Wikipedia lijwiki https://lij.wikipedia.org/wiki/Pagina_prin%C3%A7ip%C3%A2 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Media Speçiale Discûscion Utente Discûscioîn ûtente Wikipedia Discûscioîn Wikipedia Immaggine Discûscioîn immaggine MediaWiki Discûscioîn MediaWiki Template Discûscioîn template Agiûtto Discûscioîn agiûtto Categorîa Discûscioîn categorîa TimedText TimedText talk Modulo Discussioni modulo Accessorio Discussioni accessorio Definizione accessorio Discussioni definizione accessorio 0 2185 232131 230514 2022-08-08T16:30:09Z N.Longo 12052 /* Architetüe religiuse */ wl wikitext text/x-wiki {{Arbenganéize|vàriante=, inta varietè lucâle}} {{Divisione amministrativa |Nome = U Burghettu |Panorama = Borghetto Santo Spirito overwiev.jpg |Didascalia = Panuramma du Burghettu |Stato = ITA |Grado amministrativo = 3 |Tipo = [[comun|cumün]] |Divisione amm grado 1 = Liguria |Divisione amm grado 2 = Sann-a |Amministratore locale = Giancarlo Canepa |Partito = lista sivica de centru-destra "Borghetto c'è" |Data elezione = 12-6-2017 |Data rielezione = 12-06-2022 |Data istituzione = 1861 |Abitanti = 4676 |Note abitanti = [http://demo.istat.it/bilmens/index.php?anno=2019&lingua=ita Dato Istat] - Pupulasiùn ai 30 de zügnu du 2019. |Aggiornamento abitanti = 30-6-2019 |Divisioni confinanti = [[Boinsan|Buisàn]], [[O Çejâ|U Sejâ]], [[Leua|Löa]], [[Tuiran|Tuian]] |Zona sismica = 3 |Gradi giorno = 1360 |Nome abitanti = burghetìn |Patrono = [[San Matê]] |Festivo = 21 setenbre |Mappa = Map of comune of Borghetto Santo Spirito (province of Savona, region Liguria, Italy).svg |Didascalia mappa = Pusisiùn du cumün du Burghettu inta pruvinsa de Savuna }} '''U Burghettu''' (''O Borghétto'' in [[Lengoa zeneize|zenese]], ''Burghétu'' in [[Dialétto finaléize|finarìn]], ''Borghetto Santo Spirito'' in italian) u l'è in cumün inta [[Provinsa de Sann-a|pruvinsa de Savuna]] cun 4.676 abitanti. == Geugrafìa == U Burghettu u se tröva sutta au [[Munte Piccaro|Munte Piccaru]] (âtu 280 m) intu teritoio sciacàu tra u [[Mâ Ligure]], a Varatella e i munti ch'u separan dau [[O Çejâ|Sejâ]]. == Storia == {{Seçión vêua}} == Abitanti == U Burghettu u cunfina cun [[Boinsan|Buisàn]] e [[Leua|Löa]] a nord, cun [[Tuiran|Tuiàn]] a punente e cu-u [[O Çejâ|Sejâ]] a mezugiurnu. A levante u l'è bagnàu dau [[Mâ Ligure]]. === Evulusiùn demugrafica === {{Demografia/Borghétto (Sàn Spìrito)}} === Minuranse fureste === Segundu l'[[ISTAT]], au 1 zenâ du 2020, au Burghettu i ghe sun 477 residenti furesti. == Löghi de interesse == === Architetüe religiuse === <gallery widths="150"> Immaggine:Gêxa de Sàn Matê (O Borghétto) - faciâta (3).jpg|A faciâta da gêxa de San Matê Immaggine:Santoâio de Sàn Tögno de Pàdova (O Borghétto) - estèrno (2).jpg|U santuariu de Sant'Antoniu de Padova Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - estèrno (2).jpg|Capella da Madonna di Angeli Immaggine:Capélla da Madònna da Néive (O Borghétto) - faciâta (2).jpg|Capella da Madonna da Neive </gallery> * [[Gêxa de San Matê (U Burghettu)|Gêxa de San Matê]]: a parocchia du pàise, consacrâ ai 4 de utubre du [[1643]] dau vescu d'[[Arbenga]] Pier Francesco Costa. * [[Atoiu de San Giuxeppe (U Burghettu)|Atoiu de San Giuxeppe]]: u l'è l'atoiu du centru storicu. U se tröva inta ciassa dedicâ aa Madonna da Guardia. * [[Santuariu de Sant'Antoniu de Padova (U Burghettu)|Gêxa-santuariu de Sant'Antoniu]]: gêxa de ciü növa custrusiùn, a l'è l'âtra parocchia du pàise insèmme a quella de San Matê. * [[Capella da Madonna di Angeli (U Burghettu)|Capella da Madonna di Angeli]]: a se tröva in regiùn Casasse, vixìn au cunfìn cun Löa. * [[Capella da Nostra Scignùa da Neive (U Burghettu)|Capella da Nostra Scignùa da Neive]]: a l'è in sa stradda pruvinsale che dau Burghettu a va a Tuiàn, vixìn au burgu abandunàu de Patarè. === Architetüe sivili === <gallery widths="150"> Immaggine:Palàsso Elena Pietracarpina (O Borghétto) - faciâta (1).jpg|U palassu Elena Pietracarpina Immaggine:Borghetto Santo Spirito-castello Borelli.jpg|U castellu Borelli </gallery> * Castellu Borelli: residensa custruìa intu XIX seculu, scimile a in castellu medievâle. * Palassu Elena Pietracaprina: u l'è stètu u palassu du cumün. D'ancö chi u gh'è a bibliutêca cumünale. == Ecunumia == {{Seçión vêua}} == Cultüa == {{Seçión vêua}} == Manifestasiui == {{Seçión vêua}} == Feste e fêe == {{Seçión vêua}} == Cumünicasiui == === Stradde === {{Seçión vêua}} === Feruvìa === [[Immaggine:Staçión do Borghétto (O Borghétto) - fabricâto viagiâtoî (1).jpg|miniatura|220x220px|A stasiùn du Burghettu]] {{Véddi ànche|Stasiùn du Burghettu (San Spìrtu)}} {{Seçión vêua}} === Portu === {{Seçión vêua}} == Notte == <references /> == Âtri prugetti == {{Interprogetto}} {{Comûni da Provinsa de Sann-a}} {{Contròllo de outoritæ}} [[Categorîa:Comûni da provinsa de Sann-a]] lp76vja5vtxe8p0ri1qlcjsjlzidbmh 0 3476 232151 227600 2022-08-08T18:45:33Z N.Longo 12052 wikitext text/x-wiki {{Zeneize}} {{Divisione amministrativa |Nome = Siçillia |Nome ufficiale = (IT) ''Regione Siciliana'' |Panorama = Satellite image Sicily.jpg |Didascalia = |Bandiera = Sicilian Flag.svg |Voce bandiera = |Voce stemma = |Stato = ITA |Grado amministrativo = 1 |Tipo = [[regione a statuto speciale]] |Capoluogo = [[Palermo]] |Amministratore locale = [[Nello Musumeci]] |Partito = [[DiventeràBellissima]] |Data elezione = 18-11-2017 |Lingue ufficiali = |Data istituzione = 15 màzzo [[1946]] |Altitudine = massima: 3&nbsp;340 m [[Livéllo do mâ|s.l.m.]]<br />media: 391 m [[Livéllo do mâ|s.l.m.]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20110625000151/http://it.db-city.com/Italia/Sicilia|tìtolo=Regione Siciliana, Italia - Città e villaggi del Mondo|scîto=it.db-city.com|vìxita=2011-05-31}}</ref><br />minima: 0 |Superficie = 25832.39 |Note superficie = {{Çitta web|url=http://www.istat.it/it/archivio/82599|tìtolo=Dati Istat 2011|vìxita=2014-05-22}} |Abitanti = 4969147 |Note abitanti = [http://demo.istat.it/bilmens2019gen/index.html Dæto Istat] - Popolaçión rescidénte a-o 31 òtôbre 2019. |Aggiornamento abitanti = 31-10-2019 |Sottodivisioni = 6 lìberi consòrçi comunâli e 3 çitæ metropolitànn-e |Sottosottodivisioni = [[Comuîn da Sicìlia|390]] |Divisioni confinanti = nisciùnn-a (región îzoa) |Lingue = [[Léngoa italiànn-a|italiàn]], [[Lengua siçiliann-a|siciliàn]] ([[Dialétti gàllo-itàlichi de Sicìlia|Gàllo-itàlico]] ascì<ref>In çèrti comuìn da [[Libero consòrçio comunâle de Enna|provìnsa de Enna]] ([[Nicosia (Italia)|Nicosia]], [[Sperlinga]], [[Aidone]], [[Piazza Armerina]]) e da [[Çittæ metropolitann-a de Mescìnn-a]] ([[San Fratello]], [[Novara di Sicilia]]). [http://www.regione.sicilia.it/beniculturali/dirbenicult/info/news/rei/parlata-alloglotta.html Parlata alloglotta gallo italico nel Registro delle Eredità Immateriali della Sicilia, Regione Siciliana].</ref>; [[Léngoa arbëreshe|arbëreshe]]<ref>Inti comuîn de [[Contessa Entellina]], [[Piana degli Albanesi]] e [[Santa Cristina Gela]]; con 2 de tranxiçión ([[Mezzojuso]] e [[Palazzo Adriano]]). A minorànsa albanéize a l'é tutelâ in sciâ bâze da L.R. 26/1998 e da L.N. 482/99.</ref>; [[Lengoa grega|grêgo]]<ref>Sôlo into comùn de [[Mescìnn-a]]. Delìbera do conséggio provinciâle N. 44-C-2012 del 10/02/2012 «[https://comunitaellenicadellostretto.files.wordpress.com/2013/02/delibera-delimitazione-territoriale-ceds.pdf Delimitazione ambito territoriale tutela delle minoranze linguistiche ai sensi della L. 482 del 15/12/1999]».</ref>) |Codice ISO = [[ISO 3166-2:IT|IT-82]] |Nome abitanti = siciliàn |Patrono = Vergine Maria [[Madonna Odigitria|Odigitria]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20160915154622/http://www.siciliafan.it/patrona-della-sicilia-vergine-odigitria-madonna-di-costantinopoli/|tìtolo="Patrona" della Sicilia: Vergine Odigitria Madonna di Costantinopoli - Siciliafan|dæta=2013-09-22|vìxita=2016-09-08}}</ref> |PIL PPA = 86.998<ref name="ec.europa.eu">{{Çitta web|léngoa=it|url=https://web.archive.org/web/20181002080605/https://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/8700651/1-28022018-BP-EN/15f5fd90-ce8b-4927-9a3b-07dc255dc42a |tìtolo=Eurostat – Regional gross domestic product (PPS per inhabitant) by NUTS 2 regionse|editô=Eurostat 2016|dæta=2018-02-18|vìxita=2018-09-09}}</ref> [[Milione|mln]] [[Euro|€]] |PIL procapite = |PIL procapite PPA = 17.400 [[Euro|€]]<ref>{{Çitta web|léngoa=it|url=https://web.archive.org/web/20191028213659/https://www.istat.it/it/files/2018/12/Report_Conti-regionali_2017.pdf/|tìtolo=CONTI ECONOMICI TERRITORIALI|dæta=2018-12-03|vìxita=2020-03-19}}</ref> |Parlamentari = Camera dei deputati 52<br />Senato della Repubblica 25 |Inno = ''[[Madreterra]]''<ref>{{Çitta web|léngoa=it|url=https://web.archive.org/web/20070427161654/http://www.regione.sicilia.it/presidenza/ufficiodelcerimoniale/musiche.htm|tìtolo=Inno ufficiale Regione Siciliana|vìxita=2012-07-31}}</ref> |Immagine localizzazione = Sicily in Italy.svg |Mappa = Map of region of Sicily, Italy, with provinces-it.svg |Didascalia mappa = Màppa da región e e sò provìnse }} A '''Siçilia''' o '''Seçilia''', a l'è unn-a [[Regioin a statuô speciâ|region a statûto speciâle]] de l'[[Italia]] de 5 mion de abitanti, con capoleugo [[Palermo]]. A Siçilia a l'è a ciù grande îsoa do [[Mâ Mediterraneo]]. == Capoleughi de provinsa == I capoleughi de provinsa da Siçilia son (in ordine arfabetico): * [[Agrigento]] * [[Caltanissetta]] * [[Catània]] * [[Enna]] * [[Mescìnn-a]] * [[Palermo]] * [[Ragusa]] * [[Siracusa]] * [[Tràpani]] == Nòtte == <references/> {{Clear}} == Âtri progètti == {{Interprogetto}} {{Regioin d'Italia}} {{Contròllo de outoritæ}} [[Categorîa:Siçillia]] odowzgbbmbppxvu7xz1ghyz79jb980i 0 3658 232144 224504 2022-08-08T18:38:03Z N.Longo 12052 fixed typo, replaced: çérti → çèrti (4), çérto → çèrto (8), çérta → çèrta (12), çérte → çèrte (5) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} [[Immaggine:Languages world map.svg|miniatura|350x350px|Màppa de [[Famìggia lengoìstica|famìgge lengoìstiche]] do móndo. ]] A '''lengoìstica''' a l'é o stùdio [[Sciensa|scentìfico]] di [[Lengoàggio|lengoàggi]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Michael Halliday|tìtolo=On Language and Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=mXXUAwAAQBAJ&newbks=1&newbks_redir=0&lpg=PP1&dq=On%20Language%20and%20Linguistics%20Halliday&hl=it&pg=PR7#v=onepage&q=On%20Language%20and%20Linguistics%20Halliday&f=false|ànno=2006|editô=A&C Black|léngoa=EN|p=VII|ISBN=0-826-48824-2}}</ref>. A conprénde l'anàlixi de ògni caraterìstica do lengoàggio, inclûzi i métodi dêuviæ inti sò stùddi e pi-â sò modelaçión. E àree tradiçionâli de l'anàlixi lengoìstica sòn [[fonética]], [[fonologîa]], [[Morfologîa (lengoìstica)|morfologîa]], [[scintàsci]], [[semàntìca]] e [[pragmàtica]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Adrian Akmajian, Ann K. Farmer, Lee Bickmore, Richard A. Demers e Robert M. Harnish|tìtolo=Linguistics: An Introduction to Language and Communication|url=https://books.google.it/books?id=VF4nDwAAQBAJ|ediçión=7|ànno=2017|editô=MIT Press|léngoa=EN|ISBN=0-262-53326-X}}</ref>. Ciaschedùnn-a de 'ste àree chi a se òcupa ciù ò mêno de 'n di fenòmeni che se pêuan riscontrâ inti scistêma lengoìstichi umâni: i soîn (e i gèsti, into câxo de [[Léngoa di ségni|léngoe di ségni]]), unitæ mìnime (paròlle, morfêmi), frâzi, scignificâti e ûzo. A lengoìstica dónca a studia quésti fenòmeni in mòddi divèrsci e sòtta vàrie prospetîve. A [[lengoìstica teòrica]], ch'a inclùdde a tradiçionâle lengoìstica descritîva, a se òcupa de costroî i modélli de quésti scistêmi, de sò pàrte (ontologîe) e da sò conbinatoîa. A [[psicolengoìstica]] a costroìsce e teorîe in sce l'elaboraçión e a produçión de tùtti 'sti fenòmeni chi. Quésti fenòmeni pêuan êse studiæ in mòddo sincronìco ò [[Lengoìstica stòrica|diacronìco]] (atravèrso a stöia), in monolìngoe e poliglòtti, in figeu ò grànde, cómme eleménti òtegnûi òpû statisticaménte, còmme ògètti astræti ò cómme strutûe cognitîve interiorizæ, dêuviàndo tèsti (''corpora'') ò con l'elicitaçión sperimentâle, arecheuggéndo dæti mecanicaménte, co-o travàggio in sciô cànpo, ò con métodi de giudìçio introspetîvo. A [[lengoìstica conputaçionâle]] a l'inplementa di costrûti teòrichi pe analizâ ò prodûe 'n lengoàggio naturâle ò òmòloghi. A [[neorolengoìstica]] a studia i fenòmeni lengoìstichi atravèrso di esperiménti in scê rispòste neorâli da çervélla a di stìmoli lengoìstichi. A lengoìstica a l'è streitaménte ligâ a âtre disciplìnn-e cómme a [[filozofîa do lengoàggio]], a [[stilistìca]] e a [[retòrica]], a [[semiotìca]], a [[lescicografîa]] e a [[traduçión]]. == Ràmmi da lengoìstica == === Lengoìstica stòrica === A [[lengoìstica stòrica]] a l'é o stùdio di cangiaménti do lengoàggio, spécce con riferiménto a 'na çèrta léngoa ò a 'n grùppo de léngoe. L'interèsse da lengoìstica [[Móndo òcidentâle|òcidentâle]] into ràmmo stòrico o remónta ciù ò mêno a-a fìn do [[XVIII secolo|XVIII sécolo]], quànde quésta disciplìnn-a a l'é nasciûa a partî da-a [[filologîa]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Lyle Campbell|tìtolo=Historical Linguistics: An Introduction|url=https://books.google.it/books?id=EjXrrOJhex8C|ànno=2004|editô=MIT Press|léngoa=EN|p=3|ISBN=0-262-53267-0}}</ref>, ò sæ o stùddio di tèsti e di papê antîghi. Inte 'sto perîodo chi a lengoìstica stòrica a l'êa unn-a de pöche sotodisciplìnn-e de quésto cànpo de stùddi, eséndo ciù anpiaménte praticâ vèrso a fìn do [[XIX secolo|XIX sécolo]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Olga Amsterdamska|tìtolo=Schools of Thought: The Development of Linguistics from Bopp to Saussure|url=https://www.researchgate.net/publication/300313221_The_Idea_System_of_the_Early_Comparative_Grammarians|ànno=1987|editô=Springer|çitæ=Dordrecht|léngoa=EN|pp=32-62|capìtolo=The Idea System of the Early Comparative Grammarians}}</ref>. A despæto do spostaménto de l'atençión, co-o nêuvo sécolo, vèrso o [[Formalìsmo (lengoìstica)|formalìsmo]] e a [[gramàtica generatîva]], a quæ a stùdia sorviatùtto e propiêtæ universâli do lengoàggio, a riçèrca stòrica a l'é ancón a-a giornâ d'ancheu 'n cànpo scignificatîvo de l'indàgine lengoìstica. Tra-e sò sotodisciplìnn-e o gh'é o [[cangiaménto lengoìstico]] e a [[gramaticalizaçión]]. A lengoìstica stòrica a stùdia o cangiaménto lengoìstico ségge in mòddo [[Lengoìstica stòrica|diacrònico]] (ò sæ atravèrso o paragón tra divèrsci moménti into pasòu e into prezénte) che [[Diacronîa e sincronîa|sincrònico]] (dónca analizàndo i svilùppi tra-e divèrse variaçión existénti inte l'atoâle fâze lengoìstica de 'na léngoa). Iniçialménte a lengoìstica stòrica a l'êa a prîa angolâre da [[lengoìstica conparatîva]] ascì, a quæ a l'é specializâ into stùdio de relaçioîn tra-e divèrse léngoe<ref name=":5">{{Çitta lìbbro|outô=Claire Bowern|outô2=Bethwyn Evans|tìtolo=The Routledge Handbook of Historical Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=e-8ABAAAQBAJ|ànno=2015|editô=Routledge|léngoa=EN|p=25|capìtolo=Editors' Introduction: Foundations of the new historical linguistics|ISBN=1-317-74323-7}}</ref>. Inte 'sto prìmmo perîodo chi i studiôzi da lengoìstica stòrica se preocupàvan prinçipalménte de creâ e clasificâ e vàrie [[Famìggia lengoìstica|famìggie lengoìstiche]], óltre che de ricostroî e protoléngoe [[Preistöia|preistòriche]] dêuviàndo o [[método conparatîvo]] e quéllo da [[ricostruçión intèrna]]. Quésto segóndo método o conscìste into pigiâ 'n çèrto eleménto ch'o contêgne 'n dæto scignificâto e ch'o vêgne riutilizòu in vàrri contèsti ò anbiénti che pórtan a de variaçión into són ò inte l'analogîa<ref name=":5" />. A raxón de quésto procêde a l'é stæta quélla de descrîve e [[Lengoe indoeuropee|léngoe ìndo-eoropêe]], e quæ êan za bén bén conosciûe aprêuvo a-a rìcca docomentaçión scrîta disponìbile. I studiôzi into cànpo da lengoìstica stòrica àn comensòu a studiâ e [[Lengue uraliche|léngoe uràliche]] ascì, 'n'âtra famìggia lengoìstica eoropêa da quæ, a l'época, a gh'êa 'na ridutìscima quantitæ de materiâle. Co-o ténpo, o s'é fæto 'n scignificatîvo travàggio in scî ''corpora'' de âtre léngoe ascì, spécce quélle [[Lengue austronesian-e|Oustronesiànn-e]] e e vàrie [[Léngoe di Indién d'América|famìggie lengoìstiche di Indién d'América]]. A ògni mòddo, o procêde do conparativìsmo in lengoìstica o l'é a-a giornâ d'ancheu sôlo 'na pàrte picìnn-a da disciplìnn-a da lengoìstica stòrica. O stùdio conparatîvo de specìfiche léngoe ìndo-eoropêe o l'é conscideròu 'n cànpo asæ specializòu, méntre a riçèrca conparatîva a vêgne efetoâ in scî sucesîvi svilùppi intèrni de 'na léngoa. In particolâ a l'é fæta in sciô svilùppo de modèrne variêtæ standàrd de léngoe, òpû in sciô svilùppo de 'na léngoa da-a sò fórma standardizâ a-e sò variêtæ. Prezénpio, çèrti studiôzi àn intrapréizo 'n stùdio into tentatîvo de stabilî de sùper-famìggie lengoìstiche cómme e coscì dîte [[léngoe nostràtiche]], e quæ saiéivan fórmæ da-e ìndo-eoropêe, da-e uràliche e da âtre famìggie de léngoe. Scibén che quésti tentatîvi no són acetæ do tùtto cómme di procêde credìbili, fornìscian de informaçioîn necesâie pe stabilî 'na relaçión inti cangiaménti do lengoàggio, anàlixi ch'a no l'é afæto fàçile con l'alontanâse de l'òrizónte do ténpo. A profonditæ into ténpo di métodi lengoìstichi a l'é relativaménte limitâ, aprêuvo a-o verificâse de somegiànse e variaçioîn cazoâli tra-i grùppi de léngoe ma, a ògni mòddo, 'n lìmite convençionâle a ciù ò mêno 10.000 ànni into pasòu o l'é stæto stabilîo cómme fonçionâle a-i fìn da riçèrca<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Philip Baldi|outô2=Paola Eulalia Dussias|tìtolo=Historical Linguistics and Cognitive Science|revìsta=Rheis, International Journal of Linguistics, Philology and Literature|volùmme=3|nùmero=1|pp=5-27|léngoa=EN|url=http://www.personal.psu.edu/ped10/Giuli_Dussias/Publications/External/Baldi_Dussias_Rhesis_2012_GD_09_13_2012.pdf}}</ref>. Pe de ciù, o l'é asæ conplicòu fâ 'na dataçión de vàrie protoléngoe. Defæti, ànche se a gh'é vàrri métodi che se pêuan dêuviâ, o l'é poscìbile òtegnî di rizultâti sôlo aproscimatîvi in tèrmine de dataçión de 'ste léngoe chi. A-a giornâ d'ancheu, aprêuvo a-o rinovòu interèsse in scî stùddi gramaticâli, a lengoìstica stòrica a stùdia o cangiaménto do lengoàggio in sce 'na bâze relaçionâle tra dialétto e dialétto [[Lengoìstica stòrica|inte 'n çérto perîodo]], coscì cómme quéllo [[Diacronîa e sincronîa|tra-o pasòu e o prezénte]], e a l'amîa a l'evoluçión e a-i cangiaménti de tîpo morfològico, scintàtico e fonético. === Scintàsci e morfologîa === [[Scintàsci]] e [[Morfologîa (lengoìstica)|morfologîa]] són di ràmmi da lengoìstica che stùdian l'órdine e a strutûa de unitæ lengoìstiche scignificatîve cómme paròlle e [[Morfêma|morfêmi]]. I scintàtichi stùdian e régole e i vìncoli che govèrnan cómme i parlànti de 'na léngoa pêuan inandiâ e paròlle inte 'na frâze. I morfologìsti stùdian, scimilménte, e régole pe l'órdine di morfêmi, unitæ ciù picìnn-e de paròlle (cómme i prefìsci e i sufìsci), e cómme pêuan êse conbinæ pe formâ e paròlle. Méntre e paròlle, insémme a-i [[Clitico|clitichi]], són generalménte acetæ cómme e ciù picìnn-e unitæ da [[scintàsci]], inta ciù pàrte de léngoe, se no in tùtte, tànte paròlle pêuan êse colegæ a de âtre da régole che, into sò conplèsso, déscrivan a [[gramàtica]] de quélla léngoa. Prezénpio, i parlànti da [[Lèngoa ingleise|léngoa ingléize]] riconóscian che e paròlle ''dog'' e ''dogs'' són streitaménte ligæ, diferénçiæ sôlo da-o [[morfêma]] do [[plurâle]] "-s", o quæ inte quésta léngoa, o se pêu trovâ sôlo [[Morfêmi ligæ e lìberi|ligòu]] a de [[frâze nominâle]]. Quélli de léngoa moæ ingléize, a quæ a l'é 'na [[léngoa flescîva]] cómme o [[Lengoa ligure|Lìgure]] ascì, riconóscian quéste relaçioîn da-a pròpia conoscénsa congénita de régole de l'Ingléize in sciâ [[formaçión de paròlle]]. Defæti pêuan dedûe in mòddo intoîtîvo che ''dog'' o sta a ''dogs'' coscì cómme ''cat'' o sta a ''cats'' e, scimilménte, ''dog'' o sta a ''dog catcher'' coscì cómme ''dish'' o sta a ''dishwasher''. Pe cóntra, o [[Cinéize clàscico]] o l'à 'na morfologîa asæ ridûta, dêuviàndo squæxi escluxivaménte di morfêmi no ligæ (i coscì dîti morfêmi "lìberi") e dipendéndo in sce l'[[órdine de paròlle]] pe trasmétte o scignificâto (a ògni mòddo a ciù pàrte de paròlle into modèrno [[Léngoa cinéize stàndard|Cinéize Standard]], o "Mandarìn", són di [[Conpoxiçión (lengoìstica)|conpòsti]] e a ciù pàrte de [[Réixe (lengoìstica)|réixe]] són ligæ). Quéste són intéize cómme gramàtiche che raprezéntan a morfologîa da léngoa. E régole conpréize da 'n parlànte riflèttan modélli ò regolaritæ specìfiche into mòddo into quæ e paròlle són fórmæ da unitæ ciù picìnn-e inta léngoa dêuviâ, óltre che cómme quéste unitæ ciù picìnn-e se lìgan a-o discórso. Dónca, a morfologîa a l'é a ràmma da lengoìstica ch'a stùdia i modélli de formaçión de paròlle a l'intèrno e atravèrso e léngoe, amiàndo de formolâ e régole che infloénsan a conoscénsa di parlànti de quélle léngoe. E modìfiche [[Fonologîa|fonologìche]] e [[Òrtografîa|ortografìche]] tra 'na paròlla bâze e a sò òrìgine pêuan êse parçiâli aprêuvo a-o livéllo de [[arfabetizaçión]]. Di stùddi àn mostròu che a prezénsa de modìfiche inta fonologîa e inte l'òrtografîa fan diventâ e paròlle da-a morfologîa conplèssa ciù difìçili da conprénde, e che l'asénsa da modìfica tra-a paròlla bâze e a sò òrìgine a fa diventâ paròlle da-a morfologîa ciù conplèssa ciù sénplici da capî. E paròlle da-a morfologîa ciù conplèssa són ciù sénplici da conprénde quànde inclùddan 'na paròlla bâze<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Elizabeth B. Wilson-Fowler|outô2=Kenn Apel|ànno=2015|méize=Dexénbre|tìtolo=Influence of Morphological Awareness on College Students’ Literacy Skills: A Path Analytic Approach|revìsta=Journal of Literacy Research|volùmme=47|nùmero=3|pp=405-432|léngoa=EN|url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/1086296X15619730}}</ref>. E [[Léngoa poliscintética|léngoe poliscintétiche]], cómme o [[Léngoa chukchi|Chukchi]], àn de paròlle fórmæ da tànti morfêmi. Prezénpio, a paròlla Chukchi "''təmeyŋəlevtpəγtərkən''", ch'a vêu dî "Mi ò 'n fòrte mâ de tésta", a l'é formâ da-i éutto morfêmi ''t-ə-meyŋ-ə-levt-pəγt-ə-rkən'', i quæ pêuan êse [[Glósa|glósæ]]. A morfologîa de léngoe de 'sto tîpo chi a fâ scì che ògni [[consonànte]] e [[Vocale|vocâle]] a ségge intéiza cómme 'n [[morfêma]], méntre a gramàtica da léngoa a móstra l'ûzo e o scignificâto de ògni morfêma. A disciplìnn-a ch'a stùdia i cangiaménti sonöri che sucédan inti morfêmi a l'é a [[morfofonologîa]]. === Semàntica e pragmàtica === A [[semàntica]] e [[pragmàtica]] són di ràmmi da lengoìstica che stùdian o scignificâto. Quéste dôe sotodisciplìnn-e són stæte tradiçionalménte spartîe in sciâ bâze di eleménti do scignificâto che són conscideræ cómme derivæ da-a gramàtica rispètto che a-o contèsto lengoìstico e sociâle. A semàntica inte 'sta conceçión chi a stùdia i scignificâti gramaticâli e lescicâli, méntre a pragmàtica a stùdia o scignificâto in sciâ bâze do contèsto. A [[semàntica formâle]] a stùdia e [[Denotaçión|denotaçioîn]] de frâze e o mòddo into quæ són [[Conpoxiçionalitæ|conpòste]] da-i scignificâti de pròpie esprescioîn costitutîve. A semàntica formâle a l'é bazâ sorviatùtto in sciâ [[filozofîa do lengoàggio]] e a l'adêuvia i struménti formâli da [[lògica]] e de l'[[Informatica|informàtica]]. A [[semàntica cognitîva]] a colêga o scignificâto lengoìstico a-i eleménti generâli da cogniçión, pigiàndo de teorîe da-a [[Scénse cognitîve|scénsa cognitîva]]; cómme [[Teorîa do protòtipo|quélla do protòtipo]]. A pragmàtica a conprénde di fenòmeni cómme i [[Àtto lengoìstico|àtti lengoìstichi]], e [[Inplicatûa conversaçionâle|inplicatûe conversaçionâli]] e o [[Anàlixi conversaçionâle|discórso inte l'interaçión]]<ref name=":6">{{Çitta lìbbro|outô=Jacob L. Mey|tìtolo=Pragmatics: An Introduction|url=https://books.google.it/books?id=TT_TF4sM6lcC|ediçión=2|ànno=2001|editô=Wiley|léngoa=EN|ISBN=0-631-21132-2}}</ref>. A diferénsa da semàntica, a quæ a l'ezàmina quéllo scignificâto ch'o l'é convençionâle ò codificòu inte 'na çèrta léngoa, a pragmàtica a stùdia cómme a trasmisción do scignificâto a dipénde no sôlo da-e conoscénse struturâli e lengoìstiche ([[gramàtica]], [[léscico]], ecc..) do parlànte e de l'interlocutô ma ànche da-o contèsto da frâze<ref>{{Çitta web|url=https://www.linguisticsociety.org/resource/meaning-semantics-and-pragmatics|tìtolo=Meaning (Semantics and Pragmatics)|outô=William Ladusaw|léngoa=EN|vìxita=2021-11-01}}</ref>, ògni conoscénsa prexisténte in sce quélli che són coinvòlti, e [[Intençión|intençioîn]] do parlànte e âtri fatoî<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20090307222541/http://www.gxnu.edu.cn/Personal/szliu/definition.html|tìtolo=What is Pragmatics?|outô=Shaozhong Liu|léngoa=EN|vìxita=2021-11-01}}</ref>. In tâ sénso, a pragmàtica a spiêga cómme i parlànti de 'na léngoa séggian in gràddo de superâ l'aparénte [[anbigoitæ]] derivâ da-o fæto che o scignificâto o dipénde da-o lêugo, da-o ténpo e da âtri fatoî ligæ a 'n'afermaçión<ref name=":6" /><ref>{{Çitta web|url=https://www.thoughtco.com/pragmatics-language-1691654|tìtolo=Pragmatics Gives Context to Language|outô=Richard Nordquist|léngoa=EN|vìxita=2021-11-01}}</ref>. === Fonética e fonologîa === A [[fonética]] e [[fonologîa]] són di ràmmi da lengoìstica che stùdian i [[Són|soîn]] e i eleménti a quésti equivalénti into câxo de [[Léngoa di ségni|léngoe di ségni]]. A fonética a stùdia sorviatùtto i eleménti fìxichi di soîn, ò sæ a sò [[Fonética de l'articolaçión|articolaçión]], acùstica, produçión e perceçión. Pe cóntra, a fonologîa a l'é ligâ prinçipalménte a de astraçioîn lengoìstiche e a-a categorizaçión di soîn. === Tipologîa === A [[tipologîa lengoìstica]], dîta tipologîa da léngoa ascì, a l'é o ràmmo da lengoìstica ch'o stùdia e clasìfica i lengoàggi in sciâ bâze de sò caraterìstiche struturâli. O sò òbietîvo o l'é quéllo de descrîve e spiêgâ e propiêtæ comuîn e e diverscitæ struturâli tra-e léngoe do móndo<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Charles A. Ferguson|ànno=1959|tìtolo=Diglossia|revìsta=WORD|volùmme=15|nùmero=2|pp=325-340|léngoa=EN|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00437956.1959.11659702}}</ref>. E sò sotodisciplìnn-e inclùddan, tra-e âtre, a tipologîa qualitatîva, a quæ a l'é specializâ inta conparaçión de léngoe e de variêtæ inta mæxima léngoa; a tipologîa quantitatîva, a quæ a stùdia a distriboçión di modélli struturâli inte léngoe do móndo; a tipologîa teòrica, ch'a spiêga quéste distriboçioîn; a tipologîa scintàtica, ch'a stùdia l'órdine, a fórma, a gramàtica e a çèrnia de paròlle; e a tipologîa lescicâle, specializâ into vocabolâio da léngoa<ref>{{Çitta publicaçión|outô=V. A. Plungyan|dæta=2011-05-03|tìtolo=Modern linguistic typology|revìsta=Herald of the Russian Academy of Sciences|volùmme=81|nùmero=2|pp=101-113|léngoa=EN|abstract=X|url=https://link.springer.com/article/10.1134%2FS1019331611020158}}</ref>. == Variêtæ lengoìstiche == I lengoàggi coêxìstan co-în ànpio ''continuum'' de convençionalizaçión, ch'o pòrta a de divixoîn sfocæ tra concètti cómme quélli de dialétti e de léngoe. E léngoe pêuan subî di cangiaménti intèrni i quæ portan a-o svilùppo de sotovariêtæ cómme [[Regìstro (lengoìstica)|regìstri lengoìstichi]], acénti e dialétti. Scimilménte, e léngoe pêuan subî di cangiaménti aprêuvo a-o contàtto con parlànti de âtre léngoe, con nêuve variêtæ de léngoe che pêuan nàsce da quéste scitoaçioîn de contàtto atravèrso o procèsso de génezi do lengoàggio. === Variêtæ de contàtto === E variêtæ de contàtto cómme i pidgin e i créoli són de variêtæ lengoìstiche che de spésso se són creæ in de scitoaçioîn de contàtto prolongòu tra de comunitæ che parlan de léngoe diferénti. I [[pidgin]] són de variêtæ lengoìstiche da-a convençionalizaçión limitâ e inti quæ a comunicaçión a l'é trasmìssa atravèrso de gramàtiche senplificæ che pêuan vegnî co-o ténpo ciù articolæ, co-a continoaçión do contàtto lengoìstico. E [[Léngoa créola|léngoe créole]] són de variêtæ lengoìstiche scìmili a-i pidgin ma che àn 'na mêgio convençionalizaçión e stabilitæ. De manimàn che e nêuve generaçioîn crescan in de scitoaçioîn de contàtto, o l'é poscìbile che inpréndan 'n pidgin locâle cómme léngoa moæ. Atravèrso quésto procèsso de acquixiçión e trasmisción, nêuve caraterìstiche gramaticâli e eleménti lescicâli vêgnan creæ pe colmâ i [[Gàrbo lengoìstico|gàrbi lengoìstichi]], trasformàndo coscì o pidgin inte 'n lengoàggio conplêto. Però, no tùtte e scitoaçioîn de contàtto lengoìstico àn portòu a-o svilùppo de 'n pidgin ò créolo, fæto ch'o l'à portòu i riçercatoî a studiâ e caraterìstiche de scitoaçioîn de contàtto che favorìscan o svilùppo de quésti tîpi de variêtæ. De spésso quéste variêtæ se són svilupæ a partî da de scitoaçioîn de colonizaçión e sfrutaménto, inte quæ i squilìbri de potêre evitan a-i grùppi de contàtto de inprénde a léngoa de l'âtro, ma a ògni mòddo o suscìste 'n contàtto ch’o dûa pe 'n çèrto ténpo. A léngoa sogiogâ inte relaçioîn de potêre a l'é a léngoa de ''[[Stratum (lengoìstica)|substratum]]'', méntre quélla dominànte a l'é o ''[[Stratum (lengoìstica)|superstratum]]''. De spésso e paròlle e o léscico de 'na variêtæ de contàtto vêgna da-o ''superstratum'', ch'o diventa coscì o [[lescificatô]], méntre e strutûe gramaticâli vêgnan da-o ''substratum'', scibén che gh'è vàrie eceçioîn<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Rachel Selbach|curatô=Susanne Michaelis|tìtolo=Roots of creole structures: Weighing the contribution of substrates and superstrates|url=https://books.google.it/books?id=7Zg5AAAAQBAJ|colànn-a=Creole Language Library|ànno=2008|editô=John Benjamins Publishing|léngoa=EN|volùmme=33|capìtolo=The superstrate is not always the lexifier: Lingua Franca in the Barbary Coast 1530 - 1830|ISBN=90-27-28996-4}}</ref>. === Dialétti === In dialétto a l'é 'na [[Variêtæ (lengoìstica)|variêtæ]] de lengoàggio ch'a l'é caraterìstica de 'n particolâ grùppo tra-i parlànti de 'na léngoa<ref>{{Çitta web|url=https://public.oed.com/help/|tìtolo=Help - OED|léngoa=EN|vìxita=2021-10-07}}</ref>. E persónn-e into grùppo ch'o l'arechéugge i parlànti de 'n dialétto són de sòlito ligæ l'unn-a e l'âtra da 'n'identitæ sociâle comùn. Quésto fæto o l'é a diferénsa prinçipâ tra 'n dialétto e 'n [[Regìstro (lengoìstica)|regìstro]] ò 'n [[discórso]], dæto che inte 'sti doî câxi chi l'identitæ colturâle a no l'à 'n ròllo inportànte. I dialétti són de variêtæ lengoìstiche che àn de pròpie régole gramaticâli e fonologìche, caraterìstiche lengoìstiche e stilìstiche, ma no l'àn riçevûo o ''status'' ofiçiâ de léngoe; riconosciménto che de spésso o l'é ligòu ciù a de raxoîn polìtiche e sociâli ciufîto che lengoìstiche. Âtre vòtte i dialétti rèstan emarginæ, in particolâ quànde són asociæ a di grùppi sociâli emarginæ ànche lô<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Rosina Lippi-Green|tìtolo=English with an Accent: Language, Ideology, and Discrimination in the United States|url=https://books.google.it/books?id=NFKwTvQjVHEC|ànno=1997|editô=Psychology Press|léngoa=EN|ISBN=0-415-11476-4}}</ref>. A diferenzaçión tra-i dialetti e, de consegoénsa, de léngoe ascì, a l'é bazâ in sce l'ûzo de régole gramaticâli, régole scintàtiche e caraterìstiche stilìstiche, de vòtte sénsa fâ riferiménto a l'ûzo lescicâle ò a-o vocabolâio. Scitoaçión ch'a l'é bén bén riasónta into mòddo de dî "''[['Na léngoa a l'é 'n dialétto co-în ezèrcito e 'na marìnn-a|<nowiki/>'na léngoa a l'é 'n dialétto co-în ezèrcito e 'na marìnn-a]]''", atriboîo a-o lengoìsta [[Max Weinreich]]. {{Çitaçión|Niâtri poémmo, cómme sénci indivìdoi, êse asæ afeçionæ a-o nòstro dialétto. Quésto o no dêve però fâne pensâ che o nòstro o l'é mêgio de ògni âtro dialétto. I dialétti no són bón ò catîvi, bèlli ò brùtti, giùsti ò eræ - són sôlo divèrsci l'un da l'âtro, e o l'é ségno de 'na socjêtæ civilizâ o fæto che quésta a tòlera i vàrri dialétti coscì cómme quànde quésta a rispètta e divèrse ràsse, religioîn e sèssi.|Peter Trudgill, ''Dialects''<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Peter Trudgill|tìtolo=Dialects|url=https://books.google.it/books?id=kqwaqQ4Gfw8C|ediçión=2|ànno=2012|editô=Routledge|çitæ=Florence (KY)|léngoa=EN|ISBN=1-134-29235-X}}</ref>|We may as individuals be rather fond of our own dialect. This should not make us think, though, that it is actually any better than any other dialect. Dialects are not good or bad, nice or nasty, right or wrong - they are just different from one another, and it is the mark of a civilised society that it tolerates different dialects just as it tolerates different races, religions and sexes|lingua=EN}} === Léngoa stàndard === Quànde 'n dialétto o l'é abàsta docomentòu atravèrso a descriçión lengoìstica da sò gramàtica, ch'a l'é emèrsa pe mêzo de lézze consensoâli a l'intèrno da sò comunitæ, a l'òtegnî o riconosciménto polìtico e naçionâle atravèrso e polìtiche adotæ da 'n pàize ò 'na región. Quésto o l'é o stàdio into quæ 'n lengoàggio o l'é conscideròu 'na [[Léngoa stàndard|variêtæ stàndard]], ò sæ unn-a e quæ lézze gramaticâli se són òua stabilizæ a partî da-o consénso di parteçipànti a 'na [[comunitæ lengoìstica]], dòppo 'na suficénte evoluçión, inprovizaçión, coreçión e créscita. A [[Lèngoa ingleise|léngoa ingléize]], coscì cómme, fòscia, quélla [[Lengua françéise|françéize]] ascì, pêuan êse di ezénpi de léngoe che són arivæ progresivaménte a 'n stàdio into quæ o se dî che séggian diventæ de variêtæ stàndard. === Relativitæ === Cómme ricostroîo da-a popolâre [[ipòtexi de Sapir-Whorf]] (ò ipòtexi da relativitæ lengoìstica), i relativìsti créddan che a strutûa de 'na çèrta léngoa a l'é in gràddo de infloensâ i modélli cognitîvi atravèrso i quæ 'na persónn-a a fórma a pròpia [[vixón do móndo]], ò sæ a ''Weltanschauung'' teorizâ iniçialménte da-o [[Immanuel Kant|Kant]]. I universalìsti créddan che gh'é di pónti in comùn tra-a perceçión umâna dónde a gh'é a capaçitæ de lengoàggio, méntre i relativìsti créddan che quésta a càngia da léngoa a léngoa, e adreitûa da persónn-a a persónn-a. Méntre l'ipòtexi de Spir-Whorf a l'é 'n'elaboraçión de 'sta idêa chi, segóndo quànte esprèsso inte publicaçioîn di lengoìsti americhén [[Edward Sapir]] e [[Benjamin Lee Whorf]], o sò nómme o l'é stæto decîzo da l'aliêvo de Sapir, [[Harry Hoijer]]. Ànche o lengoìsta tedésco do XIX sécolo [[Leo Weisgerber]] o l'à scrîto vàrie publicaçioîn in sciô têma da teorîa da relativitæ lengoìstica. I relativìsti supòrtan o câxo da diferenzaçión a-o livéllo da cogniçión e inti domìni semàntichi. L'emèrge da [[lengoìstica cognitîva]] inti [[Anni 1980|ànni '80]] o l'à ravivòu l'interèsse pi-â relativitæ lengoìstica ascì. Pensatoî cómme [[George Lakoff]] àn sostegnûo che o lengoàggio o riflètte e diferénti metàfore colturâli méntre i scrîti do filòzofo do lengoàggio françéize [[Jacques Derrida]], spécce quélli in sciâ [[Decostrutivìsmo|decostruçión]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Jacques Derrida|tìtolo=Writing and difference|url=https://archive.org/details/writingdifferenc00derr_0|ànno=1978|editô=University of Chicago Press|çitæ=Chicago|léngoa=EN}}</ref>, són stæti vìsti cómme streitaménte asociæ a-o moviménto relativìsta inta lengoìstica, raxón pi-â quæ són stæti forteménte critichæ dòppo a sò mòrte<ref>{{Çitta web|url=https://www.theguardian.com/books/2004/nov/18/philosophy|tìtolo=Relative thinking|outô=Richard Lea|dæta=2014-11-18|léngoa=EN|vìxita=2021-10-07}}</ref>. == Strutûe == E strutûe lengoìstiche són de cóbie de scignificâto e fórma. Ògni particolâ abinaménto de scignificâto e fórma o l'é 'n coscì dîto [[Ségno (semiotìca)|ségno]] de [[Ferdinand de Saussure|Saussure]]. Prezénpio o scignificâto da paròlla "gàtto" o l'é raprezentòu inte tùtto o móndo da 'na grànde variêtæ de modélli sonöri (inti lengoàggi òrâli), moviménti de mén e da fàccia (inti [[Léngoa di ségni|lengoàggi di ségni]]) e scìnboli scrîti (inti lengoàggi scrîti). I modélli lengoìstichi àn dimostròu a pròpia inportànsa into cànpo de l'[[ingegnerîa da conoscénsa]], spécce co-a quantitæ de dæti disponìbile che a-a giornâ d'ancheu a l'é asæ ciù grànde. I lengoìsti che se concentran in sciâ strutûa tentan de conprénde e régole relatîve a l'ûzo de 'na léngoa che són conosciûe da quélli de léngoa moæ, ànche se no tùtte e vòtte in mòddo coscénte. Tùtte e strutûe lengoìstiche pêuan êse sconpòste in di conponénti mìnimi che vêgnan conbinæ segóndo de régole da-o subcònscio, in sce ciù livélli de anàlixi. Pe fâ 'n ezénpio o se pêu pigiâ a paròlla ingléize pe dî dêximo, ò sæ "''tenth''" in sce doî divèrsci livélli de anàlixi. A-o livéllo da strutûa intèrna da paròlla, ò sæ da morfologîa, a paròlla "''tenth''" a l'é conpòsta da 'na fórma lengoìstica ch'a l'indica 'n nùmero e 'n'âtra ch'a l'indica l'òrdinalitæ. A régola ch'a decìdde a conbinaçión de 'ste dôe fórme chi a l'aseghîa che l'indicatô de l'òrdinalitæ "''th''" o segoe o nùmero "''ten''", dêxe. A-o livéllo da strutûa do són, ò sæ da fonologîa, l'anàlixi struturâle a fa védde cómme o són da "n" in "''tenth''" o l'é despægio da quéllo ch'o l'à in "''ten''". Scibén che a ciù pàrte di parlànti ingléizi a l'é a conoscénsa de régole che govèrnan a strutûa intèrna di doî tòcchi da paròlla "''tenth''", ciù de ræo conoscian a régola ch'a govèrna a sò strutûa de són. I lengoìsti che fan di stùddi focalizæ prinçipalménte in sciâ strutûa trêuvan e anàlizan e régole cómme quéste, che govèrnan o mòddo into quæ quélli de léngoa moæ l'adêuvian a pròpia léngoa. === Gramàtica === A [[gramàtica]] a l'é 'n scistêma de régole che govèrnan a produçión e l'ûzo di [[Enunciòu (lengoìstiche)|enunciæ]] inte 'na çèrta léngoa. 'Ste régole chi se aplican ségge a-i soîn<ref>Tùtte e nòtte inte 'sto artìcolo chi in sciô stùdio di soîn pêuan riferîse ségge a-i ségni fæti co-e màn che no dêuviæ inte [[Léngoa di ségni|léngoe di ségni]].</ref> che a-i scignificâti e inclùddan di sotogrùppi di conponénti de régole, cómme quélle relatîve a-a [[fonologîa]] (l'òrganizaçión di scistêmi sonöri fonétichi), a-a [[Morfologîa (lengoìstica)|morfologîa]] (a formaçión e a conpoxiçión de paròlle) e a-a [[scintàsci]] (a formaçión e a conpoxiçión de frâzi e di perîodi)<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Adrian Akmajian, Ann K. Farmer, Lee Bickmore, Richard A. Demers, Robert M. Harnish|tìtolo=Linguistics: An Introduction to Language and Communication|url=https://books.google.it/books?id=VF4nDwAAQBAJ|ediçión=7|ànno=2017|editô=MIT Press|léngoa=EN|ISBN=0-262-53326-X}}</ref>. I modèrni scistêmi pe l'anàlixi di prinçìppi da gramàtica inclùddan a [[Struturalìsmo (lengoìstica)|lengoìstica struturâle]] e [[Gramàtica fonçionâle|fonçionâle]] e a [[gramàtica generatîva]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Andrew Carnie|tìtolo=Syntax: A Generative Introduction|url=https://books.google.it/books?id=sh0gEAAAQBAJ|ediçión=4|ànno=2021|editô=John Wiley & Sons|léngoa=EN|ISBN=1-119-56923-0}}</ref>. Àree de stùdio rigoàrdo a l'anàlixi da gramàtica de 'n lengoàggio són: * [[Fonética]]: a l'é o stùdio de propiêtæ fìxiche da produçión e da perceçión do són da vôxe, aprofondéndo e sò propiêtæ acùstiche e [[Fonètica articolatöia|articolatöie]]. * [[Fonologîa]]: a l'é o stùdio di soîn cómme eleménti astræti inta ménte de l'interlocutô che distìngoan i scignificâti ([[Fonêma|fonêmi]]). * [[Morfologîa (lengoìstica)|Morfologîa]]: a l'é o stùdio di [[Morfêma|morfêmi]], ò sæ de strûtue intèrne da paròlla e de cómme pêuan êse modificæ. * [[Scintàsci]]: a l'é o stùdio di mòddi de conbinaçión de paròlle a formâ de [[Frâze|frâzi]] e di perîodi gramaticâli. * [[Semàntica]]: a l'é o stùdio di eleménti gramaticâli e lescicâli do scignificâto<ref name=":0">{{Çitta lìbbro|outô=Gennaro Chierchia|outô2=Sally McConnell-Ginet|tìtolo=Meaning and Grammar: An Introduction to Semantics|url=https://books.google.it/books?id=pxJGet3pKdoC|ediçión=2|ànno=2000|editô=MIT Press|léngoa=EN|ISBN=0-262-53164-X}}</ref>. * [[Pragmàtica]]: a l'é o stùdio de cómme i [[Enunciòu (lengoìstiche)|enunciæ]] són dêuviæ inti [[Àtto lengoìstico|àtti lengoìstichi]] e do ròllo ricovèrto da-o contèsto anbientâle e da conoscénsa no lengoìstica inta trasmisción do scignificâto<ref name=":0" />. * [[Anàlixi do discórso]]: a l'é o stùdio do lengoàggio dêuviòu inti tèsti (òrâli, scrîti ò gestoâli). * [[Stilìstica]]: a l'é o stùdio di fatoî lengoìstichi (retòrica, diçión e evidensaçión) che méttan in discórso into sò contèsto. * [[Semiòtica]]: a l'é o stùdio di ségni e di sò procèssi (semiôxi), indicaçioîn, dezignaçioîn, somegiànse, analogîe, metàfore, scinbolìsmi, scignificâti e comunicaçioîn. === Discórso === O discórso o l'é o lengoàggio intéizo cómme pràtica sociâle<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Mike Baynham|tìtolo=Literacy practices: Investigating literacy in social contexts|url=https://www.cambridge.org/core/journals/language-in-society/article/abs/mike-baynham-literacy-practices-investigating-literacy-in-social-contexts-language-in-social-life-series-london-longman-1995-pp-xii-283/F3EE8B98B8CC31B86C27134EAED830D4|ànno=1995|editô=Longman|çitæ=Lóndra|léngoa=EN}}</ref> e o l'é 'n concètto articolòu in sce ciù livélli. Cómme pràtica sociâle, o discórso o l'incàrna vàrie ideologîe atravèrso i tèsti scrîti e parlæ. L'anàlixi do discórso a pêu defæti ezaminâ ò espónn-e quéste ideologîe. O discórso o l'infloénsa o génere, o quæ o vêgne çernûo in rispòsta a-e diferénti scitoaçioîn e a-a fìn, a livéllo mìcro, o discórso o l'infloénsa o lengoàggio intéizo cómme tèsto (parlòu o scrîto) a livéllo fonologìco ò léscico-gramaticâle. Gramàtica e discórso són colegæ fra de lô cómme pàrte de 'n scistêma<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Mira Ariel|ànno=2009|méize=frevâ|tìtolo=Discourse, grammar, discourse|revìsta=Discourse Studies|volùmme=11|nùmero=1|pp=5-36|léngoa=EN|abstract=X|url=https://www.jstor.org/stable/24049745}}</ref>. 