөлөрүнө жана Мальтада атайылап интернацияланган башка адамдарга алмаштыра башташкан. армяндарды өлтүрүү. Ушундай эле механизм [тактоо үчүн] жылдардан кийин [[Нюрнберг процесси|Нүрнберг процесси]] болгон.<ref>[[Барсегов, Юрий Георгиевич|Барсегов Ю. Г.]]: [http://www.genocide.ru/lib/barseghov/responsibility/v2-2/252-288.htm#4 Геноцид армян: Ответственность Турции и обязательства мирового сообщества. — Т. 2. — Ч. 2.: Вопрос о создании международного уголовного суда в рамках Парижской мирной конференции; комиссия пятнадцати].</ref> == Түрк-Армян согушу. ОСФСР менен мамилелер == Түрк-армян согушунун негизги этаптары: Сарыкамыш (20.09.1920), Карс (30.10.1920) жана Гюмри (1920-ж. 7-ноябрь) шаарларынын алынышы. Кемелисттердин армяндарга, кийинчерээк гректерге каршы согуштук ийги-ликтеринде 1920-жылдын кузундан тартып 1922-жылга чейин ОСФСРдин өкмөтү тарабынан көрсөтүлгөн улуттуу финансылык жана согуштук жардамдын зор мааниси бар.<ref>''Шеремет В.'' Босфор. — {{М.}}, 1995. — С. 241.</ref>. 1920-жылы эле Кемелдин Ленинге 1920-жылдын 26-апрелинде жардам сурап кайрылган катына жооп кылып О[[Орусия Советтик Федеративдик Социалисттик Республикасы|СФСР]] өкмөтү<ref>Международная жизнь. — {{М.}}, 1963. — № 11. — С. 147—148. (первая публикация письма в извлечении).</ref> 6000 мылтык, 5 миллиондон ашык патрон, 17 600 снаряд жана 200,6 кг алтын куйма жөнөткөн.<ref name="Справ">Международная жизнь. — {{М.}}, 1963. — № 11. — С. 148 (справочная информация от редакции журнала).</ref>. Кемелисттер. Мустафа Кемелдин 1920-жылдын 26-апрелинде [[Владимир Ленин|Владимир Ленинге]] жазган катында башка нерселер менен катар: «Биринчи. Биз езубуздун бардык ишибизди жана бардык согуштук операцияларыбызды орус большевиктери менен айкалыштырууга милдеттенебиз, алардын максаты — империалисттик екметтерге каршы курешуу жана бардык эзилгендерди алардын бийлиги астынан бошотуу <...> <ref>Цит. по: Международная жизнь. — {{М.}}, 1963. — № 11. — С. 147.</ref>«1920-жылдын экинчи жарымында Кемел Коминтернден финансы алуу учун анын карамагында тур-киянын коммунисттик партиясын тузуу;<ref>''Шеремет В.'' Босфор. — {{М.}}, 1995. — С. 227—228.</ref> бирок 1921-жылдын 28-январында анын санкциясы менен түрк коммунисттеринин жетекчилиги жоюлган.<ref>''Шеремет В.'' Босфор. — {{М.}}, 1995. — С. 228.</ref>. 1921-жылдын 16-мартында [[Москва|Москвада]] түзүлгөн «Достук жана бир туугандык» келишими боюнча (бул боюнча мурдагы Россия империясынын бир катар аймактары Түркияга өткөн: Карс облусу жана Сурмали округу) Анкаранын екмету акысыз финансылык жардам, ошондой эле курал-жарак менен жардам берген, ага ылайык Совет екмету 1921-жылы кемалисттерге 10 миллион рубль жиберген. алтын, 33 миңден ашык мылтык, 58 миллионго жакын патрон, 327 окыргыттар, 54 артиллерия, 129 миңден ашык снаряд, бир жарым миң кылыч, 20 миң противогаз, 2 аскер-деңиз флоту жана «көп сандагы башка аскер күчтөрү бар. жабдуулар». 1922-жылы ОСФСРдин екмету Кемал екметунун екулдерун [[Генуя конференциясы|Генуя конференция]]сына чакыруу женундегу сунуш менен чыкты, бул ТУУЧту иш жузун-де эл аралык таанууну билдирген. == Грек-түрк согушу == {{Main|Грек-түрк согушу (1919-22)}} [[Файл:Çerkez_Ethem,_Çerkez_savaşçıları_ve_Mustafa_Kemal_Atatürk,_06-1920.jpg|right|thumb|306x306px|<center>1920-жылы июнда Ататүрк черкестердин курчоосунда.</center>]] Түрк тарыхнаамасында «Түрк элинин улуттук боштондук согушу» 1919-жылдын 15-майында [[Измир|Смирнада]] шаарга түшкөн гректерге карата алгачкы ок атуу менен башталган деп эсептелинет. Смирнаны грек аскерлери басып алуу Мудрос келишиминин 7-статьясына ылайык ишке ашырылган. Согуштун негизги этаптары: * Чукурова, Газиантеп, Кахраманмараш жана Шанлыурфа аймактарын коргоо (1919-1920); * Инөнүнүн биринчи жеңиши (1921-ж. 6-10-январь); * Инөнүнүн экинчи жеңиши (23-март - 1-апрель, 1921-жыл); * Эскишехирдеги жеңилүү (Афьонкарахисар-Эскишехир согушу), Сакарьяга чегинүү (1921-ж. 17-июль); * Сакарьядагы салгылашта жеңиш (1921-ж. 23-август-13-сентябрь); * Жалпы чабуул жана Домлупынардагы гректерди жеңүү (азыркы Күтахья, [[Түркия]]; 1922-жылдын 26-августунан 9-сентябрына чейин)..<ref>''Дайнес В. О.'' Военная деятельность Мустафы Кемаля Ататюрка. // [[Военно-исторический журнал]]. — 1987. — № 9. — С.86-91.</ref> Сакариядагы жеңиштен кийин ТУУЧ Мустафа Кемелге «гази» титулун жана маршал титулун ыйгарган (21.09.1921). [[Файл:Atatürk_askerî_birlikleri_denetlerken,_İzmit,_18_Haziran_1922.png|thumb|306x306px|<center>Ататүрк 1922-жылы 18-июнда түрк аскерлерин текшерүүдө</center>]] 1922-жылы 18-августта Кемел чечкиндүү чабуулга өтүп, 26-августта гректердин позициялары талкаланып, грек армиясы чындыгында согуштук жөндөмдүүлүгүн жоготкон. Афйонкарахисар 30-августта, Бурса 5-сентябрда алынган. Грек армиясынын калдыктары Смирнага агылып келген, бирок эвакуация үчүн флот жетишсиз болгон. Гректердин үчтөн биринен көбү эвакуациялоого жетишкен. Түрктөр 40 миң кишини, 284 мылтык, 2 миң пулемёт жана 15 самолетту колго түшүрүшкөн. Грек чегинүү учурунда эки тарап тең өз ара ырайымсыздык кылышкан: гректер түрктөрдү, түрктөр гректерди өлтүрүп, тоноп кетишкен. Эки тараптан тең миллионго жакын адам үй-жайсыз калды.<ref name="Соколов">''Соколов Б.'' [http://www.bibliotekar.ru/encW/100/82.htm Греко-турецкая война]</ref>. 9-сентябрда түрк аскерлеринин башында Кемел Смирнага кирди; шаардын грек жана армян бөлүгү толугу менен өрттөлгөн; бүт грек калкы качып же жок кылынган. Кемел өзү гректер менен армяндардын шаарын өрттөгөн деп айыптаган, ошондой эле кемалисттер кирген биринчи күнү шейит болуп каза болгон Смирна митрополити Хризостомусту жеке өзү айыптаган (колбашчы Нуреддин Паша ага чыккынчылык кылган). аны ырайымсыз кыйноолордон кийин өлтүргөн түрк элине. Азыр олуя катары ыйыкталган.)<ref name="Хризост">«According to the French observers,…'The mob took possession of Metropolitan Chrysostom and carried him away,…a little further on, in front of an Italian hairdresser named Ismail…they stopped and the Metropolitan was slipped into a white hairdresser’s overall. They began to beat him with their fists and sticks and to spit on his face. They riddled him with stabs. They tore his beard off, they gouged his eyes out, they cut off his nose and ears.' The French soldiers were disgusted by what they saw and wished to intervene, but their commanding officer was under orders to remain strictly neutral. At the point of a revolver, he forbade his men from saving the metropolitan’s life. Chrysostom was dragged into a backstreet in the Iki Cheshmeli district, where he eventually died from his terrible wounds». ''Giles Milton.'' Paradise Lost: Smyrna 1922: The Destruction of Islam’s City of Tolerance. Hodder & Stoughton Ltd., London, 2008. pp.268-269.</ref><ref>''Иеромонах Игнатий (Шестаков), Анатолий Чуряков.'' [http://www.pravoslavie.ru/cgi-bin/sykon/client/display.pl?sid=225&did=2192&do_action=viewdoc Священномученик Хризостом, митрополит Смирнский (1867—1922)] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090513021519/http://www.pravoslavie.ru/cgi-bin/sykon/client/display.pl?sid=225&did=2192&do_action=viewdoc|date=2009-05-13}} {{недоступная ссылка|число=14|месяц=05|год=2013|url=http://www.pravoslavie.ru/cgi-bin/sykon/client/display.pl?sid=225&did=2192&do_action=viewdoc}}</ref>). Кемел 1922-жылдын 17-сентябрында Тышкы иштер министрине телеграмма жиберип, анда төмөнкү версияны сунуш кылган: шаарды гректер жана армяндар өрттөшкөн, аларды митрополит Хризостом үндөгөн. шаар христиандардын диний милдети болгон; түрктөр аны сактап калуу үчүн баарын жасады.<ref>''Bilal Şimşir'', 1981. Atatürk ile Yazışmalar, Kültür Bakanlığı</ref>. Кемел француз адмиралы Дүмеснилге да ушундай деди: «''Биз бир кутум болгонун билебиз. Биз атүгүл армян аялдарынан өрт коюу үчүн керектүү нерселердин бардыгын таптык... Шаарга келгенге чейин храмдарда алар ыйык милдетке — шаарды өрттөөгө чакырышты. Түрк лагериндеги согушту чагылдырган жана окуялардан кийин Измирге келген француз журналисти Берта Жорж-Голи мындай деп жазган''<ref>''Nicole and Hugh Pope.'' Turkey unveiled: a history of modern Turkey, Woodstock, N.Y.: Overlook Press, 2004, p. 58 ISBN 1-58567-581-4</ref>'':'' «''Түрк аскерлери өз алсыздыктарына ынанып, бир үйдү жалындын кантип каптаганын көргөндө ишенимдүү көрүнөт. экинчиси, аларды жинди кыжырдануу менен басып алышты жана алар армян кварталын талкалап салышты, алардын айтымында, биринчи өрттөөчүлөр ошол жерден келишкен''». Кемелдин Измирдеги кыргындан кийин айткан сөздөрү менен эсептелинет: «''Биздин алдыбызда Түркиянын христиан саткындарынан жана чет элдиктерден тазаланганынын белгиси бар. Мындан ары Түркия түрктөргө таандык''».<ref name="Мусский">''Мусский И. А.'' 100 великих диктаторов. — М.: Вече, 2000. — С. 408.</ref>. Британ жана француз өкүлдөрүнүн кысымы астында Кемел акыры христиандарды эвакуациялоого уруксат берген, бирок 15 жаштан 50 жашка чейинки эркектер эмес: алар ички иштерге мажбурлап иштетүү үчүн сүргүнгө айдалган жана көпчүлүгү өлүшкөн.<ref>''John P. Kinross.'' Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey. New York, 1965, p. 369—370.</ref>. 1922-жылы 11-октябрда Антанта мамлекеттери кемелисттик өкмөт менен элдешүү келишимине кол коюшуп, Грекия 3 күндөн кийин ага кошулган; акыркысы Чыгыш Фракиядан чыгып кетүүгө аргасыз болгон, ал жерден православ (грек) калкын эвакуациялаган. 1923-жылдын 24-июлунда [[Лозанна шаары|Лозанна]]да согушту токтоткон жана Түркиянын батышындагы азыркы чек араларын аныктаган Лозанна келишимине (1923) кол коюлган. Лозанна келишими башка нерселер менен катар Түркия менен Грекиянын ортосундагы калкты алмашууну караган, бул гректердин Анадолудагы көп кылымдык тарыхынын ([[Кичи Азия]] апааты) бүтүшүн билдирген. Ошол эле жылдын 6-октябрында кемалисттер [[Антантa|Антанта]] тарабынан эвакуацияланган Константинополго киришкен. == Султанаттын жоюлушу. Республиканын түзүлүшү == [[Файл:Atatürk_TBMM'den_çıkarken.jpg|right|thumb|306x306px|<center>Ататүрк мажлис имаратынан чыгып кетти.</center>]] [[Файл:Ataturk_Amanulla.jpg|thumb|306x306px|<center>[[Ооганстан]]дын кыралы [[Аманулла-хан|Аманулла Хан]] менен.</center>]] 1920-жылдын 23-апрелинде ошол кездеги мыйзам чыгаруу, аткаруу жана сот бийлигин бириктирген өзгөчө бийлик органы болгон Түркиянын Улуу Улуттук Чогулушун (ТУУЖ) ачылышы Түркия Республикасынын түзүлүшүнүн жарчысы болуп калды<ref>{{Cite web|url=http://www.turkishconsulategeneral.us/abtturkey/govt/legi.shtml|title=Turkish Grand National Assembly (TGNA)|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110203082757/http://www.turkishconsulategeneral.us/abtturkey/govt/legi.shtml|archivedate=2011-02-03|accessdate=2011-03-02|deadlink=yes}}</ref>. Кемел ВНСТтин биринчи төрагасы болуп калды. 1922-жылы 2-ноябрда [[халифат]] менен султандык бири-биринен бөлүнгөн; султандык жоюлган. Кемел 1922-жылы 1-ноябрда ТУУЖдун жыйынында сүйлөгөн сөзүндө Халифат жана Осмон династиясынын тарыхына экскурсия жасап, өзгөчө мындай дейт:<blockquote> « Акыры Осмон династиясынын 36- жана акыркы падишасы [[Мехмед VI|Вахидаддин]]дин тушунда түрк улуту кулчулуктун туңгуюгуна чөмүлдү. Миңдеген жылдар бою эгемендүүлүктүн асыл символу болгон бул эл туңгуюкка тепкиле турган болду. Соттолгондун мойнуна жипти чыңдап бер деп көрсөтмө берүү үчүн кандайдыр бир адамдык сезими жок, жүрөгү жок бир жандыкты издеп жатышкандай эле, бул соккуну жетүү үчүн да чыккынчы, эркекти табыш керек эле. абийирсиз, татыксыз жана чыккынчы. Өлүм жазасына тартылгандар ушундай ыплас макулуктун жардамына муктаж. Бул жаман жазалоочу ким болушу мүмкүн? Түркиянын эгемендигине чекит коюп, түрк улутунун жашоосуна, ар-намысына, ар-намысына кол салган ким? Түркияга каршы жарыяланган өлүм жазасына туруштук берүүгө кимдин кайраттуулугу бар? (Кыйкырык: «Вахидеддин, Вахидеддин!», ызы-чуу.) (Паша, улантып:) Ооба, тилекке каршы, бул эл башына келген жана аны [[суверен]]ом, падишах, халифа кылып дайындаган Вахидеддин... (Кыйкырып: «[[Аллах]] ага наалат болсун!») »</blockquote>Кемел 1922-жылы 19-ноябрда Халифаттын тактысына Улуу Улуттук Чогулуш тарабынан шайланган Абдулмежит IIге телеграмма аркылуу мындай кабар берген: Душмандардын Исламга акаарат келтирүүчү жана зыяндуу сунуштарын кабыл алган Вахидаддин мусулмандардын ортосуна ыдыратууну, ал тургай, кан төгүүгө себепкер болгон. алардын арасында кыргын. <…>” 1923-жылы 29-октябрда Кемел президент болгон жумурият жарыяланган. 1924-жылы 20-апрелде Түркия Республикасынын 1961-жылга чейин күчүндө болгон 2-мыйзамтизмеси кабыл алынган.<ref>Цит. по: Мустафа Кемаль. ''Путь новой Турции''. М., 1934, Т. IV, стр. 282—283.