'N çèrto discórso o diventa 'na variêtæ lengoìstica quànde o l'é dêuviòu inte quésto mòddo pe 'na raxón particolâ, e o saiâ dónca ciamòu [[Regìstro (lengoìstica)|regìstro]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Helen Leckie-Tarry|tìtolo=Language and Context|url=https://books.google.it/books?id=khSI6gSvLuYC|ànno=1995|editô=A&C Black|léngoa=EN|p=6|ISBN=0-567-56057-0}}</ref>. Pêuan êse prezénti ànche de azónte [[Léscico|lescicâli]], de nêuve paròlle, che l'incomensan a êse dêuviæ atravèrso l'esperiénsa da comunitæ de persónn-e che àn 'n çèrto ànbito de specializaçión. I regìstri e i discórsi se diferençian dónca pe l'ûzo do [[vocabolâio]] e, de vòtte, pe quéllo do stîle ascì. Prezénpio, e persónn-e che travàggian inta mêxìnn-a pêuan dêuviâ inte sò comunicaçioîn da terminologîa da mêghi, pàrte do coscì dîto "discórso mêgo". === Léscico === O [[léscico]] o l'é 'n catàlogo de paròlle e tèrmini conosciûi da 'n parlànte. O l'é formòu da-e [[Paròlla|paròlle]] e da-i [[Morfêma|morfêmi]] lighæ, i quæ són de pàrte de paròlle che no pêuan stâ da sôle, cómme i [[Afìsso|afìsci]]. In çèrte anàlixi són conscideræ pàrte do léscico ànche e paròlle conpòste, çèrte clàsse de esprescioîn tìpiche e âtre colocaçioîn. I diçionâi raprezentan di tentatîvi de elencâ, in órdine arfabético, o léscico de 'na çèrta léngoa; de sòlito, a ògni mòddo, i morfêmi lighæ no són chi inclûzi. A [[lescicografîa]], streitaménte ligâ a-o domìnio da semantìca, a l'é a scénsa da mapatûa de paròlle inte 'n'[[enciclopedîa]] ò 'n [[Diçionaio|diçionâio]]. A creaçión e l'azónta de nêuve paròlle into léscico a l'é ciamâ coniaçión ò neologizaçión<ref>{{Çitta lìbbro|outô=[[Ghil'ad Zuckermann]]|tìtolo=Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew|url=https://books.google.it/books?id=DteHDAAAQBAJ|ànno=2003|editô=Springer|léngoa=EN|ISBN=1-403-93869-5}}</ref>, co-e nêuve paròlle che són ciamæ [[Neologìsmo|neologìsmi]]. A l'é 'na credénsa difûza quélla de consciderâ che a capaçitæ d'esprìmise de 'n parlànte de 'na çèrta léngoa a sta inta quantitæ de paròlle prezénti into sò léscico méntre, in realtæ, quésta supoxiçión pe-i lengoìsti a l'é fâsa. Segóndo vàrri studiôzi, a capaçitæ de dêuvia 'na léngoa a sta sorviatùtto inta conoscénsa da gramàtica, colegâ dónca a-a [[conpeténsa lengoìstica]] ciufîto che a-a créscita do vocabolâio. Ànche 'n léscico asæ picìn o l'é defæti in gràddo de prodûe 'n nùmero infinîo de frâze. === Stîle === A [[stilìstica]] a l'inclùdde ànche o stùdio do [[discórso]] scrîto, firmòu ò parlòu da divèrse comunitæ lengoìstiche, [[Génere (àrte)|géneri]] e formâti editoriâli ò [[Naratîva|naratîvi]] inti [[mézzi de comunicaçión de màssa]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20131004220434/http://www.uni-giessen.de/anglistik/ling/Staff/mukherjee/pdfs/Stylistics.pdf|tìtolo=Stylistics|outô=Joybrato Mukherjee|léngoa=EN|vìxita=2021-10-16}}</ref>. Quésto o l'inplica o stùdio e l'interpretaçión di tèsti pe analizâ e caraterìstiche stilistìche do lengoàggio e do tón. L'anàlixi stilistìca a conporta l'anàlixi da descriçión de particolæ [[Dialétto|dialétti]] e [[Regìstro (lengoìstica)|regìstri]] dêuviæ da-e comunitæ lengoìstiche. E caraterìstiche stilistìche inclùddan [[retòrica]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Ivor Armstrong Richards|tìtolo=The Philosophy of Rhetoric|url=https://books.google.it/books?id=NSCFAAAAIAAJ|ànno=1936|editô=Oxford University Press|léngoa=EN}}</ref>, diçión, acénti, [[sàtira]], [[ironîa]], diàlogo e âtre fórme de variaçioîn fonétiche. L'anàlixi stilistìca a pêu inclùdde ànche o stùdio do lengoàggio inte òpere canòniche de letiatûa, naratîva popolâre, notìçie, publicitæ e âtre fórme de comunicaçión inta coltûa popolâre ascì. De sòlito o l'é vìsto cómme 'na variaçión inta comunicaçión ch'a càngia da parlànte a parlànte e da comunitæ a comunitæ. In brêve, a stilistìca a l'é l'interpretaçión do tèsto. Inti [[Anni 1960|ànni '60]] o [[Jacques Derrida]], prezénpio, o distìngoe ànche tra paròlla e scrîtûa, proponéndo che a léngoa scrîta a ségge studiâ cómme mézzo de comunicaçión lengoìstica in lê<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Jacques Derrida|tìtolo=Writing and Difference|url=https://books.google.it/books?id=6yAZEAAAQBAJ|ànno=2021|editô=University of Chicago Press|léngoa=EN|ISBN=0-226-81607-9}}</ref>. A [[paleografîa]] a l'é dónca a disciplìnn-a ch'a stùdia l'evoluçión de fórme scrîte do lengoàggio, cómme ségni e scìnboli<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Elmer H. Antonsen|tìtolo=Runes and Germanic Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=XmOlQqsunHYC|ànno=2011|editô=Walter de Gruyter|léngoa=EN|ISBN=3-110-88552-2}}</ref>. O stùdio formâle do lengoàggio o l'à portòu ànche a-a créscita de çèrti cànpi cómme a [[psicolengoìstica]], ch'a l'esplóra a raprezentaçión e a fonçión do lengoàggio inta ménte; a [[neurolengoìstica]], ch'a stùdia l'elaboraçión do lengoàggio into çervello; a [[biolengoìstica]], ch'a stùdia a biologîa e l'evoluçión do lengoàggio; e l'[[acquixiçión do lengoàggio]], ch'a stùdia cómme i banbìn e i ciù gréndi inpréndan a conoscénsa de 'na o ciù léngoe. == Procêde == === Umanìstico === O prinçìpio fondamentâle da lengoìstica umanìstica o l'é che o lengoàggio o l'é 'n'invençión creâ da-e persónn-e. 'Na tradiçión [[semiòtica]] da riçèrca lengoìstica a conscìdera o lengoàggio 'n [[scistêma de ségni]] ch'o nàsce da l'interaçión tra scignificâto e fórma<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Winfried Nöth|tìtolo=Handbook of Semiotics|url=https://salahlibrary.files.wordpress.com/2017/03/handbook-of-semiotics.pdf|ànno=1990|editô=Indiana University Press|çitæ=Bloomington e Indianapolis|léngoa=EN|ISBN=0­-253-­34120-­5}}</ref>. L'òrganizaçión di livélli lengoìstichi a l'é consciderâ cómme [[Conputaçión|conputaçionâle]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Louis Hjelmslev|tìtolo=Prolegomena to a Theory of Language|url=https://books.google.it/books?id=HrtrAAAAIAAJ|ediçión=7|ànno=1961|editô=University of Wisconsin Press|léngoa=EN|ISBN=0-299-02470-9}}</ref>. A lengoìstica a l'é fondamentalménte vìsta cómme ligâ a-i stùddi [[Sòciologia|sociâli]] e [[Antropologîa colturâle|colturâli]] zaché e diferénti léngoe són modelæ con l'[[interaçión sociâle]] da-a mæxima [[comunitæ lengoìstica]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Ferdinand de Saussure|tìtolo=Course in General Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=bmrSswEACAAJ|ànno=2017|editô=Fb&c Limited|çitæ=New York|léngoa=EN|ISBN=1-527-94298-8}}</ref>. A strutûa ch'a raprezénta o pónto de vìsta [[Umanêximo (XIX sécolo)|umanìstico]] in scî lengoàggi a l'inclùdde, tra-e âtre cöxe, a [[Struturalìsmo (lengoìstica)|lengoìstica struturâle]] ascì<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Patrik Austin|ànno=2021|tìtolo=Theory of language: a taxonomy|revìsta=SN Social Sciences|volùmme=1|nùmero=3|léngoa=EN|url=https://link.springer.com/article/10.1007%2Fs43545-021-00085-x}}</ref>. Anàlixi struturâle o vêu dî seçionâ ògni livéllo lengoìstico, ò sæ fonética, morfologîa, scintàtica e discórso, inte sò unitæ ciù picìnn-e. Quéste són mìsse insémme in di inventâi, tra-i quæ i fonêmi, morfêmi, clàsse lescicâli e tîpi de frâze, pe studiâ e sò interconescioîn drénto a 'na gerarchîa de strutûe e de livélli<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Roland Schäfer|tìtolo=Einführung in die grammatische Beschreibung des Deutschen|url=https://books.google.it/books?id=fuMjDQAAQBAJ|ànno=2016|editô=Language Science Press|çitæ=Berlìn|léngoa=DE|ISBN=3-946-23494-1}}</ref>. L'anàlixi fonçionâle a l'azónze a l'anàlixi struturâle l'asegnaçión di ròlli semàntichi e di âtri ròlli fonçionâli che ciaschedùnn-a unitæ a pêu avéi. Prezénpio, 'na frâze nominâle a pêu fonçionâ cómme sogètto ò cómme ògètto da frâze, dónca cómme [[Agénte (lengoìstica)|agénte]] ò [[Paçiénte (lengoìstica)|paçiénte]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=M.A.K. Halliday, Christian M.I.M. Matthiessen, Michael Halliday e Christian Matthiessen|tìtolo=An Introduction to Functional Grammar|url=https://books.google.it/books?id=AwnKAgAAQBAJ|ediçión=3|ànno=2014|editô=Routledge|léngoa=EN|ISBN=1-134-65653-X}}</ref>. A [[lengoìstica fonçionâle]], ciamâ gramàtica fonçionâle ascì, a l'é 'n ràmmo da lengoìstica struturâle. Segóndo o riferiménto umanìstico, i tèrmini [[Struturalìsmo (lengoìstica)|struturalìsmo]] e [[Fonçionalìsmo (struturâle)|fonçionalìsmo]] són ligæ a-i pròppi scignificâti inte âtre scénse umâne. A diferénsa tra-o struturalìsmo formâle e fonçionâle a l'é into mòddo into quæ i doî procêde spiêgan perché e léngoe àn de çèrte propiêtæ. A [[spiegaçión]] fonçionâle a l'ìnplica l'idêa che o lengoàggio o ségge 'n struménto pi-â [[Comunicaçion|comunicaçión]], ò che a comunicaçión a l'é a fonçión primâia do lengoàggio. E fórme lengoìstiche se spiêgan de consegoénsa faxéndo apéllo a-o sò valô fonçionâle ò a-a sò utilitæ. I âtri mòddi de procêde derivæ da-o struturalìsmo asùmman a prospetîva ch'a fórma a vêgne da-i mecanìsmi intèrni do scistêma lengoìstico bilaterâle e a ciù livélli<ref>{{Çitta lìbbro|outô=František Daneš|curatô=René Dirven e Vilém Fried|tìtolo=Functionalism in Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=dKpLAwob95wC|ànno=1987|editô=John Benjamins Publishing|léngoa=EN|pp=3-38|capìtolo=On Prague school functionalism in linguistics|ISBN=90-27-21524-3}}</ref>. === Biològico === Procêde cómme quélli da [[lengoìstica cognitîva]] ò da [[gramàtica generatîva]] stùdian a [[cogniçión]] lengoìstica con l'òbietîvo de scrovî e bâze [[Biologia|biològiche]] do lengoàggio. Inta [[gramàtica generatîva]] 'ste bâze chi són intéize cómme l'incluxón de 'na conoscénsa gramaticâle [[Gramàtica universâle|congénita]] [[Specìficitæ do domìnio|specìfica do domìnio]]. Pertànto, unn-a de preocupaçioîn centrâli in sciô procêde o l'é de scrovî i aspêti da conoscénsa lengoìstica congéniti ò mêno<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Martin Everaert, Marinus A.C. Huybregts, Noam Chomsky, Robert C. Berwick, Johan J. Bolhuis|ànno=2015|méize=Novénbre|tìtolo=Structures, Not Strings: Linguistics as Part of the Cognitive Sciences|revìsta=Trends in Cognitive Sciences|volùmme=19|nùmero=12|pp=729–743|léngoa=EN|url=https://www.researchgate.net/publication/283666865_Structures_Not_Strings_Linguistics_as_Part_of_the_Cognitive_Sciences}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Noam Chomsky|tìtolo=The Minimalist Program|url=https://books.google.it/books?id=vtPQiYCNpjgC|ànno=1995|editô=MIT Press|léngoa=EN|ISBN=0-262-53128-3}}</ref>. A [[lengoìstica cognitîva]], pe cóntra, a refûa a noçión de gramàtica congénita e a stùdia cómme a ménte umâna a crêa de [[Gramàtica de costruçión|costruçioîn lengoìstiche]] a partî da [[Schêma (psicològia)|schêmi]] de evénti<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Michael A. Arbib|outô2=William O'Grady|curatô=Brian MacWhinney|tìtolo=Handbook of Language Emergence|url=https://books.google.it/books?id=kFocBgAAQBAJ|ànno=2014|editô=John Wiley & Sons|léngoa=EN|pp=81-109|capìtolo=Language evolution - an emergentist perspective|ISBN=1-118-34609-2}}</ref>, óltre che l'inpàtto di vìncoli e di [[pregiudìççi cognitîvi]] in sciô lengoàggio umâno<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Vera Tobin|curatô=Michael Borkent, Mike Borkent, Barbara Dancygier, Jennifer Hinnell|tìtolo=Language and the Creative Mind|url=https://books.google.it/books?id=Ml0qmwEACAAJ|ànno=2013|editô=CSLI Publications|léngoa=EN|pp=347-363|capìtolo=Where do cognitive biases fit into cognitive linguistics?|ISBN=1-575-86671-4}}</ref>. Scimilménte a-a [[programaçión neorolengoìstica]], o lengoàggio o l'é studiòu atravèrso i [[Sénso|sénsi]]<ref>{{Çitta publicaçión|outô=María del Carmen Guarddon Anelo|ànno=2010|méize=Zenâ|tìtolo=Metaphors and Neuro-linguistic Programming*|revìsta=The International Journal of Interdisciplinary Social Sciences|volùmme=5|nùmero=7|pp=151-162|léngoa=EN|abstract=X|url=https://www.researchgate.net/publication/290795485_Metaphors_and_Neuro-linguistic_Programming}}</ref><ref>{{Çitta publicaçión|outô=Iraide Ibarretxe-Antuñano|ànno=2002|méize=Zenâ|tìtolo=MIND-AS-BODY as a Cross-linguistic Conceptual Metaphor|revìsta=Miscelánea|volùmme=25|nùmero=1|pp=93-119|léngoa=EN|url=https://www.researchgate.net/publication/272507067_MIND-AS-BODY_as_a_Cross-linguistic_Conceptual_Metaphor}}</ref><ref>{{Çitta publicaçión|outô=Raymond W. Gibbs|outô2=Herbert L. Colston|ànno=2009|méize=Òtôbre|tìtolo=The cognitive psychological reality of image schemas and their transformations|revìsta=Cognitive Linguistics|volùmme=6|nùmero=4|léngoa=EN|abstract=X|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/cogl.1995.6.4.347/html}}</ref>. 'N procêde streitaménte corelòu a quélli sórvia minsonæ o l'é a [[lengoìstica evolutîva]]<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Michael Pleyer|outô2=James Winters|ànno=2015|méize=Zenâ|tìtolo=Integrating cognitive linguistics and language evolution research|revìsta=Theoria et Historia Scientiarum|volùmme=11|pp=19-44|léngoa=EN|url=https://www.researchgate.net/publication/267824147_Integrating_Cognitive_Linguistics_and_Language_Evolution_Research}}</ref>, a quæ a l'inclùdde o stùdio de unitæ lengoìstiche cómme di [[Memetìca|replicatoî colturâli]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Vyvyan Evans|outô2=Melanie Green|tìtolo=Cognitive Linguistics. An Introduction|url=https://books.google.it/books?id=Znx0DwAAQBAJ|ànno=2018|editô=Routledge|léngoa=EN|ISBN=1-317-95435-1}}</ref><ref>{{Çitta publicaçión|outô=William Croft|ànno=2008|méize=Zùgno|tìtolo=Evolutionary linguistics|revìsta=Annual Review of Anthropology|volùmme=37|nùmero=1|pp=219-234|léngoa=EN|abstract=X|url=https://www.researchgate.net/publication/228173468_Evolutionary_Linguistics}}</ref>. O l'é poscìbile studiâ cómme o lengoàggio o se [[Outoreplicaçión|réplica]] e o s'[[Adataménto|adàtta]] a-a [[ménte]] de l'[[indivìdoo]] ò da comunitæ lengoìstica<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Hannah Cornish|outô2=Monica Tamariz|outô3=Simon Kirby|ànno=2009|méize=Dexénbre|tìtolo=Complex Adaptive Systems and the Origins of Adaptive Structure: What Experiments Can Tell Us|revìsta=Language Learning|volùmme=59|nùmero=1|pp=187-205|léngoa=EN|url=https://www.research.ed.ac.uk/portal/files/8777212/complex_adaptive_systems.pdf}}</ref><ref>{{Çitta publicaçión|outô=Kaius Sinnemäki|outô2=Francesca Di Garbo|ànno=2018|méize=Agósto|tìtolo=Language Structures May Adapt to the Sociolinguistic Environment, but It Matters What and How You Count: A Typological Study of Verbal and Nominal Complexity|revìsta=Frontiers in Psychology|volùmme=9|nùmero=1141|pp=187-205|léngoa=EN|url=https://www.researchgate.net/publication/327023801_Language_Structures_May_Adapt_to_the_Sociolinguistic_Environment_but_It_Matters_What_and_How_You_Count_A_Typological_Study_of_Verbal_and_Nominal_Complexity}}</ref>. A [[gramàtica de costruçión]] a l'é 'n cànpo into quæ o l'é aplicòu o concètto de [[meme]] a-o stùdio da scintàsci<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Östen Dahl|ànno=1999|méize=Zenâ|tìtolo=Grammaticalization and the life cycles of constructions|revìsta=RASK - Internationalt Tidsskrift for Sprog og Kommunikation|volùmme=14|pp=91-134|léngoa=EN|abstract=X|url=https://www.researchgate.net/publication/245643592_Grammaticalization_and_the_Life-Cycles_of_Constructions?_iepl%5BgeneralViewId%5D=GtLkViWUT06KSsxI5OiADw62BhQ4W5eLZS3M&_iepl%5Bcontexts%5D%5B0%5D=searchReact&_iepl%5BviewId%5D=SLjqh0WF0Lwz0wndSnMd11CReTXdAd6rCMYA&_iepl%5BsearchType%5D=publication&_iepl%5Bdata%5D%5BcountLessEqual20%5D=1&_iepl%5Bdata%5D%5BinteractedWithPosition1%5D=1&_iepl%5Bdata%5D%5BwithoutEnrichment%5D=1&_iepl%5Bposition%5D=1&_iepl%5BrgKey%5D=PB%3A245643592&_iepl%5BtargetEntityId%5D=PB%3A245643592&_iepl%5BinteractionType%5D=publicationTitle}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Simon Kirby|curatô=P.M. Binder e K. Smith|tìtolo=The Language Phenomenon|url=https://books.google.it/books?id=bUpEAAAAQBAJ|ànno=2013|editô=Springer Science & Business Media|léngoa=EN|pp=121-138|capìtolo=Transitions: the evolution of linguistic replicators|ISBN=3-642-36086-6}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Eva Zehentner|tìtolo=Competition in Language Change: the Rise of the English Dative Alternation|url=https://books.google.it/books?id=D3icDwAAQBAJ|ànno=2019|editô=Walter de Gruyter GmbH & Co KG|léngoa=EN|ISBN=3-110-63385-X}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Brian MacWhinney|curatô=Brian MacWhinney e William O'Grady|tìtolo=Handbook of Language Emergence|url=https://books.google.it/books?id=kFocBgAAQBAJ|ànno=2014|editô=John Wiley & Sons|léngoa=EN|pp=1-31|capìtolo=Introduction - language emergence|ISBN=1-118-34609-2}}</ref>. I procêde generatîvo e evolutîvo són ciamæ, rispetivaménte, [[Struturalìsmo (biologîa)|formalìsmo]] e [[Adatamentìsmo|fonçionalìsmo]] ascì<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Daniel Nettle|curatô=Mike Darnell|tìtolo=Functionalism and Formalism in Linguistics: General papers|url=https://books.google.it/books?id=eyv19-63rXEC|ànno=1999|editô=John Benjamins Publishing|léngoa=EN|pp=445-468|capìtolo=Functionalism and its difficulties in biology and linguistics|ISBN=90-27-23044-7}}</ref>. A ògni mòddo quéste dôe denominaçioîn són do tùtto despægie da l'ûzo fæto de 'sti tèrmini chi into cànpo de [[scénse umâne]]<ref>{{Çitta publicaçión|outô=William Croft|ànno=2015|méize=Màrso|tìtolo=Functional Approaches to Grammar|revìsta=International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences|editô=2° ed., Elsevier|pp=470-475|léngoa=EN|abstract=X|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780080970868530098?via%3Dihub}}</ref>. == Metodologîa == A lengoìstica a l'é 'na scénsa prinçipalménte [[Lengoìstica descritîva|descritîva]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=André Martinet|tìtolo=Elements of General Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=Kd9BRk05luQC|ànno=1960|editô=Faber|çitæ=Lóndra|léngoa=EN|p=15}}</ref>. I lengoìsti descrîvan e spiêgan e caraterìstiche do lengoàggio sénsa esprìmme giudìççi sogetîvi in sciô fæto che 'na çèrta caraterìstica ò ûzo o ségge "bón" ò "catîvo". Quésto procêde o l'é pægio a-a pràtica de âtre scénse: prezénpio 'n [[Zoologia|zoólogo]] o stùdia o régno animâ sénsa dâ di giudìççi sogetîvi in sciô fæto che 'na çèrta spêce a ségge "mêgio" ò "pêzo" de 'n'âtra. O [[Prescritivìsmo lengoìstico|prescritivìsmo]], d'âtra pàrte, o l'é 'n tentatîvo de promêuve particolæ ûzi lengoìstichi rispètto a di âtri, de spésso favoréndo 'n particolâ dialétto ò "[[acrolétto]]". Quésto o pêu avéi l'òbietîvo de stabilî 'n [[Léngoa stàndard|stàndard lengoìstico]], ch'o pêu agiutâ a comunicaçión in sce vàste àree giögràfiche. A ògni mòddo, o pêu ànche êse 'n tentatîvo da pàrte di parlànti de 'na léngoa ò de 'n dialétto de ezercitâ 'n'infloénsa in scî parànti de âtre léngoe ò dialétti (védde [[inperialìsmo lengoìstico]] ascì). 'Na versción estrêma do prescritivìsmo a pêu êse atoâ da di [[Censûa|censoî]], i quæ tentan de arancâ paròlle e strutûe che són da lô conscideræ distrutîve pi-â socjêtæ. A prescriçión, a ògni mòddo, a pêu êse praticâ in mòddo ciù apropriòu inte l'[[insegnamento da léngoa]], cómme inte l'[[English language teaching|ELT]], dónde çèrte régole gramaticâli fondamentâli e eleménti lescicâli dêvan êse introdûti a 'n parlànte de 'n'âtra léngoa ch'o stésse amiàndo de inprénde 'na çèrta léngoa. === Fónti === A ciù pàrte di lengoìsti a-a giornâ d'ancheu a travàggia parténdo da-o prezopòsto che i dæti de [[Léngoa parlâ|léngoe parlæ]] e i [[Léngoa di ségni|ségni]] di lengoàggi de comunitæ sórde séggian ciù fondamentâli di dæti [[Lengoàggio scrîto|scrîti]]. Gh'é divèrse raxoîn pe dâ 'ste prioritæ chi: * prìmma de tùtto a paròlla a pâ êse 'na caraterìstica universâle tra-i êse umâni méntre, pe cóntra, són numerôze e [[Coltûa|coltûe]] e e comunitæ lengoìstiche sénsa 'na fórma de comunicaçión scrîta. * into parlâ conpàian de caraterìstiche che no són sénpre registræ in fórma scrîta, conpréize e [[Régole fonologìca|régole fonologìche]], e [[Modificaçión fonetìca|modificaçioîn di soîn]] e i [[Lapsus linguae|eroî do parlòu]]. * tùtti i scistêmi de scrîtûa riflèttan 'na çèrta léngoa parlâ (ò, potençialménte, di ségni ascì), adreitûa into câxo de 'na scrîtûa [[Pitogràmma|pitografìca]] cómme quélla di [[Dongba]] quànde scrìvan di [[Òmofono|òmofoni]] da [[Léngoa naxi|léngoa Naxi]] co-i mæximi pitogràmmi, dònde di tèsti scrîti con di scistêmi dêuviæ pe dôe léngoe càngian pe adatâse a-a léngoa parlâ ch'a vêgne trascrîta. * a paròlla a s'é evolûa prìmma che i êse umâni àggian inventòu a scrîtûa. * e persónn-e inpréndan a parlâ e a elaborâ 'n lengoàggio parlòu ciù façilménte e prìmma de quànte fan co-a [[scrîtûa]] . A ògni mòddo, tùtti i lengoìsti són d'acòrdio in sciô fæto che o stùdio de 'na léngoa scrîta o pêu êse ùtile e preçiôzo. Pi-â riçèrca ch'a l'é bazâ in sciâ [[Lengoìstica di corpus|lengoìstica di ''corpus'']] e in sciâ [[lengoìstica conputaçionâle]], a léngoa scrîta a l'é de spésso asæ ciù conveniénte pe l'elaboraçión de grénde quantitæ de dæti lengoìstichi. I ''corpus'' de léngoa parlâ de grénde dimenscioîn són asæ difìçili da creâ e da trovâ, e in génere són za [[Trascriçión|trascrîti]]. Pe de ciù, i lengoìsti se són rivòlti a-o discórso bazòu in sciô tèsto scrîto in vàrri formâti pe-e [[Comunicaçión mediâ da-o computer|comunicaçioîn atravèrso i computer]] cómme stràdda poscìbile pe praticâ 'n'indàgine lengoìstica. O stùdio di [[Scistêma de scrîtûa|scistêmi de scrîtûa]], ò sæ a [[grafemìca]], o l'é a ògni mòddo conscideròu un di ràmmi da lengoìstica. === Anàlixi === Prìmma do [[XX secolo|XX sécolo]], i lengoìsti analizâvan o lengoàggio a 'n livéllo [[Lengoìstica stòrica|diacrònico]], ch'o l'avéiva 'n ''focus'' stòrico. Dónca vegnîvan confrontæ vàrie caraterìstiche lengoìstiche, çercàndo de analizâ a léngoa da-o pónto de vìsta de cómme quésta a foîse cangiâ da 'n çèrto moménto into pasòu a-i perîodi sucesîvi. A ògni mòddo, co-o svilùppo da lengoìstica derivâ da-i stùddi de [[Ferdinand de Saussure|Saussure]] do XX sécolo, l'atençión a s'é mesciâ in sce 'n procêde ciù [[Lengoìstica sincrònica|sincrònico]], into quæ o stùdio o l'é òrientòu a l'anàlixi e a-o confrónto tra divèrse variànte lengoìstiche che exìstevan into mæximo moménto stòrico. A 'n'âtro livéllo, o ciàn [[Anàlixi sintagmàtica|sintagmàtico]] de l'anàlixi lengoìstica o pòrta a-o confrónto tra-i mòddi inti quæ e paròlle, a l'intèrno da scintàsci de 'na frâze, són mìsse in sequénsa. Prezénpio, l'artìcolo "o" o pêu êse segoîo da 'n sostantîvo aprêuvo a-a relaçión sintagmàtica tra-e paròlle. O livéllo [[Anàlixi paradigmàtica|paradigmàtico]], d'âtra pàrte, o se concentra in sce 'n'anàlixi ch'a l'é bazâ in sce di [[Paradìgma|paradìgmi]] ò di concètti che són incorporæ inte 'n çèrto tèsto. Inte 'sto câxo chi, paròlle do mæximo tîpo ò clàsse pêuan êse sostitoîe tra de lô into tèsto pe òtegnî a mæxima conprensción concètoâle. == Stöia == E prìmme ativitæ into cànpo da [[lengoìstica descritîva]] remóntan scìnn-a-o [[VI secolo a.C.|VI sécolo a.C.]], co-o gramàtico indiàn [[Pāṇini]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Rens Bod|tìtolo=A New History of the Humanities: The Search for Principles and Patterns from Antiquity to the Present|url=https://books.google.it/books?id=321oAgAAQBAJ|ànno=2013|editô=Oxford University Press|çitæ=Oxford|léngoa=EN|ISBN=0-191-64294-0}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=William Wilson Hunter|tìtolo=The Imperial Gazetteer of India|url=https://archive.org/details/imperialgazette02hunt|ànno=1907|çitæ=Oxford|léngoa=EN|p=263|volùmme=2|capìtolo=Chapter VI: Sanskrit Literature}}</ref>, a-o quæ a l'é atriboîa 'na descriçión formâle da [[Lengua sànscrita|léngoa sànscrita]] contegnûa inte l'òpera ciamâ ''[[Aṣṭādhyāyī]]''<ref>{{Çitta web|url=http://panini.phil.hhu.de/panini/panini/|tìtolo=Aṣṭādhyāyī 2.0|léngoa=EN|vìxita=2021-10-20}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Pāṇini|outô2=Sumitra Mangesh Katre|tìtolo=Aṣṭādhyāyī of Pāṇini|url=https://books.google.it/books?id=iSDakY97XckC|ànno=1989|editô=Motilal Banarsidass Publ.|çitæ=Delhi|léngoa=EN|ISBN=81-20-80521-6}}</ref>. A-a giornâ d'ancheu, e ciù modèrne [[Gramàtica generatîva|teorîe gramaticâli]] adêuvian divèrsci prinçìppi za stabilîi a l'época<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Gerlad Penn|outô2=Paul Kiparsky|ànno=2012|méize=dexénbre|tìtolo=On Panini and the Generative Capacity of Contextualised Replacement Systems|revìsta=Proceedings of COLING 2012: Poster|çitæ=Mumbai|pp=943-950|léngoa=EN|url=https://aclanthology.org/C12-2092.pdf}}</ref>. === Nomenclatûa === Prìmma do [[XX secolo|XX sécolo]] o nómme [[filologîa]], atestòu pi-â prìmma vótta into [[1716]]<ref name=":1">{{Çitta web|url=https://www.etymonline.com/word/philology|tìtolo=philology (n.)|outô=Douglas Harper|léngoa=EN|vìxita=2021-10-21}}</ref>, o l'êa comuneménte dêuviòu pe riferîse a-o stùdio di lengoàggi, o quæ ''focus'' iniçialménte o l'êa sorviatùtto de tîpo stòrico<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Stephen G. Nichols|ànno=1990|méize=Zenâ|tìtolo=Introduction: Philology in a Manuscript Culture|revìsta=Speculum|volùmme=65|nùmero=1|pp=1-10|léngoa=EN|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.2307/2864468}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=April M.S. McMahon|tìtolo=Understanding Language Change|url=https://books.google.it/books?id=8vqm1zozD18C|ànno=1994|editô=Cambridge University Press|léngoa=EN|p=19|ISBN=0-521-44665-1}}</ref>. Aprêuvo a-e teorîe do [[Ferdinand de Saussure]], e quæ àn dimostròu l'inportànsa de l'[[Anàlixi sincronìca (lengoìstica)|anàlixi sincronìca]], quésto ''focus'' o s'é mesciòu<ref>{{Çitta lìbbro|outô=April M.S. McMahon|tìtolo=Understanding Language Change|url=https://books.google.it/books?id=8vqm1zozD18C|ànno=1994|editô=Cambridge University Press|léngoa=EN|p=9|ISBN=0-521-44665-1}}</ref> e o tèrmine filologîa o l'é d'ancheu dêuviòu pe indicâ o stùdio da gramàtica, da stöia e da tradiçión leterâia de 'na léngoa (spécce inti [[Stati Unïi d'America|Stâti Unîi]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Anna Morpurgo Davies|outô2=Giulio C. Lepschy|tìtolo=Nineteenth-Century Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=qq0FDAAAQBAJ|ànno=2016|editô=Routledge|léngoa=EN|volùmme=4|òpera=History of Linguistics|ISBN=1-134-95958-3}}</ref>, dónde o tèrmine filologîa o no l'é mâi stæto d'ûzo comùn pe indicâ a "scénsa do lengoàggio"<ref name=":1" />). Scibén che o tèrmine lengoìsta, intéizo cómme "o studiôzo do lengoàggio", o remónta scìnn-a-o [[1641]]<ref name=":2">{{Çitta web|url=https://www.etymonline.com/word/linguist|tìtolo=linguist (n.)|outô=Douglas Harper|léngoa=EN|vìxita=2021-10-21}}</ref>, o nómme lengoìstica o l'é atestòu pi-â prìmma vótta sôlo into [[1847]]<ref name=":2" />. A ògni mòddo, a-a giornâ d'ancheu, o l'é o tèrmine comuneménte dêuviòu pe indicâ ò stùdio scentìfico de 'na léngoa, insémme a "scénsa lengoìstica" ascì. A lengoìstica a l'é 'n cànpo de riçèrca [[Interdisciplinarietæ|multidisciplinâre]] ch'o métte insémme di eleménti pigiæ da-e [[scénse naturâli]], da-e [[scénse sociâli]], da-e [[scénse formâli]] e da-e [[disciplìnn-e umanìstiche]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Bernard Spolsky|outô2=Francis M. Hult|tìtolo=The Handbook of Educational Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=8nc6nRRbMSQC|ànno=2010|editô=John Wiley & Sons|léngoa=EN|ISBN=1-444-33104-3}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Margie Berns|tìtolo=Concise Encyclopedia of Applied Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=EUMqGSbeEXAC|ànno=2010|editô=Elsevier|léngoa=EN|pp=23-25|ISBN=0-080-96503-2}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://www.linguisticsociety.org/resource/science-linguistics|tìtolo=The Science of Linguistics|léngoa=EN|vìxita=2021-10-21}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Christina Behme|outô2=Martin Neef|tìtolo=Essays on Linguistic Realism|url=https://books.google.it/books?id=z_djDwAAQBAJ|ànno=2018|editô=John Benjamins Publishing Company|çitæ=Amsterdam|léngoa=EN|pp=7-20|ISBN=90-27-26394-9}}</ref>. Divèrsci lengoìsti, cóme o [[David Crystal]], fan riferiménto a quésto cànpo di stùddi cómme "prinçipalménte scentìfico"<ref>{{Çitta lìbbro|outô=David Crystal|tìtolo=Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=NKm_AQAACAAJ|ediçión=2|ànno=1990|editô=Penguin Books|léngoa=EN|ISBN=0-140-13531-6}}</ref>. O tèrmine lengoìsta o se pêu aplicâ ségge a-i studiôzi di lengoàggi che a-i riçercatoî inte 'sto cànpo chi ò a chi o l'adêuvia i struménti dæti da quésta disciplìnn-a pe descrîve e analizâ 'na çèrta léngoa<ref>{{Çitta lìbbro|tìtolo=The American Heritage Dictionary of the English Language|url=https://archive.org/details/americanheritage0000unse_a1o7|ediçión=4|ànno=2000|editô=Houghton Mifflin|léngoa=EN|p=2027|ISBN=0-618-08230-1}}</ref>. === I prìmmi gramàtichi === I prìmmi stùddi formâli do lengoàggio són incomensæ in [[India|Ìndia]] con [[Pāṇini]], o gramàtico do [[VI secolo a.C.|VI sécolo a.C.]] ch'o l'à formolòu 3.959 régole da morfologîa da [[Lengua sànscrita|léngoa sànscrita]]. A clasificaçión scistemàtica di soîn do Sànscrito fæta da-o Pāṇini a l'êa inandiâ segóndo e diferénse tra [[consonànte]] e [[Vocale|vocâle]] e tra-e clàsse de paròlle, cómme nómmi e vèrbi, e, a-a giornâ d'ancheu, a l'é a ciù antîga do sò tîpo da quæ sémmo a conoscénsa. Into [[Mêdio Òriénte]] o [[Sibawayh]], 'n persiàn, o l'à realizòu into [[760]] 'na descriçión detagiâ de l'[[Lengua àraba|Àrabo]], contegnûa inta sò monumentâle òpera ''Al-kitab fii an-naħw'' (الكتاب في النحو, ò sæ ''O Lìbbro in sciâ Gramàtica''). Lê o l'é stæto o prìmmo outô conosciûo a fâ 'na distinçión tra [[Fonética|soîn]] e [[Fonologîa|fonêmi]], ò sæ soîn conscideræ cómme unitæ de 'n scistêma lengoìstico. L'interèsse de l'Òcidénte pe-o stùdio di lengoàggi o l'é incomensòu inte 'n perîodo sucesîvo rispètto a-o Levànte<ref>{{Çitta|Bloomfield, 1983|p. 307}}</ref>, scibén che i gramàtichi de léngoe clàsciche no l'adêuviâvan i mæximi métodi e no són arivæ a-e mæxime concluxoîn di sò contenporàni into móndo indiàn. O prìmmo interèsse vèrso e léngoe inte l'Òcidénte o l'êa defæti pàrte da [[filozofîa]] e o no conscistéiva inta descriçión da gramàtica. I prìmmi aprofondiménti inta teorîa da semàntica són stæti studiæ da-o [[Platon|Platón]] into sò diàlogo ''[[Kratilos (diàlogo)|Kratilos]]'', dónde o sostegnîva che e paròlle dinótan di concètti che són etèrni e che exìstan into móndo de idêe. Inte 'sta òpera chi o l'é dêuviòu pi-â prìmma vótta o tèrmine "[[etimologîa]]" pe descrîve a stöia do scignificâto de 'na paròlla. Ciù ò mêno into [[280 a.C.]] un di sucesoî de [[Lusciandro Magno|Lusciàndro Màgno]] o l'à fondòu 'na universcitæ inta çitæ de [[Lusciandria d'Egitto|Lusciàndria]], o ''[[Musaeum]],'' dónde 'na schêua de filòzofi a studiâva i tèsti antîghi e a mostrâva o [[Lengua grega antiga|Grêgo]] a-i parlànti de âtre léngoe. Méntre 'sta schêua chi a l'é stæta a prìmma a dêuviâ a paròlla "[[gramàtica]]" into sò sénso modèrno, Platón o l'adêuviâva ancón quésto tèrmine into sò scignificâto òriginâle de ''téchnē grammatikḗ'' (Τέχνη Γραμματική), ò sæ "àrte da scrîtûa", nómme ch'o l'é ascì o tìtolo de un di ciù inportànti travàggi da schêua lusciandrìnn-a, ò sæ a ''[[Techne grammatike|Téchnē grammatikḗ]]'' do [[Dionîxo Trâce]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Peter Seuren|tìtolo=Western Linguistics: An Historical Introduction|url=https://books.google.it/books?id=YD7fupu-qS0C|ànno=1998|editô=Wiley|léngoa=EN|pp=2-24|ISBN=0-631-20891-7}}</ref>. Inti sécoli de l'[[Etæ de Mëzo|Etæ de Mêzo]] o stùdio di lengoàggi o l'é finîo pe êse ricondûto a-a disciplìnn-a da [[filologîa]], ò sæ o stùdio de léngoe e di tèsti antîghi, praticòu da vàrri studiôzi cómme [[Roger Ascham]], [[Wolfgang Ratke]] e [[Zâne Amos Comenîo|Comenîo]]<ref>{{Çitta|Bloomfield, 1983|p. 308}}</ref>. === Lengoìstica paragonâ === Into [[XVIII secolo|XVIII sécolo]] o prìmmo ûzo do [[método conparatîvo]] da pàrte de [[William Jones]] o l'à avèrto a stràdda a-a [[lengoìstica paragonâ]]<ref>{{Çitta|Bloomfield, 1983|p. 310}}</ref>. O Bloomfield o l'à atriboîo o "prìmmo grànde stùdio scentìfico in sciâ lengoìstica a-o móndo" a [[Jacob Grimm]], o quæ o l'à scrîto o ''Deutsche Grammatik''<ref name=":3">{{Çitta|Bloomfield, 1983|p. 311}}</ref>. O l'é stæto fîto segoîo da âtri outoî, i quæ àn scrîto di stùddi conparatîvi scìmili in scî âtri grùppi lengoìstichi prezénti in [[Euròpa|Eoröpa]] ascì. O stùdio do lengoàggio o l'é stæto pöi alargòu a-e [[Lengoe indoeuropee|léngoe ìndoeoropêe]] in generâle da [[Wilhelm von Humboldt]], do quæ o Bloomfield o dîxe<ref name=":3" />: <blockquote>Quésto stùdio o l'à pigiòu e sò bâze da-i travàggi do stàtista e studiôzo prusciàn Wilhelm von Humboldt (1767-1835), spécce into prìmmo volùmme do sò travàggio in sciô Kavi, a léngoa leterâia de Java, ciamòu ''Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ihren Einfluß auf die geistige Entwickelung des Menschengeschlechts'' (''In sciâ Variêtæ da Strutûa do Lengoàggio Umâno e a sò Infloénsa in sciô Svilùppo Mentâle da Ràssa'' ''Umâna''). </blockquote> === Svilùppi do XX sécolo === O gh'é stæto, a l'inìçio do [[XX secolo|XX sécolo]], o spostaménto do ''focus'' prinçipâ da-a lengoìstica stòrica e paragonâ a l'anàlixi sincronìca. L'anàlixi struturâle a l'é stæta svilupâ da [[Leonard Bloomfield]], [[Louis Hjelmslev]] e [[Zellig Harris]], o quæ o l'à elaboròu di métodi pe l'[[anàlixi do discórso]] ascì. L'anàlixi fonçionâle a saiâ pe cóntra svilupâ da-o [[cìrcolo lengoìstico de Prâga]] e da-o françéize [[André Martinet]]. Co-a grànde difuxón, inti [[Anni 1960|ànni '60]], di dispoxitîvi pi-â registraçión di soîn, són stæte realizæ e archiviæ e prìmme registraçioîn dialetâli, e o [[método òudio-òrâle]] o l'à dæto 'na soluçión tecnològica pe façilitâ o stùdio de léngoe forèste. Inti ànni '60 o gh'é stæto ànche 'n nêuvo svilùppo da lengoìstica paragonâ, co-o stùdio di [[Universâle lengoìstico|universâli lengoìstichi]] inta [[tipologîa lengoìstica]]. Vèrso a fìn do sécolo o cànpo di stùddi da lengoìstica o s'é spartîo in âtre àree de interèsse co-a vegnûa da [[tecnologîa da léngoa]] e i prìmmi [[Lengoìstica di corpus|''corpus'']] in fórma digitâle. == Àree de riçèrca == === Sociolengoìstica === A [[sociolengoìstica]] a l'é o stùdio de cómme o lengoàggio o l'é modelòu in scî fatoî sociâli. Quésta sotodisciplìnn-a a se concéntra in sciô procêde sincronìco da lengoìstica e a stùdia cómme 'na ò ciù léngoe into sò conplèsso móstran de variaçioîn ò de variêtæ a 'n çèrto moménto stòrico. O stùdio da variaçión de 'na léngoa e e sò divèrse variêtæ de lengoàggio tra-i vàrri dialétti, regìstri e idiolétti o pêu êse afrontòu atravèrso l'anàlixi do stîle ò do discórso. I sociolengoìsti amîan de studiâ ségge o stîle che o discórso inte 'n çèrto lengoàggio, coscì cómme i fatoî teòrichi che són inportànti inti lengoàggi e inte socjêtæ. === Lengoìstica do svilùppo === A [[lengoìstica do svilùppo]] a l'é o stùdio do svilùppo da capaçitæ lengoìstica inti indivìdoi, spécce con riferiménto a l'[[acquixiçión do lengoàggio]] inte l'infànçia. Prezénpio, into sò cànpo de stùdio, a lengoìstica do svilùppo a l'amîa de capî cómme i figeu inpréndan i diferénti lengoàggi, de cómme i ciù gréndi inpàran 'na segónda léngoa e o fonçionaménto do procèsso de acquixiçión do lengoàggio. === Neorolengoìstica === A [[neorolengoìstica]] a l'é o stùdio de strutûe che into çervello umâno són a-a bâze da gramàtica e da comunicaçión. I riçercatoî inte 'sto cànpo chi vêgnan da di percórsi de stùddi asæ despægi fra de lô, portàndo con lê 'na grànde variêtæ de técniche sperimentâli e de prospetîve teòriche anpiaménte diferénti. 'Na làrga pàrte do travàggio da neorolengoìstica a l'é bâza in sce di modélli da [[psicolengoìstica]] e da [[lengoìstica teòrica]] e a se concéntra in sciô studiâ cómme o çervello o pêu inplementâ i procèssi che 'ste dôe disciplìnn-e chi àn propòsto cómme necesâi pe prodûe e conprénde o lengoàggio. I neorolengoìsti stùdian i mecanìsmi fiziològichi co-i quæ o çervello o procèssa e informaçioîn relatîve a-o lengoàggio, valutàndo coscì e teorîe lengoìstiche e psicolengoìstiche con l'ûzo de l'[[afaziologîa]], o [[neoroimaging]], l'eletrofiziologîa e a modelaçión a-o computer. Tra-e strutûe do çervello coinvòlte inti mecanìsmi da neorolengoìstica o [[çervelétto]], o quæ o contêgne o ciù âto nùmero de [[Neorón|neoroîn]], o l'à 'n ròllo inportànte in tèrmini de prediçioîn necesâie pi-â produçión do lengoàggio<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Peter Mariën|outô2=Mario Manto|dæta=2017-10-25|tìtolo=Cerebellum as a Master-Piece for Linguistic Predictability|revìsta=The Cerebellum|çitæ=Lóndra|volùmme=17|nùmero=2|pp=101-103|léngoa=EN|url=https://link.springer.com/article/10.1007%2Fs12311-017-0894-1}}</ref>. === Lengoìstica aplicâ === A ciù pàrte do travàggio di lengoìsti a l'é ligâ a-o trovâ e [[Lengoìstica descritîva|descrîve]] e generalitæ e e variêtæ conpréize inta mæxima léngoa ò in léngoe diferénti. A [[lengoìstica aplicâ]] a pîgia i rizultâti de quélle scovèrte e da quésta són dêuviæ in di âtri cànpi. A riçèrca lengoìstica a l'é de sòlito aplicâ a àree de stùdio cómme l'[[insegnamento da léngoa|insegnamento de léngoe]], a [[lescicografîa]], a [[traduçión]], a [[pianificaçión lengoìstica]] (a quæ a pórta a-a creaçión de polìtiche governatîve relatîve a l'ûzo da léngoa) e l'[[elaboraçión do lengoàggio naturâle]]. A ògni mòddo pe çèrti studiôzi o tèrmine "lengoìstica aplicâ" o no l'é do tùtto corètto<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Barbara Seidlhofer|tìtolo=Controversies in Applied Linguistics|ànno=2003|editô=Cornelsen|léngoa=EN|ISBN=0-194-37444-0}}</ref>. Defæti i lengoìsti aplicæ a-a giornâ d'ancheu fan ciù atençión a-o dâ 'n sénso e a elaborâ de soluçioîn a-i problêmi lengoìstichi into móndo reâ, dónca sénsa aplicâ leteralménte de conoscénse técniche che vêgnan da-a lengoìstica. Pe de ciù, a conoscénsa técnica ch'a l'é de sòlito aplicâ a vêgne da vàrie disciplìnn-e, cómme a [[sociologîa]] (prezénpio pe l'anàlixi da conversaçión) e l'[[Antropologia|antropologîa]], spécce con riferiménto a-e [[Léngoa artifiçiâle|léngoe artifiçiâli]]. A-a giornâ d'ancheu, i computer són anpiaménte dêuviæ inte numerôzi ràmmi da lengoìstica aplicâ. A [[Scìntexi vocâle|scìntexi]] e o [[riconosciménto vocâle]] adêuvian e conoscénse da fonética e da fonémica pe realizâ de [[Interfàccia vocâle|interfàcce vocâli]] co-i computer. E aplicaçioîn da [[lengoìstica conputaçionâle]] inta [[traduçión ötomàtica]], inta [[traduçión ascistîa da-o computer]] e inte l'[[elaboraçión do lengoàggio naturâle]] són de àree da lengoìstica aplicâ che són diventæ asæ inportànti. E sò infloénse àn cangiòu in pàrte e teorîe da [[scintàsci]] e da [[semàntica]], cómme a modelaçión de teorîe scintàtiche e semàntiche in scî vìncoli di computer. L'anàlixi lengoìstica a l'é 'na sotodisciplìnn-a da lengoìstica aplicâ ch'a l'é dêuviâ da vàrri govèrni pe verificâ a [[naçionalitæ]] diciarâ da-e persónn-e richiedénti azîlo che no àn i papê necesâi pe dimostrâ e pròpie diciaraçioîn<ref name=":4">{{Çitta publicaçión|outô=Diana Eades|ànno=2005|méize=Dexénbre|tìtolo=Applied Linguistics and Language Analysis in Asylum Seeker Cases|revìsta=Applied Linguistics|volùmme=26|nùmero=4|pp=503-526|léngoa=EN|url=https://sites.google.com/site/songchau/503.pdf?attredirects=0}}</ref>. Dónca són de spésso òrganizæ di colòqui co-o personâ de 'n dipartiménto de l'inmigraçión. A segónda do pàize ò di métodi dêuviæ, quésto colòquio o l'é tegnûo inta [[léngoa moæ]] do richiedénte azîlo atravèrso 'n [[Interpretaçión (lengoìstica)|intèrprete]] ò inte 'na [[léngoa frànca]] cómme l'ingléize<ref name=":4" />. Prezénpio in [[Australia|Oustràlia]] o l'é dêuviòu o prìmmo scistêma, méntre in [[Germania|Germània]] o l'é inpiêgòu o segóndo; in âtre naçioîn cómme i [[Paixi Basci|Pàizi Bàsci]] o método dêuviòu o càngia in sciâ bâze da léngoa moæ do richiedénte azîlo<ref name=":4" />. E registraçioîn a nàstro do colòquio són dónca sotopòste a 'n'anàlixi lengoìstica, a quæ a pêu êse realizâ ségge da di apaltatoî privæ che into mæxio dipartiménto governatîvo. Inte quést'anàlixi e caraterìstiche lengoìstiche di richiedénti azîlo són coscì dêuviæ pe determinâ a naçionalitæ do parlànte. I rizultâti riportæ da l'anàlixi lengoìstica són coscì d'agiùtto a-o govèrno pe decìdde in sciâ concesción do ''status'' de richiedénte azîlo<ref name=":4" />. === Docomentaçión lengoìstica === A [[docomentaçión lengoìstica]] a l'unìsce l'indàgine antropològica da stöia e da coltûa do lengoàggio co-în'indàgine lengoìstica, de mòddo da descrîve e léngoe e e sò gramàtiche. A [[lescicografîa]] a coinvòlge a docomentaçión de paròlle che fórnan 'n vocabolâio. 