</ref> == Ататүрктүн ыслаттары == [[Файл:Atatürk_Samsun-Çarşamba_demiryolu_temel_atma_töreni_konuşması.jpg|thumb|306x306px|<center>Саясаттын багыттарынын бири өлкө боюнча транспорт тармагын өнүктүрүү болгон. Сүрөттө Ататүрк Самсун-Чаршамба темир жол линиясын салуу аземинде сүйлөп жатат (1924).</center>]] Орус түркологу В.Г.Киреевдин айтымында, интервенттерди аскердик жеңиш ал «жаш республиканын улуттук, патриоттук күчтөрү» деп эсептеген кемалисттерге түрк коомун жана мамлекетин андан ары өзгөртүү жана жаңылоо укугун камсыз кылууга мүмкүндүк берди. Кемалисттер өз позицияларын канчалык чыңдашкан сайын, алар европалаштыруунун жана секуляризациянын зарылдыгын ошончолук көп жарыялашты.<ref>''Киреев Н. Г.'' История Турции XX в. — {{М.}}: ИВ РАН; Крафт+, 2007. — С. 157.</ref> Модернизациянын биринчи шарты светтик мамлекетти түзүү болгон. 1924-жылы 29-февралда Түркиянын акыркы халифинин Стамбулдагы мечитке зыяратынын акыркы салттуу жума аземи болгон. Эртеси ТУУЖ кезектеги жыйынын ачып жатып, Мустафа Кемел ислам динин саясий курал катары кылымдар бою колдонулуп келе жаткандыгы тууралуу айыптоочу сөз сүйлөп, анын «чыныгы максатына» кайтарылышын, тез арада жана эң чечкиндүү түрдө сактап калуусун талап кылды. «Ыйык диний баалуулуктар» ар кандай «караңгы максаттардан» жана каалоолордон». 3-мартта М.Кемелдин төрагалыгы алдында өткөн Жогорку Кеңештин жыйынында башкалардын катарында Түркияда шарият сот өндүрүшүн жокко чыгаруу, вакфтын мүлкүн вакфтардын башкы башкармалыгынын карамагына өткөрүү боюнча мыйзамдар кабыл алынды.<ref>Bulut F. Tarikat sermayesinin yükselişi. Ankara, 1995, c. 364</ref> Ошондой эле бардык илимий жана окуу жайларын Билим берүү министрлигине өткөрүп берүү, улуттук билим берүүнүн бирдиктүү светтик системасын түзүү каралган. Бул буйруктар чет элдик окуу жайларга жана улуттук азчылыктардын мектептерине да тиешелүү. 1926-жылы жарандык укуктун либералдык светтик принциптерин белгилеген жаңы [[Жарандык кодекс]] кабыл алынган, менчик, кыймылсыз мүлккө менчик - жеке, биргелешкен ж.б. түшүнүктөрдү аныктаган. Кодекс Швейцариянын жарандык кодексинин текстинен кайра жазылган, андан кийин Европадагы эң алдыңкы. Ошентип, Мажалла, Осмон мыйзамдарынын жыйындысы, ошондой эле 1858-жылкы Жер кодекси өткөнгө кетти. Жаңы мамлекеттин калыптанышынын алгачкы этабында Кемелдин негизги кайра курууларынын бири анын социалдык-экономикалык түзүлүшүнүн өнүкпөгөндүгү менен аныкталган экономикалык саясат болгон. 14 миллион калктын 77%ы жакыны айылдарда жашаса, 81,6%ы айыл чарбасында, 5,6%ы өнөр жайда, 4,8%ы соодада жана 7%ы тейлөө тармагында иштеген. Улуттук доходдо айыл чарбасынын улушу 67 пайызы, өнөр жайынын 10 пайыздын тузду. Темир жолдордун көбү чет элдиктердин колунда калган. Банк, камсыздандыруу компаниялары, муниципалдык ишканалар, тоо-кен ишканалары да чет өлкөлүк капиталдын басымдуу бөлүгүн түзгөн. Борбордук банктын функцияларын англис жана француз капиталы көзөмөлдөгөн Осмон банкы аткарган. Жергиликтүү өнөр жай, бир нече өзгөчөлүктөрдөн тышкары, кол өнөрчүлүк жана майда кол өнөрчүлүк менен көрсөтүлгөн.<ref>Киреев Н. Г. История Турции XX в. — М.: ИВ РАН: Крафт+, 2007. с. 178.</ref> [[Файл:Sivas_Turkish_alphabet.jpg|thumb|306x306px|<center>Ататүрк Сивастагы жаңы түрк алфавити үчүн кампания учурунда (1928).</center>]] 1924-жылы Кемелдин жана Межлистин бир катар депутаттарынын колдоосу менен Бизнес банкы түзүлгөн. Ал өзүнүн ишмердүүлүгүнүн алгачкы жылдарында эле Turk Telsiz Telefon компаниясынын 40% акциясынын ээси болуп, Анкарада ошол кездеги эң чоң Анкара Палас мейманканасын курган, жүндөн токулган кездеме фабрикасын сатып алып, кайра уюштурган жана бир нече Анкарага насыя берген. тифтик жана жүн экспорттогон соодагерлер. 1927-жылдын 1-июлунан тартып күчүнө кирген өнөр жайды өнүктүрүү жөнүндөгүү мыйзам биринчи даражадагы мааниге ээ болгон. Мындан ары ишкана курууну көздөгөн өнөр жайчы 10 гектарга чейинки жер тилкесин бекер ала алат. Чатыры жабылган жайларга, жерге, пайдага ж.б. салыктардан бошотулган. Ишкананын курулуш-өндүрүштүк ишмердүүлүгү үчүн алынып келинген материалдар бажы алымдарына жана салыктарына салынган эмес. Ар бир ишкананын өндүрүштүк ишинин биринчи жылында продукциянын өзүнө турган наркына өзүнө турган наркынын 10 пайызы өлчөмүндө кошумча акы белгиленген.<ref>Teşviki Sanayı hakkında Mevzuat ve Şurai devlet İçtihadatı. Ankara, 1939, c. 13-17.</ref> 1920-жылдардын аягында өлкөдө дээрлик бум кырдаал түзүлдү. 1920—1930-жылдарда жалпы капиталы 112,3 миллион лира болгон 201 акционердик коом, анын ичинде чет өлкөлүк капитал менен 66 ишкана (42,9 миллион лира) түзүлгөн.<ref>Ökçün A.G. 1920—1930 yılları arasında kurulan Türk anonim şirketlerinde yabancı sermaye. Ankara, 1971, c. 155—181</ref> Агрардык саясатта жери жок жана жери жок дыйкандардын ортосунда бөлүштүрүлгөн мамлекет вакф мүлкүн, мамлекеттик мүлктү жана өлкөдөн чыгып кеткен же каза болгон христиандардын жерлерин улутташтырган. Күрттөрдүн шейх Саид көтөрүлүшүнөн кийин натуралай ашар салыгын жоюу жана чет элдик «Режи» тамеки фирмасын жоюу жөнүндө мыйзамдар кабыл алынган (1925). Мамлекет айыл чарба кооперативдерин түзүүгө көмөктөшкөн. Түрк лирасынын курсун кармап туруу жана валюта менен соода кылуу үчүн 1930-жылдын мартында убактылуу консорциум түзүлүп, анын курамына Стамбулда иштеген бардык ири улуттук жана чет элдик банктар, ошондой эле Түркиянын Финансы министрлиги кирген. Консорциум түзүлгөндөн кийин алты айдан кийин чыгаруу укугу берилди. Акча системасын тартипке келтирүү жана түрк лирасынын курсун жөнгө салуудагы дагы бир кадам 1930-жылы июль айында Борбордук банктын түзүлүп, кийинки жылдын октябрында ишин баштаган. Жаңы банктын ишмердүүлүгүнүн башталышы менен консорциум жоюлуп, эмиссия укугу Борбордук банкка өткөн<ref>Bener E. Türkiye’de para ve kambyo denetimi. Ankara, 1968, c.91, 109, 111</ref>. Ошентип Осмон банкы түрк каржы системасында үстөмдүк кылуучу ролду ойнобой калды. [[Файл:Ataturk_visits_a_school.jpg|thumb|306x306px|<center>Ататүрк Измир орто окууканада (1931).</center>]] # Саясий өзгөрүүлөр: #* Султанаттын жоюлушу (1922-ж. 1-ноябрь). #* Элдик партиянын түзүлүшү жана бир партиялуу саясий жүйөнүн орношу (1923-. 9-сентябрь). #* Жумуриятынын жарыяланышы (1923-ж. 29-октябрь). #* Халифаттын жоюлушу (1924-ж. 3-март) # Коомдук турмуштагы өзгөрүүлөр: #* Баш кийим жана кийим ыслаты (1925-ж. 25-ноябрь) #* Диний монастырлардын жана ордендердин ишмердүүлүгүнө тыюу салуу (1925-ж. 30-ноябрь). #* Убакыттын, жылсанактын жана өлчөө чараларынын эл аралык жүйөнүн киргизүү (1925-1931-ж.). #* Аялдарга эркектер менен бирдей укуктарды берүү (1926-1934-ж.). #* Тегатынын мыйзамы (1934-ж. 21-июнь). #* Ысымдарга префикстерди лакап аттар жана титулдар түрүндөгү жокко чыгаруу (1934-ж. 26-ноябрь). # Укуктук чөйрөдөгү өзгөртүүлөр: #* Мажалланын (шариятка негизделген мыйзамдардын кодексинин) жоюлушу (1924-1937). #* Жаңы Жарандык кодекстин жана башка мыйзамдардын кабыл алынышы, анын натыйжасында мамлекеттик башкаруунун лайык жүйөсйнө өтүү мүмкүн болду. # Билим берүү тармагындагы өзгөрүүлөр: #* Бардык агартуу органдарын бирдиктүү жетекчиликке бириктирүү (1924-ж. 3-март). #* Жаңы түрк алиппесинин кабыл алынышы (1928-ж. 1-ноябрь). #* Түрк тил жана түрк тарых коомдорунун түзүлүшү. #* Университетте билим берүүнү тартипке келтирүү (31-май, 1933-ж.). #* Көркөм өнөр тармагындагы жаңылыктар. # Экономика чөйрөсүндөгү кайра түзүүлөр: #* Ашар жүйөсүнүн жоюу (айыл чарбасына салык салуу эскирген). #* Айыл чарбасында жеке ишкерликти өнүктүрүү. #* Улгулуу айыл чарба ишканаларын тузуу. #* Өнөр жай жана енер жай ишканаларын тузуу жөнүндө мыйзамы жарыялоо. #* Өнөр жайды өнүктүрүүнүн 1-жана 2-пландарынын кабыл алынышы (1933-1937-ж.), өлкөнүн бардык аймактарында жолдорду куруу. [[Файл:Atatürk'ün_993_814_seri_numaralı_nüfus_cüzdanı.jpg|thumb|306x306px|<center>Ататүрктүн паспорту (1934-ж.).</center>]] Ататүрк эки жолу, 1920-жылдын 24-апрелинде жана 1923-жылдын 13-августунда ТУУЖдун төрагалыгына шайланган. Бул кызмат мамлекет жана өкмөт башчыларынын кызматтарын бириктирди. 1923-жылы 29-октябрда Түркия Республикасы жарыяланып, анын биринчи президенти болуп Ататүрк шайланган. Мыйзамтизмеге ылайык, төрт жылда бир жолу президенттик шайлоо өтүп, Түркия Улуу Улуттук Жыйыны 1927, 1931 жана 1935-жылдары Ататүрктү бул кызматка шайлаган. 1934-жылы 24-ноябрда Түркия мажлиси ага «Ататүрк» («түрктөрдүн атасы» же «улуу түрк») тегатысын ыйгарган. == Кемелизм == {{Негизги макала|Кемелизм}} Кемел алдыга койгон жана Кемелизм деп аталган элесилим дагы эле Түркия Республикасынын расмий идеологиясы катары каралууда. Ал 6 пунктту камтыйт, кийинчерээк 1937-жылдагы конституцияда бекитилген: # Жумуриятчылык # [[Улутчулдук]] # Элчилик # Динсизчилдик # Мамлекетчилик # Төңкөрүшчүлүк Улутчулдукка ардактуу орун берилген, ал режимдин негизи катары көрүлгөн.<ref name="Данилов">{{Статья|ссылка=http://www.middleeast.org.ua/research/turkey8.htm|автор=Данилов, В. И.|заглавие=Метаморфозы турецкого национализма|год=2000|место=М.|издание=Ближний Восток и современность|издательство=Институт изучения Израиля и Ближнего Востока|выпуск=9|страницы=20—35|isbn=5-89394-043-1}}</ref> «Улутчулдук» принциби улутчулдук менен байланышкан, ал түрк коомунун биримдигин жана анын ичиндеги класстар аралык тилектештикти, ошондой эле элдин эгемендигин (жогорку бийликти) жана анын өкүлү катары ТУУЧту жарыялаган.<ref name="Мухам">{{Книга|ссылка=https://web.archive.org/web/20050407002425/http://turkolog.narod.ru/info/turk-32.pdf|автор=Мухаметдинов Р. Ф.|заглавие=Зарождение и эволюция тюркизма|год=1996|место=Казань|издательство=Заман|страницы=154 слл|страниц=270|isbn=5-89052-005-9}}</ref><ref name="Данилов2">{{Статья|ссылка=http://www.middleeast.org.ua/research/turkey8.htm|автор=Данилов, В. И.|заглавие=Метаморфозы турецкого национализма|год=2000|место=М.|издание=Ближний Восток и современность|издательство=Институт изучения Израиля и Ближнего Востока|выпуск=9|страницы=20—35|isbn=5-89394-043-1}}</ref><ref name="Добаев">{{Книга|ссылка=https://web.archive.org/web/20080619004755/http://ippk.edu.mhost.ru/elibrary/elibrary/autors/aut_01/aut_01_06.htm|автор=Добаев И. П.|заглавие=Исламский радикализм: генезис, эволюция, практика|ответственный=ответственный редактор профессор Волков Ю. Г. ; Ростовский государственный университет, Северо-Кавказская академия государственной службы|год=2003|место=Ростов-на-Дону|издательство=Издательство «СКНЦ ВШ»|страниц=416}}</ref> == Улутчулдук жана азчылыктарды түрктөштүрүү саясаты == [[Файл:Atatürk ve çiftçi.jpg|thumb|306x306px|<center>Ататүрк жана жаран.</center>]] Ататүрктүн айтымында, түрк улутчулдугун жана улуттун биримдигин бекемдеген элементтер<ref name="Мухам2">{{Книга|ссылка=https://web.archive.org/web/20050407002425/http://turkolog.narod.ru/info/turk-32.pdf|автор=Мухаметдинов Р. Ф.|заглавие=Зарождение и эволюция тюркизма|год=1996|место=Казань|издательство=Заман|страницы=154 слл|страниц=270|isbn=5-89052-005-9}}</ref>: # Улуттук макулдашуу пактысы. # Улуттук тарбия. # Улуттук маданият. # Тил, тарых жана маданияттын биримдиги. # Түрк өзүн-өзү аңдоо. # Руханий баалуулуктар. Бул концепциялардын алкагында жарандык этникалык жактан мыйзамдуу түрдө аныкталып, өлкөнүн бардык тургундары, анын ичинде калктын 20 пайыздан ашыгын түзгөн күрттөр түрктөр деп жарыяланды. Түрк тилинен башка бардык тилдерге тыюу салынган. Бүткүл билим берүү жүйөсү түрк улуттук биримдигинин духун тарбиялоого негизделген<ref name="Добаев3">{{Книга|ссылка=https://web.archive.org/web/20080619004755/http://ippk.edu.mhost.ru/elibrary/elibrary/autors/aut_01/aut_01_06.htm|автор=Добаев И. П.|заглавие=Исламский радикализм: генезис, эволюция, практика|ответственный=ответственный редактор профессор Волков Ю. Г. ; Ростовский государственный университет, Северо-Кавказская академия государственной службы|год=2003|место=Ростов-на-Дону|издательство=Издательство «СКНЦ ВШ»|страниц=416}}</ref><ref name="Кудряшова">[http://www.ia-centr.ru/expert/1269/ Юлия Кудряшова: Турецкий опыт для Казахстана] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101216221409/http://ia-centr.ru/expert/1269/|date=2010-12-16}}</ref>. Бул постулаттар 1924-жылдагы мыйзамтизмеде, өзгөчө анын 68, 69, 70, 80-макаласында жарыяланган. Ошентип, Ататүрктүн улутчулдугу коңшуларга эмес, Түркиянын өз маданиятын жана каада-салтын сактап калууга аракет кылган улуттук азчылыктарга каршы чыкты: Ататүрк ырааттуу түрдө моноэтникалык мамлекетти куруп, түрк өзгөчөлүгүн күч менен сиңирип, алардын өздүгүн коргоого аракет кылгандарды кодулоонгон. Ататүрк өзү 1923-жылы 2-февралда жарыялаган {{quote|Түркияда мындан ары улуттук азчылыктар - түрктөр, гректер, армяндар, жөөтөр, чечендер жана башка бардык - биздин республиканын толук жарандары жок<ref>{{Cite web |title=0512/win /ktorova.htm Ататүрк улуттук жөнүндө азчылыктар |url=http://www.vestnik.com/issues/98/ |accessdate=2022-01-28 |archivedate=2022-01-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220128033824/http://www.vestnik.com/issues/98/ }}</ref>.