'Na tâ docomentaçión de 'n vocabolâio lengoìstico de 'na çèrta léngoa a l'é de sòlito conpilâ inte 'n [[Diçionaio|diçionâio]]. A [[lengoìstica conputaçionâle]] a se concéntra in sciâ modelaçión statìstica, ò bazâ in sce de régole do lengoàggio naturâle, da 'na prospetîva conputaçionâle. A conoscénsa specìfica do lengoàggio a vêgne aplicâ da-i parlànti into moménto da [[traduçión]] ò de l'[[Interpretaçión (lengoìstica)|interpretaçión]], coscì cómme inte l'[[insegnamento da léngoa]] - con riferiménto a 'na segónda léngoa ò 'na [[léngoa forèsta]]. I responsàbili de 'ste polìtiche chi travàggian insémme a-i govèrni pe inplementâ nêuvi progètti inte l'istruçión e l'insegnamento bazæ in sciâ pròpia riçèrca lengoìstica. Da-o prinçìpio da disciplìnn-a da lengoìstica, i lengoìsti se són concentræ inta descriçión e l'anàlixi de léngoe che scìnn-a quéllo moménto no êan ancón docomentæ. A partî da [[Franz Boas]], inti prìmmi ànni do [[XX secolo|Nêuveçénto]], quésto o l'é stæto o ''focus'' prinçipâ di lengoìsti americhén scìnn-a-o svilùppo da [[lengoìstica formâle]] a-a meitæ do XX sécolo. Quésta atençión a-a docomentaçión lengoìstica a l'êa motivâ da-a preocupaçión pe-o lèsto [[Estinçión lengoìstica|declìn de léngoe]] di [[indién d'América]]. A dimensción etnogràfica do procêde do Boas inta descriçión de léngoe a l'à avûo 'n inportànte ròllo into svilùppo de disciplìnn-e cómme a [[sociolengoìstica]], a [[lengoìstica antropològica]] e l'[[antropologîa lengoìstica]], e quæ stùdian e relaçioîn tra léngoa, coltûa e socjêtæ. L'énfaxi in sciâ descriçión e a docomentaçión lengoìstica a l'é diventâ predominànte fêua da l'América do Nòrd ascì, co-a docomentaçión de léngoe locâli in vîa d'estinçión ch'a l'êa diventâ o pónto centrâle in vàrri progràmmi de facoltæ universcitâie de lengoìstica. A descriçión de 'n lengoàggio a l'é 'n'ativitæ asæ conplicâ e fadigôza che, de sòlito, a l'à bezéugno de ànni de stùdio da léngoa in questión, de mòddo da dâ a-i lengoìsti abàsta materiâle pe scrîve 'na gramàtica de riferiménto bén bén acurâ. Pe de ciù, o conpîo da docomentaçión o domànda l'arecugéita da pàrte di lengoìsti de 'n inportànte ''corpus'' da léngoa analizâ, formòu da tèsti e registraçioîn (ségge òudio che vìdeo), che pêuan êse archiviæ inte 'n formâto acescìbile a l'intèrno de archìvi avèrti e dêuviæ pe de futûre riçèrche<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Nikolaus P. Himmelman|curatô=Jost Gippert, Nikolaus P. Himmelmann e Ulrike Mosel|tìtolo=Essentials of Language Documentation|url=https://books.google.it/books?id=v4BNNbp_Fk0C|ànno=2008|editô=Walter de Gruyter|léngoa=EN|capìtolo=Language documentation: What is it and what is it good for?|ISBN=3-110-19773-1}}</ref>. === Traduçión === O sotocànpo da [[traduçión]] o l'inclùdde a traduçión de tèsti scrîti ò parlæ atravèrso i mézzi de comunicaçión, da-o digitâle a-a stànpa e a-o parlòu. Tradûe o scignìfica leteralménte convertî o scignificâto da 'n lengoàggio a 'n âtro. I tradutoî són de spésso inpiêgæ da òrganizaçioîn cómme agençîe de viâgi e anbasciæ pe façilitâ a comunicaçión tra-e persónn-e che no conóscian e rispetîve léngoe. I tradutoî són inpiêgæ ascì pe travagiâ inte inpostaçioîn da [[lengoìstica conputaçionâle]] de scistêmi cómme [[Google Translate]], o quæ o l'é 'n progràmma outomatizòu pe tradûe paròlle e frâze tra 'na léngoa e ciaschedùnn-a de âtre disponìbili. A traduçión a l'é ànche realizâ da-e câze editrîxi, de mòddo da pasâ de òpere inte 'n'âtra léngoa e arivâ coscì a 'n pùblico bén bén ciù ànpio. Pe de ciù, i tradutoî académichi són specializæ, ò àn familiaritæ, con tànte âtre disciplìnn-e cómme tecnologîe, scénse, dirìtto, economîa... === Lengoìstica clìnica === A [[lengoìstica clìnica]] a l'é l'aplicaçión da teorîa lengoìstica a-o cànpo da [[Logopedîa|patologîa do lengoàggio]]. I logopedìsti travàggian in sce mezûe coretîve pe tratâ i [[destùrbi da comunicaçión]] e do parlâ. In Chaika, 1990, o l'é stæto mostròu cómme e persónn-e co-a [[schisofrenîa]] che móstran di destùrbi do lengoàggio, cómme o rimâ in mòddo inapropiòu, àn 'na disfonçión de l'atençión. A ògni mòddo, a ciù pàrte de persónn-e a soprìmme o a l'ignóra e paròlle che fan rìmma con quànte o l'é za stæto dîto, con l'eceçión de quànde 'sta asonànsa chi a l'é vosciûa pe prodûe 'n zêugo de paròlle ò 'na poêxîa. Ànche inte 'sti câxi chi, o parlànte o móstra 'na conesción tra-e paròlle çernûe pi-â rìmma e o scignificâto generâle do discórso. E persónn-e con schisofrenîa e con disfonçión do lengoàggio no móstran quésta relaçión tra-a rìmma e a raxón. çèrti indivìdoi arìvan a prodûe træti de paròlle inconprenscìbili conbinæ con de paròlle riconoscìbili<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Elaine Chaika|tìtolo=Understanding Psychotic Speech: Beyond Freud and Chomsky|url=https://books.google.it/books?id=VuRrAAAAMAAJ|ànno=1990|editô=Thomas|léngoa=EN|ISBN=0-398-05648-X}}</ref>. === Lengoìstica conputaçionâle === A [[lengoìstica conputaçionâle]] a l'é o stùdio di problêmi lengoìstichi inte 'n mòddo ch'o ségge "conputaçionalménte responsàbile", ò sæ pigiàndo atentaménte nòtta de conscideraçioîn conputaçionâli da specificaçión algoritmìca e da conplèscitæ conputaçionâle, de mòddo che e teorîe lengoìstiche stùdiæ poêsan dimostrâ d'avéi çèrte propiêtæ conputaçionâli dexideràbili e e sò inplementaçioîn. I lengoìsti conputaçionâli travàggian in scî lengoàggi informàtichi e in sciô svilùppo di software ascì. === Lengoìstica evolutîva === A [[lengoìstica evolutîva]] a l'é o stùdio de l'emèrge da facoltæ lengoìstica atravèrso l'[[evoluçión umâna]], óltre che l'aplicaçión da [[Evoluçión|teorîa evoluçionìstica]] a-o stùdio de l'evoluçión colturâle tra-e divèrse léngoe. O l'é ànche 'n stùdio in sciâ dispersción di vàrri lengoàggi inte tùtto o móndo, atravèrso i moviménti tra-e antîghe comunitæ<ref>{{Çitta publicaçión|outô=William Croft|dæta=2008-10-21|tìtolo=Evolutionary Linguistics|revìsta=Annual Review of Anthropology|volùmme=37|pp=219-234|léngoa=EN|abstract=X|url=https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev.anthro.37.081407.085156}}</ref>. A lengoìstica evolutîva a l'é 'n cànpo asæ multidisciplinâre, ch'o coinvòlge lengoìsti, biològhi, neoroscensiâti, psicòloghi, matemàtichi e âtri. Mesciàndo o ''focus'' de l'indàgine lengoìstica a 'n schêma conplêto ch'o l'inclùdde e scénse naturâli ascì, a lengoìstica evolutîva a l'amîa de dâ 'n quàddro atravèrso o quæ vêgnan conpréizi i fondaménti do lengoàggio. === Lengoìstica legâle === A [[lengoìstica legâle]] a l'é l'aplicaçión de l'anàlixi lengoìstica a de indàgine. Quésto tîpo de anàlixi o stùdia o stîle, o lengoàggio, l'ûzo do léscico e âtre caraterìstiche lengoìstice e gramaticâli dêuviæ into contèsto legâle pe fornî e prêuve a-i tribunæ. I lengoìsti specializæ inte 'ste disciplìnn-a chi àn de spésso dêuviòu e sò conpeténse inte l'ànbito di procediménti penâli. == Nòtte == <references responsive="" /> == Bibliografîa == * {{Çitta lìbbro|outô=Leonard Bloomfield|tìtolo=An Introduction to the Study of Language: New edition|url=https://books.google.it/books?id=-MN3YkwOgNYC|ànno=1983|editô=John Benjamins Publishing|çitæ=Amsterdam|léngoa=EN|cid=Bloomfield, 1983|ISBN=90-27-28047-9}} * {{Çitta lìbbro|outô=David Crystal|tìtolo=Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=NKm_AQAACAAJ|ediçión=2|ànno=1990|editô=Penguin Books|léngoa=EN|ISBN=0-140-13531-6}} * {{Çitta lìbbro|outô=Steven Pinker|tìtolo=The Language Instinct: How the Mind Creates Language|url=https://books.google.it/books?id=UtFqXQosVP0C|ànno=2003|editô=Penguin UK|léngoa=EN|ISBN=0-141-92968-5}} * {{Çitta lìbbro|outô=Christopher J. Hall|tìtolo=An Introduction to Language and Linguistics: Breaking the Language Spell|url=https://books.google.it/books?id=7FzOzLgG9AkC|ànno=2005|editô=A&C Black|çitæ=|léngoa=EN|ISBN=1-441-14021-2}} * {{Çitta lìbbro|outô=Daniela Isac|outô2=Charles Reiss|tìtolo=I-language: An Introduction to Linguistics as Cognitive Science|url=https://books.google.it/books?id=o6EdNNWLqyUC|ediçión=2|ànno=2013|editô=Oxford University Press|çitæ=Oxford|léngoa=EN|ISBN=0-199-66017-4}} * {{Çitta lìbbro|outô=Jacques Derrida|tìtolo=Of Grammatology|url=https://books.google.it/books?id=7FzOzLgG9AkC|ànno=2016|editô=The Johns Hopkins University Press|çitæ=|léngoa=EN|ISBN=1-421-41995-5}} * {{Çitta lìbbro|outô=Adrian Akmajian, Ann K. Farmer, Lee Bickmore, Richard A. Demers, Robert M. Harnish|tìtolo=Linguistics: An Introduction to Language and Communication|url=https://books.google.it/books?id=VF4nDwAAQBAJ|ànno=2017|editô=MIT Press|léngoa=EN|ISBN=0-262-53326-X|ediçión=7}} * {{Çitta lìbbro|outô=Noam Chomsky|tìtolo=On Language|url=https://books.google.it/books?id=7FzOzLgG9AkC|ediçión=2|ànno=2017|editô=The New Press|çitæ=Nêuva York|léngoa=EN|ISBN=1-595-58761-6}} * {{Çitta lìbbro|outô=Mark Aronoff|outô2=Janie Rees-Miller|tìtolo=The Handbook of Linguistics|url=https://books.google.it/books?id=fUq1DwAAQBAJ|ediçión=2|ànno=2020|editô=John Wiley & Sons|léngoa=EN|ISBN=1-119-30207-2}} == Vôxe corelæ == * [[Clasificaçión de léngoe]] * [[Ünterlenghi̍stica|Interlengoìstica]] == Âtri progètti == {{Interprogetto}} == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=https://www.britannica.com/science/linguistics|tìtolo=Linguistics|léngoa=EN|vìxita=2021-08-18}} {{Sciense}} {{Contròllo de outoritæ}} [[Categorîa:Lenguistega| ]] 0uruwwvwbiybsubkphpw9u6vpydy4ti 2 20246 232130 232128 2022-08-08T16:29:09Z N.Longo 12052 - wikitext text/x-wiki * Pe-e cöse in sce Càrpe, [[Utente:N.Longo/Sandbox/Carpe|vànni chi]] = I Verbi au Burghettu = Nòtte: * dæto o clìtico "a" de spésso into parlâ o vêgne a<nowiki>'''</nowiki><big>'''-'''</big><nowiki>'''</nowiki>vèrbo ch'o l'incómensa pe "a" -> accade similmente coi verbi per e- ma meno marcato * a -u- in ''nuiatri'', ''vuiatri'', ''luiatri'' a no l'é goæi fòrte (mi créddo che defæti a ''Löa'' o ségge squæxi pægio a-o zenéize) * ''Luiatri'' o l'é dîto ''lu'' ascì (no ''nui'' e ''vui'' però) * -ê- into pasòu do vèrbo êse o l'é pægio a -é- inta grafîa arbenganéize, da decìdde quæ ségno métte -> se si opta per -é- si può mettere anche in altri casi così segnati into parlâ çitadìn (meno corta di -ê-) === Êsse === ''Presente'' Mi a sun Ti ti sei Lê u l’è Nuiâtri a semmu Vuiâtri i sei Luiâtri i sun ''Passàu'' Mi a l’êu Ti ti l’êi Lê u l’êa Nuiâtri a l’êmu Vuiâtri i l’êi Luiâtri i l’êa ''Futuru'' Mi a saiò Ti ti saiè Lê u saià Nuiâtri a saiemmu Vuiâtri i saiei Luiâtri i saian === Aviè === ''Presente'' Mi a ho Ti ti è Lê u l’ha Nuiâtri a emmu Vuiâtri i han Luiâtri i han ''Passàu'' Mi a-axevu Ti ti axevi Lê u axeva Nuiâtri a-axemmu Vuiâtri i axeva Luiâtri i axeva ''Futuru'' Mi a-aviò Ti ti aviè Lê u avià Nuiâtri a-aviemmu Vuiâtri i avian Luiâtri i avian === Andâ === ''Presente'' Mi a vaggu Ti ti vè Lê u va Nuiâtri a-andemmu Vuiâtri i andei Luiâtri i van ''Passàu'' Mi a-andâvu Ti ti andâvi Lê u l’andâva (ma anche andaxeva, "irregolarità" presa dall'albenganese cittadino) Nuiâtri a-andâmu Vuiâtri i andâvi Luiâtri i andâva ''Futuru'' Mi a-andaiò Ti ti andaiè Lê u l’andaià Nuiâtri a-andaiemmu Vuiâtri i andaiei Luiâtri i andaian === Scrìve === ''Presente'' Mi a scrivu Ti ti scrivi Lê u scrive Nuiâtri a scrivemmu Vuiâtri i scrive (mi sembra strano che non sia ''scrivei'' ma così è) Luiâtri i scrive ''Passàu'' Mi a scrivevu Ti ti scrivevi Lê u scriveva Nuiâtri a scrivemu Vuiâtri i scrivevi Luiâtri i scrivevi ''Futuru'' Mi a scriviò Ti ti scriviè Lê u scrivià Nuiâtri a scriviemmu Vuiâtri i scriviei Luiâtri i scriviei (''scrivian'' ascì, de derivaçión ciù zenéize) === Dì === ''Presente'' Mi a diggu Ti ti di Lê u dixe Nuiâtri a dimmu Vuiâtri i di Luiâtri i dixe ''Passàu'' Mi a dixevu Ti ti dixevi Lê u dixeva Nuiâtri a dixemu Vuiâtri i dixevi Luiâtri i dixeva ''Futuru'' Mi a diò Ti ti diè Lê u dià Nuiâtri a diemmu Vuiâtri i diei Luiâtri i dian ''Pe-i partiçìppi pasæ'' Mi a sun stètu Mi a ho avüu Mi a sun andètu Mi a ho scritu Mi a l’ho ditu sjaute6vcjf7z7shrcimjnwgkk27fuf 232152 232130 2022-08-08T21:52:51Z N.Longo 12052 wikitext text/x-wiki * Pe-e cöse in sce Càrpe, [[Utente:N.Longo/Sandbox/Carpe|vànni chi]] = Scciumêa Varatella = A '''scciumêa Varatella''' (anche solo '''A Scciumêa''', ''Sciumëra Varatella'' in carporo <small>credo anche tuiranin</small>) è un torrente della Liguria, lungo circa 7 chilometri, che nasce alla confluenza tra il Rio di Carpe e il Rio della Valle e che sfocia nel Mar Ligure. == Geografia == === Percorso === Il torrente Varatella si forma all'incirca al centro del proprio bacino, ad un altezza di 170 metri sul livello del mare nella regione detta del Salto del Lupo, nel territorio del comune di Toirano. Qui si ha infatti la confluenza dei due torrenti che danno origine alla Varatella, ossia il Rio di Carpe ed il Rio della Valle. Nei pressi del centro storico di Toirano, ad una quota di 45 metri sul livello del mare, la Varatella riceve le acque dal suo principale affluente, ossia il Rio Barescione, proveniente dalla valle di Balestrino. Entrato dunque nella piana costiera di Borghetto, procede in modo quasi rettilineo sino alla costa, dove sfocia infine nel Mar Ligure. === Affluenti === Il torrente Varatella è considerato di quinto ordine, dato che è generato dall'unione di due torrenti (il Rio di Carpe e il Rio della Valle) di quarto ordine, grado a cui arriva anche il Rio Barescione. Pertanto, il bacino del Varatella si può considerare come l'unione dei tre sotto-bacini dei rii sopra menzionati. Partendo da monte, sul lato sinistro la Varatella riceve i seguenti affluenti: * Rio della Valle: è uno dei due torrenti che danno origine alla Varatella. Il suo ramo principale nasce da una fonte in località x, nei pressi del Giogo di Toirano, per poi percorrere il cosiddetto Vallone della Valle, dove riceve l'acqua di numerosi affluenti. * ? -> quello prima del primo giro * ? -> quello sotto San Pietro/grotte * Rio Taramburle: nasce nel territorio del comune di Boissano, dove raccoglie l'acqua di rii più piccoli, per confluire poi nella Varatella in regione Canepari * ? -> quello del casello Invece, sulla destra, la Varatella ha i seguenti affluenti: * ? -> opposto a-a punta du ninìn * Rio Barenscione: è il principale affluente della Varatella, oltre ai due rii che la formano. Raccoglie le acque di numerosi corsi d'acqua nella vallata di Balestrino, congiungendosi al torrente appena a nord del centro storico di Toirano, il Toracco. * ? -> quello da Rosciano <small>forse Rio Relpose</small> * ? -> <small>forse Rio delle Rive</small>, quello sul confine * Rio di Patarello: scorre tra le rive del Monte Croce (<small>Acuto?!</small>) e quelle del cosiddetto Poggio Rotondo, passando poi per l'antica borgata di Patarello, ormai da secoli abbandonata. * Rio Armussi <small>vicenda interessante</small><ref>https://trucioli.it/2021/11/04/borghetto-s-spirito-un-rio-diventa-strada-asfaltata-causa-da-scandalo-in-tribunale-delle-acque-che-condanna-il-comune-a-risarcire-i-danni-ad-unazienda-agricola-era-il-2014-e-il-sindaco/</ref> * Rio Ca(m)pirossi <small>forse meglio non citarlo proprio</small> <small>nda, Rio Vigna della Chiesa/Rio Ciaxi/Rio Marmoraire (Marmorato?)/Rio Colombaire sarebbero?</small> === Bacino idrografico === Il bacino idrografico del torrente Varatella occupa una vasta zona, dato il gran numero di affluenti che in essa confluiscono. In particolare, il suo bacino si sviluppa nei territori dei comuni di Borghetto, Toirano, Boissano, Balestrino, Castelvecchio di Rocca Barbena e, in piccola parte, anche di Ceriale. Questo bacino, orientato in direzione nord-ovest/sud-est, ha una superficie totale di poco più piccola di 44 km2 e un perimetro lungo 25 km. Il bacino della Varatella è separato da quelli confinanti da una serie di monti e di colline: * verso sud è separato dai tre piccoli bacini del Rio Cuore, del Rio San Rocco e del Torrente Torsero dalla catena di monti che dividono Borghetto da Ceriale. In particolare si ha, dalla costa verso l'entroterra, il Monte Piccaro (281 m), il Monte Croce <small>per me è questo l'Acuto ma bah</small> (541 m), il Monte Sopra Toirano (621 m), il Monte Acuto (748 m) e il Poggio Grande (812 m). * verso ponente confina col bacino della Centa, in particolare con la Val Neva, dalla quale è separato dalla cresta che, partendo dal Poggio Grande, congiunge la Colla di Balestrino (660 m) con la Rocca Pian dei Prati (827 m), il Monte Guardiola (737 m) e la Rocca Barbena (1141 m). * verso nord, in Val Bormida, si trova il fiume Bormida di Millesimo, parte del bacino del Po. In questa direzione la linea dello spartiacque è quella che congiunge la Rocca Barbena col Monte Sebanco (982 m), il Giogo di Toirano (801 m) e il Monte Carmo (1389 m). * verso levante si trovano i bacini del Torrente Nimbalto e del Rio Casazza, separati dal crinale che scende dal Monte Ravinet (1061 m) al Monte Marmi (303 m) e al Castellaro (119 m). Dal punto di vista geologico il bacino è diviso in tre aree molto differenti: la parte montagnosa tra Toirano e Carpe è formata principalmente da rocce ricche di calcare e dolomie, che creano un paesaggio molto brullo, scosceso e ricco di grotte e cavità nella roccia. L'altra parte di rilievi, in particolare nei comuni di Boissano e Balestrino, è caratterizzata da una maggiore presenza di scisto, che ha portato a paesaggi più "levigati" e meno brulli. Infine, la parte di piana costiera è il risultato di millenni d'accumulo di materiale alluvionale e corrisponde agli ultimi 4 km di percorso del torrente, dal centro di Toirano alla foce. == Natura == == Comunicazioni == == Altri progetti == == Collegamenti esterni == * {{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151005201321/http://www.provincia.savona.it/sites/default/files/allegati/piani-di-bacino/05_relazione_generale.pdf|tìtolo=Stralcio sul rischio idrogeologico - Bacino: Varatella|léngoa=IT|vìxita=2022-08-08}} = I Verbi au Burghettu = Nòtte: * dæto o clìtico "a" de spésso into parlâ o vêgne a<nowiki>'''</nowiki><big>'''-'''</big><nowiki>'''</nowiki>vèrbo ch'o l'incómensa pe "a" -> accade similmente coi verbi per e- ma meno marcato * a -u- in ''nuiatri'', ''vuiatri'', ''luiatri'' a no l'é goæi fòrte (mi créddo che defæti a ''Löa'' o ségge squæxi pægio a-o zenéize) * ''Luiatri'' o l'é dîto ''lu'' ascì (no ''nui'' e ''vui'' però) * -ê- into pasòu do vèrbo êse o l'é pægio a -é- inta grafîa arbenganéize, da decìdde quæ ségno métte -> se si opta per -é- si può mettere anche in altri casi così segnati into parlâ çitadìn (meno corta di -ê-) === Êsse === ''Presente'' Mi a sun Ti ti sei Lê u l’è Nuiâtri a semmu Vuiâtri i sei Luiâtri i sun ''Passàu'' Mi a l’êu Ti ti l’êi Lê u l’êa Nuiâtri a l’êmu Vuiâtri i l’êi Luiâtri i l’êa ''Futuru'' Mi a saiò Ti ti saiè Lê u saià Nuiâtri a saiemmu Vuiâtri i saiei Luiâtri i saian === Aviè === ''Presente'' Mi a ho Ti ti è Lê u l’ha Nuiâtri a emmu Vuiâtri i han Luiâtri i han ''Passàu'' Mi a-axevu Ti ti axevi Lê u axeva Nuiâtri a-axemmu Vuiâtri i axeva Luiâtri i axeva ''Futuru'' Mi a-aviò Ti ti aviè Lê u avià Nuiâtri a-aviemmu Vuiâtri i avian Luiâtri i avian === Andâ === ''Presente'' Mi a vaggu Ti ti vè Lê u va Nuiâtri a-andemmu Vuiâtri i andei Luiâtri i van ''Passàu'' Mi a-andâvu Ti ti andâvi Lê u l’andâva (ma anche andaxeva, "irregolarità" presa dall'albenganese cittadino) Nuiâtri a-andâmu Vuiâtri i andâvi Luiâtri i andâva ''Futuru'' Mi a-andaiò Ti ti andaiè Lê u l’andaià Nuiâtri a-andaiemmu Vuiâtri i andaiei Luiâtri i andaian === Scrìve === ''Presente'' Mi a scrivu Ti ti scrivi Lê u scrive Nuiâtri a scrivemmu Vuiâtri i scrive (mi sembra strano che non sia ''scrivei'' ma così è) Luiâtri i scrive ''Passàu'' Mi a scrivevu Ti ti scrivevi Lê u scriveva Nuiâtri a scrivemu Vuiâtri i scrivevi Luiâtri i scrivevi ''Futuru'' Mi a scriviò Ti ti scriviè Lê u scrivià Nuiâtri a scriviemmu Vuiâtri i scriviei Luiâtri i scriviei (''scrivian'' ascì, de derivaçión ciù zenéize) === Dì === ''Presente'' Mi a diggu Ti ti di Lê u dixe Nuiâtri a dimmu Vuiâtri i di Luiâtri i dixe ''Passàu'' Mi a dixevu Ti ti dixevi Lê u dixeva Nuiâtri a dixemu Vuiâtri i dixevi Luiâtri i dixeva ''Futuru'' Mi a diò Ti ti diè Lê u dià Nuiâtri a diemmu Vuiâtri i diei Luiâtri i dian ''Pe-i partiçìppi pasæ'' Mi a sun stètu Mi a ho avüu Mi a sun andètu Mi a ho scritu Mi a l’ho ditu ne68s8buougz14l3wju18bb6u2lxiyd 0 26247 232132 230340 2022-08-08T17:18:06Z 95.247.221.35 wikitext text/x-wiki '''Torricella in Sabina''' o l'è 'n comûne inta [[Provinsa de Rieti]]. {{Divisione amministrativa |Nome = Torricella in Sabina |Panorama = Torricella in Sabina.jpg |Stato = ITA |Grado amministrativo = 3 |Divisione amm grado 1 = Lassio |Divisione amm grado 2 = Rieti |Amministratore locale = Floriana Broccoletti |Partito = lìsta cìvica ''Progetto Comune'' |Data elezione = 26-5-2019 |Abitanti = {{Wikidata|P1082|n=1}} |Divisioni confinanti = [[Belmonte in Sabina]], [[Casaprota]], [[Monteleone Sabino]], [[Montenero Sabino]], [[Poggio Moiano]], [[Poggio San Lorenzo]], [[Rieti]], [[Rocca Sinibalda]] |Nome abitanti = |Patrono = |Festivo = 24 zùgno e 29 agósto |Mappa = Map_of_comune_of_Torricella_in_Sabina_(province_of_Rieti,_region_Lazio,_Italy).svg |Didascalia mappa = Poxiçión do comûne de Torricella in Sabina inta provìnsa de Rieti. }} == Giögrafîa == == Stöia == == Pòsti de interèsse == === Architetûe religiôze === === Architetûe civîli === == Economîa == == Coltûa == == Manifestaçioîn == == Fèste e fêe == == Comunicaçioîn == == Aministraçión == {{clear}} == Âtri progètti == {{Interprogetto}} {{Comûni da Provinsa de Rieti}} [[Categorîa:Comûni da provinsa de Rieti]] lmcp3qtwc0a2htonp6eo6e94y0iu45q 0 26401 232137 230341 2022-08-08T17:31:39Z 37.161.185.248 wikitext text/x-wiki '''Posta Fibreno''' o l'è 'n comûne inta [[Provinsa de Froxinón]]. {{Divisione amministrativa |Nome = Posta Fibreno |Panorama = Posta Fibreno.jpg |Stato = ITA |Grado amministrativo = 3 |Divisione amm grado 1 = Lassio |Divisione amm grado 2 = Froxinón |Amministratore locale = Adamo Pantano |Partito = PD |Data elezione = 25-5-2014 |Abitanti = {{Wikidata|P1082|n=1}} |Divisioni confinanti = [[Alvito (Italia)|Alvito]], [[Broccostella]], [[Campoli Appennino]], [[Fontechiari]], [[Vicalvi]] |Nome abitanti = (it) ''Postesi'' |Patrono = Sànta Vitöia e Sànta Blandinn-a |Festivo = 19 agósto |Mappa = Map_of_comune_of_Posta_Fibreno_(province_of_Frosinone,_region_Lazio,_Italy).svg |Didascalia mappa = Poxiçión do comûne de Posta Fibreno inta provìnsa de Froxinón. }} == Giögrafîa == == Stöia == == Pòsti de interèsse == === Architetûe religiôze === === Architetûe civîli === == Economîa == == Coltûa == == Manifestaçioîn == == Fèste e fêe == == Comunicaçioîn == == Aministraçión == {{clear}} == Âtri progètti == {{Interprogetto}} {{Comûni da Provinsa de Froxinón}} {{Contròllo de outoritæ}} [[Categorîa:Comûni da provinsa de Froxinón]] psx14zy2yt5vqrqycw8wq30ud4zw432 0 26519 232133 230342 2022-08-08T17:22:56Z 95.247.221.35 wikitext text/x-wiki '''Nerola''' o l'è 'n comûne inta [[Çittæ metropolitann-a de Romma Capitâle]]. {{Divisione amministrativa |Nome = Nerola |Panorama = Panorama di Nerola.jpg |Stato = ITA |Grado amministrativo = 3 |Divisione amm grado 1 = Lassio |Divisione amm grado 2 = Romma |Amministratore locale = Sabina Granieri |Partito = lìsta cìvica |Data elezione = 29-5-2007 |Abitanti = {{Wikidata|P1082|n=1}} |Divisioni confinanti = [[Fara in Sabina]] (RI), [[Montelibretti]], [[Montorio Romano]], [[Poggio Nativo]] (RI), [[Scandriglia]] (RI), [[Toffia]] (RI) |Nome abitanti = (it) ''Nerolesi'' |Patrono = Sàn Zòrzo Màrtire |Festivo = 23 arvî |Mappa = Map_of_comune_of_Nerola_(province_of_Rome,_region_Lazio,_Italy).svg |Didascalia mappa = Poxiçión do comûne de Nerola inta çittæ metropolitann-a de Romma Capitâle. }} == Giögrafîa == == Stöia == == Pòsti de interèsse == === Architetûe religiôze === === Architetûe civîli === == Economîa == == Coltûa == == Manifestaçioîn == == Fèste e fêe == == Comunicaçioîn == == Aministraçión == {{clear}} == Âtri progètti == {{Interprogetto}} {{Comûni da Çittæ metropolitann-a de Romma Capitâle}} {{Contròllo de outoritæ}} [[Categorîa:Comûni da çittæ metropolitann-a de Romma Capitâle]] 8njcs309gyxiz3jv26cjteieh4hzqao 0 27534 232149 224870 2022-08-08T18:43:45Z N.Longo 12052 /* Stöia */fixed typo, replaced: çérti → çèrti, çérte → çèrte using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} {{Léngoa |nómme = Lìgure céntro-òcidentâle |stâti = {{ITA}} |regioîn = {{IT-LIG}}<br><small>(provìnse de [[Provinsa de Sann-a|Sànn-a]] e de [[Provinsa de Imperia (Ineja / Pòrto Moriçio)|Inpéria]])</small><br>{{IT-PMN}}<br><small>([[Auto|Èrto]], [[Cravaun-a|Caproànn-a]])</small> |persónn-e = ~45.000<ref>Dæto stimòu in sciâ bâze da popolaçión de l'àrea interessâ (inclûza quélla de àree de tranxiçión) e do dæto [[ISTAT]] in sciâ difuxón de léngoe regionâli, in perçentoâle, a-o [[2015]]</ref> |fam1 = [[Lengoe indoeuropee|Léngoe indoeoropêe]] |fam2 = Itàliche |fam3 = [[Lengoe romanse|Romànze]] |fam4 = Romànze òcidentâli |fam5 = [[Léngoe gàllo-itàliche|Gàllo-Itàliche]] |fam6 = [[Lengoa ligure|Lìgure]] |fam7 = '''Lìgure céntro-òcidentâle''' |dia1 = [[Dialétto finaléize|Finaléize]] |dia2 = [[Dialétto arbenganéize|Arbenghéize]] |dia3 = [[Dialétto arascìn|Arascìn]] |dia4 = [[Dialétto portorìn|Portorìn]] |mappa = Dialétti lìguri céntro-òcidentâli.png |didascalia = Difuxón di dialétti lìguri do grùppo céntro-òcidentâle, in celestìn e zöne de tranxiçión. }} O '''Lìgure céntro-òcidentâle''' o l'é o sotogrùppo da [[Lengoa ligure|léngoa lìgure]] ch'o n'arechéugge a parlâta e i dialétti inta pàrte da [[Rivêa de Ponénte]] mìssa ciù o mêno tra i comuìn de [[Finô|Finâ]] e [[Taggia (comun)|Tàggia]]<ref>Clasificaçión de {{Çitta|Forner, 1988}}</ref>. == Etimologîa == Sto grùppo chi o l'é stæto pi-â prìmma vòtta definîo da-o lengoìsta [[Werner Forner]], tra i ciù gréndi studiôxi de despæge varietæ lìguri, into sò travàggio do [[1980]] dedicòu a-a léngoa lìgure, inclûzo into quàrto volùmme de l'òpera ''Lexikon der Romanistischen Linguistik''<ref>{{Çitta|Forner, 1980}}, p. 458</ref>; dónde o conpâre sótt'a-o nómme ''Westligurisch'', leteralménte "lìgure òcidentâle"<ref>Quéllo che pe lê o corispónde a-o [[lìgure òcidentâle]] o l'é ciamòu "lìgure intemélio".</ref>. Óltre che inte quésta clasificaçión, in grùppo abàsta scìmile pe corispondénsa giögràfica e lengoìstica a quéllo definîo da-o Forner o l'é o "lìgure centrâle" pe cómme o l'é stæto definîo da-a [[Giulia Petracco Sicardi]] into capìtolo "''Liguria''" (''Ligurien'') do segóndo volùmme de l'ediçión do 2010 da mæxima òpera<ref>{{Çitta lìbbro|outô=[[Giulia Petracco Sicardi]]|curatô=Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt|tìtolo=Die einzelnen romanischen Sprachen und Sprachgebiete vom Mittelalter bis zur Renaissance|url=https://books.google.it/books?id=n3rh8ltHjWQC&lpg=PR1&hl=it&pg=PA120#v=onepage&q&f=false|ànno=2010|editô=Walter de Gruyter|çitæ=Tübingen|léngoa=IT|p=120|volùmme=2|òpera=Lexikon der Romanistischen Linguistik|capìtolo=128. Ligurien (Liguria)|ISBN=3-110-93835-9}}</ref><ref>Quéllo che pe lê o corispónde a-o [[lìgure centrâle]] o l'é ciamòu "zenéize" (dónca in ''sensu lato'')</ref>. A definiçión adotâ, ò sæ quélla de "lìgure céntro-òcidentâle", a l'é derivâ da 'n critêio de denominaçión escluxivaménte giögràfico di sotogrùppi dialetâli da léngoa lìgure e che, a ògni mòddo, pe caraterìstiche e confìn di vàrri grùppi o l'é do tùtto corispondénte a quélli sórvia minsonæ. In particolâ, o l'é stæto dêuviòu da-o [[Fiorenzo Toso|Toso]]<ref>{{Çitta|Toso, 2002}}</ref> e da âtri aotoî che són vegnûi dòppo<ref>{{Çitta web|url=http://www.francobampi.it/zena/relata/091209is.pdf|tìtolo=Il dialetto genovese sale in cattedra : I dialetti della lingua ligure|outô=Giuliano Gnecco|editô=Il Secolo XIX|dæta=2009-12-09|léngoa=IT|p=27}}</ref><ref>{{Çitta|Garassino, Loporcaro & Schmid, 2017}}</ref>. == Descriçión == I dialétti do grùppo céntro-òcidentâle són spantegæ inte bónn-a pàrte da Rivêa de Ponénte e inmediâto entrotæra, inta [[valàdda Aróscia]], [[valàdda Nêva]] e, parçialménte, inte l'èrta [[Val Bórmia|Valbórnia]]. Varietæ de léngoa lìgure chi clasificæ són parlæ inti doî comuìn piemontéixi d’[[Àutu|Èrto]] e [[Cravaüna|Caproànn-a]], pàrte da [[Provinsa de Cuneo|Provìnsa de Cùneo]] ànche se a-o de sa da crénn-a di mónti alpìn. De lóngo in bâze a-a sudivixón de parlæ lìguri in vàrri grùppi, a ponénte i dialétti céntro-òcidentâli vêgnan sostitoîi da-i [[Lìgure òcidentâle|dialétti lìguri òcidentâli]] (ò Intermeli), prìmmo fra tùtti da-o [[Dialétto sanremàsco|Sanremàsco]] (ò Sanreméize) intànto chi-â levànte lasciàn o pòsto a-o [[lìgure centrâle]], spécce a-o [[Dialetto savoneize|dialétto savonéize]]. Vèrso nòrd, a-o de la da crénn-a di mónti, són fîto sostitoîi da-i [[Lìgure da Valbórnia|dialétti da Valbórnia]], caraterizæ da marcæ infloénse [[Lengua piemonteise|piemontéixi]], intànto che dâ-arénte a-o confìn françéize se trêuva o limitòu e particolâre grùppo di [[Lìgure alpìn|dialétti lìguri alpìn]]. == Stöia == E parlæ inserîe inte quésto grùppo, scibén che gh'àn 'na çèrta variàbilitæ (mascimaménte tra a rivêa e l'entrotæra), rizultàn êse quélle ciù vixìnn-e a-o grùppo centrâle, e dónca a-o [[Lengoa zeneize|Zenéize]] in sénso stréito, ch'o l’à de lóngo ezercitòu 'na fòrte infloénsa in scê variêtæ do lìgure arénte a-o capolêugo<ref>{{Çitta|Toso, 2005|p. 196}}</ref>. O l'è interesànte quànte o l'é emèrso da çèrti stùddi, tra i quæ quélli do za mensonòu profesô Forner, da [[Giulia Petracco Sicardi|Sicardi]] e do [[Fiorenzo Toso|Toso]]: pâ defæti che e parlæ céntro-òcidentâli ággian, a diferénsa do Zenéize (sotopòsto into perîodo sucesîvo a-o [[Etæ de Mëzo|Medioêvo]] a 'n procèsso de regolarizaçión da léngoa), mantegnûo a ciù pàrte de caraterìstiche antîghe e medievâli do Zenéize stésso<ref name=":0">{{Çitta|Toso, 2005|p. 197}}</ref>. Quésto fæto sugerisce che e divèrse parlæ lìguri da Rivêa de Ponénte ággian subîo 'n prìmmo procèsso de azeneizaçión aprêuvo a-a conquìsta, da pàrte da [[Repùbrica de Zena|Repùblica de Zêna]], de l'àrea. Se pœan aregordâ, prezénpio, a conquìsta de [[Ventemiglia|Vintimìggia]] into [[1221]] e a sotomisción de [[Arbenga|Arbénga]], avegnûa into [[1251]]. Aprêuvo a-e sucesîve evoluçioîn do Zenéize, óltre che a-o sò procèsso de stàndardizaçión, se aviâ 'na segónda "ondâ" de azeneizaçión da léngoa lìgure, aprêuvo a l'introduçión inta variànte çitadìnn-a de çèrte caraterìstiche derivæ da-e âtre [[léngoe gàllo-itàliche]], da-o quæ o lìgure o l'é parçialménte destacòu. Quésta evoluçión, a ògni mòddo, a s'arestiâ da-e pàrte do comùn de [[Sann-a|Sànn-a]], lìmite ancón a-a giornâ d'ancheu di dialétti e de parlæ apartenénti a-o grùppo do lìgure centrâle. Pe cóntra e variêtæ do grùppo céntro-òcidentâle àn segoîo 'n'evoluçión diferénte, aprêuvo a-a quæ mantegnîán de caraterìstiche pròpie do Zenéize antîgo, a despêto da parlâ do capolêugo, dónde êan òrmâi chéite in dizûzo<ref name=":0" /><ref>{{Çitta|Sicardi, 2010|pp. 119-120}}</ref>. == Dialétti == [[Immaggine:Arasce (Cartellu in lengua ligüre).jpg|miniatura|Cartéllo stradâle in arascìn]] [[Immaggine:Incrùxu fra u Caruggiu di Ferrai e di Pusetti.jpg|miniatura|Tàrghe inti caróggi de Castregianco inta parlâ locâle, de stànpo arbenganéize.]] E ciù particolæ parlâte scrîte chi pìgian o nómme da-i céntri storicaménte e demograficaménte ciù inportànti da zöna, se segnâlan defæti: * o [[Dialétto finaléize|Dialétto de Finâ]] (ò Finaléize) * o [[Dialétto arbenganéize|Dialétto d'Arbénga]] (ò Arbenghéize ò Arbenganéize) * o [[Dialétto arascìn|Dialétto de Aràsce]] (ò Arascìn) * o [[Dialétto portorìn|Dialétto de Pòrto Maorìçio]] (ò Portorìn) E varietæ che vêgnan dòppo són in càngio clasificæ cómme dialétti de tranxiçión e prezéntan ségge caraterìstiche da atriboî a sto grùppo che âtre pròpie de spartiçioìn confinànti: * o [[Dialétto tagiàsco|dialétto de Tàggia]]: parlòu inte sta çitæ e inte dötréi comuìn dâ-arénte, o prezénta caraterìstiche de tranxiçión co-i dialétti do [[Lìgure òcidentâle|grùppo òcidentâle]]. * o dialétto de l'èrta [[valàdda Pennavaire]]: parlòu inti doî comuìn piemontéixi de [[Àutu|Èrto]] e [[Cravaüna|Caproànn-a]] o s'é svilupòu, pe raxoìn stòriche<ref>O féodo formòu da quésti doî pàizi o l'è stæto defæti controlòu pe tànto ténpo da-i [[Marchéizi de Clavezànn-a]], i quæ, tra i vàrri posediménti, êan scignôri de Ormêa ascì.</ref>, cómme 'na fórma de mêzo tra i dialétti parlæ ciù in zu inta valàdda, bén bén infloensæ da-o Dialètto d'Arbénga, e da quéllo d'[[Ulmea|Ormêa]], parlòu a-o de la da crénn-a di mónti e pàrte do grùppo [[lìgure alpìn]]. * o dialétto de [[Berdënei|Bardinêo]]: varietæ particolâ tra i dialétti difûxi inta [[Val Bórmia|Valbórnia]], sto dialétto o prezénta caraterìstiche de mêzo tra i dialétti difûxi a-o de sa da crénn-a di mónti alpìnn-a e âtre pròpie di dialétti da Valbórnia, pàrte do grànde grùppo do [[lìgure de l'Oltrezôvo]] e caraterizæ da ciù grénde infloénse piemontéixi * i dialétti do górfo de Lêua: i dialétti parlæ inta fàscia costêa tra [[Leua|Lêua]] e [[Bòrzi e Veresso|Bórxi]], cómme o [[Dialéttu priéze|priéize]], prezentan magioî caraterìstiche apartenénti a-o grùppo do lìgure centrâle, tànto che vêgnan clasificæ cómme dialétti de tranxiçión co quésto grùppo. Defæti han numerôze caraterìstiche despægie da-e vixìnn-e parlæ de l'arbenghéize o do finaléize, inclûze inte quésto grùppo. * o dialétto de [[Varigòtti]]: variànte da [[Dialétto finaléize|parlâ finarìnn-a]] caraterìstica de l'òmònima fraçión, a quæ scìnn-a-o [[1869]] a faxéiva comùn ascì, a l'é o pónto de congionçión tra-o scistêma di dialétti céntro-òcidentâli e quélli do grùppo centrâle. Defæti, scibén ch'a prezénta çertidùnn-e de caraterìstiche tìpiche do finarìn, a l'é bén bén infloensâ da-e parlæ difûze a-o de la de [[Còu Nöi]], spécce da-o [[dialétto de Nöi]] e da-o [[Dialetto savoneize|Savonéize]], e quæ són asæ ciù scìmili a-o [[Lengoa zeneize|Zenéize]] do finarìn<ref>{{Çitta|Bixio, 2000|p. 12}}</ref>. Prezénpio a l'é caraterizâ da-a chéita da ''-r-'' intervocàlica<ref>A chéita da ''-r-'' intervocàlica into zenéize a l'é stæta definitîva sôlo into [[XVIII secolo|XVIII sécolo]], aprêuvo a de infloénse [[Léngoe gàllo-itàliche|gàllo-itàliche]] che, into [[sociolétto]] di nòbili, êan mantegnûe in vìtta pe distìngoise da-o popolìn. A ògni mòddo, da Zêna quésta evoluçión a l'é arivâ inti pàizi vixìn, fermàndose però a Varigòtti a ponénte e a Séstri Levànte, a levànte. ({{Çitta|Sicardi, 2010|p. 117}}, {{Çitta|Toso, 2019}})</ref>, diversaménte da-e âtre pàrte do Finâ{{#tag:ref|Segóndo {{Çitta|Sicardi, 2010|p. 117}}, a ''-r-'' intervocàlica, che into finarìn (coscì cómme a [[Ventemiglia|Vintimìggia]] e a-[[A Cêve|a Céive]]) a l'é {{IPA|[r]}} e no {{IPA|[ɹ]}}<ref>Scrîta de sòlito ''ȓ''</ref> cómme inte âtre pàrte da Rivêa de Ponénte<ref>{{Çitta|Garassino, 2017|pp. 127-128}}</ref>, a s'é evolûa in quésto mòddo aprêuvo a l'inportànsa de 'sti céntri chi cómme sêdi aministratîve perifériche, fòscia pe 'n [[ipercoretìsmo]] in reaçión a-a chéita da ȓ Zenéize.}}, e a fórma o partiçìpio pasòu da prìmma coniugaçión co-o sufìsso -''ou'', diversaménte da l'''-ùn'' caraterìstico do finarìn<ref>A gh'é ascì 'na tèrsa fórma, ''-ó'', tìpica de variànte ciù conservatîve da parlâ finarìnn-a.</ref><ref>{{Çitta|Bixio, 2000|p. 221}}</ref>. == Fonologîa == A caxón da lónga unitæ teritoriâle de l'àrea garantîa da-a [[Repùbrica de Zena|Repùblica de Zêna]], e parlæ lìguri do grùppo céntro-òcidentâle se són storicaménte adatæ a-o [[Lengoa zeneize|Zenéize]] “ilùstre” ma rèstan ascì dötréi eleménti particolæ. Defæti, a-o de là de infloénse do Zenéize in sénso stréito, se pêuan riscontrâ dötræ caraterìstiche dovûe a l’antîgo seu dialetâle do pòsto, no sparîo do tùtto<ref>{{Çitta|Toso, 2005|p. 196-197}}</ref>. Ste caraterìstiche chi àn permìsso de determinâ dötréi confìn lengoìstichi, da-i quæ l'é vegnûa a clasificaçión de parlæ lìguri de [[Rivêa|Rivêe]] inte quàttro grùppi. In particolâ o lìgure céntro-òcidentâle o l’é determinòu in sciâ bâze di éxiti inte l’evoluçión de dötréi soìn caraterìstichi<ref>{{Çitta|Toso, 2010}}</ref><ref>{{Çitta|Sicardi, 2010|p. 120}}</ref>: * ''-cl-'' : in bâze a-o sò éxito se peu determinâ o confìn òcidentâle de sto grùppo de parlæ. Defæti a levànte de [[Taggia (comun)|Tàggia]] se gh'à l'evoluçión in ''-d:ӡ-'' (in comùn co-e parlæ do grùppo centrâle) méntre inte [[Lìgure òcidentâli|parlæ òcidentâli]] (ò dialétti intemeli) se gh'à 'n'evoluçión in ''-λ-<ref>Scrîta ''-ł-'' ascì</ref><ref name=":1">{{Çitta|Toso, 2005|p. 196}}</ref>'', acentoâ inte dötréi câxi, cómme into [[Dialetu mentunascu|mentonàsco]], scinn-a-a ''-į-<ref>A gh'è 'na fórma de intermêzo tra ''-λ-'' e ''-į-'', ö sæ ''-ii̯-'', a Soudàn.</ref>''. Prezénpio o [[Léngoa latìnn-a|latìn]] ''speculum'' o l'é diventòu {{IPA|[ˈspedːʒu]}} inte parlæ céntro-òcidentâli e centrâli, cóntra 'n'evoluçión in {{IPA|[ˈspeʎu]}} inte parlæ ciù òcidentâli<ref name=":2">{{Çitta|Toso, 2019}}</ref>. O confìn lengoìstico ch'o detèrmina o pasàggio da ''-d:ӡ-'' a ''-λ-'' o l'é ùtile pe indicâ o confìn fra e parlæ céntro-òcidentâli e quélle òcidentâli. Quésto o coincìdde ciù ò mêno co-o [[torénte Argentìnn-a]], a-o mànco into sò træto de mêzo, cösa asæ evidénte into comùn de [[Montaoto Carpaxe|Montâto Carpàçio]]. Defæti acàpita che inta fraçión de Carpàçio, in sciâ rîva mancìnn-a do torénte, l'éxito o l'é quéllo de parlæ centrâli, méntre a Montâto, in sce l'âtra rîva, a parlâ a s'é evolûa in mòddo scìmile a-e varietæ òcidentâli. * ''-lj-'' : o permétte in càngio de delimitâ o confìn òrientâle de ste parlæ chi; defæti a levànte de l'àrea de confìn fra [[Nöi]] e [[Finô|Finâ]] o l'à avûo cómme èxito ''-dӡ-'', cóntra ''-λ-'', a ponénte<ref name=":1" />. Prezénpio o latìn ''familia'' o s'é evolûo inte dôe fórme {{IPA|[faˈmiʤa]}} ([[lìgure centrâle]] e [[Lìgure òrientâle|òrientâle]]) e {{IPA|[faˈmiʎa]}}. * ''-n-'' : méntre into lìgure centrâle, co-îna ciù fòrte infloénsa [[Léngoe gàllo-itàliche|galloitàlica]], s'é verificòu a velarizaçión ('na prononçia ciù nazâle) de sto són caraterìstico tìpico do Zenéize in sénso stréito<ref name=":2" />, a ponénte de l'àrea de confìn tra [[Nöi]] e [[Finô|Finâ]] sta caraterìstica chi a no s'é svilupâ (o mæximo discórso o se peu fâ pe-e parlæ a èst de [[Monegia|Monêgia]], dónca a-o confìn tra o lìgure centrâle e òrientâle). Prezénpio o latìn ''lana'' o l'é diventòu {{IPA|['laŋa]}} méntre da âtre pàrte<ref>A Treccani çita prezénpio o spezìn, l'arbenganéize e o vintimigiôzo.