}} Ататүрктүн бул сөзү түрк улутчулдугунун урааны болуп калды: «''Мен түркмүн» деген кандай бактылуу!'' ({{Lang-tr|Ne mutlu Türküm diyene!}})<ref>[http://www.litrossia.ru/2009/13/03963.html Гамсун и Ататюрк.] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111020035423/http://www.litrossia.ru/2009/13/03963.html|date=2011-10-20}}</ref>, мурда өзүн Осмон деп атаган улуттун өзүн таануусунун өзгөрүшүн символдоштурган. Бул сөз азыр да дубалдарга, эстеликтерге, көрнөк-жарнактарга, жада калса тоолорго да жазылып турат. Диний азчылыктар (армяндар, гректер жана еврейлер) менен кырдаал татаалыраак болгон, аларга Лозанна келишими өз уюмдарын жана окуу жайларын түзүү, ошондой эле улуттук тилди колдонуу мүмкүнчүлүгүн кепилдеген. Бирок, Ататүрк бул пункттарды ак ниет менен аткарууну көздөгөн эмес. «Жаран, түркчө сүйлө!» деген ураан менен түрк тилин улуттук азчылыктардын жашоосуна киргизүү үчүн акция башталды. Маселен, жөөттөрдөн өз эне тилин таштап, түрк тилине өтүүнү талап кылышкан, бул мамлекетке берилгендиктин далили катары кабыл алынган.<ref name="КЕЭ">{{ЭЕЭ|14185|Турция}}</ref> Ошол эле учурда басма сөз диний азчылыктарды «чыныгы түрк болууга» чакырып, муну ырастап, Лозаннада аларга кепилдик берилген укуктардан ыктыярдуу түрдө баш тартууга чакырды.<ref name="КЕЭ2">{{ЭЕЭ|14185|Турция}}</ref> Еврейлерге келсек, буга 1926-жылдын февраль айында 300 турк еврей Испанияга жиберген имиш делген тийиштуу телеграмманы газеталар жарыялоо менен жетишилди (ошол эле телеграмманын авторлорунун да, адресаттарынын да аты атал-ган эмес). Телеграмма ачыктан-ачык жалган болсо да, жөөтөр аны жокко чыгарууга батынышкан жок. Натыйжада Түркиядагы жөөт жамаатынын автономиясы жоюлган; анын жөөт уюмдары жана мекемелери өз иштерин токтотууга же негизинен кыскартууга туура келди. Аларга башка өлкөлөрдөгү жөөт жамааттары менен байланыш түзүүгө жана эл аралык жөөт бирикмелеринин ишине катышууга катуу тыюу салынган.<ref name="КЕЭ3">{{ЭЕЭ|14185|Турция}}</ref> Жүйүттөрдүн улуттук-диний билими чындыгында жоюлган: еврейлердин салттары жана тарыхы боюнча сабактар ​​жокко чыгарылып, еврей тилин үйрөнүү тиленүүлөрдү окуу үчүн зарыл болгон минималдуу деңгээлге чейин кыскарган. Ататүрк өзү жөөттөр тууралуу мындай деди:<blockquote>Биздин өлкөдө Түркия жана анын өкмөтү өзгөчө, жакын мамиледе болгон жарандардын тобу бар. Бул топ биздин өлкөдө көптөгөн кылымдар катары менен жашап келген испаниялык сефард еврейлеринен турат. [[Сефардия|Сефард]]дар Түркияга алыскы өлкөдөн келишкен жана ошондон бери Түркияны талыкпастан өздөрүнүн чоң билими жана таланттары менен байытып келишет. Түркия бул кереметтүү элге карыз болгон жок жана сефард жөөттөрүнүн өлкөбүздө тынч жана бактылуу жашашы үчүн колунан келгендин баарын жасады. Ушундай болгон, азыр да ошондой жана келечекте да ошондой болот<ref>{{Cite web |title=Ататүрк жөөттөр жөнүндө |url=http://www.vestnik.com/issues/98/0512/win/ktorova.htm |accessdate=2022-01-28 |archivedate=2013-09-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130927133159/http://www.vestnik.com/issues/98/0512/win/ktorova.htm }}</ref>.</blockquote>Жөөттөр мамлекеттик мекемелерге кызматка кабыл алынбай, аларда мурда иштегендер Ататүрктүн тушунда иштен бошотулган; армияда офицерлерди кабыл алышкан эмес жана аларга курал-жарак менен да ишенишкен эмес — алар эмгек батальондорунда аскердик кызматты этешкен. == Жеке жашоо == [[Файл:Atatürk_in_Edremit,_1923.jpg|right|thumb|<center>Ататүрк жана жубайы Латифе Ушаклыгил Эдремитте, 1923-ж.</center>]] [[Файл:Mustafa_Kemal_and_Rukiye.jpg|right|thumb|<center>Ататүрк жана анын асырап алган кызы Рукие Эркин, 1926-ж.</center>]] 1923-жылы 29-январда Ататүрк Латифа Ушаклыгилге (Латифа Ушакизаде) үйлөнгөн. Түркия Республикасынын негиздөөчүсү менен бирге өлкөнү көп кыдырып чыккан Ататүрк менен Латифе-ханимдин баш кошуусу 1925-жылдын 5-августунда аяктаган. Ажырашууга бейрасмий версия боюнча аялынын Ататүрктүн иштерине такай кийлигишүүсү себеп болгон. Балалуу болгон эмес, бирок багып алган 8 кызды (Афет, Сабиха, Фикрие, Үлкү, Небиле, Рукие, Зехра жана Афифе) жана 2 уулду (Мустафа жана Абдурахим). Ататүрк бардык асырап алынган балдар үчүн жакшы келечекти камсыз кылган. Ататүрктүн багып алган кыздарынын бири тарыхчы, экинчиси биринчи түрк аял учкуч болгон. Ататүрктүн кыздарынын карьерасы түрк аялынын [[Эмансипация|эмансипациясынын]] кеңири жайылган үлгүсү болгон. == Түрк масондугунун ишмердүүлүгүнө катышуу == Түркиянын Чоң Ложасынын ишмердүүлүгү Ататүрк 1923-1938-жылдары ага төрагалык кылган мезгилде өзүнүн туу чокусуна жеткен. Ал 1907-жылы Франциянын Улуу Чыгышынын карамагында болгон Салоникидеги «Веритас» масон ложасына кирген. Эгемендүүлүк күрөшү баштала электе 1919-жылы 19-майда Самсунга көчүп барганда анын жети жогорку даражалуу штаб офицеринин алтоо масондор болгон. Анын башкаруу учурунда, анын кабинетинде ар дайым бир нече масондор болгон. 1923-жылдан 1938-жылга чейин мажлистин алтымышка жакын мүчөсү масон ложаларынын мүчөлөрү болгон.<ref>{{Cite web |title=Palestine Lodge#189 AF&AM — Catonsville, MD: Freemasonry in Turkey — Ataturk Turkey’s George Washington |url=http://www.palestinelodge189.com/2009/05/freemasonry-in-turkey-ataturk-turkeys-george-washington.html |accessdate=2022-01-28 |archivedate=2009-08-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090827024619/http://www.palestinelodge189.com/2009/05/freemasonry-in-turkey-ataturk-turkeys-george-washington.html }}</ref><ref>Hamill, John and, Gilbert, R. A., Freemasonry: A Celebration of the Craft‎, Page 226. Paul & Company, 1992, [[Служебная:Источники книг/0951635522|ISBN 0-9516355-2-2]]</ref><ref>[http://abbey.lodge.ws/test/AboutFreemasonry/100FamousMasonsFromAroundTheWorld/tabid/280/Default.aspx 100 Famous Masons From Around The World] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120722151049/http://abbey.lodge.ws/test/AboutFreemasonry/100FamousMasonsFromAroundTheWorld/tabid/280/Default.aspx |date=2012-07-22 }} {{недоступная ссылка|число=14|месяц=05|год=2013|url=http://abbey.lodge.ws/test/AboutFreemasonry/100FamousMasonsFromAroundTheWorld/tabid/280/Default.aspx}}</ref>. == Ататүрктүн хоббиси == Ататүрк китеп окуганды, музыканы, бийлегенди, ат мингенди жана сууда сүзгөндү жакшы көргөн, Румелиянын зейбек бийлерине, күрөшкө жана элдик ырларына абдан кызыккан, нарда жана бильярд ойногонду жактырган. Ал үй жаныбарларына – Сакария жылкысына жана Түлкү аттуу итке абдан жабышып калган. Ататүрк француз жана немис тилдерин билген, бай китепкана чогулткан. Ал туулуп-өскөн өлкөсүнүн көйгөйлөрүн жөнөкөй, жагымдуу маанайда талкуулап, илимпоздорду, искусство ишмерлерин, мамлекеттик ишмерлерди сый тамакка көп чакырчу. Жаратылышты сүйүп, өзүнүн атындагы токой чарбасына көп барып, ал жерде жүргүзүлүп жаткан иштерге жеке өзү катышкан. == Өмүрдүн акыры == 1937-жылы Ататүрк жерлерин казынага, кыймылсыз мүлкүнүн бир бөлүгүн [[Анкара]] жана [[Бурса]] шаарларынын мэрлерине берген. Ал мурастын бир бөлүгүн эжесине, асырап алган балдарына, түрк тил жана тарых коомдоруна берген. 1937-жылы ден соолуктун начарлашынын алгачкы белгилери байкалса, 1938-жылы май айында дарыгерлер өнөкөт аракечтиктен келип чыккан боор циррозуна диагноз коюшкан. Буга карабастан Ататүрк ден соолугунун абалы уруксат бергенде июлдун аягына чейин милдетин аткарууну улантты. Ататүрк 1938-жылы 10-ноябрда саат 9:50дө 57 жашында Стамбулдагы түрк султандарынын мурдагы резиденциясы Долмабахче сарайында каза болгон. Ататүрктүн сөөгү 1938-жылы 21-ноябрда Анкарадагы этнография музейинин аймагына коюлган. 1953-жылы 10-ноябрда сөөктөр Ататүрк үчүн курулган Аныткабир күмбөзүнө кайра коюлган. [[Файл:Ankara asv2021-10 img04 Anıtkabir.jpg|right|thumb|200x200px|<center>Ататүрктүн күмбөзү (Аныткабир)</center>]] Ататүрктүн мураскорлорунун тушунда анын өлгөндөн кийин инсанга сыйынуусу өнүккөн, бул [[Кеңештер Бирлиги|СССР]]деги Ленинге жана 20-кылымдагы көптөгөн эгемендүү мамлекеттердин негиздөөчүлөрүнө болгон мамилени эске салат. Ар бир шаарда Ататүрктүн эстелиги бар, анын сүрөттөрү бардык мамлекеттик мекемелерде, бардык номиналдагы банкноттордо, монеталарда ж.б.у.с. 1881-1938-жж. 1950-жылы партиясы бийликтен ажырагандан кийин Кемелдин урмат-сыйы уланган. Мыйзам кабыл алынып, ага ылайык Ататүрктүн сүрөттөрүн мазактоо, анын ишмердүүлүгүн сындоо жана анын өмүр баянындагы фактыларды каралоо кылмыштын өзгөчө түрү катары таанылды. Мындан тышкары, Ататүрк фамилиясына тыюу салынган. Ушул убакка чейин Кемелдин аялы менен кат жазышууларын жарыялоого эл атасынын образын өтө эле “жөнөкөй” жана “адам” кейпин бергендиктен тыюу салынган. 2010-жылы май айында [[Азербайжан]]дын борбору [[Баку|Бакы]]да Ататүрктүн эстелиги ачылган. Ачылыш аземине Азербайжандын президенти [[Ильхам Алиев|Илхам Алиев]] жана жубайы Мехрибан Алиева, Түркиянын премьер-министри [[Режеп Тайип Эрдоган]] жана жубайы Эмине Эрдоган катышты. == Пикирлер жана баалоо == Азыркы Түркияда Ататүрк өлкөнүн эгемендүүлүгүн сактап калган аскер башчы жана ыслатчы катары урматталат.<ref>[https://mk-turkey.ru/life/2012/11/10/turciya-pochtila-pamyat-osnovatelya-respubliki-v-74-yu-godovshinu-ego-smerti.html Турция почтила память основателя республики в 74-ю годовщину его смерти] // «МК в Турции»: Сетевое издание. — 2012. — 10 ноября.</ref> Уинстон Черчилль Ататүрк жөнүндө мындай айты: {{quote|Кемел өзүнүн жеңишин Смирнаны күлгө айлантып, ал жердеги христиандардын баарын кырып майрамдаган.}} Ататүрктү 1919-1923-жылдардагы улуттук кыймылдын лидери катары союздаштар жана атактуу Стамбул журналисти Али Кемал "каракчы лидер" деп сыпатташкан. Лорд Бальфур бул контекстте аны "бардык коркунучтуу түрктөрдүн эң коркунучтуусу" ({{Lang-en|most terrible of all the terrible Turks}}) деп атаган.<ref>''THE TWO KEMALS; The Polished Aristocrat of European Circles in Contrast With the Ruthless Commander of Fanatical Turks'', [http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9E0CE7DE1F3CEE3ABC4953DFB6678389639EDE New York Times (01.10.1922)].</ref> [[Файл:The Multiple Dictator - British propaganda against Mustafa Kemal Atatürk (7 November 1923).jpg|thumb|right|200px|<center>1923-жылы Түркиядагы Ататүрктүн бийлигин сындаган британ карикатурасы</center>]] [[Адольф Гитлер|Хитлер]] өзүнүн Улуттук Социалисттик партиясын түзүүгө аракет кылып жаткан «1920-жылдардын караңгы күндөрүндө» Ататүрктү «жаркыраган жылдыз» деп эсептеген Хитлердин Ататүрккө берген баасы көңүл бура турган нерсе. 1938-жылы Хитлер мындай деп жазган: «Ататүрк биринчи болуп өлкө жоготкон ресурстарды мобилизациялоо жана калыбына келтирүү мүмкүнчүлүгүн көрсөткөн. Бул жагынан ал окутуучу болгон. [[Бенито Муссолини|Муссолини]] биринчи, мен анын экинчи окуучусумун».<ref>[http://www.thedailybeast.com/articles/2014/11/24/the-20th-century-dictator-most-idolized-by-hitler.html The 20th-Century Dictator Most Idolized by Hitler], 24.11.2014.</ref>». Ататүрк каза болгондон кийин Гитлер Түркия Улуу Улуттук Чогулушун төрагасы Абдүлхалик Рендага көңүл айтып, көңүл айтты: «Улуу урматтуу Төрага, жеке өзүмдүн атымдан жана немис элинин атынан Ататүрктүн каза болгондугуна байланыштуу бүткүл түрк элине терең кайгыруу менен көңүл айтам. Аны менен бирге биз улуу жоокерден, мыкты мамлекеттик ишмерден, тарыхый инсандан айрылдык. Жаңы түрк мамлекетинин түзүлүшүнө эбегейсиз салым кошкон. Ал Түркиянын бардык муундарында жашайт». Биринчи басылышындагы Улуу Совет Энциклопедиясында (1936-ж.) Кемел Ататүрктүн саясий ишмердүүлүгүнө төмөнкүдөй оң баа берилген: «Кемал Түркиянын көз карандысыздыгы үчүн күрөш жолуна түшкөн... Кемел улуттук боштондук кыймылынын башчысы болуп калды. <...> Кемелдин жетекчилиги астында Түркияда бардык эң маанилүү мамлекеттик жана маданий реформалар жүргүзүлдү: султанаттын жоюлушу, республика жарыяланышы, халифаттын жоюлушу, чиркөө менен мамлекеттин бөлүнүшү, көп аялдуулукка тыюу салуу, аялдарга шайлоо укугун берүү, европалык үлгү боюнча жаңы жарандык жана кылмыш кодекстерин киргизүү, кийим-кече реформасы, алфавитти романизациялоо, тилди реформалоо (арабизмдерден жана фарсизмдерден бошотуу) ж.б. боюнча. <...> 29/X 1923-жылдан Кемел Түркия Республикасынын Президенти болуп саналат, бул кызматка ар бир төрт жылда бир жолу шайланат. А. Миллер». ТСБнын экинчи басылышында (1953) Кемел жөнүндөгү текст жарымынан көбүрөк кыскарып, баа түп-тамырынан бери өзгөргөн: «Буржуазиялык-помещик партиясынын президенти жана лидери катары ал ички саясатта элге каршы багытты карманган. . Анын буйругу менен Түркиянын Коммунисттик партиясы жана жумушчу табынын башка уюмдары тыюу салынган. СССР менен достук мамиледе болууну каалагандыгын билдирип, Кемел Ататүрк чындыгында империалисттик державалар менен жакындашууга багытталган саясатты жүргүзгөн. <…>» Кемелдин биринчи басылышында саналган ыслаттары экинчи басылышында да саналган, бирок азыр алар «маанилүү» жана «маданий» эмес, «буржуазиялык» деп аталды. ==Колдонулган адабияттар== * “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967-14-046-1 {{Stub}} == Белгилер == [[Категория:Инсандар:Түркия]] [[Категория:Президенттер]] [[Категория:Мамлекет башчылары]] [[Категория:Саясатчылар]] <references /> [[Категория:Түркия]] sjlhca8ajh4xmwz11gyjn94au21qihf 0 49232 425349 424452 2022-08-24T13:22:00Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, [[сукума (эл)|сукума]], рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[хехе (эл)|хехе]], [[бена (эл)|бена]], [[яунде (эл)|яунде]], [[видекум (эл)|видекум]], [[бабоа (эл)|бабоа]], [[батеке (эл)|батеке]], [[мака (эл)|мака]], [[ньятуру]], [[ньянека (эл)|ньянека]] ж.б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы [[банту тилдери|банту тилдеринде]] сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган. ==Колдонулган адабияттар== * «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4 [[Категория:Дүйнө элдери]] [[Категория:Африка этностору]] lddq32waqrbd7z117zi1x6lox6hm0h7 425350 425349 2022-08-24T13:26:10Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бантулар''' - Түштүк Африкада жашаган элдердин тобу. Жалпы саны 300 млн адам (2004). Аларга [[руанда]], макуа, конго, [[монго (эл)|монго]], шона, [[сукума (эл)|сукума]], рунди, малави, [[зулу]], коса, луба, кикуйю, [[хехе (эл)|хехе]], [[бена (эл)|бена]], [[яунде (эл)|яунде]], [[видекум (эл)|видекум]], [[бабоа (эл)|бабоа]], [[батеке (эл)|батеке]], [[куриа (эл)|куриа]], [[мака (эл)|мака]], [[ньятуру]], [[ньянека (эл)|ньянека]] ж.б. кирет. Бенуэ-конго тобундагы [[банту тилдери|банту тилдеринде]] сүйлөшөт. Дини христиан жана мусулман-сунниттер. Лингвисттердин жана археологдордун божомолдоруна караганда азыркы Бантулардын ата-бабалары Камерун аймактарындагы тропиктик токой зонасында жашаган байыркы элдерден. Миграция мезгилинде Бантулар жергиликтүү элдер аңчылар жана чөп-чар жыйноочулар (токой зонасындагы пигмейлер, Чыгыш жана Түштүк-Батыш Африканын саванналарындагы койсан элдеринин ата-бабалары) менен ассимиляцияланган. Миграция айрым топтордо 19-кылымдын ортосуна чейин улантьшган. Бантулар дыйканчылык, мал чарбачылык менен кесиптенишкен. 19-кылымда пил сөөгүнө талаптар көбөйгөндүгүнө байланыштуу аңчылык, мындан тышкары токой балчылыгы да кошумча кесип катары маанилүү роль ойногон. Алар колониялаштыруу мезгилине чейин эле металл (жез, темир, алтын ж. б.) эритүүнү, иштетүүнү билишкен жана жыгачтан, сөөктөн буюмдарды көркөмдөп жасашкан. Дубалы сокмо ыкмасы менен тургузулуп, сырты ылай шыбак, чатыры пальма жалбырактары менен жабылган, айрым жерлерде төрт бурчтуу салынган үйлөрдө жашашкан. Кийим ордуна Бантулар белден ылдый тери же жазы жалбырактарды жамынышкан. 19-кылымдандан баштап Бантуда европалык үлгүдөгү кийимдер кеңири тараган. ==Колдонулган адабияттар== * «Кыргызстан». Улуттук энциклопедия: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4 [[Категория:Дүйнө элдери]] [[Категория:Африка этностору]] 9vr2e34h0tvseuy6smqskqzbrt1zyic 0 68012 425327 375174 2022-08-24T12:02:16Z ДолбоЯщер 20270 Redirected page to [[Зеки Велиди Тоган]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Зеки Велиди Тоган]] jodgsth6kant03s7uh0klhlgbzl983p 0 103701 425352 338107 2022-08-24T22:08:01Z Lysenko97 29825 wikitext text/x-wiki '''''Биринчи кан''''' ({{lang-en|First Blood}}) - 1982-жылы тартылган америкалык экшн тасмасы, режиссеру - Тед Котчеф. Тасма [[Сильвестр Сталлоне]] (Жон Рембо) менен биргеликте тартылган. Тасма Вьетнам ветеранынын өз комбатына жана өзү жашаган шаардагы мыйзамдарга каршы болгон күрөшү тууралуу баяндайт. Тасма Девид Моррелдин 1972-жылдагы романынын негизинде тартылган жана Рембо серияларынын алгачкысы болуп эсептелет.Башка каармандарды Брайан Деннехи жана Ричард Кренна ойношот. Тасма Америкада биринчи жолу 1982-жылы 22-Октябрда коюлган. Тасма тууралуу пикирлердин ар түрдүүлүгүнө карабай, тасма 47.2 миллион киреше алып келген. "Биринчи кан"- Сталлоне, Деннехи, Креннанын ролдору учун жана экшн жанрындагы таасирлүү тасма катары мактоолорго татыган. Фильм- культ тасма катары да белгилуу болгон. Тасманын ийгилиги өзүнүн уландылары: мультфильм серияларын, комик китепчелерди, повесттерди жана Боливуд римейкин жаратууга түрткү болгон, баары Сталлонне менен биргеликте жазылган жана тартылган. Бешинчи тасма, "Рембо: Соңку каршылык" деп аталган, бирок Сталлоне 2016-жылдын январында башкы каармандык үчүн жашы тоскоол болоорун белгилеп, тасма тартуу иштери токтотулган. == Сюжети == == Тартылгандар == == Шилтемелер == [[Категория:АКШ тасмалары]] [[Категория:1982-жыл]] j40f4y3r7bveskam7b3sw79b0emtqau 0 126375 425328 405331 2022-08-24T12:45:54Z Almanbet Janışev 27131 /* Мамлекеттин ишмери */ wikitext text/x-wiki {{Мамлекеттик ишмер|ысымы=Жемал Гүрсел|расмий ысымы={{lang-tr|Cemal Gürsel}}|сүрөтү=|кызматы=4-чү [[Түркиянын Президенти]]|андан мурунку инсан=[[Махмуд Желял Баяр]]|андан кийинки инсан=Ибрахим Шевки Атасагун (м. а.)<br>Жевдет Сунай|кызматы_2=11-чи [[Түркиянын Премьер-министри]]|андан мурунку инсан_2=Аднан Мендерес|андан кийинки инсан_2=Эмин Өздилек|туулган жери=Эрзурум, [[Осмон Империясы]]|каза болгон жери=[[Анкара]], [[Түркия]]|кол тамгасы=Cemal Gürsel-signature.png|туулган датасы={{birth date|1895|10|13}}|каза болгон жылы={{death date|1966|14|09}}|партиясы=Эгемендүүлүк|президент_2=Ал өзү}} '''Жемал Гүрсел''' ({{Lang-tr|Cemal Gürsel}}; 13-октябрь 1895-жылы, Эрзурум, [[Осмон империясы]]) —Түрк аскер, мамлекеттик жана коомдук ишмер, [[Түркиянын Президенти|Түркия'нын Президенти]] (1961-1966). == Эрте жашоо == Ал Эрзурум шаарында Осмон армиясынын офицери Абидин бейдин<ref>Frank Cecil Roberts, ''Obituaries from the Times, 1961-1970: including an index to all obituaries and tributes appearing in the Times during the years 1961-1970'', Newspaper Archive Developments Ltd., 1975 p. 328.</ref> уулу жана Ибрахим'дин небереси (1820–1895) жана Хажы Ахмаддын (1790–1860) чөбөрөсү болуп төрөлгөн. Орду'дагы башталгыч мектепти жана Эрзинжан'дагы аскердик орто мектепти аяктагандан кийин [[Ыстанбул]]'дагы Кулели аскердик лицейин бүтүргөн. Ал популярдуу инсан болгон жана ошондуктан бала кезинен баштап жана бүткүл өмүр бою "Жемал ага" ({{Lang-tr|Cemal Ağa}}) деген лакап атка ээ болгон. Гүрсел 45 жыл армияда кызмат өтөгөн. 1-дүйнөлүк согушта 1915-жылы 12-артиллериялык полктун 1-батареясы менен лейтенант катары Галлиполи, [[Дарданелл]]'деги Чанаккале согушуна катышып, Согуш медалын алган. Кийин 1917-жылы [[Палестина]] жана [[Сирия]] фронтторунда согушуп, 1918-жылдын 19-сентябрында 41-полктун 5-батареясынын командири болуп турганда [[безгек]] оорусу менен ооруп, британиялыктардын туткуну болуп калган. Гүрсел [[Мисир]]'де 1920-жылдын 6-октябрына чейин согуш туткуну катары кармалып турган. Ал президент болуп турганда бир топ кийинчерээк чет элдик басма сөзгө интервью бергенде, ал эмне үчүн туткунда жүргөндө англис тилин үйрөнбөй калганы тууралуу бир аз өкүнүч менен эстеди. туткунда, ал каршылык көрсөтүп, анын ордуна британ лагеринде француз тилин үйрөнгөн. Жемал Гүрсел эркиндикке чыккандан кийин Эрзурум конгрессинен кийин кайра [[Мустафа Кемаль Ататүрк|Мустафа Кемел]]'ге кошулуу үчүн Анадолу'га кайтып келди жана 1920–1923-жылдардагы Түркия'нын боштондук согушунда батыш фронтунун бардык кампанияларына катышты. Экинчи Инөнү, Эскишехир жана Сакария'дагы салгылашууларда өзгөчөлөнүп, Биринчи Дивизиядагы эрдиги үчүн көтөрүлгөн жана кийинчерээк акыркы чабуулдагы согуштук кызматы үчүн биринчи парламент тарабынан Эгемендүүлүк медалы менен сыйланган. Гүрсел 1927-жылы Осмон империясынын Хамидие крейсеринин башкы инженеринин кызы Мелахатка турмушка чыккан. Бул никеден Өздемир уул төрөлдү. Жубайлар Түрканды кыз асырап алышкан.<ref name="h1"/> == Аскердик мансабы == Жемал Гүрсел Түрк Аскердик колледжине тапшырып, аны 1929-жылы штаб офицери катары аяктаган. Ал 1940-жылы полковник наамына ээ болгон. 1946-жылы бригадир генералы, 65-дивизиянын командири болгон. Кийинчерээк 12-дивизиянын командири, 18-корпустун командири жана 2-Ички иштер округунун командири болгон. 1953-жылы жалпы-[[Лейтенант|төймөн]], 1957-жылы [[Генерал|жалпы]] болгон, 3-армиянын командачысы болуп дайындалган. Кызматтын курамына чалгын кызматынын башчысы кирген жана ал 1958-жылы армияны башкарып турганда кургактык күчтөрүнүн командачысы болуп дайындалган. Гүрсел жеңил ойлуу, тамашакөй аталык инсан катары өлкө ичинде да, НАТО'нун чөйрөсүндө да жактырылып, өзүнүн кесиптик билими жана жүрүм-туруму менен улуттун да, куралдуу күчтөрдүн да урмат-сыйына жана ишенимине ээ болгон. Ал 1960-жылы 3-майда Коргоо министрине жиберилген патриоттук меморандумда болуп жаткан иштер боюнча тең салмактуулукту орнотуу аракетинде, анын жеке көз карашын чагылдырып, мурунку түнү болгон баарлашуунун уландысында премьер-министр Аднан Мендерес'ти колдоорун билдирген. жана абдан зарыл болгон улуттук биримдикти чыңдоо үчүн Премьер-министр Президентти дароо алмаштыруусу керек деген ишеним анын кызматтан четтетилишине алып келди жана Түркия'нын Башкы штабынын кийинки начальниги болуунун ордуна мөөнөтүнөн мурда пенсияга чыгууга мажбур кылды. Армияны саясаттан алыс болууга үндөгөн жана үндөгөн коштошуу каты ал эмгек өргүүсүнө чыгып жаткан маалда куралдуу күчтөрдүн бардык бөлүктөрүнө жөнөтүлгөн. Жемал Гүрселдин билдирүүсүндө: «Аскердин намысын жана кийген кийимиңди ар дайым бийик тут. Өлкөдөгү азыркы амбициялуу жана зыяндуу саясий атмосферадан сактаныңыз. Эмнеси болсо да саясаттан алыс болуңуз. Бул сиздин ар-намысыңыз үчүн, армиянын кубаттуулугу жана өлкөнүн келечеги үчүн өтө маанилүү”. Ал [[Измир]]'ге барып, Түркиянын антикоммунизм коомунун президенти болгон. == Мамлекет башчысы == Полковник жана андан төмөн даражадагы армия офицерлери тарабынан уюштурулган жана ишке ашырылган мамлекеттик төңкөрүш 1960-жылы 27-майда Жемал Гүрсел'дин катышуусусуз же жетекчилигисиз бүткүл өлкөдө уланган жарандык жана академиялык толкундоолордон кийин болгон. Чыгыш Анадолу'да жайгашкан Үчүнчү Армиянын командири төрт жылдыздуу генерал Рагып Гүмүшпала козголоңчу офицерлерге ультиматум бергени, эгер алардын башына дайындалган генерал болбосо, Үчүнчү Армия басып алуу үчүн кол салат деген имиштер бар. борборду жана өлкөнүн администрациясын, ошону менен козголоңчулар тобун алардын үстүнөн жогорку даражалуу офицерди табууга мажбурлашкан. Коомчулук жана аскерий наамдар арасында эбегейсиз популярдуулукка ээ болгондуктан, Гюрсель революциячылар тарабынан бир түндүн ичинде шайланып, аскердик төңкөрүштүн төрагалыгына алынып келинди жана 2015-жылга карата аскердик бийликти басып алуу менен дүйнөдөгү жалгыз лидер болуп калды. мурда аны пландаштырууда же ишке ашырууда эч кандай роль ойногон эмес. Ал пижама кийип жүргөн кезинде, радикалдык төңкөрүш тобунун эң жаш офицери болгон капитандын С-47 аскердик транспорттук учагы менен Анкарага узатып, ошол убакта президент Желял Баярды, премьер-министр Аднан Мендерести жиберген. Башкы штабдын төрагасы Рүштү Эрделхун жана башка бийликтеги [[Демократиялык партиясы|Демократиялык партия]]нын кээ бир мүчөлөрүн конституцияны бузган деп айыптап, Мрамара деңизиндеги Яссыада аскердик сотуна кайрылды. Төңкөрүштүн эртеси төрт жылдыздуу генерал Жемал Гүрсел 1960-жылдын 30-майында 24-өкмөттүн башкы командачысы, [[мамлекет башчысы]], [[Премьер-министр|премьер-министри]] жана коргоо министри болуп жарыяланып, теориялык жактан ага Кемел Ататүрк'төн да көбүрөөк абсолюттук ыйгарым укуктарды берген болгон. Гүрсел 200 студентти жана тогуз кабарчыны бошотуп, тыюу салынган 14 гезитти кайра чыгара баштоого лицензия берген (Time, 6-июнь 1960-жыл). Ал Сыддык Сами Онар, Хыфзы Велдет Велидедеоглу, Рагып Сарыжа, Нажы Шенсой, Хусейин Наил Кубалы, Тарык Зафер Туная, Исмет Гиритли, Илхан Арсел, Бахри Савжы жана Муаммер Аксой деген он укук профессорун, укук таануу факультетинин студенти Эрдоган Тезичтин коштоосунда алып келди. алардын жардамчысы (кийинки Түрк Жогорку билим берүү кеңешинин төрагасы) катары Стамбул жана Анкара университеттеринен Анкарага келгенден кийин 27-майда жаңы конституцияны иштеп чыгууга жардам берүү үчүн. Профессор Онар ошол эле