</ref> l'éxito o l'é stæto {{IPA|[ˈlana]}}. * ''-ē-'' : a ē latìnn-a ascì a s'é avolûa in mòddo despægio into lìgure centrâle in confrónto a-e àree laterâli. Defæti, méntre into Zenéize gh'é o ditóngo ''-ej-'', inte parlæ lìguri céntro-òcidentâli e òcidentâli (coscì, cómme inta [[rivêa de Levànte]], co-î òrientâli) quésto o no l'é acapitòu. Prezénpio o latìn ''bibere'' o s'é evolûo in {{IPA|[ˈbeve]}} inte varietæ rispetivaménte a ponénte e levànte de [[Finô|Finâ]] e [[Monegia|Monêgia]], méntre into lìgure centrâle, co-o ditóngo da ''-ē-'', gh'émmo {{IPA|[ˈbejve]}}. Da segnalâ ancón cómme inte l'àrea tra [[Arbenga|Arbénga]] e [[Finô|Finâ]] s'ascìste a-a conpàrsa, inte dötréi câxi specìfichi, do ditóngo da ''-ē-'': particolarménte quésto o l'acàpita quànde quésta a l'é segoîa da-a ''-r-'' (ségge primâia che secondâia da-a ''-i-''). Vedémmo defæti {{IPA|[ˈbeve]}} e {{IPA|[ˈmeze]}} ma ascì, co-a ''-r-'', {{IPA|[ˈsei̯r̂a]}} e {{IPA|[ˈkandei̯ra]}}. * ''-tr-'' : l'éxito inte sto câxo chi o l'é do tùtto particolâre de parlæ che apartêgnan a sto grùppo chi, co-o diventâ ''-r-'', coscì cómme int parlæ padànn-e ò inta léngoa françéize. Defæti, prezénpio, se gh’aviâ l'evoluçión do latin ''pater'' in {{IPA|['par̂e]}}, in mòddo despægio da-o Zenéize {{IPA|['poɛː]}} o da-e parlæ lìguri òcidentâli dónde, cómme into [[Lengoa provensâle|provensâ]], o l'é diventòu {{IPA|['pair̂e]}}<ref>{{Çitta|Sicardi, 2010|p. 117}}</ref>. == Nòtte == <references responsive="" /> == Bibliografîa == * {{Çitta lìbbro|outô=Werner Forner|curatô=Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt|tìtolo=Lexikon der Romanistischen Linguistik|url=https://books.google.it/books?id=Dv1IAQAACAAJ|ediçión=1|ànno=1988|editô=M. Niemeyer|léngoa=DE|pp=453-469|volùmme=4|capìtolo=Italienisch: Areallinguistik I. Ligurien|cid=Forner, 1988|ISBN=3-484-50250-9}} * {{Çitta lìbbro|outô=Giulia Petracco Sicardi|outô2=Fiorenzo Toso|outô3=Patrizia Cavallaro|tìtolo=Vocabolario delle parlate liguri|ànno=1985-1992|editô=Consulta Ligure|çitæ=Zêna|léngoa=IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Martin Maiden|outô2=M. Mair Parry|tìtolo=The Dialects of Italy|url=https://books.google.it/books/about/The_Dialects_of_Italy.html?id=enxgn_kSsg8C&redir_esc=y|ànno=1995|editô=Routledge|çitæ=Lóndra|léngoa=EN|pp=245-252|capìtolo=The Ligurian Dialects|ISBN=0-415-11104-8}} * {{Çitta lìbbro|outô=Fiorenzo Toso|tìtolo=I dialetti italiani. Storia, struttura, uso|ànno=2002|editô=M. Cortelazzo, UTET|çitæ=Torìn|léngoa=IT|pp=196-225|capìtolo=Liguria|cid=Toso, 2002}} * {{Çitta publicaçión|outô=Fiorenzo Toso|ànno=2005|tìtolo=Storia della cultura ligure|revìsta=Dino Puncuh, Atti della Società Ligure di Storia Patria|editô=[[Socjêtæ Lìgure d'Istöia Pâtria]]|çitæ=Zêna|volùmme=45|nùmero=119, fasc. II|pp=191-230|léngoa=IT|url=http://www.rmoa.unina.it/6037/1/5cd0b97458603844da43498f94b72e76.pdf|cid=Toso, 2005}} * {{Çitta lìbbro|outô=Giulia Petracco Sicardi|curatô=Günter Holtus, Michael Metzeltin e Christian Schmitt|tìtolo=Die einzelnen romanischen Sprachen und Sprachgebiete vom Mittelalter bis zur Renaissance|url=https://books.google.it/books?id=n3rh8ltHjWQC&lpg=PR1&hl=it&pg=PA111#v=onepage&q&f=false|ànno=2010|editô=Walter de Gruyter|çitæ=Tübingen|léngoa=IT|p=120|volùmme=2|òpera=Lexikon der Romanistischen Linguistik|capìtolo=128. Ligurien (Liguria)|cid=Sicardi, 2010|ISBN=3-110-93835-9}} * {{Çitta publicaçión|outô=Davide Garassino|outô2=Michele Loporcaro|outô3=Stephan Schmid|dæta=2017-01-01|tìtolo=La quantità vocalica in due dialetti della Liguria|revìsta=Fattori sociali e biologici nella variazione biologica|çitæ=Pîza|pp=127-144|léngoa=IT, EN|vìxita=2021-03-13|url=https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/150971/1/2017_GarassinoLoporcaroSchmid.pdf|cid=Garassino, 2017}} * {{Çitta lìbbro|outô=Fiorenzo Toso|tìtolo=Il genovese. Cenni di storia linguistica|ànno=2019|çitæ=|léngoa=IT|cid=Toso, 2019|url=http://www.kit.gwi.uni-muenchen.de/?p=12746&v=2|òpera=Lo spazio comunicativo dell'Italia e delle varietà italiane|curatô=Thomas Krefeld e Roland Bauer}} === Diçionâi === {{Véddi ànche|Diçionâi da léngoa lìgure}} * {{Çitta lìbbro|outô=Giacomo Accame|outô2=Giulia Petracco Sicardi|tìtolo=Dizionario pietrese|ànno=1981|editô=Tipolitografia "LA STAMPA"|çitæ=A Prîa|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Gianni Nari|tìtolo=Dizionario del dialetto di Borgio|ànno=1984|editô=Grafiche F.lli Spirito|çitæ=Sànn-a|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Gianni Nari|tìtolo=Dizionario del dialetto di Verezzi|ànno=1986|editô=Centro Storico Culturale di San Pietro|çitæ=Bórxi Verézzi|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Santino Bruno Pezzuolo|tìtolo=Dizionario alassino|ànno=1989|editô=Ed. F.lli Stalla|çitæ=Arbénga|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Lucetto Ramella|tìtolo=Dizionario onegliese|ànno=1989|editô=Edizioni Dominici|çitæ=Inpéria|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Giacomo Accame|tìtolo=Dizionario di Pietra Ligure|url=https://www.yumpu.com/it/document/read/15981718/dizionario-di-pietra-ligure-italiano-pietrese-comune-di-|ànno=1999|editô=Comüne da Prîa|çitæ=Sànn-a|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Luigi Alonzo Bixio|tìtolo=Dizionario delle parlate finalesi|ànno=2000|editô=Centro Storico del Finale|çitæ=Finâ|léngoa=LIJ, IT|cid=Bixio, 2000}} * {{Çitta lìbbro|outô=Gianni Nari|tìtolo=Dizionario del dialetto di Gorra e Olle|ànno=2000|editô=Pro Loco Gorra - Olle Editore, Tipolitografia Nante|çitæ=Inpéria|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|tìtolo=Nuovo Dizionario alassino|ànno=2001|editô=Associazione Vecchia Alassio|çitæ=Aràsce|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Lucetto Ramella|tìtolo=Vocabolario italiano - dialetto d'Oneglia: con voci della vallata e note di folclore|ànno=2003|editô=Tipolitografia Nante|çitæ=Inpéria|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Angelo Gastaldi|tìtolo=Disiuna-iu Arbenganese - Dizionario Albenganese|ànno=2009|editô=Tipolitografia F.lli Stalla|çitæ=Arbénga|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Adriano Ghiglione|tìtolo=Manuale della parlata di Rollo e della Marina|ànno=2017|léngoa=LIJ, IT|url=https://www.andoraneltempo.it/manuale-parlata-andorese-di-adriano-ghiglione.php}} * {{Çitta lìbbro|tìtolo=Dizionario ragionato della parlata di San Bartolomeo al Mare e dintorni|ànno=2019|editô=Circolo Culturale Cà de Puiö|léngoa=LIJ, IT|url=http://www.cadepuio.it/glossario.html}} == Vôxe corelæ == * [[Dialetologîa lìgure]] == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=https://www.treccani.it/enciclopedia/dialetti-liguri_%28Enciclopedia-dell%27Italiano%29/|tìtolo=liguri, dialetti|outô=Fiorenzo Toso|editô=Enciclopedia dell'Italiano|dæta=2010|léngoa=IT|cid=Toso, 2010|vìxita=2021-03-16}} {{Léngoa lìgure}} [[Categorîa:Lengua ligure]] st4vl5sybpykwz41boxtey9qc6hbvyo 0 28913 232147 222369 2022-08-08T18:43:20Z N.Longo 12052 fixed typo, replaced: çérti → çèrti, çérto → çèrto (3), çérta → çèrta, çérte → çèrte (2) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} [[Immaggine:Analemma_fishburn.tif|destra|miniatura|'N [[analemma]] ch'o fa védde o cangiaménto da [[Declinaçión (astronomîa)|declinaçión]] do Sô in sce 'n perîodo de ànno, vìsto a-o mæximo moménto da [[Giórno|giornâ]].]] 'N '''ànno''' o l'è o perîodo òrbitâle de 'n còrpo celèste cómme, prezénpio, a [[Tæra]], ch'o se sposta lóngo a sò [[Òrbita da Tæra|òrbita]] in gîo a-o [[Sô]]<ref>{{Çitta web|url=https://www.treccani.it/vocabolario/anno/|tìtolo=anno - Vocabolario on line|léngoa=IT|vìxita=2021-09-05}}</ref>. Aprêuvo a l'[[Inclinaçión asciâle|inclinaçión]] de l'àsce terèstre o pasâ de l'ànno o pòrta a-o pasâ de [[Stagión|stagioîn]] ascì, pasàggio scandîo da-i cangiaménti do [[Ténpo (meteorologîa)|ténpo]], de ôe de [[Luxe|lûxe]] e, de consegoénsa, da [[vegetaçión]] e da [[fertilitæ do seu]]. Inte regioîn do móndo a [[clìmma]] [[Clìmma tenperòu|tenperòu]] e [[Clìmma subpolâre|subpolâre]] se pêuan generalménte riconósce quàttro stagioîn: a [[primavéia]], l'[[estæ]], l'[[Aotùnno|ötùnno]] e l'[[invèrno]]. Pe cóntra inte regioîn [[Clìmma tropicâle|tropicâli]] e [[Clìmma subtropicâle|subtropicâli]] gh'è vàrri lêughi che no prezentan stagioîn bén definîe méntre, a-i [[Tròpico|tròpichi]] stagionâli, a [[stagión ùmida]] e quélla [[Stagión sécca|sécca]] sòn riconoscìbili e monitoræ. 'N [[ànno solâre]] o l'è 'n'aproscimaçión do nùmero de [[Giórno|giórni]] do perîodo òrbitâle terèstre, cómme contæ inte 'n çèrto [[Lûnäio|lunâio]]. O [[Lûnäio Gregorian|lunâio gregoriàn]], ò sæ o lunâio ciù modèrno, o prezenta 'n ànno solâre ch'o pêu êse ségge de 365 giórni inte 'n [[ànno òrdenâio]] ò de 366 inte 'n [[ànno bizestîle]], a-a mæxima manêa di [[Lûnäio Giulian|lunâi giulién]]. Pe-o lunâio gregoriàn a longhéssa média de l'ànno solâre (l'ànno médio) inte tùtto o cîclo bizestîle de 400 ànni a l'è de 365,2425 giórni. Segóndo o standàrd [[ISO]] [[ISO 80000-3|80000-3]], a l'Anésso C, o scìnbolo de l'ànno o l'è ''a'' (da-o [[Léngoa latìnn-a|latìn]] ''annus''), pe raprezentâ ségge quélli da 365 ò da 366 giórni. Sòn ascì comuîn e abreviaçioîn ''y'' e ''yr'', da l'[[Lèngoa ingleise|ingléize]] ''year''. Inte l'[[Astronomia|astronomîa]], l'[[ànno giuliàn]] o l'è 'n [[unitæ de ténpo]] definîa cómme 365,25 giórni ò, pe l'ezatéssa, 86.400 [[Segóndo|segóndi]] (unitæ de bâze do [[Scistêma internaçionâle de unitæ de mezûa|SI]]), pe 'n totâle de 31.557.600 segóndi inte 'n ànno giuliàn astronomìco<ref>{{Çitta web|url=https://www.iau.org/publications/proceedings_rules/units/|tìtolo=SI Units|editô=[[Unión Astronomìca Internaçionâle|UAI]]|léngoa=EN|vìxita=2021-09-05}} (védde a tabélla 5 e a seçión 5.15), ristànpa da {{Çitta lìbbro|outô=George A. Wilkins|tìtolo=The IAU Style Manual|url=https://www.iau.org/static/publications/stylemanual1989.pdf|editô=IAU Transactions|léngoa=EN}}</ref>. A paròlla ànno a l'è dêuviâ ascì pe di perîodi asociæ, scibén che no seggiàn pægi, a-o lunâio ò a l'ànno astronomìco, cómme l'[[ànno stagionâle]], l'[[ànno fiscâle]], l'[[ànno académico]], etc... A-o mæximo mòddo, ànno o pêu voéi indicâ o perîodo òrbitâle de 'n qualónque [[pianêta]] cómme, prezénpio, l'ànno [[Marte (astronomia)|marçiàn]] ò quéllo [[Venere (astronomia)|venusiàn]]. O tèrmine o pêu êse dêuviòu ànche pe 'n qualónque âtro perîodo ò cîclo relativaménte lóngo, cómme l'[[ànno platònico]], ò "grànde ànno". == Etimologîa == L'ingléize ''year'' (atravèrso o [[Dialétto sàsone òcidentâle|Sàsone Òcidentâle]] ''ġēar'', pronónçia {{IPA|/jɛar/}}, in [[Léngoe anglo-frizónn-e|Anglicàn]] ''ġēr'') o l'arîva da-o [[Léngoa proto-germànica|Proto-germànico]] ''*jǣran'' (''*jē₁ran''). Fórme vixìnn-e sòn ànche o [[Lengua tedesca|tedésco]] ''Jahr'', l'[[Léngoa Âto-Tedésca Antîga|Antîgo Âto Tedésco]] ''jār'', o [[Léngoa norénn-a|Norén]] ''ár'' e o [[Léngoa gòtica|Gòtico]] ''jer'', derivæ da-o sostantîvo [[Léngoa protoindoeoropêo|Proto-indoeoropêo]] ''*yeh₁r-om'' "ànno, stagión". E âtre fórme derivan da-o mæximo sostantîvo proto-indoeoropêo (con variaçión inte l'[[Ablaut indoeoropêo|ablaut]] do sufìsso) e sòn l'[[Lénoga avestìca|Avestìco]] ''yārǝ'' "ànno", o [[Lengoa grega|Grêgo]] ὥρα (''hṓra'') "ànno, stagión, perîodo de ténpo" (òrìgine da paròlla "[[ôa]]"), l'[[Léngoa slâva eclesiàstica antîga|Antîgo Slâvo Eclesiàstico]] ''jarŭ'' e o [[Léngoa latìnn-a|Latìn]] ''hornus'' "de quést'ànno". O Latìn ''annus'' (sostantîvo mascolìn de segónda declinaçión; ''annum'' o l'è l'acuzatîvo scingolâre; ''annī'' o l'è o genitîvo scingolâre e o nominatîvo plurâle e ''annō'' o l'è o datîvo e ablatîvo scingolâre) o l'è 'n sostantîvo ch'o vêgne da-o proto-indoeoropêo ''*h₂et-no-'', ch'o l'à prodûto o Gòtico ''aþn'' "ànno" ascì (sôlo o datîvo plurâle ''aþnam'' o l'è atestòu). Scibén che a ciù pàrte de léngoe a conscidera a paròlla cómme tematìca ''*yeh₁r-o-'', gh'è de prêuve de 'na derivaçión òriginâle co-in sufìsso ''*-r/n'', ''*yeh₁-ro-''. Tùtte dôe e paròlle indoeoropêe pe ànno, ''*yeh₁-ro-'' and ''*h₂et-no-'', saieivàn dónca de réixe verbâle che vêuan dî "andâ, mesciâse", rispetivaménte ''*h₁ey-'' e ''*h₂et-'' (paragonâ a-o [[sànscrito vedìco]] ''éti'' "va", ''atasi'' "vai, vâghi"). Però 'n çèrto nùmero de paròlle inte léngoe germàniche, cómme in ingléize, vêgnan a ògni mòddo da-o latìn ''annus'', cómme ''annual'', ''annuity'', ''anniversary'', etc...; ''per annum'' o vêu dî "ògni ànno", ''[[Anno Domini|annō Dominī]]'' "inte l'ànno do Segnô". A paròlla Grêga pe "ànno", ò sæ ''ἔτος'', a l'è vixìnn-a a-o Latìn ''vetus'', "vêgio", e quæ vêgnan da-a paròlla ''*wetos-'', "ànno", conservâ ànche inte quésto scignificâto into [[Lengua sànscrita|Sànscrito]] ''vat-sa-ras'' "ànno" e ''vat-sa-'', "béstia pe 'n ànno ([[Bos Taurus|vitéllo]])", quést'ùrtimo o se ritrêuva into Latìn ''vitulus'' "vitéllo" àsci in Ingléize ''wether'', ò sæ [[Ovis Aries|montón crastón]] (in [[Léngoa ingléize antîga|Ingléize Antîgo]] ''weðer'', in Gòtico ''wiþrus'', "pêgoa"). In çèrte léngoe o l'è comùn contâ i ànni faxéndo riferiménto a 'na stagión, cómme in "estæ", "invèrni" ò "acugéite". Prezénpio a gh'è o [[Lengua cineise|Cinéize]] 年 "ànno", in òrìgine 秂, 'n conpòsto ideografìco de 'na persónn-a ch'a camala 'n fàscio de gràn e ch'o l'indica l'acugéita. O Slâvo óltre ''godŭ'' "perîodo de ténpo, ànno" o l'adêuvia ''lěto'' "estæ, ànno" ascì. == Intercalaçión == I ànni astronomìchi no àn 'n nùmero intrêgo de giórni ò de méizi lunâri. Tùtti i lunâi che van aprêuvo a l'ànno astronomìco dêvan avéi 'n scistêma de intercalaçión cómme i ànni bizestîli. === Lunâio giuliàn === Into lunâio giuliàn a duâta médua de 'n ànno a l'è de 365,25 giórni. Inte 'n ànno no bizestîle gh'è 365 giórni e 366 inte un di quélli bizestîli. 'N ànno intercalâ o sucêde ògni quàttro ànni, inte quéllo ch'o l'è dónca ciamòu ànno bizestîle, o quæ o l'à 'n [[Intercalaçión (cronologîa)|giórno de ciù]] a-a fìn do méize de frevâ. Quésto giórno ch’o s’azónze o l'è dîto "giórno bizestîle". O [[lunâio giuliàn revìsto]], propòsto into [[1923]] e ancón dêuviòu da çèrtidùnn-e [[Gêxa ortodòssa|gêxe ortodòsse òrientâli]] o l'à 218 ànni bizestîli pe ògni 900 ànni, co-ina duâta média de 365,2422222 giórni, vixìnn-a a-a longhéssa de l'ànno tròpico médio, 365,24219 giórni (relatîvo erô de 9·10⁻⁸). Inte l'ànno 2800 d.C. o lunâio gregoriàn e lunâio giuliàn revìsto iniçiàn a diferî de 'n giórno de lunâio<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Miriam Nancy Shields|ànno=1924|tìtolo=The new calendar of the eastern churches|revìsta=Popular Astronomy|volùmme=32|pp=407-410|léngoa=EN|abstract=X|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1924PA.....32..407S/abstract}}</ref>. === Lunâio gregoriàn === O lunâio gregoriàn o fa càzze l'[[Equinòçio de primavéia|equinòçio de màrso]] a-i 21 de 'sto méize chi ò pöco prìmma, e dónca o va aprêuvo a-o coscì dîto [[ànno tròpico]]<ref>{{Çitta publicaçión|outô=A. Ziggelaar, G.V. Coyne, M.A. Hoskin, O. Pedersen|tìtolo=The Papal Bull of 1582 Promulgating a Reform of the Calendar|revìsta=Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary|editô=Pontifical Academy of Sciences|çitæ=Çitæ do Vaticàn|p=223|léngoa=EN|url=http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?journal=grc..&year=1983&volume=book&letter=.&db_key=GEN&page_ind=230&plate_select=NO&data_type=GIF&type=SCREEN_GIF&classic=YES}}</ref>. Zaché a gh'è 97 ànni bizestîli ògni 400, a longhéssa média de l'ànno solâre a l'è de 365,2425 giórni, co-în erô relatîvo inferiô de 'na ppm (8·10^-7), relatîvo a-a duâta atoâle de l'ànno tròpico médio (365,24219 giórni) e ancón ciù vixìn a l'atoâle ànno tròpico, ch'o l'à l'òbietîvo d'egoaliâ, ch'o l'è d'ancheu de 365,242374 giórni. O l'è stimòu che inte l'ànno 4000 d.C. l'equinòçio de màrso o saiâ de 'n giórno ciù inderê into lunâio gregoriàn, no tànto pe quésta diferénsa ma ciufîto aprêuvo a-o ralentaménto da rotaçión terèstre e do relatîvo alongaménto do giórno. === Àtri lunâi === Storicaménte, i [[Lunâio lunisolâre|lunâi lunisolâri]] intercalâvan di méizi intrêghi in sciâ bâze de çèrte òservaçioîn. I lunâi lunisolâri sòn pi-â ciù pàrte chéiti in dizûzo con l'escluxón de quélli dêuviæ pe de raxoîn liturgiche, cómme o [[lunâio ebràico]] e vàrri [[Lunâio induìsta|lunâi indù]]. 'N modèrno adataménto do stòrico [[lunâio Jalali]], conosciûo cómme [[Lunâio persiàn|lunâio solâre Hijri]] (do [[1925]]), o l'è 'n [[Lunâio solâre|lunâio puraménte solâre]] co-in schêma iregolâre de giórni bizestîli bazòu in sce l'òservaçión (ò càlcolo astronomìco), con l'òbietîvo de colocâ o nêuvo ànno (''Nowruz'') into giórno de l'[[equinòçio de primavéia]] a l'ôa do fûzo locâle de [[Teheran]], a-o pòsto de dêuviâ 'n scistêma algoritmìco de ànni bizestîli. == Numeraçión di ànni == 'N'[[êra de lunâio]] a l'asegna 'n nùmero cardinâ a ògni ànno sequénsiâle, dêuviàndo 'n pónto de riferiménto into pasòu cómme l'inìçio de l'êra. O stàndard mondiâle o l'è l'''[[Anno Domini]]'', dîto ciù de recénte [[êra vorgâ]] ascì. O l'è stæto introdûto into [[VI secolo|VI sécolo]] de mòddo da contâ i ànni da-a nàscita de [[Gêxù|Crìsto]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Edward Graham Richards|tìtolo=Calendars|editô=Urban, S.E., Seidelmann, P.K.|çitæ=Mill Valley|léngoa=EN|pp=585, 590|capìtolo=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|ISBN=978-1-891389-85-6}}</ref>. L'êra de l'''Anno Domini'' a pêu êse indicâ con l'abreviaçión latìnn-a AD (ch'a vêu dî ''Anno Domini'', ò sæ "inte l'ànno do Segnô") ò alternativaménte CE, da l'ingléize ''Common Era'', ò d.C. ("dòppo Crìsto"). I ànni prìmma do [[1|1 d.C.]] sòn dónca indicæ con BC, da l'ingléize ''Before Christ'', BCE, da ''Before the Common Era'', òpû a.C., abreviaçión pe "avànti Crìsto". I nùmeri di ànni sòn bazæ in sciô "contézzo incluxîvo" e dónca o no l'exìste 'n ànno zêro. Into modèrno càlcolo alternatîvo da numeraçión di ànni astronomìchi, i nùmeri poxitîvi indican i ànni dòppo Crìsto, o zêro o l'indica l'1 a.C., o -1 o 2 a.C. e coscì vîa. == Ànni pragmatìchi == I càlcoli finançiâi e scentìfichi dêuvian de spésso 'n lunâio de 365 giórni pe senplificâ e spéize giornaliêre. === Ànno fiscâle === 'N ànno fiscâle ò ànno finançiâio o l'è o perîodo de 12 méizi dêuviòu pe calcolâ i rendicónti finançiâi anoâli de inpréize e in âtre òrganizaçión. In tànte giurisdiçioîn i regolaménti in matêia de contabilitæ àn bezéugno de 'sti rapòrti chi 'na vòtta ògni dózze méizi, sénsa però che quésti forman 'n ànno solâre. Prezénpio, in [[Canada|Canadà]] e in [[India|Ìndia]] l'ànno fiscâle o l'incomensa da-o [[1º arvî|1° de arvî]]; into [[Regno Unïo|Régno Unîo]] da-o 1° de arvî pi-â tàscia in scê socjêtæ e di bilànci pùblichi ma da-o [[6 arvî|6 de arvî]] pi-â tasciaçión personâ e do pagaménto di benefìççi do stâto, in [[Australia|Oustràlia]] o va da-o [[1º lûggio|1° de lùggio]] méntre inti [[Stati Unïi d'America|Stâti Unîi]] l'ànno fiscâle do govèrno federâle o va da-o [[1º òtôbre|1° de òtôbre]]. === Ànno académico === 'N ànno académico o l'è o perîodo anoâle into quæ 'n studénte o frequenta 'n institûto pi-â sò instruçión. L'ànno académico o pêu êse spartîo in di tèrmini académichi, prezénpio de sêi ò tréi méizi. L'ànno scolàstico in vàrri pàizi o l'incomensa a agósto ò a seténbre, terminàndo a màzzo, zùgno ò lùggio. In [[Isræ|Israêle]] l'ànno académico o l'inìçia tra òtôbre ò novénbre, aliniòu co-o segóndo méize do lunâio ebràico. De schêue into Régno Unîo, in Canadà e inti Stâti Unîi dividan l'ànno académico in tréi perîodi ciù ò mêno de pægia duâta (ciamæ ''trimesters'' ò ''quarters'' inti Stâti Unîi), i quæ coincìddan co-e stagioîn de l'ötùnno, de l'invèrno e da primavéia. In çèrti institûti a gh'è ascì 'na cùrta sesción estîva che de vòtte a l'è consciderâ cómme pàrte do normâle ànno académico e ch'a l'è frequentâ da-i studénti in sce 'na bâze volontâia ò eletîva. Âtre schêue sudivìddan l'ànno in doî perîodi prinçipæ de sêi méizi: o prìmmo, ch'o va tipicaménte da agósto a dexénbre e o segóndo, ch'o va da zenâ a màzzo. Ciaschedùn de quésti perîodi prinçipæ o pêu êse spartîo a meitæ da-i ezàmmi d'intermêzo, con ògni meitæ ch'a l'è ciamâ ''quarter'' (ò ''term'' in âtri pàizi). A ghe poriéiva êse 'na sesción estîva volontâia e/ò 'na brêve sesción de zenâ ascì. De âtre schêue, cómme çèrtidùnn-e di Stâti Unîi, àn quàttro perîodi de valutaçión. De schêue inti Stâti Unîi, in particolâ a ''[[Boston Latin School]]'', pêuan divìdde l'ànno in çìnque o ciù perîodi de valutaçión. Segóndo di studiôzi che difendan quésto scistêma a gh'è saiéiva 'na corelaçión poxitîva tra-a frequénsa di ''reports'' e o rêo scolàstico. A gh'è in génere 180 giórni de insegnaménto pe ògni ànno scolàstico inti Stâti Unîi, esclûzi i fìn da setemànn-a e e pöse, méntre a gh'è a-o mêno 190 giórni pe-i alùnni de schêue do stâto in Canadà, da [[Neuva Zelanda|Nêuva Zelànda]] e do Régno Unîo, e 200 giórni in Oustràlia. In Ìndia l'ànno académico o l'inìçia normalménte a-o [[1º zûgno|1° de zùgno]] e o finìsce a-i [[31 mazzo|31 de màzzo]]. Scibén che e schêue l'incomensiàn a serâ a-a meitæ de màrso, l'efetîva serâ académica a l'è a-i 31 de màzzo, pe cóntra in [[Nepal]] a l'incomensa a-i [[15 lûggio|15 de lùggio]]. Pe de ciù, e schêue e e universcitæ in Oustràlia de sòlito àn di ànni académichi che sòn alinie aproscimativaménte con l'ànno solâre, ò sæ a partî da frevâ ò da màrso e a finî tra òtôbre e dexénbre, dæto che inte l'emisfêro sùd e stagioîn sòn invertîe. == Ànni astronomìchi == === Ànno giuliàn === L'ànno giuliàn, dêuviòu in astronomîa e in âtre scénse, a l'è l'unitæ de ténpo definîa ezataménte cómme 365,25 giórni. Quésto o l'è o scignificâto normâle de l'unitæ "ànno", dêuviâ in vàrri contèsti scentìfichi. O sécolo giuliàn, ch'o l'è formòu da 36.525 giórni, e o milénio giuliàn, ch'o l'è pægio a 365.250 giórni, sòn dêuviæ inti càlcoli astronomìchi. Fondamentalménte, esprìmme 'n intervàllo de ténpo in ànni giulién o l'è 'n mòddo pe specificâ con precixón quànte giórni (no quànte ànni "reæ"), pe lónghi intervàlli de ténpo, inti quæ afermâ o nùmero de giórni o saiéiva ingonbrànte e pöco intoîtîvo. Pe convençión, into càlcolo da distànsa percórsa da 'n [[Annô lüxe|ànno lûxe]] o l'è dêuviòu l'ànno giuliàn. Inte l'''[[Unified Code for Units of Measure]]'', o scìnbolo ''a'' (sénsa pédice) o fa sénpre riferiménto a l'ànno giuliàn, ''a_j'', pægio ezataménte a 31.557.600 segóndi. : 365.25 d × 86400 s = 1 a = 1 a_j = 31.5576 [[Segóndo#Mùltipli|Ms]] I [[Ànno#Prefìsci di mùltipli SI|prefìsci di mùltipli do Scistêma Internaçionâle]] se pêuan aplicâ a ''a'' ascì, pe indicâ ''ka'', ''Ma'', etc... === Ànni sciderâli, tropicâli e anòmali === Ciaschedùn de 'sti tréi ànni chi o l'è dîto in génere ànno astronomìco. L'ànno sciderâle o l'è o ténpo inpiêgòu da Tæra pe conpletâ 'n gîo da sò òrbita, mezuòu rispètto a 'n scistêma de riferiménto fìsso (cómme e stélle fìsce, in Latìn ''sidera'', a-o scingolâre ''sidus''). A sò duâta média a l'è de 365,256363004 giórni, ò sæ 365 d 6 h 9 min 9,76 s, agiornâ a l'[[Época (astronomîa)|época]] [[J2000.0]] (ò sæ a-o 1° de zenâ 2000, 12:00:00 TT)<ref>{{Çitta web|url=https://hpiers.obspm.fr/eop-pc/models/constants.html|tìtolo=Useful Constants|editô=International Earth Rotation and Reference System Service|léngoa=EN|vìxita=2021-09-09}}</ref>. A-a giornâ d'ancheu l'ànno tròpico médio o l'è definîo cómme o perîodo de ténpo into quæ a [[Scistêma de cordinæ eclittìche|longitùdine eclittìca]] média do Sô a l'aomenta de 360 gràddi<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Edward Graham Richards|tìtolo=Calendars|editô=Urban, S.E., Seidelmann, P.K.|çitæ=Mill Valley|léngoa=EN|p=586|capìtolo=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|ISBN=978-1-891389-85-6}}</ref>. Zaché a longitùdine eclittìca do Sô a l'è mezuâ rispètto a l'equinòçio, l'ànno tròpico o conprénde 'n cîclo conplêto de stagioîn e, aprêuvo a l'inportànsa biologìca e socio-economìca de 'ste chi, l'ànno tropicâle o l'è a bâze da ciù pàrte di lunâi. A modèrna definiçión de ànno tropicâle médio a l'è divèrsa da-o ténpo efetîvo tra-i pasàggi, prezénpio, de l'equinòçio nòrd pe vàrie racoîn spiegæ chi de sótta. Aprêuvo a-a [[Precesción di equinòççi|precesción asciâle]] da Tæra, un de 'sti ànni chi o l'è de ciù ò mêno vìnti menûti ciù brêve de 'n ànno sciderâle. Dêuviàndo a definiçión modèrna, l'ànno tropicâle médio o l'è ciù ò mêno pægio a 365 d 5 h 48 min 45 s<ref>{{Çitta publicaçión|ànno=2009|tìtolo=Astronomical Almanac for the Year 2011|editô=Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office|p=M18|léngoa=EN}}</ref>. L'ànno anòmalo o l'è o ténpo inpiegòu da-a Tæra pe conpletâ 'na rivoluçión rispètto a-o sò [[àpside]]. L'òrbita da Tæra a l'è elittìca e i sò pónti estrêmi, e àpside, sòn o ''[[perihelion]]'', dónde a Tæra a l'è ciù vixìnn-a a-o Sô (inte l'ànno 2020 a-i 5 de zenâ, 07:48 UT) e l'''[[aphélion]]'', dónde a Tæra a l'è ciù lónxi da-o Sô (a-i 4 de lùggio, 11:35 TU, into 2020). L'ànno anòmalo, ch'o l'è solitaménte definîo cómme o ténpo tra doî pasàggi a-o ''perihelion'', o l'à 'na duâta média de 365,259636 giórni, ò 365 d 6 h 13 min 52,6 s, agiornòu a l'época J2011.0<ref>{{Çitta publicaçión|ànno=2009|tìtolo=Astronomical Almanac for the Year 2011|editô=Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office|pp=A1, C2|léngoa=EN}}</ref>. === Ànno draconìco === L'[[Perîodo de rivoluçión|ànno draconìco]], dîto ànno de l'eclìsci ò ànno de l'eclittìca ascì, o l'è o ténpo inpiêgòu da-o Sô, vìsto da-a Tæra, pe conpletâ 'na rivoluçión rispètto a-o mæximo gróppo lunâre, ò sæ un di doî pónti inti quæ l'òrbita da Lùnn-a a l'interseca l'eclittìca. 'Sto ànno chi o l'è asociòu a-e eclìsci: defæti quéste pêuan capitâ sôlo quànde ségge o Sô e a Lùnn-a se trêuvan vixìn a 'n di gróppi lunâri, sucedéndo éntro 'n méize da ògni meitæ de 'n ànno draconìco. A duâta média de l'ànno draconìco a l'è de: : 346.620075883 giórni, ò sæ 346 d 14 h 52 min 54 s, a l'época J2000.0 Quésto tèrmine o l'è de vótte dêuviòu, in mòddo eròu, pe indicâ ànche o perîodo draconìco (ò [[Precesción nodâle|nodâle]]) da [[precesción lunâre]], ò sæ pe l'intervàllo de ténpo de 'na rivoluçión conplêta do gróppo ascendénte da Lùnn-a in gîo a l'eclittìca; perîodo de 18.612815932 ànni giulién (6798.331019 giórni a l'época J2000.0). === Cîclo lunâre conplêto === O [[Superlùnn-a|cîclo lunâre conplêto]] o l'è l'intervàllo de ténpo inpiegòu da-o Sô (vìsto da-a Tæra) pe conpletâ 'na rivoluçión rispètto a-o perigêo de l'òrbita da Lùnn-a. Quésto perîodo o l'è asociòu a-a dimensción aparénte da Lùnn-a pìnna e a-a duâta variàbile do [[Meize|méize sinodìco]] ascì. A duâta de 'n cîclo lunâre conplêto a l'è de: : 411.78443029 giórni, ò sæ 411 d 18 h 49 min 35 s, a l'época J2000.0 === Ànno lunâre === L'ànno lunâre o l'è formòu da dózze cîclo conplêti de fâze lunâri, coscì cómme vìste da-a Tæra, e o l'à 'na duâta de 354,37 giórni. I [[Mosulmàn|mosulmén]] adêuvian quésto tîpo de ànno pe celebrâ l'''[[Fèsta islàmica|Eid]]'' e l'inìçio do méize de zazùn dîto o ''[[Ramadan]]''. 'N ànno solâre mosulmàn o l'è dónca bazòu in sciô cîclo lunâre. Ànche o lunâio ebràico o l'è de tîpo fondamentalménte lunâre, con l'eceçión che, ògni doî o tréi ànni, o vêgne azónto 'n méize lunâre intercalâ a-o fìn de mantegnî o lunâio ch'o ségge sincronizòu co-o cîclo solâre ascì. Dónca, 'n ànno lunâre do lunâio ebràico o l'è formòu da dózze ò trézze méizi lunâri. === Ànno vâgo === L'ànno vâgo, da-o Latìn ''annus vagus'' e dîto ànno erànte ascì, o l'è 'n'aproscimaçión integrâle de l'ànno a 365 giórni, defæti vâga in relaçión a-i ànni ciù ezàtti. De sòlito l'ànno vâgo o l'è spartîo in 12 méize schemàtichi, ciaschedùn de 30 giórni, ciù 5 giórni d'[[Intercalaçión (cronologîa)|intercalaçión]]. L'ànno vâgo o l'êa dêuviòu inti lunâi de l'[[Lunâio etiòpe|Etiòpia]], de l'[[Lunâio egìçio|Antîgo Egìtto]], de l'[[Lunâio iraniàn|Iràn]], de l'[[Lunâio armêno|Arménia]] e in [[Mesoamérica]] tra-i [[Lunâio azteco|Aztechi]] e i [[Haab'|Maya]]<ref>{{Çitta web|url=http://www.mayacalendar.com/descripcion.html|tìtolo=The Mayan Calendar - Calendar Description and Coordination|editô=Maya World Studies Center, Mérida|léngoa=EN|vìxita=2021-09-10}}</ref>. O l'è ancón dêuviòu da vàrie comunitæ de religión zoroastriànn-a. === Ànno elîaco === L'ànno elîaco o l'è l'intervàllo tra dôe [[Levâ elîaca|levæ elîache]] de 'na stélla. O l'è despægio da l'ànno sciderâle tra-e stélle ciù lónxi da l'eclittìca, aprêuvo prinçipalménte a-o fenòmeno da precesción di equinòççi. === Ànno sotîaco === L'[[Cîclo sotîaco|ànno sotîaco]] o l'è l'intervàllo tra doê levæ elîache da stélla [[Scìrio]], a ciù luminôza de tùtte. Atoalménte a l'è inferiô a l'ànno sciderâle, co-a sò duâta ch'a l'è asæ vixìnn-a a quélla de l'ànno giuliàn, dónca a 365,25 giórni. === Ànno gaussiàn === L'[[ànno gaussiàn]] o l'è l'ànno sciderâle pe 'n pianêta de màssa trascuràbile rispètto a-o Sô e no conturbòu da âtri còrpi celèsti, ch'o l'è governòu da-a [[Costànte gravitaçionâle de Gauss|costànte gravitaçionâle gaussiànn-a]]. 'N pianêta de 'sto tîpo chi o saiéiva legerménte ciù vixìn a-o Sô rispètto a-a distànsa média da Tæra. A duâta de 'n ànno gaussiàn a l'è de: : 365.2568983 giórni, ò sæ 365 d 6 h 9 min 56 s === Ànno besseliàn === L'ànno besseliàn o l'è 'n ànno tropicâle ch'o l'inìçia quànde o fitìçio Sô médio o l'arîva a 'na longitùdine eclittìca de 280°, fæto ch'o l'avêgne d'ancheu vixìn a-o 1° de zenâ. Quésto intervàllo o pigia o sò nómme da l'astrònomo e matemàtico tedésco do [[XIX secolo|XIX sécolo]] [[Friedrich Bessel]]. Chi de sótta a gh'è l'equaçión ch'a permétte de calcolâ l'atoâle época besseliànn-a in ànni: : B = 1900,0 + (Dæta giuliànn-a_TT − 2415020,31352) / 365,242198781 O pédice TT o l'indìca che inte 'sta fórmola chi, a dæta giuliànn-a a doviéiva dêuviâ cómme scâ quélla do [[Ténpo Terèstre]] òpû quélla do sò predecesô, o [[Ténpo effemeride|ténpo ''effemeride'']]. === Cangiaménti de duâta === A longhéssa ezàtta de 'n ànno astronomìco a càngio co-o pasâ do ténpo: * E poxiçioîn di pónti de l'equinòçio e do solstìçio rispètto a-e àpside de l'òrbita terèste càngian: i equinòççi e i solstìççi, rispètto a-e stélle, se spòstan vèrso òvest aprêuvo a-o fenòmeno da [[precesción]] méntre e àpside se mêscian inte l'âtra direçión aprêuvo a-i efètti de lóngo tèrmine de l'atraçión gravitaçionâle ezercitâ da-i âtri pianêti. Zaché a velocitæ da Tæra a càngia in sciâ bâze da pròpia poxiçión inta sò òrbita, mezuâ da-o sò ''perihelion'' a velocitæ da Tæra inti pónti de equinòçio e de solstìçio a càngia ànche lê co-o ténpo: se 'sto pónto chi o se mêscia vèrso o ''perihelion'' l'intervàllo tra doî pasàggi consecutîvi o l'è ògni ànno 'n pö ciù brêve; se pe cóntra 'sto pónto chi o se mêscia vèrso l'''aphélion'' o mæximo perîodo o vêgne ògni ànno 'n pö ciù lóngo. Dónca, 'n ànno tropicâle mezuòu da 'n pasàggio de l'equinòçio de primavéia a-o sucesîvo o càngia da quéllo mezuòu tra doî pasàggi de l'equinòçio d'ötùnno. A média de tùtta l'òrbita però a no càngia pe 'sta raxón chi e dónca a longhéssa totâle de 'n ànno tròpico a no càngia aprêuvo de quésto efètto de segóndo órdine. * O moviménto de ògni còrpo celèste o pêu êse conturbòu da l'atraçión gravitaçionâle ezercitâ da tùtti i âtri pianêti. Quésto fæto o pòrta a di cangiaménti de brêve tèrmine da sò velocitæ e dònca do sò perîodo orbitâ da 'n ànno a l'âtro. Pe de ciù, o l'à di efètti de lóngo tèrmine inte òrbite di còrpi celèsti e dónca ànche di cangiaménti a lóngo tèrmine de 'sti perîodi chi. * L'efètto de l'[[aceleraçión de marêa]] tra Tæra, Lùnn-a e Sô o l'aomenta a longhéssa do giórno e do méize, trasferéndo o moménto angolâ da rotaçión terèstre a-a rivoluçión lunâre, e, zaché o giórno solâre médio aparénte o l'è l'unitæ de mezûa co-a quæ indichémmo a longhéssa de l'ànno inta vìtta civîle, a longhéssa de l'ànno a pâ amermâ. A velocitæ de rotaçión da Tæra a l'è modificâ ànche da fatoî cómme o [[bótto pòst glaciâle]] e l'[[aoménto do livéllo do mâ]]. ;Valô numérico da variaçión anoâle A duâta média de l'ànno dêuviâ in quésta seçión a l'è calcolâ pe-o [[2000]] e e diferénse inta duâta di ànni rispètto a quéllo de riferiménto sòn dæte pe-i ànni pasæ e futûri. Inte tabélle 'n giórno o l'è lóngo 86.400 segóndi do SI<ref>{{Çitta publicaçión|ànno=2009|tìtolo=Astronomical Almanac for the Year 2011|editô=Washington and Taunton: U.S. Government Printing Office and the U.K. Hydrographic Office|pp=C2, L8|léngoa=EN}}</ref><ref>{{Çitta publicaçión|outô=J. L. Simon, P. Bretagnon, J. Chapront, M. Chapront-Touze, G. Francou, J. Laskar|ànno=1994|méize=frevâ|tìtolo=Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and the planets|revìsta=Astronomy and Astrophysics|volùmme=282|p=663|léngoa=EN|abstract=X|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1994A%26A...282..663S/abstract}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Laurence G. Taff|tìtolo=Celestial Mechanics: A Computational Guide for the Practitioner|url=https://books.google.it/books?id=WnXvAAAAMAAJ|ànno=1985|editô=Wiley|léngoa=EN|ISBN=0-471-89316-1}} I valoî inte tabélle chi de sótta sòn do tùtto pægi a l'ànno 2000, arivàndo però a 'na diferénsa de squæxi 44 segóndi pe-i ànni ciù lónxi ségge vèrso o pasòu che vèrso o futûro; e esprescioîn dêuviæ sòn ciù sénplici de quélle consegiæ into <nowiki>''</nowiki>''Astronomical Almanac for the Year 2011''<nowiki>''</nowiki>.</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=United States Naval Observatory - Nautical Almanac Office|outô2=Great Britain - Nautical Almanac Office|tìtolo=Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac|url=https://books.google.it/books?id=uJ4JhGJANb4C|ànno=2006|editô=University Science Books|léngoa=EN|ISBN=1-891-38945-9}} O tabola a longhéssa de l'ànno tropicâle da -500 a 2000 in intervàlli de 500 ànni dêuviàndo 'na fórmola de Laskar do 1986. I rizultâti sòn pægi a quélli in 'sta seçión chi vixìn a-o 2000, co-in descostaménto de 6 segóndi a -500.</ref>. {| border = "1" class="wikitable" |+ Longhéssa média a l'ànno 2000 ! Tîpo de ànno !! Giórni !! Ôe !! Menûti !! Segóndi |- |Tròpico || 365 || 5 || 48 || 45 |- |Sciderâle || 365 || 6 || 9 || 10 |- |Anòmalo || 365 || 6 || 13 || 53 |- |Draconìco || 346 || 14 || 52 || 55 |} {| border = "1" class="wikitable" |+ Diferénsa de longhéssa da-o 2000 <br /><small>(in segóndi, poxitîva quànde a longhéssa de l'ànno in tabélla a l'è magiô de quélla do 2000)</small> ! Ànno !! Tròpico !! Sciderâle !! Anòmalo !! Draconìco |- |−4000 || −8 || −45 || −15 || −174 |- |−2000 || 4 || −19 || −11 || −116 |- | 0 || 7 || −4 || −5 || −57 |- |2000 || 0 || 0 || 0 || 0 |- |4000 || −14 || −3 || 5 || 54 |- |6000 || −35 || −12 || 10 || 104 |} === Somâio === {| class="wikitable sortable" |- ! scope="col" | Giórni ! scope="col" | Tîpo de ànno |- |346,62 || Draconìco |- |354,37 || Lunâre |- |365 || Vâgo, ànche ànno comùn i vàrri lunâi solâri. |- |365,24219 || Tropicâle, dîto solâre ascì, in média e ariondòu a l'época J2000.0. |- |365,2425 || Gregoriàn, in média. |- |365,25 || Giuliàn. |- |365,25636 || Sciderâle, a l'época J2000.0. |- |365,259636 | Anòmalo, in média e ariondòu a l'época J2011.0. |- |366 || Ànno intercalâ in numerôzi lunâi solâri. |} 'N ànno Gregoriàn médio o l'è de 365,2425 giórni (ò sæ de 52,1775 setemànn-e, 8765,82 ôe, 525949.2 mênuti ò 31556952 segóndi). Pe 'sto lunâio chi, 'n ànno comùn o l'è de 365 giórni (ò sæ de 8760 ôe, 525600 mênuti ò 31536000 segóndi) méntre o bizestîle o l'è de 366 giórni (8784 ôe, 527040 mênuti ò 31622400 segóndi). O cîclo de 400 ànni do lunâio gregoriàn o l'à 146097 giórni e dónca, ezataménte, de 20871 setemànn-e. == Ànni "gréndi" == ;Cîclo equinòçiâle O Grànde Ànno, ò cîclo equinòçiâle ascì, o corispónde a 'na rivoluçión conpleta di equinòççi in gîo a l'eclittìca. A sò longhéssa a l'è de ciù ò mêno 25.700 ànni. ;Cîclo galatìco L'[[Ànno Galatìco]] o l'è o ténpo inpiegòu da-o [[Scistema Solâre|Scistêma Solâre]] pe conpletâ tùtta 'na rivoluçión d'in gîo a-o [[Céntro Galatìco]]. O dûa ciù ò mêno 230 milioîn de ànni terèstri. == Ànno stagionâle == 'N ànno stagionâle o l'è o ténpo ch'o pasa tra dôe sucesîve ricorénse de 'n evénto stagionâle cómme, prezénpio, l'ezondaçión de 'n sciùmme, a migraçión de 'na spêce d'öxéllo, a fioritûa de 'na spêce de ciànta, o prìmmo zêo o a prìmma partîa in progràmma de 'n çèrto spòrt. A ògni mòddo, tùtti 'sti evénti chi pêuan avéi de ànpie variaçioîn de ciù de un méize da 'n ànno a quéllo dòppo. == Scìnboli == O scìnbolo comùn pe l'ànno cómme unitæ de ténpo o l'è ''a'', pigiòu da-a paròlla latìnn-a ''annus''. Da l'ingléize sòn comuîn ànche e abreviaçioîn ''y'' ò ''yr'', ciù de spésso comuneménte dêuviæ inta letiatûa no scentìfica in geologîa e in paleontologîa, dónde abreviaçioîn cómme e kyr, myr, byr e âtre scìmili sòn dêuviæ pe indicâ di intervàlli de ténpo lónxi da-o prezénte<ref name=":1">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20190918210347/https://www.agu.org/Publish-with-AGU/Publish/Author-Resources/Grammar-Style-Guide#datetime|tìtolo=AGU publications: Grammar and Style Guide|editô=American Geophysical Union|léngoa=EN|vìxita=2021-09-10|dataarchivio=2019-09-18}}</ref><ref name=":2">{{Çitta publicaçión|outô=North American Commission on Stratigraphic Nomenclature|tìtolo=North American Stratigraphic Code|revìsta=The American Association of Petroleum Geologists Bulletin|volùmme=89|nùmero=11|pp=1547-1591|léngoa=EN|url=https://ngmdb.usgs.gov/Info/NACSN/Code2/code2.html#Article13}}</ref>. === Scìnbolo === NIST SP811 o supòrta o scìnbolo ''a'' cómme unitæ de ténpo pe 'n ànno. In ingléize sòn dêuviæ e abreviaçioîn ''y'' e ''yr'' ascì. L'''Unified Code for Units of Measure'' o dizanbigoa e vàrrie scinbologîe de ISO 1000, ISO 2955 e ANSI X3.50, dêuviàndo: : ''a_t'' = 365.24219 giórni pe l'ànno tropicâle médio. : ''a_j'' = 365.25 giórni pe l'ànno Giuliàn médio. : ''a_g'' = 365.2425 giórni pe l'ànno Gregoriàn médio. Dónde: : ''a'', sénsa nisciùn pédice = 1 a_j L'[[Unión internaçionâle de chìmica pûa e aplicâ]] (IUPAC) e l'[[Unión internaçionâle de scénse geologìche]] àn racomandòu conzontaménte de definî "''annus''", co-o scìnbolo ''a'', cómme a longhéssa de l'ànno tropicâle inte l'ànno 2000. : ''a'' = 31556925,445 segóndi, ciù o mêno 365,24219265 giórni ''effemeridi'' Quésta definiçión a l'è despægia da quélla precedénte de 365,25 giórni de ciù ò mêno 20 pàrte pe milión. O papê sórvia minsonòu o l'aferma che definiçioîn cómme l'ànno giuliàn "portan 'n'obsolescénsa drénto de lô preprogramâ aprêuvo a-a variànsa do moviménto orbitâle da Tæra", scibén che a-a fìn o ségge propòsto de dêuviâ a longhéssa de l'ànno tròpico a partî da-o 2000 d.C. (specificâ a-o millisegóndo), ch'a l'è afètta da-o mæximo problêma, dæto che l'ànno tròpico o càngia co-o ténpo de ciù d'un menûto<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Norman E. Holden, Mauro L. Bonardi, Paul De Bièvre, Paul R. Renne e Igor M. Villa|ànno=2011|tìtolo=IUPAC-IUGS common definition and convention on the use of the year as a derived unit of time (IUPAC Recommendations 2011)|revìsta=Pure and Applied Chemistry|volùmme=83|nùmero=5|p=1159-1162|léngoa=EN|url=http://doc.rero.ch/record/303694/files/pac-rec-09-01-22.pdf}}</ref><ref name=":0">{{Çitta web|url=https://www.newscientist.com/article/dn20423-push-to-define-year-sparks-time-war/?ignored=irrelevant|tìtolo=Push to define year sparks time war|outô=Celeste Biever|dæta=2011-04-27|léngoa=EN|vìxita=2021-09-10}}</ref>. Quésta notaçión a s'è rivelâ controvèrsa dæto ch'a l'è in conflìtto co-ina ciù vêgia convençión tra-i geoscensiæ, ò sæ quélla de dêuviâ ''a'' pe indicâ 'n çèrto nùmero de ànni fa e ''y'' ò ''yr'' pe 'n perîodo de 'n ànno<ref name=":0" />. === Prefìsci di mùltipli SI === I esponénti e e notaçioîn esponençiâli sòn tipicaménte dêuviæ pe calcolâ e vizoalizâ i cónti, óltre che pe risparmiâ spàçio, cómme inte tabélle di dæti. * '''''ka''''' (pe '''chìloanno'''): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a 'n migiâ, ò 10³, de ànni, ò 1 E3 yr, comuneménte conosciûa cómme 'n [[milénio]] in [[Antropologia|antropologîa]] e pe-i ûzi inti lunâi. O prefìsso moltiplicatô "ka" o l'è tipicaménte dêuviòu in geologîa, paleontologîa e [[Archeologia|archiologîa]] pe-i [[Perîodo (geologîa)|perîodi]] de l'[[Olocene]] e do [[Pleistocene]], inti câxi de utilìzzo de 'na técnica de dataçión sénsa l'ûzo do [[Dataçión a-o radiocarbònio|radiocarbònio]] cómme, prezénpio, a dataçión de [[Caròtta de giàssa|caròtte de giàssa]], a [[dendrocronologîa]], a [[Dataçión urànio-töio|dataçión a l'urànio-töio]] ò l'anàlixi de [[Vàrva|vàrve]]. O l'è dêuviòu ascì cómme método de dataçión prinçipâ pi-â determinaçión de l'etæ. Se l'etæ a l'è determinâ sorviatùtto co-o scistêma da dataçión a-o radiocarbònio, alôa o saiéiva ciù corètto esprìmme o valô trovòu in ànni radiocarbonìchi ò de lunâio calibròu inti ànni ''[[Before Present]]''. * '''''Ma''''' (pe '''mêganno'''): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a 'n milión, ò 10⁶, de ànni, ò 1 E6 yr. O sufìsso "Ma" o l'è comuneménte dêuviòu inte matêie scentìfiche cómme geologîa, paleontologîa e mecànica celèste pe dinotâ perîodi de ténpo asæ lónghi ségge into futûro che into pasòu. Prezénpio, a spêce de [[Dinosauria|dinosàoro]] ''[[Tyrannosaurus rex]]'' a l'êa anpiaménte difûza ciù ò mêno 66 Ma (66 milioîn de ànni) fa. O tèrmine de duâta "fa" o pêu no êse sénpre indicòu: se a l'è indicâ a quantitæ de 'na duâta sénsa minsonâ in mòddo esplìcito o tèrmine pròpio da duâta quést'ùrtimo o se pêu prezùmme che o "fa" o ségge sotintéizo; pe cóntra l'unitæ alternatîva "mya" a inclùdde o "fa" esplicitaménte. Inti papê d'ûzo ciù generâle o pêu êse scrîto cómme "milioîn de ànni" (fa). Inte aplicaçioîn astronomìche, l'ànno dêuviòu o l'è quéllo giuliàn, pægio a 365,25 giórni precîzi. In âtre disciplìnn-e, cómme in geologîa ò paleontologîa, l'ànno o no l'è coscì precîzo e o pêu cangiâ in sciâ bâze de l'outô. * '''''Ga''''' (pe '''gîgaanno'''): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a 'n miliàrdo, ò 10⁹, de ànni, ò 1 E9 yr. "Ga" o l'è comuneménte dêuviòu in de disciplìnn-e cómme a [[Cosmologia|cosmologîa]] e a geologîa pe indicâ di perîodi de ténpo estremaménte lónxi e inderê into pasòu. Prezénpio, a formaçión da Tæra a l'è avegnûa aproscimativaménte 4,54 Ga (4,54 miliàrdi d'ànni) fa, méntre l'etæ de l'univèrso a l'è ciù ò mêno de 13.8 Ga. * '''''Ta''''' (pe '''têraanno'''): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a mìlle miliàrdi, ò 10¹², de ànni, ò 1 E12 yr. 'N "Ta" o l'è 'n unitæ de ténpo estremaménte lónga, ciù ò mêno 70 vòtte l'etæ de l'univèrso. O l'è o mæximo órdine de grandéssa da duâta prevìsta de 'n cîclo de vìtta de 'na picìnn-a [[nâna ròssa]]. * '''''Pa''''' (pe '''pêtaanno'''): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a 'n milión de miliàrdi, ò 10¹⁵, de ànni, ò 1 E15 yr. L'[[Emivìtta (fìxica)|emivìtta]] do [[nùclide]] de [[Cadmio|càdmio-113]] a l'è ciù ò mêno de 8 Pa. Quésto scìnbolo o coincìdde con quéllo do [[Pascal (unitæ de mezûa)|pascal]] sénsa 'n prefìsso moltiplicatô; scibén che séggian tùtte dôe de variàbile dêuviæ de ræo, co-o contèsto ch'o doviéiva êse suficenteménte ciæo pe distìngoe i valoî de ténpo da quélli de presción. * '''''Ea''''' (pe '''esaanno'''): o l'è 'n unitæ de ténpo pægia a 'n miliàrdo de miliàrdi, ò 10¹⁸, de ànni, ò 1 E18 yr. L'emivìtta do [[Tungsten|tungstén-180]] a l'è ciù ò mêno de 1.8 Ea. === Abreviaçioîn ''yr'' e ''ya'' === In astronomîa, geologîa e paleontologîa, l'abreviaçión ''yr'' pe ànni (da l'ingléize ''years'') e ''ya'' pe "ànni fa" (da l'ingléize ''years ago'') a l'è de vótte dêuviâ, conbinâ co-i prefìsci pe-e migiæe, i milioîn e i miliàrdi<ref name=":1" /><ref name=":2" />. Quéste no sòn de unitæ contenplæ into SI, dæto che vêgnan da l'abreviaçión ingléize pe ànno, ''year'', ''y'', ma, andàndo aprêuvo a de dùbie racomandaçioîn internaçionâli, dêuviàndo e iniçiâli di nómmi ingléizi se pêuan creâ tùtti i mùltipli ascì (ò sæ t, m e b), ma ànche co-i [[Prefìsso metrìco|prefìsci metrìchi]] (k, M e G) ò de variaçioîn de 'sti chi (k, m, g). In archiologîa, dæto che i intervàlli interesæ sòn ciù brêvi, de dæte esprèsse in mòddo normâle, prezénpio "22.000 ànni fa", pêuan êse dêuviæ cómme 'n equivalénte ciù acescìbile de 'na dæta ''Before Present'' ("BP"). Quéste abreviaçioîn includdan: {| class="wikitable" !Abreviaçioîn no SI !Abreviaçión de... !Prefìsso SI equivalénte !Comments and examples |- |''kyr'' |''kilo years'' |ka | * Migiæa d'ànni |- |''myrMyr'' |''million yearsMega years'' |Ma | * Millión d'ànni |- |''byr'' |''billion years'' |Ga | * Miliàrdi d'ànni (Migiæa de milioîn d'ànni) |- |''kya'' |''kilo years ago'' |ka ago | * Conpàrsa de l'''[[Ëse uman|Homo sapiens]]'', ca. 200 kya * [[Òrigine africànn-a de l'Homo sapiens|Grànde migraçión a-o de fêua de l'Àfrica]], ca. 60 kya * [[Ùrtimo màscimo glaciâle]], ca. 20 kya * [[Rivoluçión neolitìca]], ca. 10 kya |- |''myaMya'' |''million years agoMega years ago'' |Ma ago | * [[Pliocene]], tra 5.3 e 2.6 mya ** L'[[Inversción de Brunhes-Matuyama|ùrtima inversción do cànpo magnético terèstre]], 0.78 mya<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Bradford M. Clement|dæta=2004-04-08|tìtolo=Dependence of the duration of geomagnetic polarity reversals on site latitude|revìsta=Nature|volùmme=428|nùmero=6983|pp=637-640|léngoa=EN|abstract=X|url=https://www.nature.com/articles/nature02459}}</ref> ** [[Interglaciaçión de Riss-Würm]], incomensâ 0.13 mya * L'[[Olocene]] o l'incomensa 0.01 mya |- |''byaGya'' |''billion years agogiga years ago'' |Ga ago | * I ciù antîghi [[Eukaryota]], 2 bya * Formaçión da [[Tæra]], 4.5 bya * [[Big Bang]], 13.8 bya |} L'ûzo de ''mya'' e ''bya'' o l'è deprecòu inta geofìxica modèrna e a-o sò pósto o l'è consegiòu quéllo de ''Ma'' e ''Ga'' pe-e dæte ''Before Present'', ma "m.y." pi-â duâta de époche<ref name=":1" /><ref name=":2" />. Quésta distinçión ''ad hoc'' tra-o ténpo "asolûto" e i sò intervàlli a l'è asæ controvèrsa tra-i ménbri da ''Geological Society of America''<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20160616100504/https://www.geosociety.org/TimeUnits/|tìtolo=Discussion of GSA Time Unit Conventions|editô=Geological Society of America|léngoa=EN|vìxita=2021-09-10|dataarchivio=2016-06-16}}</ref>. Da notâ cómme, in scî gràfichi, dêuviàndo e unitæ ''ya'' in sce l'àsce òrizóntale o ténpo o se sposta da drîta vèrso scinìstra, fæto ch'o pêu pài controintoîtîvo. Se e unitæ ''ya'' se trêuvan in sce l'àsce verticâle o ténpo o se mescia da l'âto vèrso o bàsso, segóndo 'n schêma ciù sénplice da capî rispètto a-a notaçión convençionâle. == Nòtte == <references responsive="" /> == Bibliografîa == * {{Çitta lìbbro|outô=Julius Thomas Fraser|tìtolo=Time, the Familiar Stranger|url=https://books.google.it/books?id=5HLWAAAAMAAJ|ànno=1988|editô=Tempus Books of Microsoft Press|léngoa=EN|ISBN=1-556-15171-3}} * {{Çitta lìbbro|outô=G. J. Whitrow|outô2=Marlene P. Soulsby|tìtolo=What is Time?