күнү генерал Жемал Гүрсел менен болгон биринчи жолугушуусунда укук академиктер тобунун атынан: «Ушул күндөгү жагдайлар ыңкылаптын болуп жатканын билдирген катардагы жана саясий төңкөрүш катары чечмеленбеши керек» деп билдирди. ошол күнү республикада башталган өзгөрүү процесси алып келди. Президент Жемал Гүрсел да Коргоо министрлигине жетекчилик кылуу үчүн илимий кеңеш түздү, кийинчерээк өкмөткө кеңири кеңеш берүү үчүн Түркиянын Илимий жана технологиялык изилдөө кеңешин түздү. Үчүнчү Армиянын командири генерал Рагып Гүмүшпаланы Башкы штабдын жаңы төрагалыгына дайындаган, ал эки айдан кийин отставкага кеткенден кийин анын ордуна генерал Жевдет Сунай келген жана Гүмүшпаланы Гүрсел жаңы Адилет партиясын түзүүгө башкарган. Демократиялык партиянын мурдагы мүчөлөрүн чогултуу. Жөнөкөй жана консервативдүү түрдөгү Гүрсел Түркиянын эң популярдуу инсанына айланган, мамлекеттик мекемелерде Ататүрктүн сүрөтү менен бирге сүрөтүн коюуга тыюу салган, ачык джипке минип, айылдарды кыдырып, дыйкандар менен анын балдарындай сүйлөшкөн («Time», 6-январь) 1961). Ал өзүнүн жеке кийлигишүүсү менен ийгиликтүү болгон, Яссыададагы сот процесстериндеги аткаруу өкүмдөрүнүн санын 15тен үчкө чейин кыскарткан. Гюрселдин кечирим суроосу жана башка бир катар дүйнөлүк лидерлер менен бирге аткаруу өкүмдөрүн жокко чыгаруу жана Аднан Мендерес менен башка эки министрдин бошотулушу үчүн жасаган аракети Хунта тарабынан четке кагылды. Улуттук биримдик комитетинин мүчөсү эскерүүсүндө Жемал Гүрселдин Мендерестин өлүм жазасына тартылышынын алдын алуу боюнча кийлигишүүсү менен трибуналдын башкы прокурору Алтай Өмер Эгеселдин: «Шашылалы! Алар аны (Мендерести) куткарышат!», ошондой эле Имрали аралында Мендерести куткаруу үчүн кечирим операциясы болгон учурда Аскер-деңиз флотунун кыйратуучусунда өлүм жазасын аткаруу үчүн күтүлбөгөн иш планын түздү, ошол эле учурда мыйзамдуу түрдө сурак берген пресс-релизди жайгаштырды. Гүрселдин кийлигишүү жөндөмдүүлүгү. Стамбулдун ошол кездеги прокурору, сенатор Мехмет Фейят жакында мындай деп билдирди: «Алар биздин телефон линияларыбызды өчүрүштү. Аднан Мендерес жобого каршы дарга асылды. Мен аткарууну көзөмөлдөшүм керек болчу. Революциялык трибуналдын башкы прокурору Эгеселдин уруксаты жок болсо да, өлүм жазасына тартылган. Исмет Инөнү менен Жемал Гүрсел ага (Мендереске) өлүм жазасына тартылбасын деп телефон чалып жатышты, бирок телекоммуникация кеңсеси линияларды үздү жана Эгесел (байланыш) боштугун өлүм жазасына тартуу үчүн колдонду.'Жемал Гүрсел аскердик башкарууну улантуу үчүн кысымга туруштук берди. , анын өмүрүнө кол салуу аракетинин натыйжасында жарадар болгон (аны аткан полковникти [кимди?] кечирди), андан кийинки бир нече аскердик төңкөрүш аракетин токтотуп, төңкөрүштүн уюштуруучуларын чет өлкөлөрдөгү кызматтарга дайындады жана согушта чоң роль ойногон. жаңы конституцияны даярдоо жана кемалисттик көз караштын демократиялык тартибине кайтуу. == Мамлекеттин ишмери == [[Файл:CGursel_HMQueenElizabethII.jpg|thumb|Гүрсел Улуу Даражалуу Ханыша [[Елизавета II]] кабыл алууда.]] Жемал Гүрсел 1960-жылдын 8-июнунда Анкарада өткөн Түркия жана Шотландия улуттук футбол командаларынын оюнунун убактысын өзгөртүп, ага катышкан (Түркия 4, Шотландия 2), андан кийин Улуттук футбол турнири, Жемал Гүрсел Кубогу улуттук маанайды көтөрүүгө жардам берген. төңкөрүштөн кийинки жумалар 3-июлда Стамбулда финал менен (Фенербахче 1, Галатасарай 0). Түрк куралдуу күчтөрүн кеңири модернизациялоодо жана [[Кансыз согуш|суук согуш]] учурунда, өзгөчө Куба ракета кризисинде эркин дүйнөнүн жана Европанын бекем коргонуусунда активдүү роль ойногон. 1960-жылы август айында [[Кипр]]дин эгемендүүлүгүн жарыялоо жана Кипрге түрк аскер бөлүгүн жайгаштыруу боюнча мурда түзүлгөн келишимдер боюнча эгемендүүлүк жарыяланган. Ал 1961-жылдын башында Анкарага ханышасы [[Елизавета II]]нин жана вице-президент Линдон Жонсондун визитин кабыл алган. 1962. Гюрсель сэр Бернард Берроуздун координацияланган иши менен башкаруучу Аскердик Улуттук Биримдик Комитетинен (NUC) Британиянын аскердик согуштук учактары басып алуу коркунучу астында турган [[Кувейт]]ке колдоо көрсөтүү максатында Түркиянын аба мейкиндигинен ашып өтүүгө уруксат алган. Ирак 1961-жылдын июль айында. Убактылуу парламенттин сунушу менен кийинки президент болуу ниети боюнча немис журналистинин суроосуна, Жемал Гүрсел убактылуу палата эмес, улут сураса гана кызмат кылууга даярмын деп жооп берди. Ал президенттикке өзүнүн талапкерлигин койгон эмес, анын шайланышы үчүн же кандайдыр бир башка талапкерге каршы чыккан эмес. Ал Анкарада Медицина жана илимдер боюнча бир нече жогорку даражалуу академиктердин убактылуу премьер-министрликке да, келечектеги президенттик кызматка да талапкерлигин колдоону сунуштады. Гюрсель улуттун азчылыктарынын толук кызыкчылыктарын камсыз кылуу менен катышуучу демократияга өзгөчө басым жасап, түрк атуулдук этникалык лидерлери армян Гермин Калустян, грек Калуди Ласкари жана еврей тектүү Эрол Дилекти «Мамлекет башчысынын өкүлдөрүнүн орун басарлары» кылып дайындады. жана убактылуу екулдер палатасынын толук мучелеру. «Шаломдун» редактору Аврам Лейон аны саякаттарында жана чет мамлекеттик иш-чараларда коштоп жүргөн. Ал мурдагы министрлер кабинети массалык маалымат каражаттарынан жана басма сөздөн тартып алган сөз эркиндигин кайра калыбына келтирди. == Оору жана өлүм == 1961-жылдын башында башталып, 1966-жылы тез өнүккөн [[шал]] оорусунан улам Жемал Гүрсел 2-февралда [[Вашингтон]]догу Уолтер Рид армиясынын медициналык борборуна жеткирилген. АКШнын президенти Линдон Джонсон жиберген жеке менчик «BlueBird» самолетунда. Бир жумадан кийин ал жерде бир катар жаңы шал инсульттан кийин комага түшкөн. Өкмөт 24-мартта Түркияга кайтып келүү чечимин кабыл алды. Президент Джонсон тик учак менен [[Ак үй (АКШ)|Ак үй]]дөн Вашингтондун жанындагы Мэриленд штатындагы Эндрюс аба күчтөрүнүн базасына сапар тартып, президент Жемал Гүрселди мекенине кетеринде урматтоо менен бирге: «Урматтуу досубуз, президент Жемал Түркиялык Гүрсел дарылануу үчүн 2-февралда АКШга келген. Бул өлкөдө жакында гана иштелип чыккан жаңы терапиялык процедуралар анын бир нече жылдан берки оорусун дарылоодо пайдалуу болот деген үмүт бар эле. Адегенде анын Уолтер Рид ооруканасындагы ийгиликтери бизди шыктандырды, бирок 8-февралда анын ден соолугуна жаңы сокку болгондугу тууралуу кабар шок болду. Биздин эң мыкты талантыбыз, Президентти коштоп жүргөн атактуу түрк дарыгерлеринин чеберчилиги менен бирге, Президенттин ден соолугу чың болуп үйүнө кайтып келишине болгон үмүтү менен бүт күчүн жумшады. Бул үмүт ишке ашпай калганы бизди кейитет. Президент Гүрселдин өлкөбүзгө дарылануу үчүн келгени биз үчүн чоң сыймык. Ал мекенине кайтканда биздин дубабыз аны менен кошо кетет». Анкарадагы Гүлхане аскердик госпиталынын медициналык комиссиясынын отчету менен парламент 1966-жылдын 28-мартында конституцияга ылайык ден соолугуна байланыштуу президенттик ыйгарым укуктарын токтотуу чечимин чыгарды. Ал 1966-жылы 14-сентябрда саат 18:45те [[Анкара]]да апоплексиядан каза болгон. Ал эч кандай көрсөтмө же акыркы керээз калтырган эмес. Ататүрктүн мавзолейинин короосундагы «Эркиндик шейиттери мемориалы» бөлүмүндө жерге берилди. Анын сөөгү 1988-жылдын 27-августунда жаңы курулган Түркия мамлекеттик көрүстөнүнө туруктуу көмүлгөн жайга коюлган.<ref>{{cite web|title=Transport of Cemal Gürsel's body to the State Cemetery|publisher=Press Agency of the Turkish Government website|url=http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1988/agustos1988.htm|language=tr|access-date=12 November 2006}}{{dead link|date=August 2020|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}</ref> == Белгилер == [[Категория:Инсандар:Түркия]] [[Категория:Президенттер]] [[Категория:Мамлекет башчылары]] [[Категория:Саясатчылар]] pp6r4pu4aq40s6c5431rnq74zumyjyh 0 128472 425332 425301 2022-08-24T12:58:14Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.<br> Саны 70 миң (2005ж.). == Тил == Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.<br> Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт. == Дин == Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар. == Чарбалык иштер == Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздүү мал кармашат. Балык уулоо. == Тарых == Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.<br> 1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди. == Шилтемелер == * https://bigenc.ru/world_history/text/1844926<br> * https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629<br> * https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/<br> * https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html<br> * https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914 [[Багирми тили]] [[Мака (эл)]] [[Категория:Африка этностору]] frc7wbukw9dsnxuvugpmmiyyyr8ycop 425353 425332 2022-08-25T02:31:21Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.<br> Саны 70 миң (2005ж.). == Тил == Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.<br> Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт. == Дин == Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар. == Чарбалык иштер == Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздүү мал кармашат. Балык уулоо. == Тарых == Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.<br> 1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди. == Шилтемелер == * https://bigenc.ru/world_history/text/1844926<br> * https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629<br> * https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/<br> * https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html<br> * https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914 [[Багирми тили]] [[Камбари (эл)]] [[Категория:Африка этностору]] 0cb5nce57hpnn5yctkw2z7i9ascppna 10 128813 425397 424745 2022-08-25T10:15:40Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |name = Кара-Кулжа району |top = 40.739 |bottom = 40.219 |left = 73.259 |right = 74.551 |image = KG-Osh-Kara-Kulja.svg }}<noinclude>{{АймакКартасы/Инфо|Кыргызстан}} </noinclude> 8dg56i54ppcv63mq9223d80pua9l1t0 0 128886 425330 2022-08-24T12:47:28Z Almanbet Janışev 27131 Almanbet Janışev moved page [[Мустафа Кемаль Ататүрк]] to [[Мустафа Кемел Ататүрк]]: Грамматическая ошибка wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Мустафа Кемел Ататүрк]] byy1ka40t83qaz6d57cj5kt94lop2kn 0 128887 425333 2022-08-24T12:59:27Z Чагылган 28330 Created page with "Мака (өз аталыштар: макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака) — [[бантулар|банту]] эли. Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинеясы]] (10 миң). Жалпы..." wikitext text/x-wiki Мака (өз аталыштар: макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака) — [[бантулар|банту]] эли. Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинеясы]] (10 миң). Жалпы саны 810 миң адам. i8mldivr8o592bm4rlo8az76cl92k06 425334 425333 2022-08-24T13:00:34Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң). Жалпы саны 810 миң адам. 4mw18pa6o47rkzsfbb6tzlzw0tspuz2 425335 425334 2022-08-24T13:02:02Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдер|банту уясына]] кирет. pjfwdo6xu205hzg3fiyiyugj6yi9cp5 425336 425335 2022-08-24T13:03:26Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. n6vwaqyhyzfaunb68y48cel22dv0j5w 425337 425336 2022-08-24T13:04:37Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. '''Чарбалык иштер''' Мака эли кол менен иштетилген тропикалык жер чарбасы (ямс, таро, батат, жүгөрү, күрүч, маниок), жыйноочулук (жапайы майлуу пальма жемиштерин чогултуу), аңчылык, малчылык (майда мүйүздүү мал) менен мүнөздөлөт. ii6a8n4d2lfrb83pkoz0hxrkyj52g90 425338 425337 2022-08-24T13:05:50Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. '''Чарбалык иштер''' Мака эли кол менен иштетилген тропикалык жер чарбасы (ямс, таро, батат, жүгөрү, күрүч, маниок), жыйноочулук (жапайы майлуу пальма жемиштерин чогултуу), аңчылык, малчылык (майда мүйүздүү мал) менен мүнөздөлөт. '''Кол өнөрчүлүк''' Килем жана себет токуу, карапачылык, жыгачтан оюм жасоо (ата-бабалардын айкелдерин, ритуалдык маскалар, идиш-аяктар). kqzx9vie7uec91ypdq0kiquy6qpoab2 425339 425338 2022-08-24T13:06:39Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. '''Чарбалык иштер''' Мака эли кол менен иштетилген тропикалык жер чарбасы (ямс, таро, батат, жүгөрү, күрүч, маниок), жыйноочулук (жапайы майлуу пальма жемиштерин чогултуу), аңчылык, малчылык (майда мүйүздүү мал) менен мүнөздөлөт. '''Кол өнөрчүлүк''' Килем жана себет токуу, карапачылык, жыгачтан оюм жасоо (ата-бабалардын айкелдерин, ритуалдык маскалар, идиш-аяктар). '''Кийим''' Эркектер белдемчи, аялдар фартук кийишет. 