|url=https://books.google.it/books?id=OlgyMC8HFGMC|ànno=2003|editô=Oxford University Press|léngoa=EN|ISBN=0-198-60781-4}} == Âtri progètti == {{Interprogetto}} == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=https://www.britannica.com/science/year|tìtolo=Year - Encyclopædia Britannica|léngoa=EN|vìxita=2021-09-10}} * {{Çitta web|url=https://www.treccani.it/vocabolario/anno/|tìtolo=anno - Treccani|léngoa=IT|vìxita=2021-09-10}} {{Contròllo de outoritæ}} [[Categorîa:Ténpo]] [[Categorîa:Unitæ de mesùa]] 4738coaw9c1g72fw8kz4wp2wkfdvzy4 0 29046 232141 229476 2022-08-08T18:35:47Z N.Longo 12052 /* I Dûxi */fixed typo, replaced: çérto → çèrto using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} [[Immaggine:Palazzo Ducale Genoa.jpg|miniatura|300x300px|A faciâta do [[Pâxo]], sêde do dûxe]] O '''Dûxe''' (prononçiòu {{IPA|/ˈdyːʒe/}}) o l'stæto, da-o [[1339]] a-o [[1797]], 'na figûa centrâle do potêre costitoîo inte l'antîga [[Repùbrica de Zena|Repùbrica de Zêna]]. O dûxe de [[Zena|Zêna]] o l'êa ciamòu iniçialménte co-o tìtolo de "ecèlso", divegnûo pöi "ilustrìscimo" ò "ecelentìscimo" e, a-a fìn, "serenìscimo prìnçipe", "scignôro" ò "altéssa serenìscima". O prìmmo dûxe, a l'época ancón dîto dùcca ò prìnçipe sovràn, elètto con dignitæ perpétoa (scibén che in realtæ o l'é de ræo stæto coscì) o l'é stæto o [[Scimón Boccanéigra|Scimón Bóccanéigra]], ciamòu a 'sta càrega chi "a furô de pòpolo" a-i 23 de dexénbre do 1339. Quésta dæta a ségna l'inìçio inte l'antîga [[Repubbriche mainæ|repùbrica mainâ]] de l'etæ stòrica di "dûxi perpétoi", perîodo ch'o l'é duòu scìnn-a-o [[1528]], ö sæ quànde o l'é incomensòu quéllo di coscì dîti "dûxi bienâli". Quésto segóndo perîodo, into quæ a dignitæ do dûxe a l'êa de duâta bienâle, o l'é continoòu scìnn-a-o moménto da fìn do duxægo into [[1797]], aprêuvo a-e prìmme [[Cànpagna d'Itàlia (1796-1797)|Cànpagne d'Itàlia]] de [[Napolion Bonaparte|Napolión Bonapàrte]], con l'instituçión da [[Repùbrica Lìgure]] e a sò sucesîva anesción a-o [[Prìmmo Inpêro françéize]]. A nomìna do Bóccanéigra, sostegnûa da-a corénte di [[Mascheròu|mascheræ]] (a l'época dîti ''inmascaræ'') da çitæ, a l'à portòu a l'escluxón di esponénti do partîo di [[ranpìn]] da ògni càrega pùblica. Scimilménte o saiâ inpedîo, into córso da secolâ stöia da Repùbrica de Zêna, a vàrie [[Albèrgo di Nòbili|famìggie de nobìli]] zenéixi, de tùtte e dôe e pàrte, de anbî a-o duxægo. Insémme a-a vegnûa do duxægo, se són svilupæ de nêuve inportànti cazàdde, cómme quélle di [[Adòrno (famìggia)|Adòrni]], di [[Goàrco (famìggia)|Goàrchi]], di [[Fregôzo (famìggia)|Fregôxi]] e di [[Montàldo (famìggia)|Montâdi]], e quæ diventiàn co-o ténpo a nêuva clàsse dominànte do potêre òligàrchico. 'Ste cazàdde chi, che són indicæ co-o nómme de "Capéllaççi", se són rivelæ ancón ciù violénte e anbiçiôze de quélle da vêgia nobiltæ, i quæ ménbri àn de lóngo çercòu de conservâ o pròpio predomìnio çitadìn. == Stöia == [[Immaggine:Genova-Palazzo_San_Giorgio-DSCF7709.JPG|miniatura|Probàbile rafiguraçión do [[Scimón Boccanéigra|Scimón Bóccanéigra]], [[Palàsso Sàn Zòrzo (Zêna)|Palàsso Sàn Zòrzo]].]] === I çìnque perîodi === {{Véddi ànche|Cónsoi da Compagna Communis|Poistæ da Compagna Communis}} O perîodo di dûxi, scibén che o l'é stæto o ciù inportànte, o corispónde sôlo a doî di çìnque moménti da stöia da Repùbrica de Zêna, clasificâ segóndo a sò fórma de govèrno: * Perîodo di Cónsoi: o l'iniçia con l'efetîvo consegoiménto de l'indipendénsa e l'instituçión da ''[[Compagna Communis]]'' into [[1099]]. O govèrno o l'êa rètto da di cónsoi, de spésso co-ina fórma de diarchîa inta quæ 'n cónso, quéllo "de Stâto", o l'avéiva fonçioìn de direçión politìca e militâre e l'âtro, o cónso dîto "[[Cónso di Ciæti|di Ciæti]]", o l'aministrâva a giustìçia. * Perîodo di Poistæ: pasàggio divegnûo necesâio aprêuvo a-a crescénte instabilitæ da prìmma fórma da Repùbrica; o pòrta a-o govèrno di [[Poistæ (medioêvo)|Poistæ]] estèrni a-a çitæ, de mòddo che no foîsan lighæ a-e sò lòtte polìtiche. * Perîodo di [[Capitànio do pòpolo|Capitànni do pòpolo]]: pasàggio òbligòu aprêuvo a 'na nêuva fâze de instabilitæ dovûa a-e lòtte tra i schieraménti di ''ranpìn'' e di ''mascheræ.'' * Perîodo di Dûxi a vìtta (1339-1527): o coincìdde co-o sécolo de màscimo splendô da Repùbrica, scibén ch'o l'é stæto 'n govèrno ciù outoritâio di âtri. Inte 'sto perîodo chi, tra i 27 dexénbre do 1435 e i 28 de màrso do 1436, o govèrno da çitæ o l'êa afidòu a-i coscì dîti "[[Capitànni de Libertæ|capitànni de libertæ]]" * Perîodo di Dûxi a carèga bienâle (1528-1797): l'ùrtimo da stöia da Repùbrica indipendénte, inte quésti ànni a s'êa consolidâ 'na fórma de govèrno aristocràtica. === I Dûxi === {{Véddi ànche|Duxi de Zena}} [[Immaggine:Giacomo Durazzo.jpg|miniatura|[[Giœumo Loigi Duaço|Gêumo Loîgi Duràsso]], ùnico dûxe da Repùbrica Lìgure.]] Pe numerôxi dûxi a vìtta, a pròpia càrega a no s'é rivelâ ezataménte tâ, con câxi de dûxi che són stæti adreitûa licençiæ o mæximo giórno da sò nomìna, sorviatùtto cómme consegoénsa de crîxi politìche ch'àn ribaltòu o stâto de cöse, portàndo i nêuvi elètti a de aspresciæ demiscioìn. Però o l'é ànche sucèsso che 'n dûxe o foîse reciamòu a ricrovî quésta carèga pe 'na segónda vòtta, ò pe 'na tèrsa ò 'na quàrta ascì, cómme governatô ò in qualitæ de "sarvatô da [[Patria|pâtria]]". Óltre a quésti doî câxi de dûxi dimiscionâi in giornâ ò di ritornæ in carèga, a gh'é stæta ànche quàrche òcaxón inta quæ, a-o duxægo, i nobìli se són sucedûi pe parentêla, co-o pasàggio da carèga ch'o l'avegnîva da poæ a fìggio ò tra fræ, e vàrri dûxi ch'êan cardinæ ò arçivéscovi a-i quæ o l'é stæto afidòu o govèrno da çitæ. Into perîodo do duxægo a vìtta, inti moménti quànde a Repùbrica a l'êa sotopòsta a-o contròllo forèsto, a l'é stæta adotâ pe 'n çèrto ténpo cómme fórma de govèrno quélla de dediçioìn ò di governatorâti. Defæti, a-o pósto di dûxi, divèrsci són stæti i regénti pe dediçión, i quæ aministrâvan a çitæ de Zêna pe cónto de quélle scignorîe che ne avéivan o contròllo, cómme i [[Sfòrsa (famìggia)|Sfòrsa]], i [[Viscónti (famìggia)|Viscónti]] ò i [[Fransa|françéixi]]. Inta stöia da Repùbrica de Zêna o gh'é stæto 'n totâle de 173 dûxi a-o potêre; 34 di quæ co-o mandâto perpétoo e 139 con quéllo bienâle. O duxægo ciù lóngo o l'é stæto quéllo de [[Domenego Fregoso|Doménego Fregôzo]], co-ina dûata de ciù ò mêno 8 ànni (13 agósto [[1370]] - 17 zùgno [[1378]]), méntre tra i ciù brêvi, de sôlo 'n giórno ò adreitûa de quàrche ôa, o gh'é stæto quéllo de [[Antoniotto Adorno (1340-1398)|Antöniotto Adórno]] into [[1378]], [[Federigo da Pagan-a|Federîgo da Pagànn-a]] into [[1393]], [[Cremente Prementon|Cleménte Promontöio]] into [[1393]] e [[Battesto Fregoso (1380-1442)|Batìsta Fregôzo]] into [[1437]]. Tra quélli ch'àn ricovèrto a càrega de dûxe ciù vòtte se pêuan aregordâ l'[[Antoniotto Adorno (1340-1398)|Antöniotto Adórno]], con quàttro mandâti, e [[Tomaxo Fregoso|Tomâxo Fregôzo]], [[Lodovigo Fregoso|Ludovîco Fregôzo]] e [[Paolo Fregoso|Pòulo Fregôzo]], tùtti e tréi montæ a-o potêre pe træ vòtte. Pe de ciù, l'ùrtimo di quésti, o l'é stæto un di câxi de contenporània goìdda polìtica e religiôza da çitæ, eséndo ségge dûxe che cardinâ e [[Arçidiòcexi de Zêna|arçivéscovo de Zêna]]. Co-i sò 13 esponénti elètti a-o duxægo, a l'é stæta a famìggia di Fregôxi l'[[Albèrgo di Nòbili|Albèrgo]] che ciù vòtte o s'é trovòu a-a goìdda da Repùbrica, sôlo into perîodo da carèga a vìtta. Into perîodo di dûxi da-a carèga bienâle, duòu pe-i tréi sécoli da-o [[XVI secolo|XVI]] a-o [[XVIII secolo|XVIII]], o gh'è stæto quàrche câxo de ricandidatûa cómme quéllo do [[Peo Duaço (1632-1699)|Pêo Duràsso]], dûxe inti ànni [[1685]]-[[1687]] e arivòu a-o segóndo pósto inte eleçioìn do [[1693]] e do [[1697]], ò de [[Çesare De Franchi|Cézare De Frànchi]], dûxe into biénio [[1721]]-[[1723]] e in córsa inte l'eleçión do [[1734]]. A ògni mòddo, scibén che a poscibilitæ do dóggio mandâto a no l'êa do tùtto proibîa inta rifórma de l'[[Dria Doia|Andrîa Döia]], in pràtica a no l'é mâi stæta atoâ pe dâ 'n giùsto e ciù "aristocràtico" càngio tra e vàrie goìdde a-o duxægo de divèrse famìggie da nobiltæ zenéize. L'ùnico câxo stòrico de 'n dóggio mandâto o l'é stæto quéllo do [[Giacomo Maia Brignoe|Giàcomo Màia Brìgnoe]] into biénio [[1779]]-[[1781]] e in quéllo [[1795]]-[[1797]]; o quæ, pe de ciù, o l'é stæto l'ùrtimo dûxe a goidâ a Repùbrica de Zêna aprêuvo a-a sucesîva chéita de quésta pe-e consegoénse de [[goære napoliòniche]], e quæ àn portòu a-a creaçión da coscì dîta [[Repùbrica Lìgure]]. [[Immaggine:Giovanni_Francesco_I_Brignole_Sale-doge.jpg|miniatura|[[Zane Françesco Brignoe Sae (1582-1637)|Zâne Françésco Brìgnoe Sâle]], prìmmo "dûxe e rè de Còrsega".]] Into perîodo do duxægo do [[Zane Françesco Brignoe Sae (1582-1637)|Zâne Françésco Brìgnoe Sâle]], inti ànni [[1635]]-[[1637]], s'é arivæ a 'n inportànte conpromìsso in scî tìtoli do dûxe e a sò instituçión, ch'a saiâ da quéllo moménto riconosciûa in ànbito internaçionâle co-a mæxima dignitæ di âtri sovrén e, dónca, co-in ràngo magiô de 'n "sénplice" dùcca do [[Sacro Impêo Roman|Sâcro Româno Inpêro]]. Con quéste motivaçioìn, a colònia zenéize da [[Corsega|Còrsega]] a l'é stæta riconosciûa cómme 'n règno da Repùbrica de Zêna, co-o tìtolo do sò càppo de stâto ch'o l'êa dónca diventòu quéllo de "dûxe e rè de Còrsega". 'Sto apelatîvo chi, asónto pròpio a partî da-o Brìgnoe Sâle e pe tùtti i dûxi sucesîvi (limitataménte a-o perîodo do pròpio duxægo bienâle), o l'é restòu a-i dûxi de Zêna scìnn-a-o [[1736]], aprêuvo a-a proclamaçión de l'indipendénte [[Régno de Còrsega]], e cesàndo do tùtto a-i 7 de zùgno do [[1746]], co-o duxægo de 'n âtro Brìgnoe Sâle, o [[Zane Françesco Brignoe Sae (1695-1760)|Zâne Françésco]] e co-o pasàggio de l'ecs-colònia inte moén di françéixi. Ànche inta [[Repùbrica Lìgure]], Stâto creòu a-o pósto da Repùbrica de Zêna con l'òcupaçión françéize, o càppo do govèrno o l'avéiva a carèga de dûxe (a-o mêno dòppo l'intrâ in vigô da costituçión do [[1802]]), incàrego ricovèrto sôlo da [[Giœumo Loigi Duaço|Gêumo Loîgi Duràsso]], fìggio do [[Marçello Duaço (duxe)|Marçéllo Duràsso]], aprêuvo a-a sucesîva anesción a-o [[Prìmmo Inpêro françéize]] A cronologîa di tùtti i dûxi che se són sucedûi a-a goìdda da Repùbrica de Zêna a l'êa iniçialménte contegnûa inti àtti da [[Socjêtæ Lìgure d'Istöia Pâtria]]. == Eleçión a loterîa == Da-o [[1576]], co-a coscì dîta rifórma do "Garibétto" vosciûa da l'Andrîa Döia, o l'é stæto adotòu 'n scistêma d'eleçión bazòu in sce 'n dóggio sciortézzo. Quésto o l'à mìsso e bâze pe-o sucesîvo zêugo do [[semenâio]], creòu ciù ò mêno inte l'ànno [[1630]], e che, segóndo a tradiçión, o s'é svilupòu gràçie a-a difûza pratìca di zenéixi de scométte in sce ògni cösa, arivàndo coscì, co-o nêuvo scistêma d'eleçión da mascìma carèga de Zêna, a pontâ in scî nùmeri abinæ a-i elètti a-i Serenìscimi Colêgi. Da quésto fæto vegnan ànche i atoâli 90 nùmeri: defæti, dòppo 'n prìmmo moménto into quæ êan 120, i candidæ a-a carèga de dûxe che parteçipâvan a-o sciortézzo êan pròpio novànta<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Alan Wykes|curatô=|tìtolo=L'Azzardo|url=https://books.google.it/books?id=UTR_rgEACAAJ|ànno=1966|editô=Rizzoli|çitæ=Milàn|léngoa=IT|pp=234-235}}</ref>. == Nòtte == <references /> == Bibliografîa == * {{Çitta lìbbro|outô=Sergio Bonadonna|outô2=Mario Marcenaro|tìtolo=Rosso Doge: i Dogi della Repubblica di Genova dal 1399 al 1797|ànno=2018|editô=De Ferrari Editore|çitæ=Zêna|léngoa=IT|pp=220, XVI|ISBN=978-88-6405-998-3}} == Vôxe corelæ == * [[Duxe|Dûxe]] * [[Duxi de Zena|Dûxi de Zêna]] == Âtri progètti == {{Interprogetto}} == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=http://www.francobampi.it/genova/elenchi/governi/index.htm|tìtolo=Governi e governanti della Repubblica di Genova|léngoa=IT|vìxita=2021-09-19}} {{Repùbrica de Zêna}} [[Categorîa:Duxi de Zena| ]] 0v4gxz53llb138zbtg8zite0qmkokaa 0 29051 232148 229269 2022-08-08T18:43:38Z N.Longo 12052 /* Öo */fixed typo, replaced: çérta → çèrta using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} Con '''monetaçión zenéize''' ose fa riferiménto a-e [[Monæa|monæe]] coniæ da-a [[Sécca (monæa)|sécca]] de [[Zena|Zêna]] tra o [[1139]] e o [[1815]], ò sæ a-o moménto into quæ a sò [[Repùbrica de Zena|Repùbrica]] a l'é stæta anéssa into [[Regno de Sardegna|Régno de Sardégna]]<ref name=":0">{{Çitta|Janin, Come nacque la moneta genovese}}</ref><ref>{{Çitta|Cipolla, 1975|p. 31}}</ref><ref name=":4">{{Çitta|Montenegro, 2004|pp. 244-262}}</ref>. A ògni mòddo a sécca zenéize a l'à continoòu a bàtte monæa pe-i [[Savoia|Savöia]]<ref>{{Çitta|Montenegro, 2004|p. 71}}</ref> scìnn-a-o [[1860]], quànde a l'é stæta serâ<ref>{{Çitta|Montenegro, 2004|p. 94}}</ref>. == L'inìçio == Inti prìmmi ànni do [[XII secolo|XII sécolo]], a diferénsa de âtre inportànti çitæ italiànn-e, Zêna a no battéiva ancón 'na pròpia monæa, a despæto do sò ròllo polìtico za scignificatîvo, spécce inta [[Primma Croxâ|Prìmma Croxâ]]. A Zêna circolâvan dónca de monæe de âtre çitæ cómme, prezénpio, o pavéize, in [[Dinâ (monæa)|dinâ]] inperiâle coniòu a [[Pavia|Pavîa]] za da-o [[962]]<ref name=":0" />. === CVNRADI REX === Inte l'ànno [[1138]] 'na delegaçión zenéize a l'é stæta mandâ a [[Nürnberg]] a-o cospètto de [[Corâdo III de Svêvia]], o quæ o l'êa da pöco stæto elétto ''Rex Romanorum'' e o se trovâva in atéiza d'êse nominòu inperatô ascì. De 'sta delegaçión chi o faxéiva pàrte ànche o [[Caffao|Càfaro]], o quæ o l'à trascrîto quésti fæti inti sò [[Annæ (Caffao)|anâli]]<ref name=":0" />. O Corâdo pe l'òcaxón o l'avéiva concèsso, atravèrso 'n apòxito diplöma, o privilêgio a-i Zenéixi de bàtte monæa, probabilménte derê 'na quàrche fórma de refæta. Pöco ténpo dòppo o conceddiâ o mæximo privilêgio ànche a-e çitæ de [[Asti|Àsti]] e de [[Piaçensa|Piaxénsa]]. A ògni mòddo o Corâdo o no saiâ mâi incoronòu Inperatô, continoàndo a êse ciamòu "[[Rè di Români]]" scìnn-a-a mòrte. Dónca i Zenéixi àn avèrto a sò prìmma sécca, ch'a se trovâva arénte a-a catedrâle de [[Cattedrale de San Loenso|Sàn Loénso]], incomençàndo a coniâ e pròpie monæe. === Dinâ === {{Aprofondiménto |tìtolo = 1 Dinâ (1139-1339) |contegnûo = [[Immaggine:Genova denaro1.jpg|350px]]<br> * Drîto: castéllo; + IA • NV • A. Pónto sótt'a-a bâze. * Revèrso: crôxe paténte; CVNRADI • REX •<br>16 mm; 0,63 g CNI, vol. 3, 29 }} Inte 'sto perîodo chi o scistêma monetâio dêuviòu in [[Euròpa|Eoröpa]] o l'êa quéllo creòu da [[Carlomagno|Càrlo Màgno]] co-a sò rifórma, o quæ o preveddéiva 'na ''libra'' ò ''lira'' d'argénto divîza in 20 södi ò 240 dinæ. A ògni mòddo a ''libra'', coscì cómme o södo, a l'êa sôlo 'n'unitæ de cónto, sénsa corispónde efetivaménte a 'na monæa reâ. L'ùnica monæa realménte dêuviâ a l'êa defæti o dinâ e dónca a l'é stæta pròpio quésta a prìmma a êse emìssa da-a sécca de Zêna. Quésta a l'êa 'na monæa picìnn-a fæta d'argénto e da-e dimenscioìn scìmili a quélle de 'n cìtto de [[Euro (Œüro)|éoro]]. A-i ténpi de Càrlo Màgno a l'avéiva 'n péizo de 1,7 g a-o tìtolo de ca. 950/1000, méntre co-o sovràn [[Ötón II de Sassonia|Ötón II]] a l'êa arivâ a 1,2&nbsp;g a-i 700/1000<ref>{{Çitta|Cipolla, 1975|p. 24}}</ref>. Dòppo o [[1398]] o sò péizo o l'é arivòu a 0,215&nbsp;gràmmi pe 15&nbsp;milìmetri de diàmetro, co-in tìtolo de 958/1000<ref name=":0" />. Pöco dòppo a l'é stæta emìssa ànche a ''medàggia'', 'na monæa ancón ciù picìnn-a e da-o valô de mêzo dinâ, de ca. 0,4&nbsp;g e 12&nbsp;mm<ref name=":0" />. I ùrtimi dinæ zenéixi són stæti coniæ inti ànni do duxægo do Scimón Boccanéigra, tra -o [[1339]] e o [[1344]]. === IANVA === [[Immaggine:Ianua.png|link=https://it.wikipedia.org/wiki/File:Ianua.png|miniatura|116x116px|O "castéllo".]] Tùtti i vàrri tàggi de monæe zenéixi àn conservòu de caraterìstiche comùn e costànti pe tùtti i sètte sécoli de stöia da sécca de Zêna:<blockquote>A-o drîto o castéllo e d'in gîo a scrîta + IANVA. A-o revèrso a crôxe, caraterìstica comùn a-a ciù pàrte di dinæ, che in quésto câxo a l'êa 'na crôxe paténte, e d'in gîo a scrîta CVNRADI • REX •, ò sæ "rè Corâdo", nómme e tìtolo de quéllo ch'o l'avéiva concèsso a-a çitæ o privilêgio de bàtte monæa.</blockquote>''Ianua'' in [[Léngoa latìnn-a|latìn]] o l'êa o nómme da çitæ de Zêna, ma o vêu dî ànche "pòrta". Pe 'sta raxón chi, vàrri studiôxi àn interpretòu o diségno cómme 'na pòrta de miâge çitadìnn-e. === Quartâ === Tra o [[XII secolo|XII]] e o [[XIII secolo|XIII sécolo]] a l'é stæta emìssa ànche 'n'âtra monæa, o quartâ, da-o valô de 'n quàrto de dinâ. A l'êa 'na monæa asæ picìnn-a e co-in tìtolo d'argénto pægio a ciù ò mêno 20/1000. A l'à 'n diàmetro de ca. 15&nbsp;mm e a prezénta a-o revèrso a crôxe paténte e d'in gîo o nómme de l'inperatô, sénsa però o çèrcio de perlìnn-e ch'o separâva o nómme da-a crôxe. De consegoénsa e létie ''CV RA DR EX'' són intercalæ da-i bràssi da crôxe. In sciô drîto, inte 'n prìmmo perîodo, o gh'êa o castéllo zenéize e a scrîta ''Q. IANVA'', pe pöi êse sostitoîo, inta prìmma meitæ do [[XIII secolo|XIII sécolo]], da-o [[Grifón (aràldica)|grifón]]. D'in gîo a quésto, câxo eceçionâle da numismàtica medievâle, o gh'êa l'indicaçión do valô da monæa, ò sæ ''QVARTARO''<ref>{{Çitta|Janin, Il Quartaro}}</ref>. === Gròsso === {{Aprofondiménto |tìtolo = Grósso da 4 Dinæ |contegnûo = [[Immaggine:Genova grosso1.jpg|350px]]<br> * Drîto: castéllo in çèrcio de balìn, into gîo + IA • NV • A •. * Revèrso: crôxe paténte in çèrcio de balìn, into gîo + CVNRADI • REX •<br>1272 ca., péizo 1,37 g }} Vèrso o [[1172]] a sécca de Zêna a l'à incomensòu l'emisción de 'n [[Gròsso (monæa)|gròsso]] da quàttro dinæ, co-i tàggi che êan quélli do dinâ, o diàmetro o l'êa de ciù ò mêno 20&nbsp;mm e o péizo de 1,4&nbsp;gràmmi, a-o tìtolo de 958/1000. E mezûe legerménte aomentæ àn permìsso ànche 'na ciù âta qualitæ do diségno. Pöchi ànni dòppo, into [[1217]], o l'é stæto emìsso 'n grósso da 6 dinæ ascì, pægio a mêzo [[södo]]. O l'avéiva 'n péizo de 1,6&nbsp;g, co-in diàmetro de 21&nbsp;mm. === Öo === {{Aprofondiménto |tìtolo = Zenovìn, prìmmo perîodo |contegnûo = [[Immaggine:Genovino1.jpg|350px]]<br> * Drîto: castéllo; d'in gîo +•I•A•N•V•A<small> (rêuza ò tréi anelétti)</small> * Revèrso: crôxe paténte; d'in gîo +•CVNRADVS•REX•<br>1252 ca., AV, 3,49 g }} Inte l'ànno [[1252]] a Zêna a s'êa incomensòu a bàtte o [[genovìn|zenovìn]] d'öo, ciù ò mêno contenporaniaménte a-a prìmma emisción do [[fiorìn]] a [[Firense|Firénse]], ò probabilménte ancón prìmma<ref name=":1">{{Çitta|Martinori, 1915}}</ref><ref name=":2">{{Çitta|Janin, Le prime monete d'oro}}</ref>. O prìmmo zenovìn o l'avéiva 'n péizo e 'n tìtolo do tùtto pægio a quéllo da monæa fiorentìnn-a, ò sæ 3,535&nbsp;g pe 24 caràtti, co-in diàmetro de ciù ò mêno 20&nbsp;mm. O l'é stæto batûo scìnn-a-o [[1415]], quànde o zenovìn o l'é stæto aomentòu de péizo a 3,562&nbsp;g, cangiàndo o pròpio nómme in quéllo de [[Ducàtto (monæa)|ducàtto]]. A-o drîto o l'avéiva a tradiçionâle pòrta do castéllo co-a scrîta ''+ I A N U A'' e a-o revèrso o gh'êa 'na crôxe paténte con d'in gîo a scrîta ''+CVNRADVS REX''. Squæxi in contenporània a-o zenovìn, a sécca de Zêna a l'à coniòu dôe âtre picìnn-e monæe d'öo, l'''òtavìn'' e a ''quartaiêua<ref name=":2" />''. L'òtavìn o l'êa 'na monæa asæ picìnn-a, de 10&nbsp;mm de diàmetro e 0,42 - 0,43&nbsp;gràmmi de péizo. Dæte e picìnn-e dimenscioìn o spàçio a dispoxiçión o l'êa pöco, e dónca no gh'êa o çèrcio de perlìnn-e e a scrîta circolâ. A-i fiànchi do castéllo gh'êa e létie ''C - V'', ò sæ e iniçiâli do nómme de l'inperatô, méntre inti cànti da crôxe êan mìsse e létie ''I A N V''. A quartaiêua a l'avéiva 'n péizo de 0,88&nbsp;gràmmi e 'n diàmetro de ca. 12&nbsp;mm. O valô de quéste dôe monæe, cómme indicòu inti sò nómmi, o l'êa de 'n òtâvo e de 'n quàrto de zenovìn. O no l'é tànto ciæo o moménto ezàtto de l'inìçio do cònio de 'sti doî tàggi chi dæto che, segóndo o [[Edoàrdo Martinori|Martinori]], a sò emisción a l'é incomensâ vèrso o [[1339]] méntre, pe di outoî ciù recénti, quésta a l'é iniçiâ pöco prìmma de quélla do zenovìn<ref name=":1" />. A quartaiêua a l'êa de 'na çèrta rilevànsa comerciâle dæto che a l'avéiva o mæximo valô do [[tarì]], monæa d'öo de òrìgine àraba ch'a l'êa coniâ, a l'inìçio do [[X secolo|X sécolo]], inte l'Itàlia meridionâle ascì e ch'a l'êa particolarménte difûza inti comèrci co-o [[Mâ Mediterraneo|Mâ Mediterànio]] òrientâle. A l'avéiva o valô de 'n quàrto de [[Sòlido (monæa)|sòlido]], ò sæ 0,88&nbsp;g. === Riepìlogo === {| class="wikitable" style="width:60%;margin:auto;clear:both;" border="1" cellspacing="0" !metàllo !monæe |- !öo |Zenovìn, Quartaiêua, Òtavìn |- !argénto |Grósso, Mêzo Grósso |- !mescciûa |Dinâ e Medàggia (1/2 dinâ) |- !ràmmo |Quartâ |- |} == Nêuve scrîte == Za pöco dòppo a sò prìmma emisción, o zenovìn e e monæe zenéixi àn subîo 'na série de cangiaménti; defæti, prìmma de tùtto, a scrîta ''IANVA'' a l'é stæta cangiâ in quélla de ''CIVITAS IANVA''. Into zenovìn, d'in gîo a-a crôxe e a-o castéllo, a l'é stæta ànche azónta 'na cornîxe formâ da sêi pónte, inserîa drénto a-o za prezénte çèrcio de perlìnn-e. Contenporaniaménte o l'é stæto aomentòu ànche o valô do grósso e a l'é stæta coniâ pi-â prìmma vótta a ''[[Petachinn-a|petachìnn-a]]'', 'na fraçión do grósso fæta de [[mescciûa]]. A saiâ batûa con magiô frequénsa a partî da-a meitæ do [[XIV secolo|XIV sécolo]] inte sécche de Zêna e de [[Sann-a|Sànn-a]], a segónda ciù inportànte da [[Liguria|Ligùria]]. Sucesivaménte a l'à préizo o valô do sesìn da 6 dinæ. Vèrso o [[1280]] a scrîta a l'é stæta tórna cangiâ in ''IANVA QVAM DEVS PROTEGAT'', co-a cornîxe ch'a l'é diventâ a éutto pónte. Óltre a-a cornîxe êan prezénti ànche di òrnaménti cómme stelìnn-e, rozétte ò âtro<ref name=":3">{{Çitta|Pesce, 1992}}</ref><ref>{{Çitta|Janin, Zecca di Genova}}</ref>. == Segóndo perîodo: Dûxi a vìtta (1339 - 1528) == {{Aprofondiménto |tìtolo = Grósso do Scimón Bóccanéigra |contegnûo = [[Immaggine:Genova grosso2.jpg|350px]]<br> * Drîto: castéllo inte 'na cornîxe a éutto pónte, C sótta, d'in gîo X DVX IANVENSIVM PRIMVS. * Revèrso: crôxe paténte inte 'na cornîxe a éutto pónte. D'in gîo CONRADVS REX<br>AR, péizo 2,87 g }} Dòppo o [[1339]], co-o [[Scimón Boccanéigra|Scimón Bóccanéigra]], prìmmo di dûxi a vìtta, o s'é incomensòu a métte l'indicaçión do [[Dûxe da Repùbrica de Zêna|Dûxe de Zêna]] co-a scrîta ''+ DVX IANVENSIVM PRIMVS'', ò sæ prìmmo dûxe di zenéixi. Defæti, particolaritæ de monæe zenéixi, o dûxe in càrega a-o moménto l'emisción o no l'êa indicòu co-o sò nómme ma ciutòsto co-a sò poxiçión, in nùmeri cardinæ, inta segoénsa di càppi de stâto da Repùbrica de Zêna. Sénpre a-o duxægo do Bóccanéigra o remonta o prìmmo cònio da ''tersaiêua'', 'na monæa d'öo ch'a pezâva ca. 1,055&nbsp;gràmmi e ch'a l'avéiva o valô de 'n tèrso de zenovìn<ref name=":3" />. === Ducàtto === Ciù ò mêno inte l'ànno [[1415]] a monæa d'öo a l'à aomentòu o pròpio péizo, perdéndo però o nómme de zenovìn; defæti, pasàndo da 3,535&nbsp;g a 3,562&nbsp;g, a l'à préizo o nómme de ducàtto. === Testón === Into perîodo tra -o [[1488]] e o [[1494]], méntre o scignôro de Zêna o l'êa o [[Giàn Galiàsso Màia Sfòrsa]], dùcca de [[Milan|Milàn]], o léè stæto coniòu pi-â prìmma vótta inta çitæ o testón da 20 södi, conosciûo ànche cómme ''[[Lîa zenéize|lîa zenéize]]'', monæa ch'a pêu êse consciderâ cómme a prìmma lîa a êse coniâ a Zêna<ref name=":3" />. I prìmmi testoìn, pe cóntra, avéivan comensòu a circolâ in Itàlia za inte l'ànno [[1474]], coniæ sótt'a-o [[Galiàsso Màia Sfòrsa]], poæ do Giàn Galiàsso. O l'êa 'na monæa de 30&nbsp;mm de diàmetro, pe 13&nbsp;g d'argénto a-o 958/1000, ch'a prezénta: <blockquote>A-o drîto o castéllo mìsso tra dôe stélle, sormontòu da-o bisción (di Sfòrsa) e o tùtto drénto di archétti fæti da anélli; çèrcio ciù picìn liniâre e con de perlìnn-e, quéllo estèrno con de perlìnn-e e a scrîta: ''IO : G3 : M : SF : DVX : MVI : AC IANVE : D''. A-o revèrso 'na crôxe con træ stélle drénto di archétti fæti da anélli; çèrcio ciù picìn liniâre e con de perlìnn-e, quéllo estèrno con de perlìnn-e e co-a scrîta: ''+ CONRAD : REX : ROMANOR'' (sìgla monætêre)</blockquote>Notâ cómme, ségge a Milàn che a Zêna, ancón inti [[Anni 1990|ànni novànta]] a l'êa comùn l'espresción ''testón'' pe indicâ o bigétto da çentomiâ lîe<ref>{{Çitta web|url=http://archivio.corriere.it/Archivio/interface/slider_pagine.html#!/23-05-1994/23-05-1994/NobwRAdghgtgpmAXGAJlALlMAaMAzAJwHsYkwAmAZgHoAGAVmoEYBOFgFhzHSLKrsasOYAL7Zw0eGQDWcAJ4B3IgRRd0cAB7oyogLpA|tìtolo=L'invasione dei turisti|dæta=1994-05-23|léngoa=IT|vìxita=2021-09-21}}</ref>. === Scûo do sô === <gallery widths="200"> Immaggine:Louis XII Ecu genoa 722324.jpg|[[Loîgi XII de Frànsa]] Immaggine:Genova Scudo 1541.jpg|Scûo do sô, ca. 1540. </gallery>Into [[1507]] o l'êa diventòu scignôro de Zêna pi-â segónda vótta o rè de [[Fransa|Frànsa]] [[Loîgi XII de Frànsa|Loîgi XII]]. Sòtt'a-a sò scignorîa o ducàtto o l'é stæto sostitoîo da l'''[[écu au soleil]]'', ch'o saiâ coniòu scìnn-a-o [[1540]]. Quésto o l'êa 'na monæa da-a caraterìstiche bén bén ciù françéixi, tànto che e emiscioìn co-o Loîgi XIII àn raprezentòu 'na rotûa totâle da-a tradiçión monetâia zenéize. Defæti o scûo do sô o l'avéiva:<blockquote>A-o drîto o stémma co-a corónn-a di ''[[Capétiens]]'', con tréi [[lilìn]] de Frànsa; sórva a corónn-a o [[sô]] ch'o da o nómme a-a monæa. A-o revèrso a crôxe co-i lilìn</blockquote>Sucesivaménte, co-o ritórno di Dûxi a vìtta, a denominaçión a l'é stæta mantegnûa, ma són però tornæ i tîpi tradiçionâli de monæe zenéixi, ò sæ crôxe e castéllo, ma co-o sô sórva a-o castéllo. === Riepìlogo === E monæe che són stæte emìsse inte quésto segóndo perîodo són: {| class="wikitable" style="width:60%;margin:auto;clear:both;" border="1" cellspacing="0" !metàllo !monæe |- !öo |Zenovìn (da-o 1415 Ducàtto) e sò sotomùltipli (Mêzo Ducàtto, Tersaiêua, Quartaiêua), pöi Scûo do sô e Dóggia |- !argénto |Grósso, Mêzo Grósso, Cavalótto |- !mescciûa |Dinâ, S''ö''dìn e Petachìnn-a |- !ràmmo |són dêuviæ i vêgi quartæ |- |} Dòppo o 1400 ca.: {| class="wikitable" style="width:60%;margin:auto;clear:both;" border="1" cellspacing="0" !metàllo !monæe |- !öo |Ducàtto (da-o 1415), Scûo do sô (da-o 1507) |- !argénto |Grósso, Cavalótto, Testón (da-o 1488), 1/2 Testón e 1/4 Testón. Da-o 1507 a [[Lîa zenéize]] |- !mescciûa |2 södi, S''ö''dìn e Petachìnn-a |- |} == Tèrso perîodo: Dûxi bienâli (1528 - 1797) == === Prìmma fâze === Da-i 15 de seténbre do [[1528]] scìnn-a-i 11 de òtôbre do mæximo ànno, o gh'é stæto a Zêna 'n govèrno de dózze Riformatoî de Libertæ, i quæ àn riorganizòu a strutûa costituçionâle do Stâto. Con quésto govèrno da-a brêve existénsa són stæte emìsse dôe picìnn-e monæe in mescciûa, unn-a da ''doî södi'' e 'n ''södìn''<ref name=":3" />. Tùtte dôe prezentâvan a scrîta ''LIBERTAS GENVENSIVM''. In sciô revèrso a l'êa restâ a tradiçionâle indicaçión de l'inperatô Corâdo. Dòppo quésta cùrta esperiénsa, a càrega di dûxi a l'é stæta ripristinâ in fórma bienâle, segóndo 'n scistêma ch'o l'é restòu pægio scìnn-a-o [[1798]], quànde Zêna a l'é stæta òcupâ da-e trùppe repubricànn-e françéixi. Quésto cangiaménto costituçionâle o l'é evidençiòu inta variaçión da scrîta in ''DVX ET GVBERNATOR REIPVBLICAE GENVENSIS'', a quæ, inte sò vàrie fórme, a saiâ mantegnûa scìnn-a-a definitîva chéita da Repùbrica de Zêna. Scìnn-a-o [[1541]] e monæe prinçipæ a êse emìsse són stæte: {| class="wikitable" style="width:60%;margin:auto;clear:both;" border="1" cellspacing="0" !metàllo !monæe |- !öo |Scûo do sô, 1/2 Scûo |- !argénto |Cavalótto, Testón (ò [[Lîa zenéize|Lîa]]), 1/2 Cavalótto |} === Segónda fâze: a dæta === Into [[1541]] a repùbrica a l'à incomensòu a métte a dæta in scê monæe d'öo e, da-o [[1554]], quésta a l'é stæta mìssa ànche in scê quélle d'argénto e, da-o [[1556]], in sce quélle de mescciûa ascì. Con l'eceçión do [[Monetaçión zenéize#Testón da benediçión|testón da benediçión]], i tîpi són sénpre restæ quélli do castéllo zenéize e da crôxe, conservàndo l'indicaçión de l'inperatô Corâdo ascì<ref name=":1" />. Çérte monæe, cómme quélle da 10 e da 25 dóggie d'öo, òpû i 4 scûi d'argénto, avéivan 'n mòdolo asæ grànde e i incizoî àn coscì posciûo aportâ de variaçioìn: prezénpio, a-i àngoli da crôxe, sòn stæti raprezentæ di cherubìn. ==== O scûo e a dóggia ==== <gallery widths="200" caption="Dóggia"> Immaggine:Genova doppia 1589.jpg|1589 Immaggine:Doppia Genova 1621.jpg|1621 Immaggine:Doppia Genova 1629.jpg|1629 Immaggine:Genova doppia 1639.jpg|1639 </gallery> A-o scûo a l'é stæta afiancâ 'na monæa da doî scûi, denominâ [[Dóggia (monæa)|dóggia]], Co-o ténpo o scûo o l'à cangiòu o sò nómme, prendéndo quéllo de ''Mêza dóggia''. Dòppo a dóggia a gh'é stæta ànche a ''quadrupla'', e 10 dóggie, mostræ chi de sótta, scìnn-a-a monæa da 25 dóggie do [[1636]]<ref>{{Çitta|Klütz, 2004}}</ref>. ==== Testón da benediçión ==== Into [[1554]] o l'à fæto a sò apariçión 'n nêuvo tîpo, ò sæ o "testón da benediçión"<ref name=":1" />. A monæa a prezénta da 'n lâto 'na crôxe mìssa de d’âto rispètto a-o castéllo zenéize e da l'âtra o [[Gêxù|Crìsto]] benedixénte 'n dûxe inzenogiòu ch'o têgne o confaón co-a [[Bandêa de Zêna|crôxe de Sàn Zòrzo]], co-in tîpo ch'o repìggia e raprezentaçioìn in scî [[sechìn]] de [[Venessia|Venéçia]]. Dòppo quàrche ànno a crôxe a l'êa diventâ particolarménte elaborâ, tànto da êse sostitoîa da un scûo òvâle con corónn-a e a crôxe de Sàn Zòrzo, sostegnûo a-i lâti da doî grifoìn. Tra o [[1541]] e o [[1636]] e monæe prinçipæ són: {| class="wikitable" style="width:60%;margin:auto;clear:both;" border="1" cellspacing="0" !metàllo !monæe |- !öo |Sscû (ò 1/2 Dóggia), Dóggia e i sò mùltipli |- !argénto |1/2 Scûo d'argénto, Testón da benediçión, Ducatón da benediçión, Cavalótto e i sò sotomùltipli |} === Tèrsa fâze: a madònna === {{Aprofondiménto |tìtolo = Dûxi bienâli: dêxe dóggie d'öo, tèrsa monetaçión 1637-1797 |contegnûo = [[Immaggine:10 doppie genovesi.jpg|350px]]<br> * Drîto: (stélla)''ET'' (stélla) ''REGE'' (stélla) ''EOS'' (stélla) 1641 (stélla) ''C'' (stélla) ''S'' ^ES (stélla) (stélla sótta a ES), Madònna asetâ de frónte in scê nûvie, co-a tèsta rìvolta a dx, e ch'a têgne o scéttro co-a màn dx estéiza e co-o Banbìn ch'o l'esténde a sò màn drîta inte l'âtra direçión. A Madònna a l'à 'na corónn-a, formâ da 'n çercétto de nêuve stélle, portâ da doî cherubìn che volan sórvia a lê. * Revèrso: (crôxe) ''DVX'' (stélla) ''ET'' (stélla) ''GVBERNATORES'' (stélla) ''REIP'' (stélla) ''GEN'', crôxe paténte agibâ da 'na sciôa centrâle e balìn inte ògni bâra cóncava; sciôe sórvia i balìn; tèste de cherubìn alæ sórvia de ciùmme inte ògni quàrto. }} Inte l'ànno [[1638]] a sécca da Serenìscima Repùblica de Zêna a l'à cangiòu do tùtto a sò monetaçión:<blockquote> A-o drîto o castéllo o l'é stæto sostitoîo con l'inmàgine da Madònna co-o Banbìn. A-o revèrso a gh'êa ancón a crôxe paténte ma ànche o stémma con corónn-a da Repùbrica, co-a crôxe de Sàn Zòrzo e de spésso arezûo da-i grifoìn, i quæ êan diventæ un di eleménti fìssi do [[stémma de Zêna]].</blockquote> Âtro e ciù notévole cangiaménto o l'é stæto a definitîva spariçión do nómme de l'inperatô Corâdo, rè di Români, ch'o l'avéiva aconpagnòu e monæe zenéixi pe ciù de 5 sécoli, scìn da-o [[1139]]. O nêuvo drîto o celebrâva l'elevaçión da Madònna a "Regìnn-a de Zêna", con quésta ch'a diventâva tâ aprêuvo a l'acquixiçión da [[Corsega|Còrsega]] da pàrte da repùbrica. E monæe ciù inportànti emìsse into [[1600]] són: {| class="wikitable" style="width:60%;margin:auto;clear:both;" border="1" cellspacing="0" !metàllo !monæe |- !öo |''Quadrupla'', Dóggia e i sò mùltipli |- !argénto |Scûo "stréito", mùltipli e sotomùltipli, scûo "làrgo", 1, 2, 4 e 8 reæ (into 1666), Lîa (da 20 södi, dîta Madonìnn-a) e mùltipli, Zorzìn, 5 e 2-1/2 södi, Tàlou pe-o Levànte |- !mescciûa |10 e 5 södi, 20 dinæ, Loigìn (Gianuìn, Ligurìn, Loigìn, Giustìn etc...) |- !ràmmo |12 e 6 dinæ |} I mùltipli do scûo "làrgo", coniæ tra o 1612 e o 1637 inti tàggi da 1.5, 2 e 4 scûi, àn a caraterìstica de avéi tùtti o mæximo diàmetro da 60&nbsp;mm, con l'aoménto do péizo ch'o l'é dæto da 'n aoménto do spesô. I péixi són: {| class="wikitable" cellspacing="0" border="1" style="width:35%;margin:auto;clear:both;" |1 scûo e ½ |57,6 g |- |2 scûi |76 g |- |3 scûi |114 g |- |4 scûi |125 g |- |5 scûi |191 g |- |6 scûi |230 g |- |10 scûi |382 g |} O diàmetro do scûo da 38&nbsp;g e de sò fraçioìn (1/2, 1/4 e 1/8 de scûo) o l'êa pe cóntra inferiô e decrescénte. O scûo "stréito" o l'é stæto coniòu scìnn-a-o [[1725]]<ref name=":3" />. Da-o [[1676]] són stæti coniæ a-o [[tòrcio]] e prezentan a scrîta “PONDERIS SECVRA FIDES TVTVMQVE PRAESIDIVM”, ch'a servîva a descoragiâ a tozatûa da monæa. O diàmetro, ch'o l'é ligòu a-o péizo e a-o valô de quésti tàggi, o l'êa de 45&nbsp;mm inta monæa da 'n scûo, a quæ a l'avéiva o péizo de 38&nbsp;g. O [[Loigìn]] o l'êa 'na monæa in mescciûa ch'a l'imitâva 'na monæa coniâ in Frànsa, o ''[[petit louis]]'', e che a Zêna a l'é stæta batûa tra o [[1666]] e o [[1669]] pe comerciâ co-o Levànte. A pezâva ca. 2&nbsp;gràmmi a-o 250/1000. A segónda di tîpi dêuviæ o l'à riçevûo vàrri nómmi cómme Ligurìn, Gianoìn, Giustìn ò Zorzìn. Into drîto do Ligurìn a gh'êa 'na raprezentaçión alegòrica da Ligùria, into Gianoìn ò ''Ianuino'' a gh'êa a tèsta bifrónte de [[Giâno]], co-in màsccio barbasûo da 'na pàrte e 'na dònna da l'âtra, into Zorzìn o l'êa raprezentòu Sàn Zòrzo a cavàllo e into Giustìn a [[Giustiçia|Giustìçia]] asetâ co-ina bànsa. A-o revèrso tùtti i tîpi recâvan o stémma çitadìn afiancòu da-i grifoìn e co-a scrîta <small>LIBERTAS</small>. Notâ cómme ''Ianuino'' ò ''Januino'' o l'êa o nómme che, inte l'[[Etæ de Mëzo|etæ medievâle]] o vegnîva dæto a-o dinâ de Zêna in generâle<ref>{{Çitta|Cipolla, 1994}}</ref>. I [[Loigìn]] són stæti coniæ in vàrie sécche feodâli da Ligùria, in particolâ a [[Leua|Lêua]], [[Ronco|Rónco]], [[A Seborca|Sebórca]], [[Toriggia|Torìggia]], [[Arquâ]], [[Tascereu]] e [[Vergàgni]], d'ancheu fraçión de [[Mongiardin|Mongiardìn]], óltre che in [[Lunigiànn-a]] a [[Fosdinovo]]. O Tàlou pe-o Levànte o l'é stæto 'na monæa emìssa into [[1677]] con a-o drîto o stémma cìvico e a-o revèrso 'n grifón ch'o têgne 'n cartìggio con de scrîte in [[Lengua àraba|àrabo]]. D'ancheu a l'é 'na monæa asæ râra, da quæ ghe n'é sôlo tréi ezenplâri<ref>{{Çitta|Janin, Ancora sui quartari}}</ref>. O Reâ o l'é stæto emìsso into [[1666]] asémme a-i sò mùltipli da 8, 4 e 2 reæ. A-o drîto o l'é raprezentòu Sàn Zòrzo a cavàllo ch'o infîa o drâgo e, a-o revèrso, o gh'é 'n scùddo con corónn-a e a scrîta "''Libertas''" tra di ràmmi de pàrma e öféuggio; d'in gîo o prezénta a scrîta DVX * ET * GVB * * REIP * GENV * e a dæta. Quésta monæa, ch'a l'à 'n péizo de 3,10&nbsp;g e 'n diàmetro de ca. 25&nbsp;mm, a l'é stæta realizâ in argénto a-o 913/1000. O l'é probàbile ch'a l'é stæti emìssa da-o [[Banco de San Zòrzo|Bànco de Sàn Zòrzo]]<ref name=":3" />. Da-o [[1676]] a Zêna o s'é incomensòu a dêuviâ o [[tórnio]] e o "tèrso cònio", ch'o l'à permìsso de métte 'na scrîta in sciô bòrdo e evitâ coscì o fenòmeno da tozatûa. Tra e prìmme monæ coniæ inte 'sto mòddo chi se pêuan aregordâ i scûi d'argénto. E ciù inportànti monæe coniæ into [[1700]] són: {| class="wikitable" style="width:60%;margin:auto;clear:both;" border="1" cellspacing="0" !metàllo !monæe |- !öo |Sechìn de Sàn Zòrzo (1718-1724), Sechìn de Sàn Zâne (1724-1736), Zenovìnn-a da 100 lîe (da-o 1758) e Zenovìnn-a da 96 lîe, tùtte dôe co-i sò sotomùltipli |- !argénto |Reâ, Madonìnn-a (ò Lîa) con mùltipli e sotomùltipli |- !mescciûa |Parpagêua (2 södi), 10 södi |- !ràmmo |Dinæ (mùltipli) |} {{Aprofondiménto |tìtolo = Quàttro dinæ ràmmo (1772) |contegnûo = [[Immaggine:D quatro 1772.jpg|350px]]<br> * Drîto: stémma con corónn-a. * Revèrso: in tréi rîghe, tra ràmmo d'öféuggio e spîga, valô e dæta.<br>Æ }} A monæa da 'n tèrso de madonìnn-a (dónca de 6 södi e 8 dinæ) a l'avéiva 'n péizo de 1,45&nbsp;g e a l'êa dîta seìn ascì. O seìn o l'é particolarménte conosciûo aprêuvo a-a tàscia generâle da doî ''seini'' che into [[1715]] a l'é stæta introdûta in Còrsega e ch'a l'à fæto scciupâ a rivòlta do [[1729]]. A-a meitæ do [[XVIII secolo|Sèteçénto]] a gh'é stæta 'na senplificaçión da monetaçión zenéize, segóndo 'n fenòmeno a l'época comùn ànche in âtri pàixi eoropêi. A Zêna o l'êa ritornòu l'ûzo da [[Lîa zenéize|lîa]], spartîa in 20 södi ò 240 dinæ segóndo o scistêma monetâio introdûto da-o [[Carlomagno|Càrlo Màgno]] a-a fìn do [[IX secolo|IX sécolo]], ànche se, a ògni mòddo, de monæe àn conservòu o pròpio nómme. A ''Zenovìnn-a'', monæa d'öo da 100 lîe, a l'é stæta batûa da-o [[1758]] co-e fraçioìn da 50, 25 e 12,5 lîe óltre che, into câxo da zenovìnn-a da 96 lîe, co-e fraçioìn da 48, 24 e 12 lîe. A ''Parpagêua'', ch'a l'é stæta introdûta inta prìmma meitæ do [[XVIII secolo|XVIII sécolo]], a l'êa 'na monæa de mescciûa, coniâ in [[Provensa|Provénsa]] inti sécoli XIV e XV. A l'avéiva o valô de doî södi, ò sæ de 1/10 de lîa. Lîa, quélla zenéize, ch'a l'avéiva 'n péizo de 5,20&nbsp;g into [[1670]], chinòu a 4,57&nbsp;g a-a meitæ do [[XVIII secolo|XVIII sécolo]]. === A fìn da Repùbrica === {{Aprofondiménto |tìtolo = 10 södi (1792) |contegnûo = [[Immaggine:Genova 10 soldi 1792.jpg|350px]]<br> * Drîto: stémma con corónn-a, d'in gîo a scrîta ''<small>DVX.RT.GVB.REP.GENU</small>''. * Revèrso: in tréi rîghe, tra doî ràmmi d'öféuggio, valô e dæta.<br>21 mm, 2,2 g }} {{Aprofondiménto |tìtolo = Lîa Zenéize (1794) |contegnûo = [[Immaggine:Lira genovese.jpg|350px]]<br> * Drîto: a scinìstra, Sàn Zâne Batìsta benedixénte. Inta màn mancìnn-a 'na crôxe co-in nàstro dónde a gh'é a scrîta ''<small>ECCE AGNVS DEI</small>''. D'in gîo ''<small>NON SURREXIT MAJOR</small>'' e a dæta. * Revèrso: stémma retangolâre co-a crôxe de Sàn Zòrzo, arezûo da-i grifoìn e co-a corónn-a. D'in gîo ''<small>DUX ET GUB. REIP. GENU.</small>'' e in bàsso o valô.<br>AR 25 mm 4,16 g 889/1000 }} A-a fìn da stöia da Repùbrica indipendénte, a lîa a l'êa pægia a 3,69824&nbsp;gràmmi d'argénto fìn, ò sæ 0,239 gràmmi d'öo fìn. Into [[1793]] a saiâ emìssa a nêuva, e ùrtima, monetaçión ch'a conprendéiva 11 denominaçioìn: 4 d'öo, 4 d'argénto, 2 in mescciûa e 'na de [[Rammo (elemento)|ràmmo]]<ref name=":4" />. L'unitæ monetâia a l'êa a lîa zenéize, spartîa in 20 södi e con ògni södo ch'o l'êa formòu da 12 dinæ, segóndo 'n'òrganizaçión do tùtto pægia a quélla da monetaçión do Càrlo Màgno. E monæe d'öo êan a-o 909,5/1000 e sciortîvan inti tàggi da 96, 48, 24 e 12 lîe. O péizo, ariondòu, o l'êa rispetivaménte de 25,2 - 12,6 - 6,3 e 3,2 gràmmi.<blockquote>A-o drîto a l'êa rafiguâ a Vèrgine co-o Banbìn tra e nûvie e d'in gîo a scrîta <small>ET.REGE.EOS.</small> co-a dæta, de sótta o valô. A-o revèrso o gh'êa o stémma con corónn-a, da-a fórma retangolâre e co-a crôxe de Sàn Zòrzo, arezûo da-i grifoìn e arenbòu in sce 'na bâze. Sótt'a-a bâze 'na tèsta de lión e d'in gîo a scrîta <small>DUX ET GUB. REIP. GENU.</small>.</blockquote>E monæe d'argénto êan a l'889/1000 e conprendéivan i tàggi da 8, 4, 2 ed 1 lîa. O péizo, ariondòu, o l'êa rispetivaménte de 33,3; 16,6; 8,3 e 4,16 gràmmi.<blockquote>A-o drîto o l'êa rafiguòu, a scinìstra, [[San Gioâne Batista|Sàn Zâne Batìsta]] benedixénte. Inta sò màn mancìnn-a a gh'êa 'na crôxe co-in nàstro dónde a gh'êa a scrîta <small>ECCE AGNVS DEI</small>. D'in gîo <small>NON SURREXIT MAJOR</small> e a dæta. A-o revèrso, scimilménte a quéllo de monæe d'öo, o gh'êa o stémma con corónn-a, da-a fórma retangolâre e co-a crôxe de Sàn Zòrzo, arezûo da-i grifoìn e mìsso in sce 'na bâze. Sótt'a-a bâze 'na tèsta de lión e d'in gîo a scrîta <small>DUX ET GUB. REIP. GENU.</small>. A monæa da 'na lîa a no prezentâva quésta tèsta de lión sótt'a-a bâze do stémma.