5lsk1f7cigbh61w5fu3ksokkkpm36gw 425340 425339 2022-08-24T13:07:36Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. '''Чарбалык иштер''' Мака эли кол менен иштетилген тропикалык жер чарбасы (ямс, таро, батат, жүгөрү, күрүч, маниок), жыйноочулук (жапайы майлуу пальма жемиштерин чогултуу), аңчылык, малчылык (майда мүйүздүү мал) менен мүнөздөлөт. '''Кол өнөрчүлүк''' Килем жана себет токуу, карапачылык, жыгачтан оюм жасоо (ата-бабалардын айкелдерин, ритуалдык маскалар, идиш-аяктар). '''Кийим''' Эркектер белдемчи, аялдар фартук кийишет. '''Коом''' Мака уруулук түзүлүштү сактап калган. Туугандык эсеп аталык. Нике вирилокалдык. lkh6qw3rgyvydtvt4ovnt738hcmyyjj 425341 425340 2022-08-24T13:08:36Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. '''Чарбалык иштер''' Мака эли кол менен иштетилген тропикалык жер чарбасы (ямс, таро, батат, жүгөрү, күрүч, маниок), жыйноочулук (жапайы майлуу пальма жемиштерин чогултуу), аңчылык, малчылык (майда мүйүздүү мал) менен мүнөздөлөт. '''Кол өнөрчүлүк''' Килем жана себет токуу, карапачылык, жыгачтан оюм жасоо (ата-бабалардын айкелдерин, ритуалдык маскалар, идиш-аяктар). '''Кийим''' Эркектер белдемчи, аялдар фартук кийишет. '''Коом''' Мака уруулук түзүлүштү сактап калган. Туугандык эсеп аталык. Нике вирилокалдык. '''Маданият''' Дыйканчылыкка, аңчылыкка, түрдүү ырым-жырымдарга байланыштуу ыр-бийлер кеңири таралган. np02qheekwvv2ruuhiaq43spzsztrf1 425342 425341 2022-08-24T13:09:34Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. '''Чарбалык иштер''' Мака эли кол менен иштетилген тропикалык жер чарбасы (ямс, таро, батат, жүгөрү, күрүч, маниок), жыйноочулук (жапайы майлуу пальма жемиштерин чогултуу), аңчылык, малчылык (майда мүйүздүү мал) менен мүнөздөлөт. '''Кол өнөрчүлүк''' Килем жана себет токуу, карапачылык, жыгачтан оюм жасоо (ата-бабалардын айкелдерин, ритуалдык маскалар, идиш-аяктар). '''Кийим''' Эркектер белдемчи, аялдар фартук кийишет. '''Коом''' Мака уруулук түзүлүштү сактап калган. Туугандык эсеп аталык. Нике вирилокалдык. '''Маданият''' Дыйканчылыкка, аңчылыкка, түрдүү ырым-жырымдарга байланыштуу ыр-бийлер кеңири таралган. '''Тарых''' Мака элинин ата-бабалары бир нече жүз жыл мурун борбордук Камерундун тоолорунан ички жерлерге көчүп келишкен. dydqx405e3norv26bvinscwjftp0i10 425343 425342 2022-08-24T13:10:14Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. '''Чарбалык иштер''' Мака эли кол менен иштетилген тропикалык жер чарбасы (ямс, таро, батат, жүгөрү, күрүч, маниок), жыйноочулук (жапайы майлуу пальма жемиштерин чогултуу), аңчылык, малчылык (майда мүйүздүү мал) менен мүнөздөлөт. '''Кол өнөрчүлүк''' Килем жана себет токуу, карапачылык, жыгачтан оюм жасоо (ата-бабалардын айкелдерин, ритуалдык маскалар, идиш-аяктар). '''Кийим''' Эркектер белдемчи, аялдар фартук кийишет. '''Коом''' Мака уруулук түзүлүштү сактап калган. Туугандык эсеп аталык. Нике вирилокалдык. '''Маданият''' Дыйканчылыкка, аңчылыкка, түрдүү ырым-жырымдарга байланыштуу ыр-бийлер кеңири таралган. '''Тарых''' Мака элинин ата-бабалары бир нече жүз жыл мурун борбордук Камерундун тоолорунан ички жерлерге көчүп келишкен. == Шилтемелер == 6ej2lwofpcmt4igl3w65xpgxishja7u 425345 425343 2022-08-24T13:11:20Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. '''Чарбалык иштер''' Мака эли кол менен иштетилген тропикалык жер чарбасы (ямс, таро, батат, жүгөрү, күрүч, маниок), жыйноочулук (жапайы майлуу пальма жемиштерин чогултуу), аңчылык, малчылык (майда мүйүздүү мал) менен мүнөздөлөт. '''Кол өнөрчүлүк''' Килем жана себет токуу, карапачылык, жыгачтан оюм жасоо (ата-бабалардын айкелдерин, ритуалдык маскалар, идиш-аяктар). '''Кийим''' Эркектер белдемчи, аялдар фартук кийишет. '''Коом''' Мака уруулук түзүлүштү сактап калган. Туугандык эсеп аталык. Нике вирилокалдык. '''Маданият''' Дыйканчылыкка, аңчылыкка, түрдүү ырым-жырымдарга байланыштуу ыр-бийлер кеңири таралган. '''Тарых''' Мака элинин ата-бабалары бир нече жүз жыл мурун борбордук Камерундун тоолорунан ички жерлерге көчүп келишкен. == Шилтемелер == *https://slovaronline.com/browse-amp/289e0140-90f9-3682-846c-51bea25b6dda/мака-народ-в-африке *https://joshuaproject.net/people_groups/15017/CM *https://www.ethnologue.com/language/mcp c1nzzgm9mgjrp8ails72i9o899mjchy 425346 425345 2022-08-24T13:12:12Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. '''Чарбалык иштер''' Мака эли кол менен иштетилген тропикалык жер чарбасы (ямс, таро, батат, жүгөрү, күрүч, маниок), жыйноочулук (жапайы майлуу пальма жемиштерин чогултуу), аңчылык, малчылык (майда мүйүздүү мал) менен мүнөздөлөт. '''Кол өнөрчүлүк''' Килем жана себет токуу, карапачылык, жыгачтан оюм жасоо (ата-бабалардын айкелдерин, ритуалдык маскалар, идиш-аяктар). '''Кийим''' Эркектер белдемчи, аялдар фартук кийишет. '''Коом''' Мака уруулук түзүлүштү сактап калган. Туугандык эсеп аталык. Нике вирилокалдык. '''Маданият''' Дыйканчылыкка, аңчылыкка, түрдүү ырым-жырымдарга байланыштуу ыр-бийлер кеңири таралган. '''Тарых''' Мака элинин ата-бабалары бир нече жүз жыл мурун борбордук Камерундун тоолорунан ички жерлерге көчүп келишкен. == Шилтемелер == *https://slovaronline.com/browse-amp/289e0140-90f9-3682-846c-51bea25b6dda/мака-народ-в-африке *https://joshuaproject.net/people_groups/15017/CM *https://www.ethnologue.com/language/mcp [[Категория:Африка этностору]] 07209q8kkxjgm6brrxwoq0i54pgh6kn 425347 425346 2022-08-24T13:18:37Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. '''Чарбалык иштер''' Мака эли кол менен иштетилген тропикалык жер чарбасы (ямс, таро, батат, жүгөрү, күрүч, маниок), жыйноочулук (жапайы майлуу пальма жемиштерин чогултуу), аңчылык, малчылык (майда мүйүздүү мал) менен мүнөздөлөт. '''Кол өнөрчүлүк''' Килем жана себет токуу, карапачылык, жыгачтан оюм жасоо (ата-бабалардын айкелдерин, ритуалдык маскалар, идиш-аяктар). '''Кийим''' Эркектер белдемчи, аялдар фартук кийишет. '''Коом''' Мака уруулук түзүлүштү сактап калган. Туугандык эсеп аталык. Нике вирилокалдык. '''Маданият''' Дыйканчылыкка, аңчылыкка, түрдүү ырым-жырымдарга байланыштуу ыр-бийлер кеңири таралган. '''Тарых''' Мака элинин ата-бабалары бир нече жүз жыл мурун борбордук Камерундун тоолорунан ички жерлерге көчүп келишкен. == Колдонулган адабият == == Шилтемелер == *https://slovaronline.com/browse-amp/289e0140-90f9-3682-846c-51bea25b6dda/мака-народ-в-африке *https://joshuaproject.net/people_groups/15017/CM *https://www.ethnologue.com/language/mcp [[Категория:Африка этностору]] tcw6ui6ngcympjzw53x2hfeefxn5x7f 425348 425347 2022-08-24T13:20:44Z Чагылган 28330 /* Колдонулган адабият */ wikitext text/x-wiki '''Мака''' (өз аталыштар: ''макаа, нзем, со, нгумбо, квелег, мбиму, мвали, пол, кака'') — [[бантулар|банту]] эли.<br> Жашаган өлкөлөр: [[Камерун]] (600 миң адам), [[Борбордук Африка Республикасы]] (130 миң), [[Габон]] (35 миң), [[Конго Республикасы]] (35 миң), [[Экватордук Гвинея]] (10 миң).<br> Жалпы саны 810 миң адам. '''Тил''' Эне тили — мака (диалектилер менен). Мака тили [[банту тилдери|банту уясына]] кирет. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабалардын рухтарына жана жаратылыш күчтөрүнө ишенүү) карманышат.<br> Аз сандагы католиктер да бар. '''Чарбалык иштер''' Мака эли кол менен иштетилген тропикалык жер чарбасы (ямс, таро, батат, жүгөрү, күрүч, маниок), жыйноочулук (жапайы майлуу пальма жемиштерин чогултуу), аңчылык, малчылык (майда мүйүздүү мал) менен мүнөздөлөт. '''Кол өнөрчүлүк''' Килем жана себет токуу, карапачылык, жыгачтан оюм жасоо (ата-бабалардын айкелдерин, ритуалдык маскалар, идиш-аяктар). '''Кийим''' Эркектер белдемчи, аялдар фартук кийишет. '''Коом''' Мака уруулук түзүлүштү сактап калган. Туугандык эсеп аталык. Нике вирилокалдык. '''Маданият''' Дыйканчылыкка, аңчылыкка, түрдүү ырым-жырымдарга байланыштуу ыр-бийлер кеңири таралган. '''Тарых''' Мака элинин ата-бабалары бир нече жүз жыл мурун борбордук Камерундун тоолорунан ички жерлерге көчүп келишкен. == Колдонулган адабият == Андрианов Б. В. Мака // Народы и религии мира / Глав. ред. В. А. Тишков. — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1999. == Шилтемелер == *https://slovaronline.com/browse-amp/289e0140-90f9-3682-846c-51bea25b6dda/мака-народ-в-африке *https://joshuaproject.net/people_groups/15017/CM *https://www.ethnologue.com/language/mcp [[Категория:Африка этностору]] 0nzyqvu1sm7baeihpoguybrmdqu1oyl 0 128888 425354 2022-08-25T02:31:42Z Чагылган 28330 Created page with "Камбари (эвади, камбери, камбали, камберава, яури) — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана Нигер дарыялардын ортосунда жашайт. Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: «агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето..." wikitext text/x-wiki Камбари (эвади, камбери, камбали, камберава, яури) — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана Нигер дарыялардын ортосунда жашайт. Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: «агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски». Саны 250 миң адам. hp18qnvglhf2vtr8gtt7rml9mb38x39 425355 425354 2022-08-25T02:33:15Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: «агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».<br> Саны 250 миң адам. pbfqal1lghdfjgb3wk1282065k74nu1 425356 425355 2022-08-25T02:33:51Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: «агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».<br> Саны 250 миң адам. qw7bjux740emm0jx335hk1s0m167llh 425357 425356 2022-08-25T02:34:16Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: «агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».<br> Саны 250 миң адам. pv9j6x5vd2jhkv4uc6aaaa5pvy7rbyh 425358 425357 2022-08-25T02:35:12Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: ''«агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».''<br> Саны 250 миң адам. 8o6lm9yn434i4alxszf0owvtapw9iy2 425359 425358 2022-08-25T02:36:32Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: ''«агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».''<br> Саны 250 миң адам. '''Тил''' Эне тили — камбари (камбери, эвади, ашингинни). Камбари тили Нигер-конго үйбүлөсүнүн бенуэ-конго уясына кирет. Тил бир нече диалектилерге бөлүнөт. tq71ejekak512czm14uvox0vdjqflex 425360 425359 2022-08-25T02:38:08Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: ''«агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».''<br> Саны 250 миң адам. '''Тил''' Эне тили — камбари (камбери, эвади, ашингинни). Камбари тили Нигер-конго үйбүлөсүнүн бенуэ-конго уясына кирет. Тил бир нече диалектилерге бөлүнөт. '''Дин''' Калктын бир бөлүгү — мусулмандар (сүннөттөр).<br> Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу) карманышат. 1my3ih1dizyun4o8jgfa1vxpy6d2odm 425361 425360 2022-08-25T02:39:12Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: ''«агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».''<br> Саны 250 миң адам. '''Тил''' Эне тили — камбари (камбери, эвади, ашингинни). Камбари тили Нигер-конго үйбүлөсүнүн бенуэ-конго уясына кирет. Тил бир нече диалектилерге бөлүнөт. '''Дин''' Калктын бир бөлүгү — мусулмандар (сүннөттөр).<br> Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу) карманышат. '''Чарбалык иштер''' Негизги кесиптери кол менен иштетилген жер чарба (жүгөрү, сорго, таруу), малчылык (ири мүйүздүү мал) жана балык уулоо болуп эсептелет. 56dlo4smltomhjrn64hs6qgsckfa9io 425362 425361 2022-08-25T02:39:59Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: ''«агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».''<br> Саны 250 миң адам. '''Тил''' Эне тили — камбари (камбери, эвади, ашингинни). Камбари тили Нигер-конго үйбүлөсүнүн бенуэ-конго уясына кирет. Тил бир нече диалектилерге бөлүнөт. '''Дин''' Калктын бир бөлүгү — мусулмандар (сүннөттөр).<br> Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу) карманышат. '''Чарбалык иштер''' Негизги кесиптери кол менен иштетилген жер чарба (жүгөрү, сорго, таруу), малчылык (ири мүйүздүү мал) жана балык уулоо болуп эсептелет. '''Кол өнөрчүлүк''' Карапачылык, темир устачылык, жыгач оюм. d0vzfx94vt7wx3ltwi7rcs9r15fvtac 425363 425362 2022-08-25T02:41:00Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: ''«агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».''<br> Саны 250 миң адам. '''Тил''' Эне тили — камбари (камбери, эвади, ашингинни). Камбари тили Нигер-конго үйбүлөсүнүн бенуэ-конго уясына кирет. Тил бир нече диалектилерге бөлүнөт. '''Дин''' Калктын бир бөлүгү — мусулмандар (сүннөттөр).