</blockquote>Conpletâvan a monetaçión zenéize 'na monæa da 10 södi, ò sæ a mêza lîa, 'na da 8 e 'na da 4 dinæ, co-e prìmme che êan realizæ in mescciûa e l'ùrtima in ràmmo. Tùtte træ avéivan a-o drîto 'n stémma òvâle, con corónn-a, e a-o revèrso l'indicaçión do valô. A monæa da 8 dinæ, cómme da tradiçión, a prezentâva l'inmàgine da Madònna. Quélla da 4 dinæ a l'êa restâ praticaménte pægia a quélle emìsse inti ànni precedénti. Into méntre però o vêgio regìmme o finìsce do tùtto a-i 13 de zùgno do mæximo ànno aprêuvo a-a rivòlta giacobìnn-a di 22 de màzzo e, co-o sostêgno françéize, a-a chéita da Repùbrica de Zêna a nàsce a [[Repùbrica Lìgure]]. == Repùbrica Lìgure (1798 - 1805) == O nêuvo stâto, creòu segóndo e indicaçioìn de Napolión Bonpàrte stabilîe inta [[convençión de Monbèllo]] e dòppo l'òcupaçión de trùppe françéixi, a l'é duòu scìnn-a-i 9 de zùgno do [[1805]], quànde a Ligùria a l'é stæta diretaménte unîa a l'[[Prìmmo Inpêro françéize|Inpêro françéize]]. E monæe coniæ inte 'sto perîodo chi se rifan inti valoî a-a precedénte monetaçión. Tra e monæe d'öo se són mantegnûi i péixi de prìmma, aomentàndo o tìtolo da-o 909,5 a-o 916/1000, méntre pe quélle d'argénto o l'é stæto mantegnûo ségge o tìtolo che o péizo, a frónte però de 'na lêgia diminuçión de diàmetro, fenòmeno comùn inti pasàggi da-a [[monetaçión modèrna]] a quélla [[Monetaçión post-modèrna|post-modèrna]]<ref name=":4" />. E monæe d'öo, a-o 916/1000, êan coniæ inti tàggi da 96, 48, 24 e 12 lîe e prezentâvan:<blockquote>A-o drîto 'na figûa feminìnn-a con corónn-a pìn de tôre asetâ in scê 'n tröno. Inta màn drîta 'na lànsa e in quélla mancìnn-a 'n scùddo; d'in gîo a scrîta <small>REPUBBLICA LIGURE</small> e in bàsso o valô e, in sciâ bâze, o nómme de l'incizô <small>H. VASSALLO</small>, da l'outô do cònio [[Gêumo Vasàllo|Gêumo (Hieronimus) Vasàllo]]. A-o revèrso o fàscio sormontòu da-a berétta frìxa, d'in gîo a scrîta <small>NELL'UNIONE LA FORZA</small> e a dæta.</blockquote>E monæe d'argénto avéivan o valô de 8, 4, 2 e 1 lîa, co-in tìtolo a l'889/1000, e prezentâvan:<blockquote>A-o drîto a Libertæ, rafiguâ con l'èlmo e ch'a têgne in màn a lànsa sormontâ da-a berétta frìxa, e l'Egoaliànsa co-o livéllo inta màn mancìnn-a. D'in gîo a scrîta <small>LIBERTÀ EGUAGLIANZA</small> e in sciâ baze o nómme de l'incizô <small>H. VASSALLO</small>, co-a dæta ciù vèrso o bàsso. A-o revèrso o [[stémma de Zêna]] in sce 'n fàscio sormontòu da-a berétta frìxa. D'in gîo a scrîta <small>REPUBBLICA LIGURE</small> e l'ànno da Repùbrica; ciù in bàsso o valô.</blockquote>Inte 'sti ànni chi a l'é stæta emìssa ànche 'na monæa de mescciûa da 10 södi e 'na da tréi dinæ de ràmmo. == Napolión (1805-1814) == A-i 9 de zùgno do 1805 a Ligùria a saiâ però anéssa a l'Inpêro françéize. Inti ànni [[1813]] e [[1814]] són stæte coniæ de monæe de quésto stâto ascì, indicæ co-o ségno de sécca ''CL'' e 'n'inbarcaçión co-a bandêa, méntre o diretô da Sécca o l'êa segnòu cómme ''Podestà'' (ö sæ o "Poistæ")<ref name=":5">{{Çitta|Gigante, 2009}}</ref>. E monæe batûe a Zêna són<ref name=":4" /><ref name=":5" />: {| class="wikitable" bgcolor="#99EFEF" cellspacing="0" border="1" style="width:300px;margin:auto;clear:both;text-align:center;" |Valô |dæta |tiadûa |- bgcolor="#DDDDDD" | colspan="3" |Monæe d'argénto |- |1/2 ''franc'' |1813 |<div align="right">8,385</div> |- |1 ''Franc'' |1813 |<div align="right">7,229</div> |- |2 ''Francs'' |1813 |<div align="right">906</div> |- |5 ''Francs'' |1813 |<div align="right">13,582</div> |- |5 ''Francs'' |1814 |<div align="right">1,191</div> |- bgcolor="#DDDDDD" | colspan="3" |Monæe d'öo |- |20 ''Francs'' |1813 |<div align="right">4,380</div> |- |20 ''Francs'' |1814 |<div align="right">887</div> |- |40 ''Francs'' |1806 |— |- |40 ''Francs'' |1813 |<div align="right">3,070</div> |} O tîpo a-o drîto o l'é a tèsta laoreâ do Napolión, con d'in gîo a scrîta <small>''NAPOLEON EMPEREUR''</small>. A-o revèrso a gh'é l'indicaçión do valô, in françéize, tra doî ràmmi d'[[Auföggio|öféuggio]]. D'in gîo a scrîta <small>''EMPIRE FRANÇAISE''</small> e i scìnboli da sécca. == Repùbrica Zenéize == A-i 26 d'arvî do [[1814]] a l'é stæta costitoîa a [[Repùbrica Zenéize]], naçión che però a l'à avûo 'na vitta brêve zaché, segóndo e decixoìn do [[Congresso de Vienna|Congrèsso de Viénna]] a l'é stæta anéssa a-o [[Regno de Sardegna|Régno de Sardégna]]. Són stæti batûi quàttro valoî con dæta [[1814]], i quæ a-o drîto prezentâvan a crôxe de Sàn Zòrzo<ref name=":4" /><ref name=":5" />:<blockquote>10 södi d'argénto a l'889/1000. A-o revèrso Sàn Zâne con bandêa. 4 södi de mescciûa a-o 287/1000. A-o revèrso Sàn Zòrzo a cavàllo ch'o infîa o drâgo. 2 södi de mescciûa a-o 287/1000. A-o revèrso a Madònna 4 dinæ de ràmme. A-o revèrso l'indicaçión do valô.</blockquote> == Stâto sabòudo == {{Aprofondiménto |tìtolo = Càrlo Felîçe |contegnûo = [[Immaggine:Carlo Felice 1 lira genova.jpg|350px]]<br>1 Frànco sabòudo, sécca de Zêna, AR, 5 g, 23 mm }} Quàrche ànno dòppo l'anesción do 1815 a-o stâto sabòudo, segóndo e decixoìn do Congrèsso de Viénna, a sécca de Zêna a l'é ritornâ into [[1824]] (co-o rè [[Càrlo Felîçe de Savöia|Càrlo Felîçe]]) a coniâ de monæe pe-o nêuvo propiêtâio, continoàndo scìnn-a-o [[1860]], quànde, insémme a quélle de [[Firense|Firénse]] e de [[Bologna|Bològna]], a l'é stæta serâ. O scìbolo da sécca o l'êa 'n'àncoa picìnn-a. == Nòtte == <references responsive="" /> == Bibliografîa == * {{Çitta lìbbro|outô=Cornelio Desimoni|tìtolo=Tavole descrittive delle monete della Zecca di Genova dal 1139 al 1814|url=https://books.google.it/books?id=2U8NAQAAMAAJ|ànno=1890|editô=co' tipi del R. I. de' sordo-muti|çitæ=Zêna|léngoa=IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Pesce|outô2=Giuseppe Felloni|tìtolo=Le monete genovesi: storia, arte ed economia nelle monete di Genova dal 1139 al 1814|url=https://books.google.it/books?id=2U8NAQAAMAAJ|ediçión=2|ànno=1975|editô=Stringa|çitæ=Zêna|léngoa=IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Carlo Maria Cipolla|tìtolo=Le avventure della lira|url=https://books.google.it/books?id=gyFPAAAAYAAJ|ànno=1975|editô=Il mulino|çitæ=Bològna|léngoa=IT|cid=Cipolla, 1975}} * {{Çitta lìbbro|outô=Giuseppe Lunardi|tìtolo=Le monete della Repubblica di Genova|url=https://books.google.it/books?id=AAMJAQAAIAAJ|ànno=1975|editô=Di Stefano|çitæ=Zêna|léngoa=IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Giuseppe Lunardi|tìtolo=Le monete delle colonie genovesi|url=https://books.google.it/books?id=gQNBAAAAYAAJ|ànno=1980|editô=[[Socjêtæ Lìgure d'Istöia Pâtria]]|çitæ=Zêna|léngoa=IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Carlo Maria Cipolla|tìtolo=Tre storie extra vaganti|url=https://books.google.it/books?id=WqocAQAAIAAJ|ànno=1994|editô=Il mulino|çitæ=Bològna|léngoa=IT|cid=Cipolla, 1994|ISBN=88-15-04571-6}} * {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Battista Barbieri|tìtolo=La collezione numismatica di Banca Carige: Cassa di risparmio di Genova e Imperia|url=https://books.google.it/books?id=mTMxAAAACAAJ|ànno=2004|editô=Silvana|çitæ=Milàn|léngoa=IT|ISBN=88-82-15726-1}} === Publicaçioìn === * {{Çitta publicaçión|outô=Giuseppe Ruggero|ànno=1888-1893|tìtolo=Annotazioni numismatiche genovesi|revìsta=Rivista italiana di numismatica|volùmme=XI-XXXI|léngoa=IT|url=https://it.wikisource.org/wiki/Annotazioni_numismatiche_genovesi}} * {{Çitta publicaçión|outô=Enrico Janin|ànno=1993|méize=Màzzo/Zùgno|tìtolo=Come nacque la moneta genovese|revìsta=[[A Compagna|A Compàgna]]|volùmme=XXV|nùmero=3|léngoa=IT|url=http://xoomer.virgilio.it/majanin/monete/acom02.html|cid=Janin, Come nacque la moneta genovese, 1993}} * {{Çitta publicaçión|outô=Enrico Janin|ànno=1993|méize=Lùggio/Òtôbre|tìtolo=La prima moneta di Genova|revìsta=A Compàgna|volùmme=XXV|nùmero=4-5|léngoa=IT|url=http://xoomer.virgilio.it/majanin/monete/acom03.html}} * {{Çitta publicaçión|outô=Enrico Janin|ànno=1994|méize=Zenâ/Frevâ|tìtolo=Il Quartaro, la più modesta moneta di Genova|revìsta=A Compàgna|volùmme=XXVI|nùmero=1|léngoa=IT|url=http://xoomer.virgilio.it/majanin/monete/acom04.html|cid=Janin, Il Quartaro}} * {{Çitta publicaçión|outô=Enrico Janin|ànno=1994|méize=Màrso/Arvî|tìtolo=Ancora sui quartari (e sul grifo)|revìsta=A Compàgna|volùmme=XXVI|nùmero=2|léngoa=IT|url=http://xoomer.virgilio.it/majanin/monete/acom05.html|cid=Janin, Ancora sui quartari}} * {{Çitta publicaçión|outô=Enrico Janin|ànno=1994|méize=Màzzo/Zùgno|tìtolo=Il grosso e il minuto, prosegue l'attività della Zecca genovese|revìsta=A Compàgna|volùmme=XXVI|nùmero=3|léngoa=IT|url=http://xoomer.virgilio.it/majanin/monete/acom06.html}} * {{Çitta publicaçión|outô=Enrico Janin|ànno=1994|méize=Novénbre/Dexénbre|tìtolo=Le prime monete d'oro della Zecca di Genova|revìsta=A Compàgna|volùmme=XXVI|nùmero=6|léngoa=IT|url=http://xoomer.virgilio.it/majanin/monete/acom07.html|cid=Janin, Le prime monete d'oro}} * {{Çitta publicaçión|outô=Enrico Janin|ànno=1995|méize=Màrso/Arvî|tìtolo=Zecca di Genova: cambia la dicitura delle monete genovesi|revìsta=A Compàgna|volùmme=XXVII|nùmero=2|léngoa=IT|url=http://xoomer.virgilio.it/majanin/monete/acom09.html|cid=Janin, Zecca di Genova}} * {{Çitta publicaçión|outô=Giuseppe Felloni|ànno=1998|méize=Zenâ/Màrso|tìtolo=Genova organizza la Zecca e le sue monete corrono per il mondo|revìsta=La Casana|volùmme=XL|nùmero=1|léngoa=IT|url=https://web.archive.org/web/20070929075115/http://www.gruppocarige.it/carige/html/ita/artecultura/lacasana/1998_1/index_08.htm}} === Diçionâi === * {{Çitta lìbbro|outô=Edoardo Martinori|tìtolo=La moneta: vocabolario generale|url=https://books.google.it/books?id=1RdBAQAAMAAJ|ànno=1915|editô=Instituto italiano di numismatica|çitæ=Rómma|léngoa=IT|cid=Martinori, 1915}} * {{Çitta lìbbro|outô=Jean Belaubre|tìtolo=Dictionnaire de numismatique médiévale occidentale|url=https://books.google.it/books?id=sR0XAQAAIAAJ|ànno=1996|editô=Léopard d'or|çitæ=Parìggi|léngoa=FR|ISBN=2-863-77121-3}} * {{Çitta lìbbro|outô=Konrad Klütz|tìtolo=Münznamen und ihre Herkunft: Grundriss einer etymologischen Ordnung der Münznamen|url=https://books.google.it/books?id=uXNDNAAACAAJ|ànno=2004|editô=Money-Trend-Verlag|çitæ=Viénna|léngoa=DE|cid=Klütz, 2004|ISBN=3-950-16203-8}} === Catàloghi === * {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Pesce|tìtolo=Le Monete di Genova, della Liguria e delle sue Colonie, 1139-1814|url=https://books.google.it/books?id=6wW2AQAACAAJ|ànno=1992|editô=Banca Carige|çitæ=Zêna|léngoa=IT|cid=Pesce, 1992}} * {{Çitta lìbbro|outô=Eupremio Montenegro|tìtolo=Manuale del collezionista di monete italiane|url=https://books.google.it/books?id=6wW2AQAACAAJ|ediçión=20|ànno=2004|editô=Edizioni numismatiche|çitæ=Torìn|léngoa=IT|cid=Montenegro, 2004|ISBN=88-88-89402-0}} * {{Çitta lìbbro|outô=Alberto Boasso|outô2=Sergio Gullino|tìtolo=Catalogo Alfa delle monete italiane e regioni|url=https://books.google.it/books?id=gwOrPQAACAAJ|ediçión=31|ànno=2006|editô=Alfa Edizioni|çitæ=Torìn|léngoa=IT|ISBN=88-88-03221-5}} * {{Çitta lìbbro|outô=Fabio Gigante|tìtolo=Gigante 2009: monete italiane dal '700 all'avvento dell'euro|url=https://books.google.it/books?id=UrVXNwAACAAJ|ediçión=17|ànno=2008|editô=Gigante Edizioni Numismatiche|çitæ=Varéize|léngoa=IT|cid=Gigante, 2009|ISBN=88-89-80509-9}} == Vôxe corelæ == * [[Genovìn|Zenovìn]] * [[Lîa zenéize]] == Âtri progètti == {{Interprogetto}} == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=http://www.artedellamedaglia.it/monete_genovesi.html|tìtolo=Monete Genovesi|léngoa=IT|vìxita=20201-09-20}} * {{Çitta web|url=http://xoomer.virgilio.it/majanin/monete/indicehome.html|tìtolo=Le monete di Genova|léngoa=IT|vìxita=2021-09-20}} * {{Çitta web|url=http://manuali.lamoneta.it/MoneteGenovesi/ManualeGenovesi.html|tìtolo=Le monetazione di Genova|léngoa=IT|vìxita=2021-09-20}} * {{Çitta web|url=http://numismatica-italiana.lamoneta.it/zecca/Genova|tìtolo=Monete della zecca di Genova|léngoa=IT|vìxita=2021-09-20}} * {{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20050320160325/http://www.banconotemondiali.it/storiadel/genovino.html|tìtolo=La Storia del Genovino|léngoa=IT|vìxita=20201-09-20}} * {{Çitta web|url=http://www.roth37.it/COINS/Fregoso/monetazione.html|tìtolo=I Campofregoso: monetazione|léngoa=IT|vìxita=20201-09-20}} {{Repùbrica de Zêna}} [[Categorîa:Repùbrica de Zêna]] [[Categorîa:Numismatega]] mtljcy2n6nxjgftk5mujpw39jmvafmg 0 29093 232142 231723 2022-08-08T18:36:24Z N.Longo 12052 fixed typo, replaced: çérto → çèrto, çérta → çèrta (4), çérte → çèrte using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} [[Immaggine:World Time Zones Map.png|miniatura|500x500px|Màppa di fûzi oràri dêuviæ a-a giornâ d'ancheu.]] 'N '''fûzo oràrio''' o l'è 'na zöna ch'a l'à adotòu o mæximo [[ténpo stàndard]] pe raxoîn legâli, comerciâli e sociâli. I confìn di fûzi oràri són solitaménte pasànti pe quélli di [[Stato|Stâti]] ò de [[Sudivixón aministratîva|sudivixoîn aministratîve]] ciufîto che andâ rigorozaménte aprêuvo a 'na çèrta [[longitùdine]], quésto zaché o l'è ciù conveniénte avéi o mæximo oràrio tra doî teritöi streitaménte lighæ tra de lô. Tùtti i fûzi oràri són stæti definîi segóndo a sò diferénsa rispètto a-o [[Ténpo Cordinòu Universâle]] (in sìgla UTC) e van da [[UTC-12]] a [[UTC+14]]. A diferénsa da l'UTC a l'è de sòlito pægia a 'n nùmero intrêgo de [[Ôa|ôe]], ma gh'è de quélle àree che àn 30 ò 45 [[Menûto|menûti]] de ciù, cómme l'[[India|Ìndia]] òpû o [[Nepal]]. Pe de ciù vàrie naçioîn, mascimaménte quélle scitoæ a de [[latitùdine]] ciù âte, dêuvian pe pàrte de l'[[ànno]] a coscì dîta [[ôa legâle]], azonzéndo 'n'ôa a l'ôa locâle pe-o perîodo conpréizo tra-a [[primavéia]] e l'[[estæ]]. == Lìsta di fûzi oràri == {{Véddi ànche|Lìsta di fûzi oràri}} [[Immaggine:World time zones.svg|centro|miniatura|800x800px|I fûzi di vàrri [[Stâti do móndo]].]] Inta tabélla chi de sótta e localitæ che adêuvian l'ôa legâle són elencæ segóndo a sò diferénsa da l'UTC inti moménti inti quæ l'ôa legâle a no l'è in vigô. Pe cóntra, quànde quésta a l'è in vigô, in [[primavéia]] e in [[estæ]] a sò diferénsa da-o Ténpo Cordinòu Universâle a l'aoménta de 'n'ôa, con l'eceçión de l'Îzoa de Lord Howe, dónde a l'aoménta de 30 menûti. Prezénpio, quànde a gh'è l'ôa legâle, a [[California|Califòrnia]] a l'è into fûzo [[UTC-7]] e o Régno Unîo in [[UTC+1]]. {| class="wikitable" style="font-size:90%; line-height:1.2" |- !Diferénsa da l'UTC !colspan=3|Localitæ che no l'adêuvian l'ôa legâle !colspan=4|Localitæ che adêuvian l'ôa legâle |- |[[UTC-12]] |style=background:#00FF85| |style=border-right:none|{{bandêa|USA}} [[Isoa Baker|Îzoa Baker]] |style=border-left:none|{{bandêa|USA}} [[Îzoa Howland]] |style=background:#00BF63| |colspan=3| |- |[[UTC-11]] |style=background:#F0FF00| |style=border-right:none|{{ASM}}<br>{{bandêa|USA}} [[Isoa Jarvis|Îzoa Jarvis]]<br>{{bandêa|USA}} [[Kingman Reef]] |style=border-left:none|{{bandêa|UM-71}} [[Isoe Midway|Îzoe Midway]]<br>{{NIU}}<br>{{bandêa|USA}} [[Atollo Palmyra|Atóllo Palmyra]] |style=background:#D3D800| |colspan=3| |- |[[UTC-10]] |style=background:#FF409C| |style=border-right:none|{{COK}}<br>{{PYF}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small> |style=border-left:none|{{bandêa|USA}} [[Atóllo Johnston]]<br>{{USA}}: [[Hawaii]] |style=background:#DE006A| |colspan=3|{{USA}}: [[Îzoe Andreanof]], [[Îzoe Four Mountains]], [[Îzoe Near]], [[Îzoe Rat]] ([[Îzoe Aleutìnn-e]], [[Alaska]]) |- |[[UTC-9:30]] |style=background:#CD61FF| |colspan=2|{{PYF}}: [[Îzoe Marchéizi]] |style=background:#9900E0| |colspan=3| |- |[[UTC-9]] |style=background:#6D6AFF| |colspan=2|{{PYF}}: [[Îzoe Gambier]] |style=background:#0400CD| |colspan=3|{{USA}}: [[Alaska]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small> |- |[[UTC-8]] |style=background:#00FF85| |colspan=2|{{bandêa|FRA}} [[Clipperton]]<br>{{PCN}} |style=background:#00BF63| |style=border-right:none class=nowrap|{{CAN}}: [[Cómbia Britannega|Columbia Britànica]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{MEX}}: [[Baja California]] |style=border-left:none colspan=2|{{USA}}: [[California|Califòrnia]], [[Idaho]] <small>(pàrte nòrd)</small>, [[Nevadda|Nevada]], [[Oregon]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Washington (stato)|Washington]] |- |[[UTC-7]] | style=background:#F0FF00| | colspan=2|{{CAN}}: [[Cómbia Britannega|Columbia Britànica]] <small>(pàrte de nòrd-èst)</small>, [[Yukon]]<br>{{MEX}}: [[Sonora]]<br>{{USA}}: [[Arizona]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small> | style=background:#D3D800| | colspan=3|{{CAN}}: [[Alberta]], [[Cómbia Britannega|Columbia Britànica]] <small>(sùd-èst)</small>, [[Teritöi do Nòrd-Ovest|Teritöi do Nòrd-Òvest]], [[Nunavut]] <small>(pàrte òvest)</small><br>{{MEX}}: [[Baja California Sur]], [[Chihuahua (stâto)|Chihuahua]], [[Nayarit]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Sinaloa]]<br>{{USA}}: [[Colorado]], [[Idaho]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Montann-a|Montana]], [[Neuvo Méscico|Nêuvo Mexico]], [[Utah]], [[Wyoming]] |- |[[UTC-6]] |style=background:#FF409C| |style=border-right:none|{{BLZ}}<br>{{CAN}}: [[Saskatchewan]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{CRI}}<br>{{ECU}}: [[Provìnsa de Galápagos|Galápagos]] |style=border-left:none|{{SLV}}<br>{{GTM}}<br>{{HND}}<br>{{NIC}} |style=background:#DE006A| |style=border-right:none|{{CAN}}: [[Manitoba]], [[Nunavut]] <small>(centrâle)</small>, [[Ontario]] <small>(òvest)</small><br>{{CHL}}: {{Îzoa de Pàsqua}}<br>{{MEX}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small> |style=border-left:none colspan=2|{{USA}}: [[Alabàma|Alabama]], [[Arkansas]], [[Illinois]], [[Iowa]], [[Kansas]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Louisiann-a|Louisiana]], [[Minnesota]], [[Misciscippi|Mississippi]], [[Missouri]], [[Nebraska]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Dakota do Nòrd]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Oklahoma]], [[Dakota do Sud|Dakota do Sùd]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Tennessee]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Texas]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Wisconsin]] |- |[[UTC-5]] |style=background:#6D6AFF| |style=border-right:none|{{BRA}}: [[Acre (stâto)|Acre]]<br>{{CAN}}: [[Atikokan]], [[Mishkeegogamang First Nation|Mishkeegogamang]], [[Îzoa de Southampton]]<br>{{CYM}}<br>{{COL}}<br>{{ECU}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small> |style=border-left:none|{{JAM}}<br>{{MEX}}: [[Quintana Roo]]<br>{{USA}}: [[Îzoa Navassa]]<br>{{PAN}}<br>{{PER}} |style=background:#0400CD| |style=border-right:none|{{BHS}}<br>{{CAN}}: [[Nunavut]] <small>(èst)</small>, [[Ontario]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Quebec]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{CUB}}<br>{{HTI}}<br>{{TCA}} |style=border-left:none colspan=2|{{USA}}: [[Connecticut]], [[Delaware]], [[Washington D.C.]], [[Florida]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Giörgia (stato USA)|Georgia]], [[Indiann-a|Indiana]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Kentucky]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Maine]], [[Maryland]], [[Massachusetts]], [[Michigan]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Neuvo Hampshire|Nêuvo Hampshire]], [[Neuvo Jersey|Nêuvo Jersey]], [[Nêuvo York (stato)|Nêuvo York]], [[Carolinn-a do Nord|Carolìnn-a do Nòrd]], [[Ohio]], [[Pennsylvannia|Pennsylvania]], [[Isoa de Rhode|Îzoa de Rhode]], [[Carolinn-a do Sud|Carolìnn-a do Sùd]], [[Vermont]], [[Virginnia|Virgìnnia]], [[Virginnia Oççidentâ|Virgìnnia Òcidentâle]] |- |[[UTC-4]] |style=background:#00FF85| |style=border-right:none|{{AIA}}<br>{{ATG}}<br>{{ABW}}<br>{{BRB}}<br>{{BOL}}<br>{{BRA}}: [[Amazonas (stâto)|Amazonas]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Mato Grosso]], [[Mato Grosso do Sul]], [[Rondônia]], [[Roraima]]<br>{{VGB}}<br>{{CAN}}: [[Quebec]] <small>(èst)</small><br>{{BES}}<br>{{CUW}}<br>{{DMA}}<br>{{DOM}}<br>{{GRD}} |style=border-left:none|{{GLP}}<br>{{GUY}}<br>{{MTQ}}<br>{{MSR}}<br>{{PRI}}<br>{{BLM}}<br>{{KNA}}<br>{{LCA}}<br>{{MAF}}<br>{{VCT}}<br>{{SXM}}<br>{{TTO}}<br>{{VIR}}<br>{{VEN}} |style=background:#00BF63| |colspan=3|{{BMU}}<br>{{CAN}}: [[Labrador]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Neuvo Brunswick|Nêuvo Brunswick]], [[Neuva Scossia|Nêuva Scòsia]], [[Isoa do Prinçipe Edoardo|Îzoa do Prìnçipe Edoàrdo]]<br>{{CHL}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{GRL}}: [[Bâze aéria Thule]]<br>{{PRY}} |- |[[UTC-3:30]] |style=background:#A9FF13| |colspan=2| |style=background:#419300| |colspan=3|{{CAN}}: [[Tæranêuva]], [[Labrador]] <small>(sùd-èst)</small> |- |[[UTC-3]] |style=background:#F0FF00| |style=border-right:none|{{ARG}}<br>{{BRA}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{CHL}}: [[Región de Magelàn e de l'Antàrtide Cilêna|Magallanes]]<br>{{FLK}} |style=border-left:none|{{GUF}}<br>{{SUR}}<br>{{URY}} |style=background:#D3D800| |colspan=3|{{GRL}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{SPM}} |- |[[UTC-2]] |style=background:#FF409C| |colspan=2|{{BRA}}: [[Fernando de Noronha]]<br>{{SGS}} |style=background:#DE006A| |colspan=3| |- |[[UTC-1]] |style=background:#6D6AFF| |colspan=2|{{CPV}} |style=background:#0400CD| |colspan=3|{{GRL}}: [[Ittoqqortoormiit]]<br>{{POR}}: [[Isoe Azore|Îzoe Azóre]] |- |[[UTC+0]] |style=background:#00FF85| |style=border-right:none|{{BFA}}<br>{{GMB}}<br>{{GHA}}<br>{{GRL}}: [[Danmarkshavn]]<br>{{GIN}}<br>{{GNB}}<br>{{ISL}}<br>{{CIV}} |style=border-left:none|{{LBR}}<br>{{MLI}}<br>{{MRT}}<br>{{SHN}}<br>{{SEN}}<br>{{SLE}}<br>{{STP}}<br>{{TGO}} |style=background:#00BF63| |colspan=3|{{FRO}}<br>{{GGY}}<br>{{IRL}}<br>{{IMN}}<br>{{JEY}}<br>{{POR}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{ESP}}: [[Isoe Canaie|Îzoe Canaîe]]<br>{{GBR}} |- |[[UTC+1]] |style=background:#F0FF00| |style=border-right:none|{{DZA}}<br>{{AGO}}<br>{{BEN}}<br>{{CMR}}<br>{{CAF}}<br>{{TCD}}<br>{{COG}}<br>{{COD}}: [[Provìnsa de l'Equatô|Equatô]], [[Kinshasa]], [[Provìnsa do Congo Centrâle|Congo Centrâle]], [[Provìnsa de Kwango|Kwango]], [[Provìnsa de Kwilu|Kwilu]], [[Provìsa de Mai-Ndombe|Mai-Ndombe]], [[Provìnsa de Mongala|Mongala]], [[Provìnsa do Nord-Ubangi|Nòrd-Ubangi]], [[Provìnsa do Sùd-Ubangi|Sùd-Ubangi]], [[Provìnsa de Tshuapa|Tshuapa]] |style=border-left:none|{{GNQ}}<br>{{GAB}}<br>{{MAR}}<ref>O càngia però a UTC+0 into perîodo do [[Ramadan]]</ref><br>{{NER}}<br>{{NGA}}<br>{{TUN}}<br>{{ESH}} |style=background:#D3D800| |style=border-right:none|{{ALB}}<br>{{AND}}<br>{{AUT}}<br>{{BEL}}<br>{{BIH}}<br>{{CRO}}<br>{{CZE}}<br>{{DNK}}<br>{{FRA}} <small>([[Frànsa metropolitànn-a|metropolitànn-a]])</small><br>{{DEU}}<br>{{GIB}} |style="border-left:none; border-right:none" class=nowrap|{{HUN}}<br>{{ITA}}<br>{{KOS}}<br>{{LIE}}<br>{{LUX}}<br>{{MKD}}<br>{{MLT}}<br>{{MCO}}<br>{{MNE}}<br>{{NLD}} <small>(eoropêi)</small> |style=border-left:none|{{NOR}}<br>{{POL}}<br>{{SMR}}<br>{{SRB}}<br>{{SVK}}<br>{{SVN}}<br>{{ESP}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{SWE}}<br>{{CHE}}<br>{{VAT}} |- |[[UTC+2]] |style=background:#FF409C| |style=border-right:none|{{BWA}}<br>{{BDI}}<br>{{COD}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{EGY}}<br>{{LSO}}<br>{{LBY}}<br>{{MWI}} |style=border-left:none|{{MOZ}}<br>{{NAM}}<br>{{RUS}}: [[Oblast de Kaliningrad|Kaliningrad]]<br>{{RWA}}<br>{{ZAF}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{SDN}}<br>{{SSD}}<br>{{SWZ}}<br>{{ZMB}}<br>{{ZWE}} |style=background:#DE006A| |style=border-right:none|{{Bandêa|GBR}} [[Akrotiri e Dhekelia]]<br>{{BGR}}<br>{{CYP}}<br>{{EST}}<br>{{FIN}}<br>{{GRC}} |style="border-left:none; border-right:none"|{{JOR}}<br>{{ISR}}<br>{{LVA}}<br>{{LBN}}<br>{{LTU}}<br>{{MDA}} |style=border-left:none class=nowrap|{{KKTC}}<br>{{PSE}}<br>{{ROU}}<br>{{TNS}}<br>{{SYR}}<br>{{UKR}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small> |- |[[UTC+3]] |style=background:#6D6AFF| |style=border-right:none|{{ABH}}<br>{{SAU}}<br>{{BHR}}<br>{{BLR}}<br>{{COM}}<br>{{ERI}}<br>{{ETH}}<br>{{DJI}}<br>{{ATF}}: [[Îzoe Spanteghæ de l'òcéano Indiàn|Îles Éparses]]<ref name=fr>{{Çitta web|url=https://www.legifrance.gouv.fr/jorf/id/JORFTEXT000034154759|tìtolo=Décret n° 2017-292 du 6 mars 2017 relatif au temps légal français|léngoa=FR|vìxita=2021-09-27}}</ref><br>{{IRQ}}<br>{{KEN}}<br>{{KWT}}<br>{{MDG}}<br>{{MYT}} |style=border-left:none|{{QAT}}<br>{{RUS}} <small>(a ciù pàrte da [[Rùscia Eoropêa]])</small><br>{{SOM}}<br>{{SOD}}<br>{{ZAF}}: [[Îzoe do Prìnçipe Edoàrdo]]<br>{{RSO}}<br>{{TZA}}<br>{{TUR}}<br>{{UGA}}<br>{{UKR}}: [[Repùbrica Popolâre de Doneck]], [[Repùbrica Popolâre de Lugansk]], [[Repùbrica Outònoma de Crimêa|Crimêa]]<br>{{YEM}} |style=background:#0400CD| |colspan=3| |- |[[UTC+3:30]] |style=background:#D0D0D0| |colspan=2| |style=background:#0080B2| |colspan=3|{{IRN}} |- |[[UTC+4]] |style=background:#00FF85| |style=border-right:none|{{ARM}}<br>{{Artsakh}}<br>{{AZE}}<br>{{ATF}}: [[Isoe Crozet|Îzoe Crozet]]<ref name=fr/><br>{{GEO}}<br>{{MUS}} |style=border-left:none|{{OMN}}<br>{{RUS}}: [[Oblast de Astrakhan|Astrakhan]], [[Oblast de Samara|Samara]], [[Oblast de Saratov|Saratov]], [[Udmurtia]], [[Oblast de Ulyanovsk|Ulyanovsk]]<br>{{REU}}<br>{{SYC}}<br>{{ARE}} |style=background:#00BF63| |colspan=3| |- |[[UTC+4:30]] |style=background:#A9FF13| |colspan=2|{{AFG}} |style=background:#419300| |colspan=3| |- |[[UTC+5]] |style=background:#F0FF00| |style=border-right:none|{{ATF}}: [[Isoe Kerguelen|Îzoe Kerguelen]], [[Isoa de San Paolo|Îzoa de Sàn Pòulo]], [[Isoa d'Amsterdam|Îzoa Amsterdam]]<br>{{HMD}}<br>{{KAZ}}: [[Región de Aktobe|Aktobe]], [[Región de Atyrau|Atyrau]], [[Baikonur]], [[Región de Kyzylorda|Kyzylorda]], [[Región de Mangystau|Mangystau]], [[Región do Kazakistàn Òcidentâle|Kazakistàn Òcidentâle]]<br>{{MDV}} |style=border-left:none|{{PAK}}<br>{{RUS}}: [[Bashkortostan]], [[Oblast de Chelyabinsk|Chelyabinsk]], [[Okrug Outònomo de Khanty-Mansi|Khanty-Mansi]], [[Oblast de Kurgan|Kurgan]], [[Oblast de Orenburg|Orenburg]], [[Krai de Perm|Perm]], [[Oblast de Sverdlovsk|Sverdlovsk]], [[Oblast de Tyumen|Tyumen]], [[Yamalia]]<br>{{TJK}}<br>{{TKM}}<br>{{UZB}} |style=background:#D3D800| |colspan=3| |- |[[UTC+5:30]] |style=background:#FF9F25| |colspan=2|{{IND}}<br>{{LKA}} |style=background:#F05F00| |colspan=3| |- |[[UTC+5:45]] |style=background:#FF2F2F| |colspan=2|{{NPL}} |style=background:#D0D0D0| |colspan=3| |- |[[UTC+6]] |style=background:#FF409C| |style=border-right:none|{{BGD}}<br>{{BTN}}<br>{{IOT}} |style=border-left:none|{{KAZ}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{KGZ}}<br>{{RUS}}: [[Oblast de Omsk|Omsk]] |style=background:#DE006A| |colspan=3| |- |[[UTC+6:30]] |style=background:#CD61FF| |colspan=2|{{CCK}}<br>{{MMR}} |style=background:#9900E0| |colspan=3| |- |[[UTC+7]] |style=background:#6D6AFF| |style=border-right:none|{{KHM}}<br>{{CXR}}<br>{{IDN}}: [[Sumatra]], [[Java]], [[Kalimantan Òcidentâle]], [[Kalimantan Centrâle]]<br>{{LAO}}<br>{{MNG}}: [[Provìnsa de Bayan-Ölgii|Bayan-Ölgii]], [[Provìnsa de Khovd|Khovd]], [[Provìnsa de Uvs|Uvs]] |style=border-left:none|{{RUS}}: [[Altai Krai]], [[Repùbrica de l'Altai]], [[Oblast de Kemerovo|Kemerovo]], [[Khakassia]], [[Krai de Krasnoyarsk|Krasnoyarsk]], [[Oblast de Novosibirsk|Novosibirsk]], [[Oblast de Tomsk|Tomsk]], [[Tuva]]<br>{{THA}}<br>{{VNM}} |style=background:#0400CD| |colspan=3| |- |[[UTC+8]] |style=background:#00FF85| |style=border-right:none|{{nowrap|{{AUS}}: [[Australia Oçidentâ|Oustràlia Òcidentâle]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>}}<br>{{BRN}}<br>{{CHN}}<br>{{HKG}}<br>{{IDN}}: [[Kalimantan Meridionâle]], [[Kalimantan Òrientâle]], [[Kalimantan Setentrionâle]], [[Sulawesi]], [[Bali]], [[Nusa Tenggara Òcidentâle]], [[Nusa Tenggara Òrientâle]] |style=border-left:none|{{MAC}}<br>{{MYS}}<br>{{MNG}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small><br>{{PHL}}<br>{{RUS}}: [[Buryatia]], [[Oblast de Irkutsk|Irkutsk]]<br>{{SGP}}<br>{{TWN}} |style=background:#00BF63| |colspan=3| |- |[[UTC+8:45]] |style=background:#A5FB00| |colspan=2|{{AUS}}: [[Eucla (Oustràlia Òcidentâle)|Eucla]] |style=background:#8ED800| |colspan=3| |- |[[UTC+9]] |style=background:#F0FF00| |style=border-right:none|{{JPN}}<br>{{IDN}}: [[Provìnsa de Maluku|Maluku]], [[Maluku Setentrionâle]], [[Provìnsa de Papua|Papua]], [[Provìnsa de Papua Òcidentâle|Papua Òcidentâle]]<br>{{PRK}}<br>{{TLS}} |style=border-left:none|{{PLW}}<br>{{RUS}}: [[Oblast de Amur|Amur]], [[Sakha]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Krai de Zabaykalsky|Zabaykalsky]]<br>{{KOR}} |style=background:#D3D800| |colspan=3| |- |[[UTC+9:30]] |style=background:#FF9F25| |colspan=2|{{AUS}}: [[Teritöio do Nord (Australia)|Teritöio do Nòrd]] |style=background:#F05F00| |colspan=3|{{AUS}}: [[Australia do Sud|Oustràlia Meridionâle]] |- |[[UTC+10]] |style=background:#FF409C| |style=border-right:none|{{AUS}}: [[Queensland]]<br>{{GUM}}<br>{{FSM}}: [[Chuuk]], [[Yap]]<br>{{MNP}} |style=border-left:none|{{nowrap|{{PNG}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small>}}<br>{{RUS}}: [[Oblast outònomo ebràico|Oblast ebràico]], [[Krai de Khabarovsk|Khabarovsk]], [[Krai de Primorsky|Primorsky]], [[Sakha]] <small>(céntro-èst)</small> |style=background:#DE006A| |colspan=3|{{AUS}}: [[Teritöio da Capitâ Australian-a|Teritöio da Capitâle Oustraliànn-a]], [[Teritöio da Baja de Jervis|Teritöio da Bâia de Jervis]], [[Neuvo Galles do Sud|Nêuvo Galles do Sùd]] <small>(pi-â ciù pàrte)</small>, [[Tasmania]], [[Vitöia (Australia)|Vitöia]] |- |[[UTC+10:30]] |style=background:#CD61FF| |colspan=2| |style=background:#9900E0| |colspan=3|{{AUS}}: [[Îzoa Lord Howe]] |- |[[UTC+11]] |style=background:#6D6AFF| |style=border-right:none|{{FSM}}: [[Kosrae]], [[Pohnpei]]<br>{{NCL}}<br>{{PNG}}: [[Región Outònoma de Bougainville|Bougainville]] |style=border-left:none|{{RUS}}: [[Oblast de Magadan|Magadan]], [[Sakha]] <small>(èst)</small>, [[Oblast de Sakhalin|Sakhalin]]<br>{{SLB}}<br>{{VUT}} |style=background:#0400CD| |colspan=3|{{NFK}} |- |[[UTC+12]] |style=background:#00FF85| |style=border-right:none|{{KIR}}: [[Îzoe Gilbert]]<br>{{MHL}}<br>{{NRU}}<br>{{RUS}}: [[Okrug Outònomo da Chukotka|Chukotka]], [[Krai da Kamchatka|Kamchatka]] |style=border-left:none|{{TUV}}<br>{{bandêa|USA}} [[Isoa Wake|Îzoa Wake]]<br>{{WLF}} |style=background:#00BF63| |colspan=3|{{FJI}}<br>{{NZL}} <small>(pi-â ciù pàrte)</small> |- |[[UTC+12:45]] |style=background:#A5FB00| |colspan=2| |style=background:#8ED800| |colspan=3|{{NZL}}: [[Îzoe Chatham]] |- |[[UTC+13]] |style=background:#F0FF00| |style=border-right:none|{{KIR}}: [[Îzoe da Fenîce]]<br>{{WSM}} |style=border-left:none|{{TKL}}<br>{{TON}} |style=background:#D3D800| |colspan=3| |- |[[UTC+14]] |style=background:#FF409C| |colspan=2|{{KIR}}: [[Îzoe da Lìnia]] |style=background:#DE006A| |colspan=3| |} == Stöia == A poxiçión aparénte do [[Sô]] into çê, e dónca l'[[ôa solâre]], a càngia in bâze da pròpia poxiçión in sciâ [[Tæra]] aprêuvo a-a sò fórma [[Sfêra|sférica]]. Quésta variaçión a l'è pægia a quàttro menûti pe ògni gràddo de longitùdine e dónca, prezénpio, o moménto do mêzogiórno solâre (ò sæ do pasàggio a-o [[meridiàn]]) a [[A Spèza|Spézza]] o l'è ciù ò mêno 9 menûti prìmma de quéllo de [[Ventemiglia|Vintimìggia]], çitæ ch'a se trêuva de 2,2 gràddi vèrso ponénte. Co-a fondaçión de l'[[òservatöio de Greenwich]], creòu inte l'ànno [[1675]], o l'è stæto decîzo che l'[[Ôa média de Greenwich|ôa média de quélla localitæ]] (in ingléize ''Greenwich Mean Time'', GMT) a foîse quélla dêuviâ da-i mainæ pe determinâ a longitùdine, dàndo coscì 'n'ôa de riferiménto stàndard méntre o rèsto de l'[[Inghiltæra]] o continoâva a dêuviâ ténpi divèrsci inti vàrri pàizi. === Ténpo feroviàrio === [[Immaggine:The Standard Time System in The United States Adopted on This Site--October 11, 1883, Continental Illinois Bank Building, Chicago, Illinois (9181564700).jpg|miniatura|Tàrga ch'a l'aregòrda a sotoscriçión da ''Railway General Time Convention'' do [[1883]] inti Stâti Unîi.]] Into XIX sécolo, co-o grànde svilùppo di traspòrti e de telecomunicaçioîn, o l'êa diventòu asæ ciù sconveniénte che ògni localitæ a l'adêuviàsse o pròpio ténpo solâre. Coscì, into novénbre do [[1840]], ànche a ''[[Great Western Railway]]'' a l'à incomensòu a fâ riferiménto a l'ôa do GMT gràçie a di [[Cronòmetro|cronòmetri]] portàtili. Quésto scistêma o l'è stæto adotòu in brêve ténpo da-e âtre conpagnîe feroviàrie do [[Regno Unïo|Régno Unîo]], iniçiàndo a êse ciamòu ''Railway Time''<ref>{{Çitta publicaçión|dæta=1840-12-05|tìtolo=WESTMINSTER MEDICAL SOCIETY. Saturday, November 21, 1840|revìsta=The Lancet|volùmme=35|nùmero=901|p=383|léngoa=EN|url=https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(00)59842-0/fulltext}}</ref>. A-i 23 de agósto do [[1852]] i segnâli do ténpo són stæti trasmìssi pi-â prìmma vòtta da l'òservatöio de Greenwich atravèrso o [[telégrafo]]. A-o [[1855]], ciù do 98% di [[Relêuio|relêui]] pùblichi do Régno Unîo o l'adêuviâva o GMT, ma quésto o diventiâ l'ôa legâle de l'îzoa sôlo da-i 2 de agósto do [[1880]]. De quésto perîodo gh'è di quélli relêui asæ particolæ che àn dôe lançétte pe-i menûti: unn-a a segnâva l'ôa locâle e l'âtra quélla de [[Greenwich]]. A-i 2 de novénbre do [[1868]], inte quélla che a l'época a l'êa a colònia britànica da [[Neuva Zelanda|Nêuva Zelànda]], o l'è stæto ofiçialménte adotòu 'n ténpo stàndard da dêuviâ in tùtta a colònia<ref>{{Çitta web|url=https://nzhistory.govt.nz/page/submarine-telegraph-line-laid-across-cook-strait|tìtolo=Telegraph line laid across Cook Strait|editô=New Zealand Ministry for Culture and Heritage|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. Quésto ténpo o l'êa incentròu in sce 'na longitùdine de 172°30′ E da Greenwich, equivalénte a 11 ôe e 30 mênuti avànti rispètto a-o GMT<ref>{{Çitta publicaçión|dæta=1929-04-08|tìtolo=Our Time. How we got it. New Zealand's Method. A Lead to the World|revìsta=Evening Post|volùmme=CVII|nùmero=80|p=10|léngoa=EN|url=https://paperspast.natlib.govt.nz/newspapers/EP19290408.2.88}}</ref>. 'Sto stàndard chi o l'êa conosciûo cómme ''New Zealand Mean Time''. [[Immaggine:Time zone map of the United States 1913 (colorized).png|sinistra|miniatura|350x350px|Màppa do [[1913]] di [[Stati Unïi d'America|Stâti Unîi]] co-i vàrri fûzi oràri inti quæ êan spartîi, asæ diferénti da quélli d'ancheu.]] Particolarménte conplèsso o l'êa, scìnn-a-o [[XIX secolo|XIX sécolo]], o scistêma dêuviòu pe tegnî o ténpo inte ferovîe de l'[[America do Nòrd|América do Nòrd]]. Defæti ògni òperatô feroviàrio o l'avéiva 'n pròpio oràrio stàndard, ch'o poéiva êse quéllo de l'ôa locâle da sò sêde ò do capolìnia ciù inportànte, co-i oràri di trêni che êan scrîti dêuviàndo o pròpio oràrio. Coscì, inte staçioîn ciù inportànti dónde o gh'êa o capolìnia de vàrie ferovîe, êan mostræ ciù relêui, ògnùn di quæ o segnâva 'n'ôa diferénte. [[Immaggine:WTC Ramblers MillenniumPlaceTimeZones1.JPG|miniatura|Panéllo de contròllo do relêuio di fûzi oràri a-o Musêo do Traspòrto de [[Coventry]].]] O [[Charles F. Dowd]] o l'à dónca propòsto, ciù ò mêno into [[1863]], 'n scistêma di fûzi oràri stàndard con diferénsa rispètto a quélli vixìn de 'n'ôa, ànche se a l'época o no l'avéiva ancón publicòu nìnte in mérito, sénsa consultâ scìnn-a-o [[1869]] i fonçionâi de ferovîe. Into [[1870]] o l'à propòsto 'na prìmma sudivixón in quàttro fûzi oràri, con quéllo ciù a èst centròu in sciâ capitâle, [[Washington D.C.]], ma za doî ànni dòppo o prìmmo fûzo o l'êa bazòu in sciô meridiàn di 75° W e con di confìn che andâvan aprêuvo a di eleménti naturâli cómme pàrte di [[Mónti Apalàchi]]. A ògni mòddo o scistêma do Dowd o no l'è mâi stæto dêuviòu da-e ferovîe, e quæ àn adotòu inti Stâti Unîi e in [[Canada|Canadà]] a versción propòsta da William F. Allen, editô da ''Traveler's Official Railway Guide''<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120514014456/http://bpp.wharton.upenn.edu/mawhite/Papers/TimeZones.pdf|tìtolo=The Economics of Time Zones|outô=Matthew W. White|dæta=2005|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. I confìn di fûzi oràri in quésto scistêma pasâvan pe-e staçioîn feroviàrie de çitæ ciù inportànti; prezénpio o confìn tra-o fûzo òrientâle e quéllo centrâle o pasâva pe [[Detroit]], [[Buffalo]], [[Pittsburgh]], [[Atlanta]] e [[Charleston (Carolìnn-a do Sùd)|Charleston]]. Scistêma ch'o l'è stæto ofiçialménte adotòu a-i 18 de novénbre do [[1883]], giórno dîto "o giórno di doî mêzogiórni" ascì, quànde ògni relêuio de staçioîn o l'è stæto resetòu a-o moménto into quæ in ciaschedùnn-a fàscia orària l'ôa stàndard a l'êa arivâ a-o mêzogiórno. I fûzi do Nòrd América són stæti ciamæ Intercoloniâle, Òrientâle, Centrâle, Mónti e Pacìfico, Inte 'n ànno ciù ò mêno l'85% de duxénto çitæ co-ina popolaçión superiô a-i 10.000 abitànti a l'avéiva adotòu o ténpo stàndard<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20111005050317/http://www.sos.state.il.us/departments/archives/from_the_ashes/doc24.html|tìtolo=Resolution concerning new standard time by Chicago|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. Eceçión inportànte a l'è stæta Detroit, scitoâ a-a meitæ di meridién de riferiménto pe-o ténpo Òrientâle e quéllo Centrâle, ch'a l'à continoòu a dêuviâ o ténpo locâle scìnn-a-o [[1900]], provàndo dónca a adatâse a-o Ténpo Centrâle Stàndard e pöi a-o a quéllo Òrientâle (EST). Quést'ùrtima decixón a l'è diventâ ofiçiâ co-în'ordinànsa do màzzo [[1915]], pöi ratificâ da 'n vôto popolâre inte l'agósto de l'ànno dòppo. A confuxón tra-i vàrri ténpi a l'è stæta a-a fìn risòlta quànde i fûzi oràri stàndard són stæti adotæ ànche da-o [[Congrèsso di Stâti Unîi]] co-o coscì dîto ''[[Standard Time Act]]'' di 19 de màrso do [[1918]]. === Fûzi oràri globâli === O matemàtico [[Chîgo Filopanti]] o l'à introdûto l'idêa de 'n scistêma mondiâle de fûzi oràri into sò lìbbro ''Miranda!'', publicòu into [[1858]]. Inta sò propòsta o gh'êa 24 fûzi, da lê ciamæ "giórni longitudinâli", co-o prìmmo ch'o l'êa centròu in sciô meridiàn de [[Romma|Ròmma]]. Pe de ciù, o l'avéiva propòsto ànche 'n ténpo universâle da dêuviâ in [[Astronomia|astronomîa]] e in [[telegrafîa]]. A ògni mòddo, o sò lìbbro o no l'à atiròu tànta atençión scìnn-a divèrso ténpo dòppo a sò mòrte<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20130117011106/http://www.scienzagiovane.unibo.it/english/scientists/filopanti-1.html|tìtolo=Quirico Filopanti|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20070824155341/http://www.iav.it/planetario/didastro/didastro/english.htm|tìtolo=The origin of time zones|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. O canadéize [[Sir Sandford Fleming]] o l'à elaboròu 'n âtro scistêma mondiâle de fûzi oràri into [[1879]], promovéndo a sò creaçión in vàrie conferénse internaçionâli e dónca o l'è d'ancheu riconosciûo cómme o promotô do "sfòrso iniçiâle ch'o l'à portòu a l'adoçión di meridién do ténpo prezénte"<ref>{{Çitta web|url=http://www.webexhibits.org/daylightsaving/d.html|tìtolo=History & info - Standard time began with the railroads|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. A sò prìmma propòsta do [[1876]] a prevedéiva 'n relêuio globâle de 24 ôe, ch'o l'êa idealménte poxiçionòu a-o céntro da Tæra e che dónca o no foîse ligòu a nisciùn meridiàn in superfìcce. Tréi ànni dòppo o l'à specificòu cómme o sò giórno universâle o saiéiva incomensòu a l'antimeridiàn de Greenwich (180° E e W), ametténdo però che l'ûzo di sò fûzi oràri a livéllo locâle o l'êa asæ limitòu. 