<br> Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу) карманышат. '''Чарбалык иштер''' Негизги кесиптери кол менен иштетилген жер чарба (жүгөрү, сорго, таруу), малчылык (ири мүйүздүү мал) жана балык уулоо болуп эсептелет. '''Кол өнөрчүлүк''' Карапачылык, темир устачылык, жыгач оюм. '''Турак жай''' Алар чатыры конус түрүндөгү саман менен жабылган тегерек жыгач алачыкта жашашат. 0xt963vhoxa70y5kuihtbwf9da01o0w 425364 425363 2022-08-25T02:42:13Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: ''«агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».''<br> Саны 250 миң адам. '''Тил''' Эне тили — камбари (камбери, эвади, ашингинни). Камбари тили Нигер-конго үйбүлөсүнүн бенуэ-конго уясына кирет. Тил бир нече диалектилерге бөлүнөт. '''Дин''' Калктын бир бөлүгү — мусулмандар (сүннөттөр).<br> Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу) карманышат. '''Чарбалык иштер''' Негизги кесиптери кол менен иштетилген жер чарба (жүгөрү, сорго, таруу), малчылык (ири мүйүздүү мал) жана балык уулоо болуп эсептелет. '''Кол өнөрчүлүк''' Карапачылык, темир устачылык, жыгач оюм. '''Турак жай''' Алар чатыры конус түрүндөгү саман менен жабылган тегерек жыгач алачыкта жашашат. '''Салттуу кийим''' Эркектердин кийими шым жана кыска кепка, аялдардын — жалбырактан тигилген юбка. r5w74oummkvmh81if380czcs5f834b5 425365 425364 2022-08-25T02:48:39Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: ''«агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».''<br> Саны 250 миң адам. '''Тил''' Эне тили — камбари (камбери, эвади, ашингинни). Камбари тили Нигер-конго үйбүлөсүнүн бенуэ-конго уясына кирет. Тил бир нече диалектилерге бөлүнөт. '''Дин''' Калктын бир бөлүгү — мусулмандар (сүннөттөр).<br> Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу) карманышат. '''Чарбалык иштер''' Негизги кесиптери кол менен иштетилген жер чарба (жүгөрү, сорго, таруу), малчылык (ири мүйүздүү мал) жана балык уулоо болуп эсептелет. '''Кол өнөрчүлүк''' Карапачылык, темир устачылык, жыгач оюм. '''Турак жай''' Алар чатыры конус түрүндөгү саман менен жабылган тегерек жыгач алачыкта жашашат. '''Салттуу кийим''' Эркектердин кийими шым жана кыска кепка, аялдардын — жалбырактан тигилген юбка. == Шилтемелер == nuld081gksidttm3yc5zcdfk8jrjifp 425366 425365 2022-08-25T02:49:18Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: ''«агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».''<br> Саны 250 миң адам. '''Тил''' Эне тили — камбари (камбери, эвади, ашингинни). Камбари тили Нигер-конго үйбүлөсүнүн бенуэ-конго уясына кирет. Тил бир нече диалектилерге бөлүнөт. '''Дин''' Калктын бир бөлүгү — мусулмандар (сүннөттөр).<br> Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу) карманышат. '''Чарбалык иштер''' Негизги кесиптери кол менен иштетилген жер чарба (жүгөрү, сорго, таруу), малчылык (ири мүйүздүү мал) жана балык уулоо болуп эсептелет. '''Кол өнөрчүлүк''' Карапачылык, темир устачылык, жыгач оюм. '''Турак жай''' Алар чатыры конус түрүндөгү саман менен жабылган тегерек жыгач алачыкта жашашат. '''Салттуу кийим''' Эркектердин кийими шым жана кыска кепка, аялдардын — жалбырактан тигилген юбка. == Шилтемелер == *https://travel-journal.ru/ethno/38/725/ *https://slovar.cc/enc/slovarik/1823673.html *https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/92667/Камбари 9i33gljaj6af46qj7ir0teeufn8yzkf 425367 425366 2022-08-25T02:49:46Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Камбари''' (''эвади, камбери, камбали, камберава, яури'') — [[Нигерия|Нигериядагы]] эл. Буса шаардын чыгышында, Кадуна жана [[Нигер дарыясы|Нигер]] дарыялардын ортосунда жашайт.<br> Камбари элинин курамына кирген субэтникалык топтор: ''«агадим», «ауна», «аригида», «ашингинни», «вара», «ибето», «н'гаски».''<br> Саны 250 миң адам. '''Тил''' Эне тили — камбари (камбери, эвади, ашингинни). Камбари тили Нигер-конго үйбүлөсүнүн бенуэ-конго уясына кирет. Тил бир нече диалектилерге бөлүнөт. '''Дин''' Калктын бир бөлүгү — мусулмандар (сүннөттөр).<br> Калгандары жергиликтүү салттуу ишенимдерди (ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу) карманышат. '''Чарбалык иштер''' Негизги кесиптери кол менен иштетилген жер чарба (жүгөрү, сорго, таруу), малчылык (ири мүйүздүү мал) жана балык уулоо болуп эсептелет. '''Кол өнөрчүлүк''' Карапачылык, темир устачылык, жыгач оюм. '''Турак жай''' Алар чатыры конус түрүндөгү саман менен жабылган тегерек жыгач алачыкта жашашат. '''Салттуу кийим''' Эркектердин кийими шым жана кыска кепка, аялдардын — жалбырактан тигилген юбка. == Шилтемелер == *https://travel-journal.ru/ethno/38/725/ *https://slovar.cc/enc/slovarik/1823673.html *https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/92667/Камбари [[Категория:Африка этностору]] bqi06cnrgqkmnn057mq8j8atlax7ude 0 128889 425368 2022-08-25T04:29:41Z Kmaksat 21502 Redirected page to [[Аччи]] wikitext text/x-wiki #redirect [[Аччи]] inf9xv2byourk3nu11zvvrpmq3xvxyf 0 128890 425371 2022-08-25T06:35:20Z Kmaksat 21502 Араван районунда эки Араван деген айыл бар (С.Юсупов жана Алля Анаров айыл аймактарында). Райондук мамлекеттик администрация С.Юсупов айыл аймагында жайгашкан. wikitext text/x-wiki #redirect [[Араван]] ta2btcuoyzcxvk1klznnugn5zxa4oym 425374 425371 2022-08-25T06:55:56Z Kmaksat 21502 Араван районунда эки Араван деген айыл бар (С.Юсупов жана Алля Анаров айыл аймактарында). Райондук мамлекеттик администрация С.Юсупов айыл аймагында жайгашкан. wikitext text/x-wiki {{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Араван |расмий аталышы = Араван |сүрөт = |сүрөт ачыктамасы = |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин сүрөттөлүшү = |желектин сүрөттөлүшү = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = |lat_deg = 40|lat_min = 30|lat_sec =54 |lon_dir = |lon_deg = 72|lon_min = 29|lon_sec =57 |CoordAddon = |CoordScale = |өлкө картасынын өлчөмү = |облус картасынын өлчөмү = |район картасынын өлчөмү = |облус түрү = |облус = Ош областы |таблицадагы облус = |район түрү = |район = Араван району |таблицадагы район = |коомдун түрү = |коом = |таблицадагы коом = |ички бөлүнүшү = |башчысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |статустун берилиши = |аймагы = |бийиктиктин түрү = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 21818 <ref name="Демогр2021"/> |элди каттоо жылы = 2021 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |DST = |телефон коду = |почта индекси = |почта индекстери = |автоунаа коду = |идентификатордун түрү = |цифралык идентификатор = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = }} '''Араван''' - [[Шаарча|шаарча]], [[Ош облусу|Ош облусунунун]], [[Араван району|Араван районунун]] админинистративдик борбору. [[Улуу жибек жолу|Улуу Жибек жолунда]] жайгашкан. ==Калкы== Калкы - 21 818 киши<ref name="Демогр2021">[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/825 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)]</ref>. == Булактар == {{reflist}} == Колдонулган адабияттар == * [http://www.bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Кыргызстандын географиясы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140714154348/http://bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf |date=2014-07-14 }} ISBN 9967-14-006-2 {{Араван районунун калкконуштары}} [[Категория:Кыргызстандын шаарчалары‎‎]] ginofjzxudurz43mg89bot713raw8dt 425377 425374 2022-08-25T06:59:00Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{маанилер|Араван}} {{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Араван |расмий аталышы = Араван |сүрөт = |сүрөт ачыктамасы = |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин сүрөттөлүшү = |желектин сүрөттөлүшү = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = |lat_deg = 40|lat_min = 30|lat_sec =54 |lon_dir = |lon_deg = 72|lon_min = 29|lon_sec =57 |CoordAddon = |CoordScale = |өлкө картасынын өлчөмү = |облус картасынын өлчөмү = |район картасынын өлчөмү = |облус түрү = |облус = Ош областы |таблицадагы облус = |район түрү = |район = Араван району |таблицадагы район = |коомдун түрү = |коом = |таблицадагы коом = |ички бөлүнүшү = |башчысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |статустун берилиши = |аймагы = |бийиктиктин түрү = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 21818 <ref name="Демогр2021"/> |элди каттоо жылы = 2021 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |DST = |телефон коду = |почта индекси = |почта индекстери = |автоунаа коду = |идентификатордун түрү = |цифралык идентификатор = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = }} '''Араван''' - [[Кыргыз Республикасы]]нын [[Ош облусу]]н [[Араван району]]ндагы айыл жана райондук админинистративдик борбору. [[Улуу жибек жолу|Улуу Жибек жолунда]] жайгашкан. ==Калкы== Калкы - 21 818 киши<ref name="Демогр2021">[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/825 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)]</ref>. == Булактар == {{reflist}} == Колдонулган адабияттар == * [http://www.bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Кыргызстандын географиясы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140714154348/http://bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf |date=2014-07-14 }} ISBN 9967-14-006-2 {{Араван районунун калкконуштары}} [[Категория:Кыргызстандын шаарчалары‎‎]] soohqcroqjao3zr2ge2piyh5293x6z0 425380 425377 2022-08-25T07:15:40Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{маанилер|Араван}} {{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Араван |расмий аталышы = Араван |сүрөт = |сүрөт ачыктамасы = |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин сүрөттөлүшү = |желектин сүрөттөлүшү = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = |lat_deg = 40|lat_min = 30|lat_sec =54 |lon_dir = |lon_deg = 72|lon_min = 29|lon_sec =57 |CoordAddon = |CoordScale = |өлкө картасынын өлчөмү = |облус картасынын өлчөмү = |район картасынын өлчөмү = |облус түрү = |облус = Ош областы |таблицадагы облус = |район түрү = |район = Араван району |таблицадагы район = |коомдун түрү = |коом = |таблицадагы коом = |ички бөлүнүшү = |башчысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |статустун берилиши = |аймагы = |бийиктиктин түрү = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 21818 <ref name="Демогр2021"/> |элди каттоо жылы = 2021 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |DST = |телефон коду = |почта индекси = |почта индекстери = |автоунаа коду = |идентификатордун түрү = |цифралык идентификатор = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = }} '''Араван''' - [[Кыргыз Республикасы]]нын [[Ош облусу]]н [[Араван району]]ндагы айыл жана райондун админинистративдик борбору. [[Улуу жибек жолу|Улуу Жибек жолунда]] жайгашкан. ==Калкы== Калкы - 21 818 киши<ref name="Демогр2021">[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/825 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)]</ref>. == Булактар == {{reflist}} == Колдонулган адабияттар == * [http://www.bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Кыргызстандын географиясы.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140714154348/http://bizdin.kg/elib/kitepter/pdf/geogr_ensclp.pdf |date=2014-07-14 }} ISBN 9967-14-006-2 {{Араван районунун калкконуштары}} [[Категория:Кыргызстандын шаарчалары‎‎]] dt8skxptucgypj8g3n9zf6xvmefxlhq 0 128891 425372 2022-08-25T06:43:09Z Kmaksat 21502 Created page with "{{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Араван |расмий аталышы = Араван |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = N|lat_deg =42 |lat_min = |la..." wikitext text/x-wiki {{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Араван |расмий аталышы = Араван |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = N|lat_deg =42 |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E|lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale |ЯндексКарта= |өлкөнүн картасынын өлчөмү = |областын картасынын өлчөмү = |аймактын картасынын өлчөмү = |областын түрү = област |област = Ош областы |таблицадагы област = |аймактын түрү = Район{{!}}Район |аймак = Араван району |ички бөлүнүшү = |башычысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |берилген статусу = |аймагы = |бийиктиги = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 11099 <ref name="Демогр2021"/> |элди каттоо жылы = 2021 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |телефон коду = |почта индекси = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = |сайтынын тили 2 = }} '''Араван''' ({{lang-ky|Араван}}) — [[Кыргыз Республикасы]]нын [[Ош облусу]]н [[Араван району]]ндагы айыл. [[Алля Анаров айыл округу]] составына кирет. == Калкы == Калкы - 11 099 киши<ref name="Демогр2021">[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/825 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)]</ref>. == Булактар == {{reflist}} {{Араван районунун калкконуштары}} [[Категория:Алля Анаров айыл аймагы]] [[Категория:Айылдар]] p7b87v7tj0v9m56tkpcidgw781va0r9 425376 425372 2022-08-25T06:57:03Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{маанилер|Араван}} {{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Араван |расмий аталышы = Араван |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = N|lat_deg =42 |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E|lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale |ЯндексКарта= |өлкөнүн картасынын өлчөмү = |областын картасынын өлчөмү = |аймактын картасынын өлчөмү = |областын түрү = област |област = Ош областы |таблицадагы област = |аймактын түрү = Район{{!}}Район |аймак = Араван району |ички бөлүнүшү = |башычысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |берилген статусу = |аймагы = |бийиктиги = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 11099 <ref name="Демогр2021"/> |элди каттоо жылы = 2021 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |телефон коду = |почта индекси = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = |сайтынын тили 2 = }} '''Араван''' ({{lang-ky|Араван}}) — [[Кыргыз Республикасы]]нын [[Ош облусу]]н [[Араван району]]ндагы айыл. [[Алля Анаров айыл округу]] составына кирет. == Калкы == Калкы - 11 099 киши<ref name="Демогр2021">[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/825 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)]</ref>. == Булактар == {{reflist}} {{Араван районунун калкконуштары}} [[Категория:Алля Анаров айыл аймагы]] [[Категория:Айылдар]] 9jicc05dj3kmwl18685a6jqh7bkr8uf 0 128892 425382 2022-08-25T07:50:56Z Kmaksat 21502 Kmaksat moved page [[Жаңы-Жол (Араван району)]] to [[Янги-Юль (Араван району)]]: Туура аталышы Улуттук статистика комитетинин Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификаторуна ылайык өзгөртүлүп жатат. wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Янги-Юль (Араван району)]] qaeg5llzaki3ojeo42hhhx0vivyd6nr 0 128893 425383 2022-08-25T07:53:50Z Абдырашит Сатылганов 8269 "[[:ru:Special:Redirect/revision/109167769|Караванский район]]" барагынан которулуп түзүлдү wikitext text/x-wiki {{Акимий бирдик|Карта=|Аббревиатура=}} '''Караван району''' ( {{Lang-ky|Караван району}} ) — [[Кыргыз Автономиялуу Социалисттик Советтик Республикасы|Кыргыз АССРинин]] жана [[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз ССРинин]] 1928-1958-жылдары болгон администрациялык бөлүнүш бирдиги. Борбору - [[Кербен (шаар)|Караван]] айылы. == Тарыхы == Караван району 1928-жылы 24-декабрда Кыргыз АССРинин Ош уездинин курамында '''Кызыл-Жар району''' болуп түзүлгөн. 1930-жылдан түз Кыргыз АССРине баш ийген. 1936-жылы '''Караван району''' болуп өзгөртүлгөн. 1938-жылы 26-февралда район Жалал-Абад округунун курамына кирген. 1939-жылы 21-ноябрда [[Жалал-Абад облусу|Жалал-Абад облусунун]] курамына кирген. 1958-жылдын 29-октябрында Караван району жоюлуп, анын аймагы [[Аксы району|Жаңы-Жол аймагына]] киргизилген <ref>Ведомости Верховного Совета СССР. № 31 (926), 1958</ref> . 1949-жылдагы маалыматтар боюнча районго 6 айылдык кеңештер кирген: Афлатун, Караван, Кызыл-Туу, Падша-Ата, Ринжит жана Успеновка. == Калкы == 1939-жылдагы эл каттоо боюнча Караван районунда 27769 адам жашаган, анын ичинде [[кыргыздар]] – 87,2%, [[украиндер]] – 4,3%, [[орустар]] – 3,9%, [[өзбектер]] – 2,8% <ref>{{Cite web|title=Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения районов, городов и крупных сел союзных республик СССР|url=http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_39_ra.php?reg=1383|accessdate=2020-09-08}}</ref> . == Эскермелер == {{Reflist}} jtsjebw93lc64hevi4c5pjvcxogzngr 425384 425383 2022-08-25T07:55:48Z Абдырашит Сатылганов 8269 wikitext text/x-wiki {{Акимий бирдик|Карта=|Аббревиатура=}} '''Караван району''' — [[Кыргыз Автономиялуу Социалисттик Советтик Республикасы|Кыргыз АССРинин]] жана [[Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы|Кыргыз ССРинин]] 1928-1958-жылдары болгон администрациялык бөлүнүш бирдиги. Борбору - [[Кербен (шаар)|Караван]] айылы. == Тарыхы == Караван району 1928-жылы 24-декабрда Кыргыз АССРинин Ош уездинин курамында '''Кызыл-Жар району''' болуп түзүлгөн. 1930-жылдан түз Кыргыз АССРине баш ийген. 1936-жылы '''Караван району''' болуп өзгөртүлгөн. 1938-жылы 26-февралда район Жалал-Абад округунун курамына кирген. 1939-жылы 21-ноябрда [[Жалал-Абад облусу|Жалал-Абад облусунун]] курамына кирген. 1958-жылдын 29-октябрында Караван району жоюлуп, анын аймагы [[Аксы району|Жаңы-Жол аймагына]] киргизилген <ref>Ведомости Верховного Совета СССР. № 31 (926), 1958</ref> . 1949-жылдагы маалыматтар боюнча районго 6 айылдык кеңештер кирген: Афлатун, Караван, Кызыл-Туу, Падша-Ата, Ринжит жана Успеновка. == Калкы == 1939-жылдагы эл каттоо боюнча Караван районунда 27769 адам жашаган, анын ичинде [[кыргыздар]] – 87,2%, [[украиндер]] – 4,3%, [[орустар]] – 3,9%, [[өзбектер]] – 2,8% <ref>{{Cite web|title=Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения районов, городов и крупных сел союзных республик СССР|url=http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_39_ra.php?reg=1383|accessdate=2020-09-08}}</ref> . == Эскермелер == {{Reflist}} agu4v87a2kk21ajhozv9otj3l0u6fob 0 128894 425385 2022-08-25T08:06:31Z Kmaksat 21502 Created page with "{{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Маданият |расмий аталышы = |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = N|lat_deg =42 |lat_min = |lat_sec =..." wikitext text/x-wiki {{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Маданият |расмий аталышы = |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = N|lat_deg =42 |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E|lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale |ЯндексКарта= |өлкөнүн картасынын өлчөмү = |областын картасынын өлчөмү = |аймактын картасынын өлчөмү = |областын түрү = област |област = Ош областы |таблицадагы област = |аймактын түрү = Район{{!}}Район |аймак = Араван району |ички бөлүнүшү = |башычысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |берилген статусу = |аймагы = |бийиктиги = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 1700 <ref name="Демогр2021"/> |элди каттоо жылы = 2021 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |телефон коду = |почта индекси = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = |сайтынын тили 2 = }} '''Маданият''' ({{lang-ky|Маданият}}) — [[Кыргыз Республикасы]]нын [[Ош облусу]]н [[Араван району]]ндагы айыл. [[Алля Анаров айыл округу]] составына кирет. == Калкы == Калкы - 1700 киши<ref name="Демогр2021">[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/825 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)]</ref>. == Булактар == {{reflist}} {{Араван районунун калкконуштары}} [[Категория:Алля Анаров айыл аймагы]] [[Категория:Айылдар]] dhrqsijbz5irq76mig7gzoz01ngmesk 0 128895 425386 2022-08-25T08:07:48Z Kmaksat 21502 Created page with "{{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Пахта-Абад |расмий аталышы = |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = N|lat_deg =42 |lat_min = |lat_sec..." wikitext text/x-wiki {{ОЖ |статусу = Айыл |кыргызча аталышы = Пахта-Абад |расмий аталышы = |баш ийгени = |өлкө = Кыргызстан |герб = |желек = |гербдин туурасы = |желектин туурасы = |lat_dir = N|lat_deg =42 |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = E|lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale |ЯндексКарта= |өлкөнүн картасынын өлчөмү = |областын картасынын өлчөмү = |аймактын картасынын өлчөмү = |областын түрү = област |област = Ош областы |таблицадагы област = |аймактын түрү = Район{{!}}Район |аймак = Араван району |ички бөлүнүшү = |башычысынын түрү = |башчысы = |негизделген күнү = |биринчи белгиленген = |мурунку аталышы = |берилген статусу = |аймагы = |бийиктиги = |ОЖ борборунун бийиктиги = |климаты = |расмий тили = |расмий тили2 = |калкы = 1577 <ref name="Демогр2021"/> |элди каттоо жылы = 2021 |жыштыгы = |агломерация = |улуттук курамы = |диний курамы = |этнохороним = |убакыт аралыгы = +6 |телефон коду = |почта индекси = |Commons түрмөгүндө = |сайты = |сайтынын тили = |сайтынын тили 2 = }} '''Пахта-Абад''' ({{lang-ky|Пахта-Абад}}) — [[Кыргыз Республикасы]]нын [[Ош облусу]]н [[Араван району]]ндагы айыл. [[Алля Анаров айыл округу]] составына кирет. == Калкы == Калкы - 1577 киши<ref name="Демогр2021">[http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/825 Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаарчаларынын, айыл аймактарынын жана айылдарынын калкынын саны (2021-ж. башында айыл өкмөттөрү берген маалымат боюнча)]</ref>. == Булактар == {{reflist}} {{Араван районунун калкконуштары}} [[Категория:Алля Анаров айыл аймагы]] [[Категория:Айылдар]] kc1chbxioeyvetba5oe3po5w1ca9m47 10 128896 425388 2022-08-25T08:24:40Z Kmaksat 21502 Created page with "{{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Араван району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Араван районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki>" wikitext text/x-wiki {{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Араван району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Араван районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki> cm0q5azo1qojhh044daxuks7qztw1q7 10 128897 425389 2022-08-25T08:25:44Z Kmaksat 21502 Created page with "{{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Кара-Кулжа району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Кара-Кулжа районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki>" wikitext text/x-wiki {{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Кара-Кулжа району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Кара-Кулжа районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki> lea4bb3ut3y0ob4etjwi023ofid4ic4 10 128898 425390 2022-08-25T08:26:57Z Kmaksat 21502 Created page with "{{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Манас району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Манас районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki>" wikitext text/x-wiki {{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Манас району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Манас районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki> f7wu8nowfhmw1zj5ettw96p5f4bmtwe 10 128899 425391 2022-08-25T08:30:12Z Kmaksat 21502 Created page with "{{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Талас району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Талас районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki>" wikitext text/x-wiki {{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Талас району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Талас районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki> dz3zc5pbtg4tzqhonxapnbdyj7mivg8 10 128900 425392 2022-08-25T08:31:10Z Kmaksat 21502 Created page with "{{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Бакай-Ата району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Бакай-Ата районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki>" wikitext text/x-wiki {{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Бакай-Ата району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Бакай-Ата районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki> anlwi9wyp172ttydn22n7khmwodjdbm 10 128901 425393 2022-08-25T08:32:37Z Kmaksat 21502 Created page with "{{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Кара-Буура району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Кара-Буура районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki>" wikitext text/x-wiki {{docpage}} == Аныктамасы == Калып [[Кара-Буура району]]ндагы айыл аймактарынын жана калктуу конуштарынын тизмесин кошот.<br> == Көчүрүү үчүн дайындама == <nowiki>{{</nowiki>Кара-Буура районунун калктуу конуштары<nowiki>}}</nowiki> bv8zd71dngbv314r37qs825o3ys9n4d 10 128902 425398 2022-08-25T10:17:12Z Kmaksat 21502 Created page with "{{#switch:{{{1}}} |name = Араван району |top = 40.633 |bottom = 40.313 |left = 72.077 |right = 72.783 |image = White box 55x90.png }}<noinclude>{{АймакКартасы/Инфо|Кыргызстан}} </noinclude>" wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |name = Араван району |top = 40.633 |bottom = 40.313 |left = 72.077 |right = 72.783 |image = White box 55x90.png }}<noinclude>{{АймакКартасы/Инфо|Кыргызстан}} </noinclude> nsx8mxxrblpxck23w77bydxcqfyff56