'Sto scistêma chi o l'è stæto prezentòu ànche a-a [[Conferénsa internaçionâle di meridién]] de l'òtôbre [[1884]], a quæ però a no l'avéiva posciûo adotâ do tùtto a propòsta do Fleming, dæto che a l'êa sénsa e conpeténse necesâie. A-a sò fìn, a conferénsa a l'à adotòu 'n giórno universâle de 24 ôe a partî da-a mêzanéutte de Greenwich, specificàndo però che o sò ûzo "o no dovéiva interferî con quéllo de l'ôa locâle o stàndard dónde [quésto o foîse] dexideràbile"<ref>{{Çitta web|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=nyp.33433084034655&view=1up&seq=209|tìtolo=International conference held at Washington for the Purpose of Fixing a Prime Meridian and a Universal Day. October, 1884. Protocols of the proceedings|dæta=1884|léngoa=EN|p=201|vìxita=2021-09-28}}</ref>. [[Immaggine:World Time Zone Chart 1942.jpg|miniatura|500x500px|Màppa di fûzi oràri into [[1928]]]] Vèrso o [[1900]] squæxi tùtti i lêughi abitæ da Tæra avéivan òrmâi adotòu 'n fûzo oràrio standàrd, scibén che pöchi êan bazæ in sciâ diferénsa da-o GMT. Defæti in numerôzi câxi a l'è stæta aplicâ l'ôa de 'n òservatöio astronomìco locâle a tùtto 'n pàize, sénsa nisciùn riferiménto a-o GMT. Sôlo dòppo vàrri decénni a ciù pàrte di fûzi a l'è stæta stæta definîa in tèrmini de diferénsa da-o GMT, ch'o l'incomensâva a êse ciamòu [[Ténpo Cordinòu Universâle]] ascì (''Coordinated Universal Time'', UTC). Into [[1929]] a ciù pàrte di pàizi a l'avéiva adotòu di fûzi oràri lighæ a 'na çèrta diferénsa orària intrêga ma, in vàrri stâti cómme l'[[Iran|Iràn]], l'[[India|Ìndia]] e pàrte de l'[[Australia|Oustràlia]], quésta a l'êa pe cóntra de 30 menûti. O [[Nepal]] o l'è stæto l'ùrtima naçión, into [[1986]], a adotâ 'na diferénsa stàndard, spostàndose a UTC+5:45<ref>{{Çitta web|url=https://www.timeanddate.com/time/zone/nepal/kathmandu|tìtolo=Time Zone & Clock Changes in Kathmandu, Nepal|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. Tùtti i Stâti dêuvian a-a giornâ d'ancheu di fûzi oràri stàndard inte ativitæ civîli, ma no tùtti aplican o concètto segóndo a sò conceçión òriginâle. Defæti in vàrri pàizi ò sudivixoîn aministratîve són dêuviæ de deviaçioîn de mêz’ôa ò 'n quàrto d'ôa da-o ténpo stàndard. In âtri câxi, cómme in [[Cinn-a|Cìnn-a]] ò in Ìndia, tùtto o pàize o l'adêuvia sôlo 'n fûzo, a despæto da pròpia estensción giögràfica bén bén ciù ànpia di 15° gràddi de longitùdine ideâli pe ògni ôa; pe cóntra stâti cómme a [[Spagna|Spàgna]] ò l'[[Argentinn-a|Argentìnn-a]], i quæ l'adêuvian 'n fûzo stàndard, no àn l'ôa ch'a saiéiva corètta in sciâ bâze da sò poxiçión giögràfica. E consegoénse de quéste decixoîn polìtiche pêuan infloensâ forteménte e vìtte di çitadìn locâli, creàndo di problêmi instituçionâli ascì, cómme in de àree da Cìnn-a òcidentâle<ref>{{Çitta web|url=https://www.theatlantic.com/china/archive/2013/11/china-only-has-one-time-zone-and-thats-a-problem/281136/|tìtolo=China Only Has One Time Zone and That's a Problem|outô=Matt Schiavenza|dæta=2013-11-05|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. In [[Rùscia]], a quæ a l'à ùnze fûzi oràri, doî de quésti sòn stæti scancelæ into [[2010]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20200809084135/https://www.timeanddate.com/news/time/russia-reduces-time-zones.html|tìtolo=Russia Reduces Number of Time Zones|dæta=2010-03-23|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20190213012708/https://www.bbc.com/news/av/world-europe-12809230/about-time-huge-country-nine-time-zones|tìtolo=About Time: Huge country, nine time zones|dæta=2011-03-22|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>, ma ripristinæ za into [[2014]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20201028205217/https://uk.reuters.com/article/us-russia-time/russian-clocks-to-retreat-again-in-winter-11-time-zones-return-idUSKBN0F64YB20140701|tìtolo=Russian clocks to retreat again in winter, 11 time zones return|dæta=2014-07-01|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. == Notaçión == === ISO 8601 === L'ISO 8601 o l'è 'n stàndard stabilîo da l'[[Òrganizaçión Internaçionâle pi-â Standardizaçión]] ch'o definìsce i mòddi de raprezentaçión de dæta e ôe in fórma leterâle, conpréize e specìfiche pi-â raprezentaçión di fûzi oràri<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180822145915/https://www.atlasobscura.com/articles/map-mondays-wtf-is-wrong-with-canada-s-time|tìtolo=In Canada, You Can Just Write the Date Whichever Way You Want|outô=Jeremy Berke|dæta=2015-06-08|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. Se 'na çèrta ôa a l'è esprèssa in Ténpo Cordinòu Universâle (UTC), 'na "Z" a va azónta sùbito dòppo o ténpo e sénsa 'n spàçio separatô. Defæti a "Z" o l'è l'indicatô da zöna pe-o zêro UTC e dónca, prezénpio, "09:30 UTC" o l'è raprezentòu cómme "09:30Z" ò "0930Z" e, scimilménte, "14:45:15 UTC" o l'è scrîto "14:45:15Z" ò "144515Z"<ref name=":0">{{Çitta web|url=https://www.timeanddate.com/time/zones/z|tìtolo=Z - Zulu Time Zone (Time Zone Abbreviation)|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. O ténpo UTC o l'è conosciûo ànche cómme "Zulu" dæto che quésto o l'è o còdice da létia "Z" inte l'[[Arfabêto fonètico NATO|arfabêto fonètico]] da [[NATO]]<ref name=":0" />. A diferénsa de fûzo oràrio da l'UTC a pêu êse scrîta inti formâti ±hh, ±hhmm ò ±hh:mm, esprèssi in ôe avànti ò inderê rispètto a l'UTC. Prezénpio, se o ténpo indicòu o l'è de 'n'ôa ciù avànti rispètto a l'UTC (cómme in [[Germania|Germània]] inte l'[[invèrno]]), l'indicatô da zöna o saiâ "+01:00", "+0100" ò senpliceménte "+01". Quésta raprezentaçión numérica di fûzi oràri a vêgne azónta a-e ôe locâli into mæximo mòddo into quæ són azónte e abreviaçioîn arfabétiche di fûzi (cómme o "Z" sórvia minsonòu). A diferénsa da l'UTC a l’é ciæo che ch'a càngia con l'ôa legâle, defæti, prezénpio, o fûzo oràrio de [[Chicago]], ch'a se trêuva in quéllo centrâle do Nòrd América, o l'è "−6" inte l'invèrno (''Central Standard Time'') e "−5" inte l'estæ (''Central Daylight Time'')<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180822150019/https://www.nhc.noaa.gov/aboututc.shtml|tìtolo=What is UTC or GMT Time?|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. === Abreviaçioîn === I fûzi oràri són de spésso indicæ con de abreviaçioîn arfabétiche cómme "EST", "WST" e "CST", ma a ògni mòddo quéste no fan pàrte do stàndard internaçionâle de dæta e ôa ISO 8601. Pe de ciù 'ste dezignaçioîn chi pêuan êse dùbie dæto che, prezénpio, "CST" o pêu scignificâ ségge ''China Standard Time'' ([[UTC+8]]), ''Cuba Standard Time'' ([[UTC-5]]) e (''North American'') ''Central Standard Time'' ([[UTC-6]]), óltre che êse 'na variànte abàsta comùn de ACST (''Australian Central Standard Time'', UTC+9:30)<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180821101900/https://www.timeanddate.com/time/zones/|tìtolo=Time Zone Abbreviations - Worldwide List|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. == Converscioîn == E converscioîn di ténpi tra doî fûzi van aprêuvo a-a relaçión: "ténpo in A" - "diferénsa de fûzo (da l'UTC) in A" = "ténpo in B" - "diferénsa de fûzo (da l'UTC) in B", co ògni lâto de l'equaçión ch'o l'è pægio a l'UTC. Pe de ciù quésta equaçión a pêu êse rescrîta cómme "ténpo in B" = "ténpo in A" - "diferénsa de fûzo (da l'UTC) in A" + "diferénsa de fûzo (da l'UTC) in B" Prezénpio, [[Bórsa de Nêuva York]] a l'arve a-e 9:30 (EST, diferénsa da l'UTC = -5). In Califòrnia (PST, diferénsa da l'UTC= -8) e in Ìndia (IST, diferénsa da l'UTC = +5:30) l'ôa a l'è: : ôa in Califòrnia = 9:30 - (-5) + (-8) = 6:30; : time in Ìndia = 9:30 - (-5) + (+5:30) = 20:00. Quésti càlcoli pêuan diventâ asæ ciù conplicæ vixìn a-o pasàggio da ò a l'ôa legâle, dæto che a diferénsa de fûzo pe l'àrea a divénta 'na fonçión de l'ôa UTC. A diferénsa da l'UTC a pêu ànche dâ cómme rizultâto 'na dæta divèrsa; prezénpio quànde in [[Egitto|Egìtto]] (UTC+2) són e 22:00 de [[Lûnedì|lunesdì]], in [[Pakistan|Pakistàn]] e l'1:00 (UTC+5) de [[Mätesdì|mâtesdì]]. == Ténpo nàotico == Scìn da-i [[Anni 1920|ànni '20]] o l'è dêuviòu 'n [[ténpo nàotico]] stàndard inte nâve che òperan in [[Ægoe internaçionâli|âto mâ]]. Creòu cómme 'na fórma ideâle do scistêma de fûzi oràri terèstri, quéllo nàotico o l'è formòu sôlo da fûzi de 15° spostæ da-o GMT de 'n nùmero intrêgo de ôe. 'Na [[Lìnia internaçionâle do càngio de dæta|lìnia do càngio de dæta]] nàotica a se trêuva in sciô 180° meridiàn, dividéndo in dôe pàrte de 7,5° o fûzo ch'o diferìsce da-o GMT de ±12 ôe<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Nathaniel Bowditch|tìtolo=American Practical Navigator: An Epitome of Navigation and Nautical Astronomy|url=https://books.google.it/books?id=h65AAQAAMAAJ|ànno=1912|editô=U.S. Government Printing Office|çitæ=Washington D.C.|léngoa=EN}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Benjamin Dutton|outô2=Thomas J. Cutler|tìtolo=Dutton's Nautical Navigation|url=https://books.google.it/books?id=gebFwAEACAAJ|ediçión=15|ànno=2004|editô=Naval Institute Press|çitæ=Annapolis|léngoa=EN|ISBN=1-557-50248-X}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Derek Howse|tìtolo=Greenwich Time and the Discovery of the Longitude|url=https://books.google.it/books?id=YOzaAAAAMAAJ|ànno=1980|editô=Oxford University Press|çitæ=Oxford|léngoa=EN|ISBN=0-192-15948-8}}</ref>. A ògni mòddo e nâve pêuan çèrne o ténpo da òservâ inte ògni localitæ. Prezénpio pêuan decìdde de regolâ, de sòlito de néutte, i pròppi relêui de bòrdo e no sôlo quànde l'atravèrsan 'na çèrta longitùdine<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20210330010853/https://www.cruisecritic.com/articles.cfm?ID=3075|tìtolo=What Is Cruise Ship Time?|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28|dataarchivio=2021-03-30}}</ref>. Pe de ciù, 'na nâve a pêu ànche çèrne de restâ senpliceménte co-o fûzo a-a parténsa da-o pòrto pe tùtto o rèsto da traversàdda<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20210214083749/https://caribbeanadventuresroatan.com/frequently-asked-questions/|tìtolo=What is the difference between cruise ship time and local time?|léngoa=EN|vìxita=2021-09-28}}</ref>. == Distorsción di fûzi == [[Immaggine:Tzdiff-Europe-summer.png|miniatura|Diferénsa tra ôa solâre e quélla segnâ da-i relêui quànde in Eoröpa a l'è in vigô l'ôa legâle:<br>{{Legend|#c8bfe7|1h ± 30&nbsp;m inderê}}{{Legend|#bec0bc|0h ± 30&nbsp;m}}{{Legend|#c18e8e|1h ± 30&nbsp;m avànti}}{{Legend|#c15e61|2h ± 30&nbsp;m avànti}}{{Legend|#c10000|3h ± 30&nbsp;m avànti}}]] I fûzi oràri ideâli, coscì cómme quélli nàotichi, són bazæ in sce l'ôa solâre média de 'n particolâ meridiàn scitoòu into mêzo de quélla zöna i quæ confìn se trêuvan 7,5 gràddi a levànte e a ponénte da-o meridiàn de riferiménto. In pràtica, a ògni mòddo, numerôzi confìn di fûzi són traciæ tànto ciù a ponénte e in vàrri pàizi se trêuvan do tùtto de fêua da-i sò fûzi ideâli. Prezénpio, ànche se o prìmmo meridiàn (0°) o l'atravèrsa a [[Spagna|Spàgna]] e [[Fransa|Frànsa]], quésti pàizi l'adêuvian l'ôa solâre média de 15 gràddi èst (quélla do ''Central European Time'') a-o pòsto de quélla de 0 gràddi, ò sæ o ''Greenwich Mean Time''. In Frànsa o l'êa iniçialménte dêuviòu o GMT, ma a l'è pasâ a-o CET into perîodo de l'òcupaçión tedésca do pàize inta [[Segonda Guæra Mondiâ|Segónda Goæra Mondiâle]] e o no l'è ciù stæto ripristinòu o fûzo de prìmma<ref>{{Çitta publicaçión|outô=Yvonne Poulle|ànno=1999|tìtolo=La France à l'heure allemande|revìsta=Bibliothèque de l'École des Chartes|volùmme=157|nùmero=2|pp=493-502|léngoa=FR|url=https://www.persee.fr/articleAsPDF/bec_0373-6237_1999_num_157_2_450989/article_bec_0373-6237_1999_num_157_2_450989.pdf}}</ref>. Scimilménte, inti [[Paixi Basci|Pàizi Bàsci]], prìmma da goæra a l'êa dêuviâ a coscì dîta "ôa de Amsterdam", a quæ a l'êa de vìnti menûti ciù avànti rispètto a quélla de Greenwich. Òbligæ a adotâ, con l'òcupaçión militâre, o ténpo tedésco, àn mantegnûo quésto fûzo dòppo a goæra ascì. Pe de ciù, a-a meitæ di [[Anni 1970|ànni '70]], i Pàizi Bàsci, coscì cómme tànte âtre naçioîn eoropêe, àn incomensòu a òservâ inte l'estæ l'ôa legâle. 'Na raxón pe disegnâ i confìn do fûzo tànto ciù a ponénte do sò meridiàn ideâle a l'è quélla de consentî 'n ûzo ciù eficénte da [[Luxe|lûxe]] solâre<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20061114120456/http://www.pep.com.cn/200503/ca692073.htm|tìtolo=法定时与北京时间 (''Law Timing and Beijing Time'')|léngoa=ZH|vìxita=2021-09-29|dataarchivio=2006-11-14}}</ref>. Çertidùnn-e de quéste localitæ adêuvian ànche l'ôa legâle (DST), aomentàndo ancón de ciù a diferénsa rispètto a l'ôa solâre locâle. De consegoénsa, inte l'estæ, o mêzogiórno solâre inta çitæ spagnólla de [[Vigo]] o l'è a-e 14:41, con quésta pàrte da Spàgna òcidentâle dónde, ànche inta stagión invernâle e a despæto da sò poxiçión 42 gràddi a nòrd de l'Equatô, o Sô o no tramónta mâi prìmma de 18:00<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151110174823/http://www.timeanddate.com/sun/spain/vigo|tìtolo=Vigo, GA, Spain - Sunrise, sunset and daylength|léngoa=EN|vìxita=2021-09-29}}</ref>. Adreitûa, inti giórni vixìn a-o [[solstìçio d'estæ]], a Vigo o Sô o tramónta dòppo e 22:00, con di òrari scìmili a quélli de [[Stoccolma|Stocólma]], çitæ ch'a se trêuva into mæximo fûzo oràrio ma 17 gràddi ciù a nòrd, inta quæ però l'àrba a l'è bén bén ciù fîto<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20210209210704/https://www.timeanddate.com/sun/sweden/stockholm|tìtolo=Stockholm, Sweden - Sunrise, Sunset, and Daylength|léngoa=EN|vìxita=2021-09-29}}</ref>. Ezénpio ancón ciù estrêmo o l'è [[Nome (Alaska)|Nome]], in [[Alaska]], scitoòu a 165° 24' de longitùdine òvest, pöco ciù a ponénte do fûzo oràrio ideâle da ''Samoa Time Zone'' (165°W). Però quésta localitæ a rispètta o fûzo de l'Alaska (135° W) inti perîodi de ôa legâle e dónca a l'è legerménte ciù avànti de doî ôe rispètto a-o Sô in invèrno e pe ciù de træ inte l'estæ<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20070927094000/http://www.farnorthscience.com/2007/03/11/news-from-alaska/alaska-daylight-stealing-time/|tìtolo=Alaska: Daylight Stealing Time|outô=Doug O'Harra|editô=''Far North Science''|dæta=2007-03-11|léngoa=EN|vìxita=2021-09-29}}</ref>. [[Kotzebue (Stâti Unîi d'América)|Kotzebue]], sénpre in Alaska, a l'è ànche lê vixìn a-o mæximo meridiàn ma, trovàndose a nòrd do [[Çèrcio Polâre Àrtico]], a l'à bén doî tramónti pe ògni giórno into perîodo a l'inìçio de agósto, un sùbito dòppo a mêzanéutte a l'inìçio da giornâ e l'âtro pöco prìmma da mêzanéutte a-a fìn da giornâ<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20201020163410/https://www.upi.com/Archives/1986/08/07/Alaskan-village-to-get-two-sunsets-Friday/5874523771200/|tìtolo=Alaskan village to get two sunsets Friday|léngoa=EN|vìxita=2021-09-29}}</ref>. In Cìnn-a, a quæ a s'esténde scinn-a 73°E ma a l'à 'n ùnico fûzo pe tùtto o sò teritöio (ò sæ l'[[UTC+8]] de 120°E), co-o mêzogiórno solâre che dónca o se pêu verificâ scìnn-a-e 15:00 inte àree ciù òcidentâli do pàize, cómme o [[Xinjiang]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20201108141912/https://www.timeanddate.com/sun/china/kashgar|tìtolo=Kashgar, Xinjiang, China - Sunrise, Sunset, and Daylength|léngoa=EN|vìxita=2021-09-29}}</ref>. O confìn [[Afghanistan|Afghanistàn]]-Cìnn-a o ségna a ciù grànde diferénsa de fûzo oràrio terèstre in sciâ Tæra, pægia a-e 3,5 ôe tra l'[[UTC+4:30]] de l'Afghanistàn e l'UTC+8 da Cìnn-a. == Ôa legâle == [[Immaggine:DaylightSaving-World-Subdivisions.png|miniatura|350x350px|L'ûzo de l'ôa legâle into móndo:{{Legend|#1b80e6|Ôa legâle dêuviâ}} {{Legend|#ef690a|Ôa legâle dêuviâ into pasòu}} {{Legend|#c00000|Ôa legâle mâi dêuviâ}}]] In vàrri pàizi, ma ànche in de séncie regioîn, a l'è adotâ a coscì dîta [[ôa legâle]] (''Daylight Saving Time'', DST) inte 'na pàrte de l'ànno, ciù ò mêno corispondénte a l'estæ. Quésto fæto o conportâ in génere l'avansaménto do ténpo segnòu da-i relêui de 'n'ôa vèrso l'inìçio da primavéia, pe pöi vegnî inderê a quélla òriginâle in [[aotùnno]]. A modèrna ôa legâle a l'è stæta propòsta pi-â prìmma vótta into [[1907]], diventàndo asæ inportànte into [[1916]] aprêuvo a-e mezûe in ténpo de [[Primma Goæra Mondiâ|goæra]] pe-o raçionaménto do [[Carbon|carbón]]. Scibén che a gh'è stæta quàrche polémica, són numerôzi i pàizi che àn conservòu 'sta mezûa chi, con divèrse variànte che cangian in bâze a-o lêugo e a-o ténpo. De sòlito, i Stâti ciù vixìn a l'Equatô no l'adêuvian l'ôa legâle, dæto che a diferénsa stagionâle inta lûxe solâre a l'è mìnima. == Scistêmi informàtichi == Numerôzi scistêmi òperatîvi computer inclùddan o supòrto necesâio pe travagiâ con tùtte (ò squæxi) e poscìbili ôe locâli in bâze a-i vàrri fûzi oràri. I divèrsci scistêmi òperatîvi l'adêuvian in génere l'UTC cómme stàndard de bâze pe rilevâ l'ôa, dàndo di servìççi pi-â conversción de l'ôa locâle, da e vèrso l'UTC, e ànche a poscibilitæ de modificâ outomaticaménte e converscioîn de l'ôa locâle a l'inìçio e a-a fìn de l'ôa legâle inti vàrri fûzi oràri. I server in sciâ Ræ che prezentan de pàgine [[World Wide Web|Web]] creæ prinçipalménte pe 'n pùblico inte 'n sôlo fûzo oràrio ò pe 'n intervàllo limitòu de fûzi, in génere fan védde cómme ôa quélla locâle, a-o mascìmo insémme a quélla UTC tra paréntexi. I scîti web òrientæ ciù a livéllo internaçionâle, pe cóntra, pêuan mostrâ i oràri sôlo con l'UTC òpû dêuviàndo 'n fûzo arbitrâio. Prezénpio, a versción internaçionâle in [[Lèngoa ingleise|léngoa ingléize]] da [[CNN]] a l'inclùdde o GMT e l'ôa de [[Hong Kong]]<ref>{{Çitta web|url=https://edition.cnn.com/|tìtolo=CNN International|léngoa=EN|vìxita=2021-09-30}}</ref>, méntre a versción statuniténse a l'è bazâ in sce l'ôa da còsta òrientâle<ref>{{Çitta web|url=https://edition.cnn.com/|tìtolo=United States CNN|léngoa=EN|vìxita=2021-09-30}}</ref>. Tra-i scîti d’[[Internet|Internétte]] in ingléize con sêde inti [[Stati Unïi d'America|Stâti Unîi]], dedicæ a-i letoî do tùtto o móndo, o l'è asæ comùn l'ûzo de l'''US Eastern Time'' e do ''Pacific Time''. O formâto o l'è in génere quélla indicòu inta nòtte "''datetime''" do [[World Wide Web Consortium|W3C]]. I scistêmi de [[pòsta eletrònica]] e de âtri struménti de mesagìstica ([[Internet Relay Chat|chat IRC]] e tànti âtri)<ref>{{Çitta web|url=https://wiki.ubuntu.com/BuildingCommunity/BookingUbuntuMeetingChannel|tìtolo=Guidelines for Ubuntu IRC Meetings|léngoa=EN|vìxita=2021-09-30}}</ref> màrcan i mesàggi con-o ténpo indicòu con l'UTC òpû inclùddan o fûzo oràrio do miténte cómme pàrte do mesàggio, permeténdo a-o progràmma ch'o riçéive de vizoalizâ a dæta e l'ôa de spediçión do mesàggio inte l'ôa locâle do destinatâio. I dæti inti database che inclùddan l'indicaçión do ténpo de sòlito adêuvian l'UTC, sorviatùtto quànde a [[bànca dæti]] a fa pàrte de 'n scistêma ch'o crove ciù fûzi oràri. L'ûzo de l'ôa locâle pe-i ''records'' de vàrie indicaçioîn di ténpi o no l'è consegiòu inti fûzi che fan ûzo de l'ôa legâle dæto che, 'na vótta a l'ànno, o gh'è 'n perîodo de 'n'ôa into quæ i oràri locâli no són ciæi. I scistêmi de lunâio dêuviæ a-a giornâ d'ancheu de sòlito ligan a pròpia indicaçión do ténpo a l'UTC, a quæ a vêgne pöi mostrâ in vàrio mòddo a segónda do fûzo oràrio prinçipâ de 'n çèrto computer, fonçionàndo inte riunioîn telefòniche o vîa internétte ascì. Scistêma che però o fonçionn-a mêno bén quànde o se ghe mescia da 'n fûzo a 'n âtro, dæto che se prezùmme che i fæti dovéivan capitâ into mæximo fûzo oràrio into quæ o se trovâva o computer ò o telefonìn a-o moménto da creaçión de l'evénto, o quæ o poriéiva êse mostròu a-o moménto sbagliòu. Prezénpio, se un de [[Neuva York|Nêuva York]] o vêu incontrâ quarchedùn de [[Los Angeles]] a-e 09:00 e o l'inserìsce 'na vôxe into sò lunâio digitâle pe quélla ôa (che o computer o prezùmme êse quélla de Nêuva York), a vôxe into lunâio a saiâ a-e 06:00 se a foîse dêuviâ l'ôa de 'n computer da zöna. Pe evitâ quésto problêma, a gh'è ascì a poscibilitæ inte verscioîn ciù nêuve de [[Microsoft Outlook]] de inserî o fûzo oràrio into quæ o sucêdiâ 'n fæto, fonçionalitæ che però a no l'è disponìbile in tùtti i âtri scistêmi. O [[software]] do lunâio o dêve gestî ànche o problêma de l'ôa legâle: defæti se, pe di motîvi polìtichi, e dæte de inìçio e de fìn de l'ôa legâle són cangiæ e vôxe into lunâio doviéivan restâ invariæ inte l'ôa locâle, scibén che pêuan cangiâ rispètto a l'ôa UTC. In Microsoft Outlook, i "''timestamp''" són dónca archiviæ e comunicæ sénsa a diferénsa de fûzo rispètto a l'ôa legâle<ref>{{Çitta web|url=https://docs.microsoft.com/en-US/outlook/troubleshoot/user-interface/how-time-zone-normalization-works-in-outlook|tìtolo=How time zone normalization works in Microsoft Outlook|léngoa=EN|vìxita=2021-09-30}}</ref>. Dónca, 'n apontaménto a [[Londra|Lóndra]] a mêzogiórno inte 'n giórno d'estæ o saiâ raprezentòu cómme 12:00 (UTC+0), ànche se l'evénto o l'è prevìsto pe-e 13:00 UTC. In [[Google Calendar]], i evénti into lunâio són archiviæ in UTC, ànche se sòn de sòlito mostræ inte l'ôa locâle, e poriéivan êse modificæ sôlo da 'n càngio de fûzo oràrio<ref>{{Çitta web|url=https://support.google.com/calendar/answer/37064?hl=en&rd=1|tìtolo=Use Google Calendar in different time zones|léngoa=EN|vìxita=2021-09-30}}</ref>, scibén che l'inìçio e a fìn normâli de l'ôa legâle són conpensæ (scimilménte a tànti âtri progràmmi de quésto tîpo). === Scistêmi òperatîvi === ==== Unix ==== A ciù pàrte di scistêmi [[Unix-like]], inclûzi [[Linux]] e [[MacOS|Mac OS X]], a mantêgne l'ôa de scistêma into formâto ''time_t'', ch'o raprezenta o nùmero de segóndi pasæ da-e 00:00:00 UTC do zéuggia 1° zenâ 1970<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20171211234521/http://pubs.opengroup.org/onlinepubs/9699919799/basedefs/V1_chap04.html#tag_04_16|tìtolo=The Open Group Base Specifications Issue 7, section 4.16 Seconds Since the Epoch|editô=The Open Group|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. Pe inpostaçión predefinîa, a raprezentaçión estèrna a l'è in UTC, scibén che i sénci procèssi pêuan specificâ i fûzi oràri dêuviàndo a [[variàbile d'anbiénte]] TZ<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20200809205200/https://www.freebsd.org/cgi/man.cgi?query=tzset&manpath=FreeBSD+12.1-RELEASE|tìtolo=tzset|editô=The FreeBSD project|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. Quésto fæto o consente a-i ùtenti in ciù fûzi oràri de dêuviâ o mæximo computer, co-e rispetîve ôe locâli che són vizoalizæ coretaménte a ògni ùtente. E informaçioîn in sciô fûzo oràrio ciù spésso vêgnan da-a [[TZ Database|bànca dæti IANA di fûzi oràri]]. Defæti, in vàrri scistêmi, inclûzi tùtti quélli che l'adêuvian a libràia [[GNU C Library|C GNU]], pêuan dêuviâ quésta bànca dæti. ==== Microsoft Windows ==== I scistêmi òperatîvi che són bazæ in sce de verscioîn de [[Windows]] ciù vêgie do [[Windows 2000]] adêuviâvan l'ôa locâle ma, co-o 2000 e tùtte verscioîn sucesîve se pêu dêuviâ l'UTC cómme ténpo de bâze do scistêma<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180213195302/https://msdn.microsoft.com/en-us/library/windows/desktop/ms724390(v=vs.85).aspx|tìtolo=GetSystemTime function|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. O [[regìstro de scistêma]] o contêgne informaçioîn in sciô fûzo oràrio cómme a diferénsa de fûzo da l'UTC ò de régole che fan mostran e dæte de l'inìçio e de fìn pe l'ôa legâle inte ògni zöna. L'interaçión con l'ùtente de sòlito a l'adêuvia l'ôa locâle e o software aplicatîvo o l'è in gràddo de calcolâ l'ôa inte vàrie localitæ. I ''[[Remote Desktop Services]]'' (ò ''Terminal Services'') perméttan a-i dispoxitîvi in remöto de rindirisâ e inpostaçioîn do fûzo oràrio a-o ''Terminal Server'', de mòddo che i ùtenti pêuan coscì vizoalizâ l'ôa corètta a-o pròpio fûzo inte sescioîn desktop/aplicaçión. ''Terminal Services'' o l'adêuvia l'ôa de bâze do server in sciô Terminal Server e e informaçioîn in sciô fûzo oràrio do client pe calcolâ l'ôa inta sesción. === Lengoàggi de programaçión === ==== Java ==== Méntre a ciù pàrte di software aplicatîvi a l'adêuvia o scistêma òperatîvo sotostànte pe-e informaçioîn in sciô fûzo oràrio, a piatafórma [[Java (lenguazzo)|Java]], da-a versción 1.3.1, a l'à mantegnûo a pròpio bànca dæti di fûzi oràri. Quésto bànca dæti a vêgne agiornâ ògni vòtta che càngian e régole do fûzo oràrio. [[Oracle]] o fornìsce 'n struménto de agiornaménto pe quésto conpîo<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20111124050939/http://www.oracle.com/technetwork/java/javase/tzupdater-readme-136440.html|tìtolo=Timezone Updater Tool|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. In alternatîva a-e informaçioîn in sciô fûzo oràrio fornîe in bundle co-a piatafórma Java, i programatoî pêuan çèrne de dêuviâ a libràia Joda-Time<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20111203213457/http://joda-time.sourceforge.net/|tìtolo=Joda Time - Java date and time API|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. Quésta libràia a l'inclùdde i dæti in sciô fûzo oràrio bazæ in sciô database di fûzi oràri IANA<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120623013511/http://www.twinsun.com/tz/tz-link.htm|tìtolo=Sources for Time Zone and Daylight Saving Time Data|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. A partî da Java 8 a l'è disponìbile 'na nêuva API de dæta e ôa ch'a pêu agiutâ a convertî i fûzi oràri. ==== JavaScript ==== Tradiçionalménte, o l'è stæto fæto pöco in tèrmini de supòrto do fûzo oràrio pe [[JavaScript]]. Fondamentalménte, o programatô o dovéiva estrâe a diferénsa de fûzo da l'UTC inserìndo 'n ògètto ôa, òtegnìndo 'n'ôa GMT da quésto e segnàndo a diferénsa di doî valoî. Quésto però o no da 'na soluçión pe-e variaçioîn de l'ôa legâle ciù conplèsse, cómme e direçioîn divergénti de l'ôa legâle tra-i emisfêri nòrd e sùd. L'ECMA-402, o stàndard in sce l'internaçionalizaçión de API pe JavaScript, o fornìsce di mòddi pe formatâ i fûzi oràri<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20191026140400/https://www.ecma-international.org/ecma-402/2.0/#sec-time-zone-names|tìtolo=ECMAScript 2015 Internationalization API Specification|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. A ògni mòddo, aprêuvo a di vìncoli de dimensción, de quélle inplementaçioîn ò distriboçioîn no l'inclùddan<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20190828234745/https://nodejs.org/api/intl.html#intl_disable_all_internationalization_features_none|tìtolo=Internationalization Support|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. ==== Perl ==== L'ògètto DateTime in lengoàggio [[Perl]] o supòrta tùtti i fûzi oràri inta bànca dæti [[TZ Database|Olson]] e o l'inclùdde a poscibilitæ de òtegnî, inpostâ e convertî divèrsci fûzi oràri<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20140329001557/https://metacpan.org/pod/DateTime|tìtolo=DateTime|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. ==== PHP ==== I ògètti DateTime e e relatîve fonçioîn són stæti conpilæ into ''core'' [[PHP]] a partî da-a versción 5.2. Quésto fæto o l'inclùdde a poscibilitæ de òtegnî e inpostâ o fûzo oràrio do script de default, con DataTime ch'o l'è a conoscénsa do pròpio fûzo oràrio. Ànpia docomentaçión in sce quésto fæto a l'è dæta da PHP.net<ref>{{Çitta web|url=https://www.php.net/manual/en/book.datetime.php|tìtolo=PHP - Date and Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. Cómme notòu chi, a bànca dæti ciù recénte di fûzi oràri a pêu êse inplementâ pe mêzo da ''timezonedb'' [[PEAR#PECL|PECL]]. ==== Python ==== O mòdolo ''datetime'' stàndard inclûzo in [[Python]] o memoriza e o l'òpera in sciâ clàsse de informaçioîn in sciô fûzo oràrio ''tzinfo''. O mòdolo ''pytz'' de tèrse pàrte o fornìsce l'intrâ a-a bànca dæti conplêta di fûzi oràri IANA<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20111130085600/http://pytz.sourceforge.net/|tìtolo=pytz module|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. A diferénsa negâ de fûzo oràrio in segóndi a l'è pöi memorizâ inti atribûti "time.timezone" e "time.altzone". Da Python 3.9, o mòdolo "zoneinfo" o l'à introdûto a gestión do fûzo oràrio sénsa bezéugno de mòdoli de tèrse pàrte<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20210207193618/https://docs.python.org/3/library/zoneinfo.html|tìtolo=zoneinfo module|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. ==== Smalltalk ==== Ògni dialétto [[Smalltalk]] o vêgne fornîo co-e sò clàsse integræ pe dæte, ôe e màrche tenporâli; sôlo çertidùnn-e de quæ inplementan e clàsse "DateAndTime" e "Duration" cómme specificòu into stàndard ANSI Smalltalk. [[VisualWorks]] o fornìsce 'na clàsse TimeZone ch'a supòrta scìnn-a dôe tranxiçioîn de offset ricorénti ògni ànno, che se prezùmme saiàn aplicæ a tùtti i ànni, segóndo o mæximo conportaménto di fûzi oràri de Windows. [[Squeak]] o fornìsce 'na clàsse Timezone ch'a no supòrta nisciùnn-a tranxiçión de offset. [[Dolphin Smalltalk]] o no supòrta pròpio nisciùn fûzo oràrio. Pe-o pìn supòrto da bànca dæti tz,"zoneinfo", inte 'n'aplicaçión Smalltalk (inclûzo o supòrto pe ògni nùmero de tranxiçioîn offset ricorénti ògni ànno e quéllo pe divèrse régole de tranxiçión offset tra-i ànni in ànni divèrsci) a tèrsa pàrte open-source, ò sæ a libràia Chronos dæta/ôa, confórme a ANSI e Smalltalk, a l'è disponìbile pe l'ûzo con un di quésti dialétti Smalltalk: VisualWorks, Squeak, Gemstone o Dolphin<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20140405043602/http://www.chronos-st.org/|tìtolo=Chronos Date/Time Library|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. == Ténpo into Spàçio == I veìcoli spaçiâli òrbitànti pêuan sperimentâ tànte àrbe e tramónti, ò ànche nisciùn, inte 'n perîodo de 24 ôe. Pertànto, o no l'è poscìbile calibrâ l'ôa rispètto a-o Sô e rispetâ 'n cîclo séunno/vegêa de 24 ôe. 'Na pràtica comùn pe l'[[Esploraçión spaçiâle|esploraçión do spàçio]] a consciste inte l'adêuviâ o ténpo terèstre do scîto de slànso ò do contròllo da misción, sincronizàndo i cîcli de séunno de l'equipàggio e di controlô a tæra. A [[Staçión Spaçiâle Internaçionâle]] a l'adêuvia de sòlito o ''Greenwich Mean Time'', in sìgla GMT<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20150928070925/http://spaceflight.nasa.gov/feedback/expert/answer/crew/sts-111/index.html|tìtolo=Ask the Crew: STS-111|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. O rilevaménto do ténpo in sce [[Marte (astronomia)|Màrte]] o pêu êse ciù conplèsso, da-o moménto che o pianêta o l'à 'n giórno solâre de ciù ò mêno 24 ôe e 20 menûti, conosciûo cómme [[sol]]. I controloî da-a [[Tæra]] pe çèrte miscioîn in sce Màrte àn sincronizòu i pròppi cîcli séunno/vegêa co-o giórno marçiàn, zaché l'ativitæ di rover a energîa solâre in sciâ superfìcce a l'êa ligâ a-i perîodi de lûxe e de scûo<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20140812202951/http://www.space.com/17815-mars-rover-jet-lag.html|tìtolo=New Tricks Could Help Mars Rover Team Live on Mars Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}}</ref>. == Nòtte == <references responsive="" /> == Âtri progètti == {{Interprogetto}} == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=https://www.bbc.com/news/av/science-environment-12787502|tìtolo=A brief history of time zones|dæta=2011-03-24|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}} * {{Çitta web|url=https://www.bbc.com/news/world-13334229|tìtolo=How does a country change its time zone?|outô=Megan Lane|dæta=2011-05-11|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}} * {{Çitta web|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-33815153|tìtolo=How time zones confused the world|outô=Tessa Wong|dæta=2015-08-07|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}} * {{Çitta web|url=https://www.bbc.com/news/av/world-asia-pacific-33938952|tìtolo=Time Bandits: The countries rebelling against GMT|dæta=2015-08-14|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}} * {{Çitta web|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-47168359|tìtolo=How India's single time zone is hurting its people|outô=Soutik Biswas|dæta=2019-02-12|léngoa=EN|vìxita=2021-10-01}} * {{Çitta publicaçión|outô=A. Olson|outô2=P. Eggert|outô3=K. Murchison|ànno=2019|méize=Frevâ|tìtolo=The Time Zone Information Format (TZif)|léngoa=EN|url=https://datatracker.ietf.org/doc/html/rfc8536}} {{Contròllo de outoritæ}} [[Categorîa:Ténpo]] 0g1bzzy3klkkj5fb5xwuewwxzmpmxdk 0 29111 232146 227593 2022-08-08T18:39:04Z N.Longo 12052 /* top */fixed typo, replaced: çérta → çèrta (2), Çérte → çèrte using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} Quésta pàgina a contêgne a '''lìsta di [[Fûzo oràrio|fûzi oràri]]''' do móndo, mostràndo a diferénsa in ôe e menûti de ciaschedùnn-a ôa locâle da-o [[Ténpo Cordinòu Universâle]] (in sìgla UTC), da quéllo ciù a ponénte (-12) a quéllo ciù a levànte (+14). A l'inclùdde i pàizi e e regioîn che òservan 'sti oràri into perîodo de l'[[ôa solâre]] o pe tùtto l'ànno. A fonçión prinçipâ de quésta pàgina a l'è dónca quélla de fâ a lìsta de diferénse de oràrio stàndard di divèrsci pàizi, teritöi e regioîn. I lêughi inti quæ a l'à òservâ l'[[ôa legâle]] (''daylight saving time'', in sìgla DST) inti rispetîvi perîodi estîvi són elencæ 'na sôla vòtta, in corispondénsa da diferénsa de fûzo con l'UTC into sò perîodo invernâle, de sòlito dîto "stàndard" ascì. A fónte prinçipâ pe de informaçioîn detagiæ in sce l'ûzo e a stöia de l'aplicaçión de l'ôa legâle o l'è o coscì dîto [[TZ Database|database tz]]. Da notâ cómme però, sorviatùtto in de zöne de confìn, spécce pe raxoîn econòmiche, gh'è numerôzi câxi de òservaçión no ofiçiâ de 'n divèrso fûzo, e/ò ôa legâle<ref>{{Çitta web|url=http://ontimezone.com/exceptions.php|tìtolo=On Time Zone - Exceptions, Oddities and Notes|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref>. [[Immaggine:World_Time_Zones_Map.png|centro|miniatura|1000x1000px|Màppa di fûzi oràri do móndo]] Inti nómmi de seçioîn, a létia dòppo l'ôa do fûzo a l'è quélla dêuviâ inte l'[[Arfabêto fonètico NATO|arfabêto fonètico]] da [[NATO]] pe fâ riferiménto a quélla çèrta fàscia orària. Into câxo o ghe foîse 'n scìnbolo "†" ò "*", o vêu di che l'ûzo de 'na çèrta létia o l'è riferîo a 'n fûzo divèrso da quéllo stàndard. çèrte àree che se trêuvan in pàrte a-a mæxima longitùdine, a-a meitæ de l'[[Oçeano Paciffico|Òcéano Pacìfico]], pêuan diferî de bén 24 ôe, avéndo a mæxima ôa ma a dæta ch'a l'à 'na diferénsa de 'n giórno. Diferénsa ch'a pêu arivâ scìnn-a 'n mascìmo de 26 ôe, sénpre tra de îzoe do Pacìfico. {{TOCright}} == UTC-12:00, Y == * {{UMI}} ** [[Isoa Baker|Îzoa Baker]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20141108110916/http://www.timeanddate.com/worldclock/usa/baker-island|tìtolo=Current local time in Baker Island, U.S.A.|léngoa=EN}}</ref> ** [[Îzoa Howland]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121018015733/http://www.worldtimezone.com/time/wtzresult.php?CiID=42242|tìtolo=Current local time in Howland Island, U.S.A.|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC-11:00, X == * {{USA}} ** {{ASM}} ** {{UMI}} *** [[Isoa Jarvis|Îzoa Jarvis]] *** [[Kingman Reef]] *** [[Isoe Midway|Îzoe Midway]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120605165029/http://www.worldtimezone.com/time/wtzresult.php?CiID=42245|tìtolo=Current local time in Midway Atoll, U.S.A.|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** [[Atollo Palmyra|Atóllo Palmyra]] * {{NZL}} ** {{NIU}} == UTC-10:00, W == * {{FRA}} ** {{PYF}} <small>([[Îzoe Marchéizi]] e [[Îzoe Gambier]] esclûze)</small> * {{NZL}} ** {{Bandêa|NZL}} [[Isoe Cook|Îzoe Cook]] * {{USA}} ** {{US-AK}} *** [[Îzoe Aleutìnn-e]] <small>(a òvest de 169°30′W)</small><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121015062408/http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=13|tìtolo=Current local time in Adak, U.S.A.|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref name=":0">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121114053957/http://www.timetemperature.com/tzus/alaska_time_zone.shtml|tìtolo=Alaska Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{US-HI}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20170921085435/http://www.lib.utexas.edu/maps/world_maps/time_zones_ref_2015.pdf|tìtolo=Standard Time Zones of the World 2015|léngoa=EN|vìxita=2017-09-21}}</ref> ** {{UMI}} *** [[Atóllo Johnston]] == UTC-09:30, V† == * {{FRA}} ** {{PYF}} *** [[Îzoe Marchéizi]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120813045342/http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=1027|tìtolo=Current local time in Taiohae|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC-09:00, V == * {{FRA}} ** {{PYF}} *** [[Îzoe Gambier]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121105143824/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/pacific/gamt.html|tìtolo=GAMT - Gambier Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{USA}} ** {{US-AK}} <small>(con l'eceçión de [[Îzoe Aleutìnn-e]] a òvest de 169°30′W)</small><ref name=":0" /> == UTC-08:00, U == * {{CAN}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121019071118/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/na/pst.html|tìtolo=PST - Pacific Standard Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{CA-BC}} <small>(con l'eceçión do [[distréito regionâle de Northern Rockies]], do [[distréito regionâle de Peace River]] e de comunitæ sùd-òrientâli de [[Cranbrook (British Columbia)|Cranbrook]], [[Golden (British Columbia)|Golden]] e [[Invermere (British Columbia)|Invermere]])</small><ref name=":1">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20160304050955/http://www.timeanddate.com/news/time/fort-nelson-canada-time-zone.html|tìtolo=New Time Zone in Fort Nelson|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{FRA}}<ref name=":2">{{Çitta web|url=https://www.legifrance.gouv.fr/jorf/id/JORFTEXT000034154759|tìtolo=Décret n° 2017-292 du 6 mars 2017 relatif au temps légal français|léngoa=FR|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** [[Îzoa Clipperton]] * {{MEX}} ** {{MX-BCN}}<ref name=":3">{{Çitta web|url=https://www.cenam.mx/hora_oficial/|tìtolo=Hora Oficial en los Estados Unidos Mexicanos|editô=Centro Nacional de Metrologîa|léngoa=ES|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{GBR}} ** {{PCN}} * {{USA}} <small>(''Pacific Time Zone'')</small><ref name=":4">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20081218095057/http://www.statoids.com/tus.html|tìtolo=Time Zones of the United States|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{US-CA}} ** {{US-ID}}<ref name=":5">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20201027072232/https://legislature.idaho.gov/wp-content/uploads/sessioninfo/2018/legislation/SCR138.pdf|tìtolo=Senate Concurrent Resolution No. 138|editô=Legislature of the State of Idaho|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** Sôlo e contêe setentrionâli de [[Contêa de Benewah|Benewah]], [[Contêa de Bonner|Bonner]], [[Contêa de Boundary|Boundary]], [[Contêa de Clearwater|Clearwater]], [[Contêa de Idaho|Idaho]], [[Contêa de Kootenai|Kootenai]], [[Contêa de Latah|Latah]], [[Contêa de Lewis|Lewis]], [[Contêa de Nez Perce|Nez Perce]] e [[Contêa de Shoshone|Shoshone]] ** {{US-NV}} <small>(con l'eceçión de [[West Wendover]])</small> ** {{US-OR}} <small>(con l'eceçión da [[contêa de Malheur]], ma inclûza 'na picìnn-a zöna a-a sò pónta meridionâle)</small> ** {{US-WA}} == UTC-07:00, T == * {{CAN}} <small>(''Mountain Time Zone'')</small><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121020015210/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/na/mst.html|tìtolo=MST - Mountain Standard Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{CA-AB}} ** {{CA-BC}}<ref name=":1" /> *** [[Distréito regionâle de Northern Rockies]] *** [[Distréito regionâle de Peace River]] *** Comunitæ sùd-òrientâli de [[Cranbrook (British Columbia)|Cranbrook]], [[Golden (British Columbia)|Golden]] e [[Invermere (British Columbia)|Invermere]] ** {{CA-NT}} ** {{CA-NU}}<ref name=":6">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20210120051635/https://www.canlii.org/en/ca/laws/regu/sor-2001-182/91748/sor-2001-182.html|tìtolo=Proclamation establishing three different time zones in Nunavut, for the purposes of the definition of "standard time" in the Interpretation Act, SOR/2001-182|editô=CanLII|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** [[Región de Kitikmeot]] e tùtte e tære a ponénte de 102° W ** {{CA-SK}} *** [[Lloydminster]] ** {{CA-YT}} * {{MEX}}<ref name=":3" /> ** {{MX-BCS}} ** {{MX-CHH}} ** {{MX-NAY}} ** {{MX-SIN}} ** {{MX-SON}} * {{USA}} <small>(''Mountain Time Zone'')</small><ref name=":4" /> ** {{US-AZ}} ** {{US-CO}} ** {{US-ND}} *** Sôlo e contêe sùd-òcidentâli de [[Contêa de Adams|Adams]], [[Contêa de Billings|Billings]], [[Contêa de Bowman|Bowman]], [[Contêa de Dunn|Dunn]] <small>(pàrte sùd),</small> [[Contêa de Golden Valley|Golden Valley]], [[Contêa de Grant|Grant]], [[Contêa de Hettinger|Hettinger]], [[Contêa de McKenzie|McKenzie]] <small>(pàrte sùd)</small>, [[Contêa de Sioux|Sioux]] <small>(a òvest da ND Route 31)</small>, [[Contêa de Slope|Slope]] e [[Contêa de Stark|Stark]] ** {{US-SD}} *** Sôlo e contêe òcidentâli de [[Contêa de Butte|Butte]], [[Contêa de Corson|Corson]], [[Contêa de Custer|Custer]], [[Contêa de Dewey|Dewey]], [[Contêa de Fall River|Fall River]], [[Contêa de Haakon|Haakon]], [[Contêa de Harding|Harding]], [[Contêa de Lawrence|Lawrence]], [[Contêa de Meade|Meade]], [[Contêa de Pennington|Pennington]], [[Contêa de Perkins|Perkins]], [[Contêa de Shannon|Shannon]], [[Contêa de Stanley|Stanley]] <small>(pàrte òvest)</small>, [[Contêa de Ziebach|Ziebach]], [[Contêa de Jackson|Jackson]] e [[Contêa de Bennett|Bennett]]. ** {{US-ID}} <small>(con l'eceçión de contêe setentrionâli de [[Contêa de Benewah|Benewah]], [[Contêa de Bonner|Bonner]], [[Contêa de Boundary|Boundary]], [[Contêa de Clearwater|Clearwater]], [[Contêa de Idaho|Idaho]], [[Contêa de Kootenai|Kootenai]], [[Contêa de Latah|Latah]], [[Contêa de Lewis|Lewis]], [[Contêa de Nez Perce|Nez Perce]] e [[Contêa de Shoshone|Shoshone]])</small><ref name=":5" /> ** {{US-KS}} *** Sôlo e contêe òcidentâli de [[Contêa de Cherry|Cherry]] <small>(pàrte òvest)</small>, [[Contêa de Hooker|Hooker]], [[Contêa de Arthur|Arthur]], [[Contêa de Banner|Banner]], [[Contêa de Box Butte|Box Butte]], [[Contêa de Cheyenne|Cheyenne]], [[Contêa de Dawes|Dawes]], [[Contêa de Deuel|Deuel]], [[Contêa de Garden|Garden]], [[Contêa de Grant|Grant]], [[Contêa de Hooker|Hooker]], [[Contêa de Keith|Keith]], [[Contêa de Kimball|Kimball]], [[Contêa de Morrill|Morrill]], [[Contêa de Perkins|Perkins]], [[Contêa de Scotts Bluff|Scotts Bluff]], [[Contêa de Sheridan|Sheridan]], [[Contêa de Sioux|Sioux]], [[Contêa de Chase|Chase]] e [[Contêa de Dundy|Dundy]] ** {{US-MT}} ** {{US-NE}} ** {{US-NM}} ** {{US-NV}} *** Sôlo [[West Wendover]] ** {{US-OR}} *** [[Contêa de Malheur]], esclûza 'na picìnn-a zöna a-a sò pónta meridionâle ** {{US-TX}} *** Sôlo e contêe òcidentâli de [[Contêa de Culberson|Culberson]] <small>(pàrte nòrd-òcidentâle)</small>, [[Contêa de El Paso|El Paso]] e [[Contêa de Hudspeth|Hudspeth]] ** {{US-UT}} ** {{US-WY}} == UTC-06:00, S == * {{BLZ}}<ref name=":7">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180205072940/https://www.timetemperature.com/time-zone-maps/south-america-time-zone-map.shtml|tìtolo=South America Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{CAN}} <small>(''Central Time Zone'')</small> ** {{CA-MB}} ** {{CA-NU}}<ref name=":6" /> *** Sôlo l'àrea conpréiza tra 85° W e 102° W, con l'eceçión de l'[[Îzoa de Southampton]] e de quélle vixìnn-e e de tùtta a [[Región de Kitikmeot]] ** {{CA-ON}} *** Sôlo l'àrea a ponénte de 90° W<ref name=":8">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20150207215107/http://www.timetemperature.com/canada/ontario_time_zone.shtml|tìtolo=Ontario Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{CA-SK}} <small>(con l'eceçión de [[Lloydminster]])</small> * {{CHL}} ** {{Îzoa de Pàsqua}}<ref name=":7" /><ref name=":9">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20190420185523/https://horaoficial.cl/index_ing.php|tìtolo=Official Time|editô=Chilean Navy Hydrographic and Oceanographic Service|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{CRI}}<ref name=":7" /> * {{ECU}} ** {{EC-W}}<ref name=":7" /> * {{SLV}}<ref name=":7" /> * {{GTM}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20090305072117/http://www.timeanddate.com/worldclock/timezone.html?n=94|tìtolo=Time zone in Guatemala|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{MEX}} <small>(con l'eceçión de {{MX-BCS}}, {{MX-CHH}}, {{MX-NAY}}, {{MX-ROO}}, {{MX-SIN}}, {{MX-SON}})</small><ref name=":3" /> * {{NIC}}<ref name=":7" /> * {{USA}} <small>(''Central Time Zone'')</small> ** {{US-AL}} ** {{US-AR}} ** {{US-ND}} <small>(con l'eceçión da pàrte sùd-òcidentâle)</small> ** {{US-SD}} <small>(con l'eceçión de contêe de [[Contêa de Butte|Butte]], [[Contêa de Corson|Corson]], [[Contêa de Custer|Custer]], [[Contêa de Dewey|Dewey]], [[Contêa de Fall River|Fall River]], [[Contêa de Haakon|Haakon]], [[Contêa de Harding|Harding]], [[Contêa de Lawrence|Lawrence]], [[Contêa de Meade|Meade]], [[Contêa de Pennington|Pennington]], [[Contêa de Perkins|Perkins]], [[Contêa de Shannon|Shannon]], [[Contêa de Stanley|Stanley]] (pàrte òvest), [[Contêa de Ziebach|Ziebach]], [[Contêa de Jackson|Jackson]] e [[Contêa de Bennett|Bennett]])</small><ref name=":4" /> ** {{US-FL}} *** Contêe de [[Contêa de Bay|Bay]], [[Contêa de Calhoun|Calhoun]], [[Contêa de Escambia|Escambia]], [[Contêa de Holmes|Holmes]], [[Contêa de Jackson|Jackson]], [[Contêa de Okaloosa|Okaloosa]], [[Contêa de Santa Rosa|Santa Rosa]], [[Contêa de Walton|Walton]], [[Contêa de Washington|Washington]] e [[Contêa de Gulf|Gulf]] <small>(pàrte nòrd)</small><ref name=":4" /> ** {{US-IL}} ** {{US-IN}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120510094451/http://www.in.gov/core/files/time_zone_map(spring)11_13_11.pdf|tìtolo=Time zone map (spring)|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** Contêe nòrd-òcidentâli de [[Contêa de Jasper|Jasper]], [[Contêa de Lake|Lake]], [[Contêa de LaPorte|LaPorte]], [[Contêa de Newton|Newton]], [[Contêa de Porter|Porter]] e [[Contêa de Starke|Starke]] *** Contêe sùd-òcidentâli de [[Contêa de Gibson|Gibson]], [[Contêa de Perry|Perry]], [[Contêa de Posey|Posey]], [[Contêa de Spencer|Spencer]], [[Contêa de Vanderburgh|Vanderburgh]] e [[Contêa de Warrick|Warrick]] ** {{US-IA}} ** {{US-KS}} <small>(con l'eceçión de contêe de [[Contêa de Greeley|Greeley]], [[Contêa de Hamilton|Hamilton]], [[Contêa de Sherman|Sherman]] e [[Contêa de Wallace|Wallace]])</small><ref name=":4" /><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121002235725/http://geology.com/state-map/kentucky.shtml|tìtolo=Kentucky County Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{US-KY}} *** Contêe de [[Contêa de Breckinridge|Breckinridge]], [[Contêa de Grayson|Grayson]], [[Contêa de Hart|Hart]], [[Contêa de Green|Green]], [[Contêa de Adair|Adair]], [[Contêa de Russell|Russell]], [[Contêa de Clinton|Clinton]] e tùtte quélle a ponénte de 'ste chi ** {{US-LA}} ** {{US-MI}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120825061947/http://www.timetemperature.com/tzus/michigan_time_zone.shtml|tìtolo=Michigan Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** Contêe òcidentâli de [[Contêa de Dickinson|Dickinson]], [[Contêa de Gogebic|Gogebic]], [[Contêa de Iron|Iron]] e [[Contêa de Menominee|Menominee]] ** {{US-MN}} ** {{US-MS}} ** {{US-MO}} ** {{US-NE}} <small>(con l'eceçión de contêe de [[Contêa de Cherry|Cherry]] (pàrte òvest), [[Contêa de Hooker|Hooker]], [[Contêa de Arthur|Arthur]], [[Contêa de Banner|Banner]], [[Contêa de Box Butte|Box Butte]], [[Contêa de Cheyenne|Cheyenne]], [[Contêa de Dawes|Dawes]], [[Contêa de Deuel|Deuel]], [[Contêa de Garden|Garden]], [[Contêa de Grant|Grant]], [[Contêa de Hooker|Hooker]], [[Contêa de Keith|Keith]], [[Contêa de Kimball|Kimball]], [[Contêa de Morrill|Morrill]], [[Contêa de Perkins|Perkins]], [[Contêa de Scotts Bluff|Scotts Bluff]], [[Contêa de Sheridan|Sheridan]], [[Contêa de Sioux|Sioux]], [[Contêa de Chase|Chase]] e [[Contêa de Dundy|Dundy]])</small><ref name=":4" /> ** {{US-OK}} <small>(con l'eceçión de [[Kenton]])</small> ** {{US-TN}}<ref name=":4" /><ref name=":10">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121007085630/http://geology.com/state-map/tennessee.shtml|tìtolo=Tennessee County Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** Contêe a òvest de quélle de [[Contêa de Scott|Scott]], [[Contêa de Morgan|Morgan]], [[Contêa de Roane|Roane]], [[Contêa de Rhea|Rhea]] e [[Contêa de Hamilton|Hamilton]] ** {{US-TX}} <small>(con l'eceçión de contêe de [[Contêa de Culberson|Culberson]] (pàrte nòrd-òcidentâle), [[Contêa de El Paso|El Paso]] e [[Contêa de Hudspeth|Hudspeth]])</small><ref name=":4" /> ** {{US-WI}} == UTC-05:00, R == * {{BHS}} * {{BRA}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20131121214815/http://www.timeanddate.com/news/time/acre-amazonas-change-time-zone.html|tìtolo=Brazil: Acre and parts of Amazonas switch time zones|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{BR-AC}} ** {{BR-AM}} *** Sôlo 13 monicipâlitæ òcidentâli, a ponénte de [[Tabatinga]] e [[Porto Acre]] * {{CAN}} <small>(''Eastern Time Zone'')</small> ** {{CA-NU}}<ref name=":6" /> *** Sôlo l'àrea a levànte de 85° W, con l'[[Îzoa de Southampton]] e quélle vixìnn-e ascì ** {{CA-ON}} *** Sôlo l'àrea a levànte de 90° W<ref name=":8" /> ** {{CA-QC}} <small>(con l'eceçión da pàrte ciù orientâle)</small> * {{COL}}<ref name=":7" /> * {{CUB}} * {{ECU}} <small>(con l'eceçión de {{EC-W}}</small>)<ref name=":7" /> * {{HTI}} * {{JAM}} * {{MEX}} ** {{MX-ROO}}<ref name=":3" /> * {{PAN}}<ref name=":7" /> * {{PER}}<ref name=":7" /> * {{GBR}} ** {{CYM}} ** {{TCA}} * {{USA}} <small>(''Eastern Time Zone'')</small><ref name=":4" /> ** {{US-NC}} ** {{US-SC}} ** {{US-CT}} ** {{US-DE}} ** {{US-DC}} ** {{US-FL}} <small>(con l'eceçión de contêe de [[Contêa de Bay|Bay]], [[Contêa de Calhoun|Calhoun]], [[Contêa de Escambia|Escambia]], [[Contêa de Holmes|Holmes]], [[Contêa de Jackson|Jackson]], [[Contêa de Okaloosa|Okaloosa]], [[Contêa de Santa Rosa|Santa Rosa]], [[Contêa de Walton|Walton]], [[Contêa de Washington|Washington]] e [[Contêa de Gulf|Gulf]] (pàrte nòrd))</small> ** {{US-GA}} ** {{US-IN}} <small>(con l'eceçión de contêe nòrd-òcidentâli de [[Contêa de Jasper|Jasper]], [[Contêa de Lake|Lake]], [[Contêa de LaPorte|LaPorte]], [[Contêa de Newton|Newton]], [[Contêa de Porter|Porter]] e [[Contêa de Starke|Starke]] e de quélle sùd-òcidentâli de [[Contêa de Gibson|Gibson]], [[Contêa de Perry|Perry]], [[Contêa de Posey|Posey]], [[Contêa de Spencer|Spencer]], [[Contêa de Vanderburgh|Vanderburgh]] e [[Contêa de Warrick|Warrick]])</small> ** {{US-RI}} ** {{US-KY}} *** Contêe a levànte de quélle de [[Contêa de Breckinridge|Breckinridge]], [[Contêa de Grayson|Grayson]], [[Contêa de Hart|Hart]], [[Contêa de Green|Green]], [[Contêa de Adair|Adair]], [[Contêa de Russell|Russell]], [[Contêa de Clinton|Clinton]] ** {{US-ME}} ** {{US-MD}} ** {{US-MA}} ** {{US-MI}} <small>(con l'eceçión de contêe òcidentâli de [[Contêa de Dickinson|Dickinson]], [[Contêa de Gogebic|Gogebic]], [[Contêa de Iron|Iron]] e [[Contêa de Menominee|Menominee]])</small><ref name=":4" /> ** {{US-NH}} ** {{US-NJ}} ** {{US-NY}} ** {{US-OH}} ** {{US-PA}} ** {{US-TN}} *** Contêe de [[Contêa de Scott|Scott]], [[Contêa de Morgan|Morgan]], [[Contêa de Roane|Roane]], [[Contêa de Rhea|Rhea]] e [[Contêa de Hamilton|Hamilton]] e tùtte quélle a levànte de 'ste chi<ref name=":4" /><ref name=":10" /> ** {{US-VT}} ** {{US-VA}} ** {{US-WV}} ** {{UMI}} *** {{Bandêa|USA}} [[Îzoa Navassa]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121111115312/http://www.worldtimezone.com/time/wtzresult.php?CiID=42248|tìtolo=Current local time in Navassa Island, U.S.A.|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC-04:00, Q == * {{ATG}}<ref name=":11">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120803050046/http://wwp.greenwichmeantime.com/time-zone/gmt-4/|tìtolo=GMT-4|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{BRB}}<ref name=":11" /> * {{BOL}}<ref name=":11" /> * {{BRA}}<ref name=":13">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120712202713/http://www.timeanddate.com/news/time/brazil-one-time-zone.html|tìtolo=Current Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{BR-AM}} <small>(con l'eceçión da pàrte ciù òcidentâle)</small> ** {{BR-MT}} ** {{BR-MS}} ** {{BR-RO}} ** {{BR-RR}} * {{CAN}} <small>(''Atlantic Time Zone'')</small> ** {{CA-NB}} ** {{CA-NL}} *** [[Labrador]] <small>(con l'eceçión de l'àrea tra [[L'Anse-au-Clair]] e Norman Bay)</small><ref name=":14">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121023120410/http://www.timetemperature.com/tzca/newfoundland_time_zone.shtml|tìtolo=Newfoundland and Labrador Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{CA-NS}} ** {{CA-PE}} ** {{CA-QC}} *** L'àrea a levànte de 63° W * {{CHL}} <small>(con l'eceçión de {{Îzoa de Pàsqua}} e {{CL-MA}})</small><ref name=":7" /><ref name=":9" /> * {{DNK}} ** {{GRL}}<ref name=":15">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20140424125851/http://www.timeanddate.com/worldclock/distances.html?n=3724|tìtolo=How far is it from Qaanaaq to locations worldwide|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** [[Pituffik]] * {{DMA}}<ref name=":11" /> * {{FRA}}<ref name=":2" /> ** {{GLP}} ** {{MTQ}} ** {{BLM}} ** {{MAF}} * {{GRD}}<ref name=":11" /> * {{GUY}}<ref name=":11" /> * {{NLD}} ** {{ABW}}<ref name=":11" /> ** {{CUW}}<ref name=":12">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121221103344/http://www.timetemperature.com/caribbean/caribbean_time_zones.shtml|tìtolo=Caribbean Time Zones|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{BES}} *** [[Bonaire]]<ref name=":11" /> *** [[Saba (îzoa)|Saba]] *** [[Sint Eustatius]]<ref name=":12" /> ** {{SXM}}<ref name=":12" /> * {{PRY}}<ref name=":7" /> * {{GBR}} ** {{AIA}}<ref name=":11" /> ** {{BMU}}<ref name=":12" /> ** {{VGB}}<ref name=":11" /> ** {{MSR}}<ref name=":12" /> * {{DOM}}<ref name=":11" /> * {{KNA}}<ref name=":12" /> * {{LCA}}<ref name=":11" /> * {{VCT}}<ref name=":12" /> * {{USA}} <small>(''Atlantic Time Zone'')</small> ** {{PRI}}<ref name=":11" /> ** {{VIR}}<ref name=":11" /> * {{TTO}} * {{VEN}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120920090406/http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=58|tìtolo=Current local time in Caracas|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC-03:30, P† == * {{CAN}} ** {{CA-NL}}<ref name=":14" /> *** [[Labrador]] **** Sôlo l'àrea tra [[L'Anse-au-Clair]] e Norman Bay *** [[Tæranêuva]] == UTC-03:00, P == * {{ARG}}<ref name=":7" /> * {{BRA}} <small>(con l'eceçión di stâti òcidentâli de {{BR-AM}}, {{BR-MT}}, {{BR-MS}}, {{BR-RO}}, {{BR-RR}} e dotræ îzoe)</small><ref name=":13" /> * {{CHL}} ** {{CL-MA}}<ref name=":7" /><ref name=":9" /> * {{DNK}} ** {{GRL}} <small>(con l'eceçión de [[Danmarkshavn]], [[Ittoqqortoormiit]] and [[Pituffik]])</small><ref name=":15" /> * {{FRA}}<ref name=":2" /> ** {{GUF}} ** {{SPM}} * {{GBR}} ** {{FLK}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121020020007/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/sa/fkt.html|tìtolo=FKT - Falkland Island Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{SUR}}<ref name=":7" /> * {{URY}}<ref name=":7" /> == UTC-02:00, O == * {{BRA}} ** [[Fernando de Noronha]]<ref name=":13" /> * {{GBR}} ** {{SGS}} == UTC-01:00, N == * {{CPV}} * {{DNK}} ** {{GRL}} *** [[Ittoqqortoormiit]] * {{POR}} ** {{PT-20}} == UTC±00:00, Z == * {{BFA}}<ref name=":16">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180612163328/https://www.worldtimezone.com/time-africa24.php|tìtolo=Africa Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{CIV}}<ref name=":16" /> * {{DNK}} ** {{FRO}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151110191702/http://www.timeanddate.com/worldclock/faroe/torshavn|tìtolo=Current local time in Tórshavn, Faroe Islands|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{GRL}}<ref name=":15" /> *** [[Danmarkshavn]] * {{IRL}}<ref name=":17">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120623045249/http://www.timetemperature.com/globes/europe-time-zone-globe.shtml|tìtolo=Europe Time Zone Globe|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{GMB}}<ref name=":16" /> * {{GHA}}<ref name=":16" /> * {{GIN}}<ref name=":16" /> * {{GNB}}<ref name=":16" /> * {{ISL}}<ref name=":17" /> * {{LBR}}<ref name=":16" /> * {{MLI}}<ref name=":16" /> * {{MRT}}<ref name=":16" /> * {{POR}} <small>(con l'eceçión de {{PT-20}} e inclûza {{PT-30}})</small><ref name=":17" /> * {{GBR}} <small>(inclùdde {{GGY}}, {{IMN}}, {{JEY}} e {{SHN}})</small><ref name=":17" /> * {{SLE}}<ref name=":16" /> * {{STP}}<ref name=":16" /> * {{ESP}} ** {{ES-CN}}<ref name=":16" /> * {{SEN}}<ref name=":16" /> * {{TGO}}<ref name=":16" /> == UTC+01:00, A == * {{ALB}}<ref name=":18">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20140326172246/http://www.worldtimezone.com/time-europe12.php|tìtolo=Europe Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{DZA}}<ref name=":16" /> * {{AND}}<ref name=":18" /> * {{AGO}}<ref name=":16" /> * {{AUT}}<ref name=":18" /> * {{BEL}}<ref name=":18" /> * {{BEN}}<ref name=":16" /> * {{BIH}}<ref name=":18" /> * {{CMR}}<ref name=":16" /> * {{CZE}}<ref name=":18" /> * {{CAF}}<ref name=":16" /> * {{TCD}}<ref name=":16" /> * {{COG}}<ref name=":16" /> * {{COD}} ** Pàrte òcidentâle, [[Kinshasa]] inclûza<ref name=":19">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20160513163509/http://www.timeanddate.com/worldclock/congo-demrep|tìtolo=Current Local Time in Congo Democratic Republic|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{CRO}}<ref name=":18" /> * {{DNK}}<ref name=":18" /> * {{FRA}} <small>([[Frànsa Metropolitànn-a|metropolitànn-a]])</small><ref name=":2" /> * {{GAB}}<ref name=":16" /> * {{DEU}}<ref name=":18" /> * {{GNQ}} * {{ITA}}<ref name=":18" /> * {{KOS}}<ref name=":18" /> * {{LIE}}<ref name=":18" /> * {{LUX}}<ref name=":18" /> * {{MKD}}<ref name=":18" /> * {{MAR}}<ref name=":16" /> * {{MLT}}<ref name=":18" /> * {{MCO}}<ref name=":18" /> * {{MNE}}<ref name=":18" /> * {{NER}}<ref name=":16" /> * {{NGA}}<ref name=":16" /> * {{NOR}} <small>(inclùdde [[Isoe Svalbard|Svalbard]] e [[Jan Mayen]])</small><ref name=":18" /> * {{NLD}}<ref name=":18" /> * {{POL}}<ref name=":18" /> * {{GBR}} ** {{GIB}} * {{ESH}}<ref name=":16" /> * {{SMR}}<ref name=":18" /> * {{SRB}}<ref name=":18" /> * {{SVK}}<ref name=":18" /> * {{SVN}}<ref name=":18" /> * {{ESP}} <small>(con l'eceçión de {{ES-CN}}, inclûze {{ES-IB}}, {{ES-CE}} e {{ES-ML}})</small><ref name=":18" /> * {{SWE}}<ref name=":18" /> * {{CHE}}<ref name=":18" /> * {{TUN}}<ref name=":16" /> * {{HUN}}<ref name=":18" /> * {{VAT}} == UTC+02:00, B == * {{BWA}}<ref name=":16" /> * {{BGR}}<ref name=":18" /> * {{BDI}}<ref name=":16" /> * {{CYP}} <small>({{KKTC}} inclûzo)</small><ref name=":18" /><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180205184649/https://www.timeanddate.com/worldclock/cyprus|tìtolo=Current Local Time in Cyprus|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{COD}} ** Pàrte òrientâle, [[Lubumbashi]] e [[Mbuji-Mayi]] inclûze<ref name=":19" /> * {{EGY}}<ref name=":16" /> * {{EST}}<ref name=":18" /> * {{FIN}}<ref name=":18" /> * {{JOR}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20131230235829/http://www.timeanddate.com/news/time/jordan-reverses-dst-decision.html|tìtolo=Jordan will end DST after all|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{GRC}}<ref name=":18" /> * {{ISR}} * {{LSO}}<ref name=":16" /> * {{LVA}}<ref name=":18" /> * {{LBN}} * {{LBY}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20131231014853/http://www.timeanddate.com/news/time/libya-cancels-dst-switch-2013.html|tìtolo=Libya remains on Daylight Saving Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{LTU}}<ref name=":18" /> * {{MWI}}<ref name=":16" /> * {{MOZ}}<ref name=":16" /> * {{MDA}} <small>({{TNS}} inclûza)</small><ref name=":18" /> * {{NAM}}<ref name=":16" /> * {{PSE}} * {{GBR}} ** [[Akrotiri e Dhekelia]] * {{ROU}}<ref name=":18" /> * {{RWA}}<ref name=":16" /> * {{RUS}} ** [[Circondâio federâle nòrd-òcidentâle]] *** {{RU-KGD}}<ref name=":20">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180715123332/https://www.worldtimezone.com/time-russia24.php|tìtolo=Russia Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{SYR}}<ref name=":16" /> * {{ZAF}} <small>(con l'eceçión de [[Îzoe do Prìnçipe Edoàrdo]])</small> * {{SDN}}<ref name=":16" /> * {{SSD}}<ref>{{Çitta web|url=https://www.timeanddate.com/worldclock/south-sudan/juba|tìtolo=Current Local Time in Juba, South Sudan|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{SWZ}}<ref name=":16" /> * {{UKR}} <small>(con l'eceçión da [[Crimea|Crimêa]] e pàrte de regioîn de [[Donestk]] e [[Luhansk]])</small> * {{ZMB}}<ref name=":16" /> * {{ZWE}}<ref name=":16" /> == UTC+03:00, C == * {{SAU}}<ref name=":21">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121025115248/http://www.worldtimezone.com/time-middle-east12.php|tìtolo=Middle East / Western Asia Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{BHR}}<ref name=":21" /> * {{BLR}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120712233117/http://www.timetemperature.com/europe/belarus_time_zone.shtml|tìtolo=Belarus Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{ERI}}<ref name=":16" /> * {{ETH}}<ref name=":16" /> * {{FRA}}<ref name=":2" /> ** {{ATF}} *** [[Îzoe Spanteghæ de l'òcéano Indiàn|Îles Éparses]] ** {{MYT}} * {{GEO}} **<small>{{ABH}}</small><ref name=":23">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180905180228/http://vestnikkavkaza.net/news/society/61360.html|tìtolo=Transition to winter time will take place in Abkhazia in parallel with Russia|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> **<small>{{RSO}}</small><ref name=":23" /> * {{DJI}}<ref name=":16" /> * {{IRQ}}<ref name=":21" /> * {{COM}} * {{KEN}}<ref name=":16" /> * {{KWT}}<ref name=":21" /> * {{MDG}}<ref name=":22">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120621023754/http://www.worldtimezone.com/wtz019.php|tìtolo=World Time Zone Map Section # 19|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{QAT}}<ref name=":21" /> * {{RUS}} <small>(''Moscow Time'')</small><ref name=":20" /> ** [[Circondâio federâle centrâle]] ** [[Circondâio federâle do Càocaso Setentrionâle]] ** [[Circondâio federâle nòrd-òcidentâle]] <small>(con l'eceçión de {{RU-KGD}})</small> ** [[Circondâio federâle meridionâle]] <small>(con l'eceçión do {{RU-AST}})</small> ** [[Circondâio federâle do Vòlga]] <small>(con l'eceçión do {{RU-SAM}}, {{RU-SAR}}, {{RU-UD}}, {{RU-ULY}}</small>, <small>{{RU-BA}}, {{RU-ORE}}, {{RU-PER}})</small> * {{SOM}}<ref name=":16" /> * {{ZAF}}<ref name=":22" /> ** [[Îzoe do Prìnçipe Edoàrdo]] * {{TZA}}<ref name=":16" /> * {{TUR}}<ref name=":21" /> * {{UGA}}<ref name=":16" /> * {{UKR}} ** [[Crimea|Crimêa]] e pàrte de regioîn de [[Donestk]] e [[Luhansk]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180728071201/https://www.timeanddate.com/news/time/luhansk-donetsk-moscow-time.html|tìtolo=Ukraine: Separatists in Luhansk and Donetsk move to Moscow Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20141110173805/http://en.itar-tass.com/world/756540|tìtolo=DPR and LPR switch over to Moscow time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20190518075316/https://www.worldtimezone.com/dst_news/dst_news_donetsk-lugansk02.html|tìtolo=DST News - Donetsk and Lugansk Republics UTC+2 will join Moscow timezone UTC+3 at 3am on October 26 2014|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{YEM}}<ref name=":21" /> == UTC+03:30, C† == * {{IRN}}<ref name=":21" /> == UTC+04:00, D == * {{ARM}}<ref name=":21" /> * {{AZE}}<ref name=":21" /> * {{FRA}}<ref name=":2" /> ** {{ATF}} *** [[Isoe Crozet|Îzoe Crozet]] ** {{REU}} * {{GEO}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20090111221255/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/3843511.stm|tìtolo=Times are a' changing in Georgia|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20071014122819/http://timeanddate.com/worldclock/timezone.html?n=371|tìtolo=Time zone in Tbilisi|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> <small>(con l'eceçión de {{ABH}} e</small> <small>{{RSO}})</small><ref name=":23" /> * {{MUS}} * {{OMN}}<ref name=":21" /> * {{RUS}} <small>(''Samara Time'')</small><ref name=":20" /> ** [[Circondâio federâle meridionâle]] *** {{RU-AST}} ** [[Circondâio federâle do Vòlga]] *** {{RU-SAM}} *** {{RU-SAR}} *** {{RU-UD}} *** {{RU-ULY}} * {{SYC}} * {{ARE}}<ref name=":21" /> == UTC+4:30, D† == * {{AFG}}<ref name=":21" /> == UTC+05:00, E == * {{AUS}}<ref name=":22" /> ** {{HMD}} * {{FRA}} ** {{ATF}} *** [[Isoa d'Amsterdam|Îzoa Amsterdam]] *** [[Isoa de San Paolo|Îzoa Sàn Pòulo]] * {{KAZ}}<ref name=":24">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120605031429/http://www.worldtimezone.com/time-cis24.php|tìtolo=Commonwealth of Independent States (CIS) Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** Regioîn de [[Región de Aktobe|Aktobe]], [[Región de Atyrau|Atyrau]], [[Región de Kyzylorda|Kyzylorda]], [[Región de Mangystau|Mangystau]] e [[Región do Kazakhstan Òcidentâle|Kazakhstan Òcidentâle]] * {{MDV}} * {{PAK}}<ref name=":21" /> * {{RUS}} <small>(''Yekaterinburg Time'')</small><ref name=":20" /> ** [[Circondâio federâle di Urâli]] ** [[Circondâio federâle do Vòlga]] *** {{RU-BA}} *** {{RU-ORE}} *** {{RU-PER}} * {{TJK}}<ref name=":21" /> * {{TKM}}<ref name=":21" /> * {{UZB}}<ref name=":21" /> == UTC+05:30, E† == * {{IND}}<ref name=":25">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121022161243/http://www.worldtimezone.com/time-asia12.php|tìtolo=Asia Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{LKA}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20071011205212/http://timeanddate.com/worldclock/timezone.html?n=389|tìtolo=Time zone in Colombo|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC+05:45, E* == * {{NPL}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20071014183018/http://sptimes.com/Travel97/10198/To_Every_Times__There.html|tìtolo=To Every Times, There Is A Purpose|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC+06:00, F == * {{BGD}}<ref name=":25" /> * {{BTN}}<ref name=":25" /> * {{KAZ}} <small>(con l'eceçión de regioîn de [[Región de Aktobe|Aktobe]], [[Región de Atyrau|Atyrau]], [[Región de Kyzylorda|Kyzylorda]], [[Región de Mangystau|Mangystau]] e [[Región do Kazakhstan Òcidentâle|Kazakhstan Òcidentâle]])</small><ref name=":24" /> * {{KGZ}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121020015453/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/asia/kgt.html|tìtolo=KGT – Kyrgyzstan Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{GBR}} ** {{IOT}} * {{RUS}} <small>(''Omsk Time'')</small><ref name=":20" /> ** [[Circondâio federâle da Sibéria]] *** {{RU-OMS}} == UTC+06:30, F† == * {{AUS}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121111111948/http://www.worldtimezone.com/time/wtzresult.php?CiID=42223|tìtolo=Current local time in West Island, Cocos (Keeling) Islands|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{CCK}} * {{MMR}}<ref name=":25" /> == UTC+07:00, G == * {{AUS}} ** {{CXR}}<ref name=":26">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121022172309/http://www.timetemperature.com/australia/australia_time_zones.shtml|tìtolo=Australia Time Zones|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{KHM}}<ref name=":25" /> * {{IDN}}<ref name=":27">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121023093112/http://www.timetemperature.com/asia/indonesia_time_zone.shtml|tìtolo=Indonesia Time Zones|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref name=":28">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20170718013828/http://www.statoids.com/uid.html|tìtolo=Provinces of Indonesia|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** [[Kalimatan Centrâle]], [[Giâva]], [[Sumàtra]], [[Kalimatan Òcidentâle]] * {{LAO}}<ref name=":25" /> * {{MNG}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120626190406/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/asia/hovt.html|tìtolo=HOVT - Hovd Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** Pàrte òcidentâle, [[Hovd]] inclûza * {{RUS}} <small>(''Krasnoyarsk Time'')</small> ** [[Circondâio federâle da Sibéria]] *** {{RU-ALT}}<ref name=":29">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20140707140404/http://www.timetemperature.com/europe/russia_time_zones.shtml|tìtolo=Russia Time Zones|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** {{RU-AL}}<ref name=":29" /> *** {{RU-KEM}}<ref name=":20" /> *** {{RU-KK}}<ref name=":20" /> *** {{RU-KYA}}<ref name=":20" /> *** {{RU-NVS}}<ref name=":29" /> *** {{RU-TOM}}<ref name=":29" /> *** {{RU-TY}}<ref name=":20" /> * {{THA}}<ref name=":25" /> * {{VNM}}<ref name=":25" /> == UTC+08:00, H == * {{AUS}}<ref name=":26" /> ** {{AU-WA}} <small>(con l'eceçión de [[Eucla]])</small> * {{BRN}}<ref name=":25" /> * {{CHN}}<ref name=":25" /> * {{HKG}}<ref name=":25" /> * {{IDN}}<ref name=":27" /><ref name=":28" /> ** [[Kalimatan Òrientâle]], [[Îzoe Picìnn-e da Sónda]], [[Kalimatan Setentrionâle]], [[Kalimatan Meridionâle]] e [[Sulawesi]] * {{MAC}} * {{MYS}}<ref name=":30">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20100728230528/http://www.math.nus.edu.sg/aslaksen/teaching/timezone.html|tìtolo=Why is Singapore in the “Wrong” Time Zone?|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{MNG}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120628182803/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/asia/ulat.html|tìtolo=ULAT - Ulaanbaatar Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** Pàrte òrientâle, [[Ulaanbaatar]] inclûza * {{PHL}}<ref name=":25" /> * {{RUS}} <small>(''Irkutsk Time'')</small><ref name=":20" /> ** [[Circondâio federâle de l'Estrêmo Levànte]] *** {{RU-BU}} ** [[Circondâio federâle da Sibéria]] *** {{RU-IRK}} * {{SGP}}<ref name=":30" /> * {{TWN}}<ref name=":25" /> == UTC+08:45, H* == * {{AUS}}<ref name=":26" /> ** {{AU-WA}} *** [[Eucla]] == UTC+09:00, I == * {{PRK}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20160613131731/http://www.bbc.com/news/world-asia-33942111|tìtolo=North Korea welcomes new time zone to break from 'imperialism'|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{KOR}} * {{JPN}} * {{IDN}}<ref name=":27" /><ref name=":28" /> ** [[Molucche]], [[Papua (provìnsa)|Papua]], [[Papua Òcidentâle]] * {{PLW}}<ref name=":31">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180209063533/https://www.worldtimezone.com/time-oceania12.php|tìtolo=Oceania Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{RUS}}<ref name=":29" /> ** [[Circondâio federâle de l'Estrêmo Levànte]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180326065724/https://www.timetemperature.com/russia/sakha_western_time_zone.shtml|tìtolo=Sakha - Western, Russia Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** {{RUS Amur}} *** {{RUS Sacha-Jakuzia}} <small>(pàrte òcidentâle, pi-â ciù pàrte a ponénte do sciùmme [[Lena (sciùmme)|Lena]])</small> *** {{RUS Zabajkal'skij}} * {{TLS}} == UTC+09:30, I† == * {{AUS}}<ref name=":26" /> ** {{AU-NSW}} *** [[Broken Hill]] ** {{AU-NT}} ** {{AU-SA}} == UTC+10:00, K == * {{AUS}}<ref name=":26" /> ** {{AU-ACT}} ** {{AU-NSW}} <small>(con l'eceçión de [[Broken Hill]] e de l'[[Îzoa de Lord Howe]])</small> ** {{AU-QLD}} ** {{AU-TAS}} ** {{AU-VIC}} * {{PNG}} <small>(con l'eceçión da [[Región Outònoma de Bougainville]])</small><ref name=":32">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20150518092031/https://www.timeanddate.com/news/time/papua-new-guinea-bougainville-time-zone.html|tìtolo=Papua New Guinea adds a time zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{RUS}} <small>(''Vladivostok Time'')</small><ref name=":29" /> ** [[Circondâio federâle de l'Estrêmo Levànte]] *** {{RU-YEV}} *** {{RU-KHA}} *** {{RU-PRI}} *** {{RU-SA}} <small>(pàrte centrâle a levànte de 140° E, a inclùdde i ''ulus'', ò sæ distréiti, de [[Abyjskij ulus|Abyjskij]], [[Allaichovskij ulus|Allaichovskij]], [[Momskij ulus|Momskij]], [[Nižnekolymskij ulus|Nižnekolymskij]] e [[Srednekolymskij ulus|Srednekolymskij]])</small><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180326065312/https://www.timetemperature.com/russia/sakha_central_time_zone.shtml|tìtolo=Sakha - Central, Russia Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{FSM}}<ref name=":31" /> ** Pàrte òcidentâle * {{USA}}<ref name=":31" /> ** {{GUM}} ** {{MNP}} == UTC+10:30, K† == * {{AUS}} ** {{AU-NSW}} *** [[Îzoa de Lord Howe]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120914173638/http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=750|tìtolo=Current local time in Lord Howe Island|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC+11:00, L == * {{AUS}} ** {{NFK}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151003205615/http://regional.gov.au/territories/norfolk_island/administrator/media/2015/ni-a-mr-201526.aspx|tìtolo=Norfolk Island standard time changes 4 October 2015|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{FRA}} ** {{NCL}}<ref name=":31" /> * {{SLB}}<ref name=":31" /> * {{PNG}} ** [[Región Outònoma de Bougainville]]<ref name=":32" /> * {{RUS}} <small>(''Magadan Time'')</small><ref name=":29" /> ** [[Circondâio federâle de l'Estrêmo Levànte]] *** {{RU-MAG}} *** {{RU-SAK}} *** {{RU-SA}} <small>(pàrte òrientâle, a inclùdde i ''ulus'', ò sæ distréiti, de [[Ojmjakonskij ulus|Ojmjakonskij]], [[Ust'-Janskij ulus|Ust'-Janskij]] e [[Verchojanskij ulus|Verchojanskij]])</small><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180326065003/https://www.timetemperature.com/russia/sakha_eastern_time_zone.shtml|tìtolo=Sakha - Eastern, Russia Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{FSM}}<ref name=":31" /> ** Pàrte òrientâle * {{VUT}}<ref name=":31" /> == UTC+12:00, M == * {{FRA}} ** {{WLF}}<ref name=":33">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180107174938/https://www.worldtimezone.com/utc/utc+1200.html|tìtolo=Time Zone: UTC +12|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{FJI}}<ref name=":33" /> * {{MHL}}<ref name=":33" /> * {{KIR}} ** [[Îzoe Gilbert]]<ref name=":34">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20191003081554/https://www.timeanddate.com/time/zone/kiribati|tìtolo=Time Zones in Kiribati|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{NRU}} * {{NZL}} <small>(con l'eceçión de [[Îzoe Chatham]])</small><ref name=":35">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120903153012/http://www.statoids.com/tnz.html|tìtolo=Time Zones of New Zealand|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{RUS}} <small>(''Kamchatka Time'')</small><ref name=":29" /> ** [[Circondâio federâle de l'Estrêmo Levànte]] *** {{RU-CHU}} *** {{RU-KAM}} * {{TUV}}<ref name=":33" /> * {{USA}} ** [[Isoa Wake|Îzoa Wake]]<ref name=":33" /> == UTC+12:45, M* == * {{NZL}} ** [[Îzoe Chatham]]<ref name=":35" /> == UTC+13:00, M† == * {{KIR}} ** [[Îzoe da Fenîce]]<ref name=":34" /> * {{NZL}} ** {{TKL}}<ref>{{Çitta web|url=https://www.webcitation.org/6CkztwL7V?url=http://permalink.gmane.org/gmane.comp.time.tz/5399|tìtolo=Tokelau in wrong time zone?|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120916122846/http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=738|tìtolo=Current local time in Fakaofo|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{WSM}} * {{TON}} == UTC+14:00, M† == * {{KIR}} ** [[Îzoe da Lìnia]]<ref name=":34" /> == Nòtte == <references responsive="" /> == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=https://www.timeanddate.com/time/map/|tìtolo=Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}} [[Categorîa:Ténpo]] nkcvulnnt4b6y2zegl4q5p4vg7k88rk 232150 232146 2022-08-08T18:45:17Z N.Longo 12052 wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} Quésta pàgina a contêgne a '''lìsta di [[Fûzo oràrio|fûzi oràri]]''' do móndo, mostràndo a diferénsa in ôe e menûti de ciaschedùnn-a ôa locâle da-o [[Ténpo Cordinòu Universâle]] (in sìgla UTC), da quéllo ciù a ponénte (-12) a quéllo ciù a levànte (+14). A l'inclùdde i pàizi e e regioîn che òservan 'sti oràri into perîodo de l'[[ôa solâre]] o pe tùtto l'ànno. A fonçión prinçipâ de quésta pàgina a l'è dónca quélla de fâ a lìsta de diferénse de oràrio stàndard di divèrsci pàizi, teritöi e regioîn. I lêughi inti quæ a l'à òservâ l'[[ôa legâle]] (''daylight saving time'', in sìgla DST) inti rispetîvi perîodi estîvi són elencæ 'na sôla vòtta, in corispondénsa da diferénsa de fûzo con l'UTC into sò perîodo invernâle, de sòlito dîto "stàndard" ascì. A fónte prinçipâ pe de informaçioîn detagiæ in sce l'ûzo e a stöia de l'aplicaçión de l'ôa legâle o l'è o coscì dîto [[TZ Database|database tz]]. Da notâ cómme però, sorviatùtto in de zöne de confìn, spécce pe raxoîn econòmiche, gh'è numerôzi câxi de òservaçión no ofiçiâ de 'n divèrso fûzo, e/ò ôa legâle<ref>{{Çitta web|url=http://ontimezone.com/exceptions.php|tìtolo=On Time Zone - Exceptions, Oddities and Notes|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref>. [[Immaggine:World_Time_Zones_Map.png|centro|miniatura|1000x1000px|Màppa di fûzi oràri do móndo]] Inti nómmi de seçioîn, a létia dòppo l'ôa do fûzo a l'è quélla dêuviâ inte l'[[Arfabêto fonètico NATO|arfabêto fonètico]] da [[NATO]] pe fâ riferiménto a quélla çèrta fàscia orària. Into câxo o ghe foîse 'n scìnbolo "†" ò "*", o vêu di che l'ûzo de 'na çèrta létia o l'è riferîo a 'n fûzo divèrso da quéllo stàndard. Çèrte àree che se trêuvan in pàrte a-a mæxima longitùdine, a-a meitæ de l'[[Oçeano Paciffico|Òcéano Pacìfico]], pêuan diferî de bén 24 ôe, avéndo a mæxima ôa ma a dæta ch'a l'à 'na diferénsa de 'n giórno. Diferénsa ch'a pêu arivâ scìnn-a 'n mascìmo de 26 ôe, sénpre tra de îzoe do Pacìfico. {{TOCright}} == UTC-12:00, Y == * {{UMI}} ** [[Isoa Baker|Îzoa Baker]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20141108110916/http://www.timeanddate.com/worldclock/usa/baker-island|tìtolo=Current local time in Baker Island, U.S.A.|léngoa=EN}}</ref> ** [[Îzoa Howland]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121018015733/http://www.worldtimezone.com/time/wtzresult.php?CiID=42242|tìtolo=Current local time in Howland Island, U.S.A.|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC-11:00, X == * {{USA}} ** {{ASM}} ** {{UMI}} *** [[Isoa Jarvis|Îzoa Jarvis]] *** [[Kingman Reef]] *** [[Isoe Midway|Îzoe Midway]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120605165029/http://www.worldtimezone.com/time/wtzresult.php?CiID=42245|tìtolo=Current local time in Midway Atoll, U.S.A.|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** [[Atollo Palmyra|Atóllo Palmyra]] * {{NZL}} ** {{NIU}} == UTC-10:00, W == * {{FRA}} ** {{PYF}} <small>([[Îzoe Marchéizi]] e [[Îzoe Gambier]] esclûze)</small> * {{NZL}} ** {{Bandêa|NZL}} [[Isoe Cook|Îzoe Cook]] * {{USA}} ** {{US-AK}} *** [[Îzoe Aleutìnn-e]] <small>(a òvest de 169°30′W)</small><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121015062408/http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=13|tìtolo=Current local time in Adak, U.S.A.|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref name=":0">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121114053957/http://www.timetemperature.com/tzus/alaska_time_zone.shtml|tìtolo=Alaska Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{US-HI}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20170921085435/http://www.lib.utexas.edu/maps/world_maps/time_zones_ref_2015.pdf|tìtolo=Standard Time Zones of the World 2015|léngoa=EN|vìxita=2017-09-21}}</ref> ** {{UMI}} *** [[Atóllo Johnston]] == UTC-09:30, V† == * {{FRA}} ** {{PYF}} *** [[Îzoe Marchéizi]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120813045342/http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=1027|tìtolo=Current local time in Taiohae|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC-09:00, V == * {{FRA}} ** {{PYF}} *** [[Îzoe Gambier]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121105143824/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/pacific/gamt.html|tìtolo=GAMT - Gambier Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{USA}} ** {{US-AK}} <small>(con l'eceçión de [[Îzoe Aleutìnn-e]] a òvest de 169°30′W)</small><ref name=":0" /> == UTC-08:00, U == * {{CAN}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121019071118/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/na/pst.html|tìtolo=PST - Pacific Standard Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{CA-BC}} <small>(con l'eceçión do [[distréito regionâle de Northern Rockies]], do [[distréito regionâle de Peace River]] e de comunitæ sùd-òrientâli de [[Cranbrook (British Columbia)|Cranbrook]], [[Golden (British Columbia)|Golden]] e [[Invermere (British Columbia)|Invermere]])</small><ref name=":1">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20160304050955/http://www.timeanddate.com/news/time/fort-nelson-canada-time-zone.html|tìtolo=New Time Zone in Fort Nelson|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{FRA}}<ref name=":2">{{Çitta web|url=https://www.legifrance.gouv.fr/jorf/id/JORFTEXT000034154759|tìtolo=Décret n° 2017-292 du 6 mars 2017 relatif au temps légal français|léngoa=FR|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** [[Îzoa Clipperton]] * {{MEX}} ** {{MX-BCN}}<ref name=":3">{{Çitta web|url=https://www.cenam.mx/hora_oficial/|tìtolo=Hora Oficial en los Estados Unidos Mexicanos|editô=Centro Nacional de Metrologîa|léngoa=ES|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{GBR}} ** {{PCN}} * {{USA}} <small>(''Pacific Time Zone'')</small><ref name=":4">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20081218095057/http://www.statoids.com/tus.html|tìtolo=Time Zones of the United States|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{US-CA}} ** {{US-ID}}<ref name=":5">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20201027072232/https://legislature.idaho.gov/wp-content/uploads/sessioninfo/2018/legislation/SCR138.pdf|tìtolo=Senate Concurrent Resolution No. 138|editô=Legislature of the State of Idaho|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** Sôlo e contêe setentrionâli de [[Contêa de Benewah|Benewah]], [[Contêa de Bonner|Bonner]], [[Contêa de Boundary|Boundary]], [[Contêa de Clearwater|Clearwater]], [[Contêa de Idaho|Idaho]], [[Contêa de Kootenai|Kootenai]], [[Contêa de Latah|Latah]], [[Contêa de Lewis|Lewis]], [[Contêa de Nez Perce|Nez Perce]] e [[Contêa de Shoshone|Shoshone]] ** {{US-NV}} <small>(con l'eceçión de [[West Wendover]])</small> ** {{US-OR}} <small>(con l'eceçión da [[contêa de Malheur]], ma inclûza 'na picìnn-a zöna a-a sò pónta meridionâle)</small> ** {{US-WA}} == UTC-07:00, T == * {{CAN}} <small>(''Mountain Time Zone'')</small><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121020015210/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/na/mst.html|tìtolo=MST - Mountain Standard Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{CA-AB}} ** {{CA-BC}}<ref name=":1" /> *** [[Distréito regionâle de Northern Rockies]] *** [[Distréito regionâle de Peace River]] *** Comunitæ sùd-òrientâli de [[Cranbrook (British Columbia)|Cranbrook]], [[Golden (British Columbia)|Golden]] e [[Invermere (British Columbia)|Invermere]] ** {{CA-NT}} ** {{CA-NU}}<ref name=":6">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20210120051635/https://www.canlii.org/en/ca/laws/regu/sor-2001-182/91748/sor-2001-182.html|tìtolo=Proclamation establishing three different time zones in Nunavut, for the purposes of the definition of "standard time" in the Interpretation Act, SOR/2001-182|editô=CanLII|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** [[Región de Kitikmeot]] e tùtte e tære a ponénte de 102° W ** {{CA-SK}} *** [[Lloydminster]] ** {{CA-YT}} * {{MEX}}<ref name=":3" /> ** {{MX-BCS}} ** {{MX-CHH}} ** {{MX-NAY}} ** {{MX-SIN}} ** {{MX-SON}} * {{USA}} <small>(''Mountain Time Zone'')</small><ref name=":4" /> ** {{US-AZ}} ** {{US-CO}} ** {{US-ND}} *** Sôlo e contêe sùd-òcidentâli de [[Contêa de Adams|Adams]], [[Contêa de Billings|Billings]], [[Contêa de Bowman|Bowman]], [[Contêa de Dunn|Dunn]] <small>(pàrte sùd),</small> [[Contêa de Golden Valley|Golden Valley]], [[Contêa de Grant|Grant]], [[Contêa de Hettinger|Hettinger]], [[Contêa de McKenzie|McKenzie]] <small>(pàrte sùd)</small>, [[Contêa de Sioux|Sioux]] <small>(a òvest da ND Route 31)</small>, [[Contêa de Slope|Slope]] e [[Contêa de Stark|Stark]] ** {{US-SD}} *** Sôlo e contêe òcidentâli de [[Contêa de Butte|Butte]], [[Contêa de Corson|Corson]], [[Contêa de Custer|Custer]], [[Contêa de Dewey|Dewey]], [[Contêa de Fall River|Fall River]], [[Contêa de Haakon|Haakon]], [[Contêa de Harding|Harding]], [[Contêa de Lawrence|Lawrence]], [[Contêa de Meade|Meade]], [[Contêa de Pennington|Pennington]], [[Contêa de Perkins|Perkins]], [[Contêa de Shannon|Shannon]], [[Contêa de Stanley|Stanley]] <small>(pàrte òvest)</small>, [[Contêa de Ziebach|Ziebach]], [[Contêa de Jackson|Jackson]] e [[Contêa de Bennett|Bennett]]. ** {{US-ID}} <small>(con l'eceçión de contêe setentrionâli de [[Contêa de Benewah|Benewah]], [[Contêa de Bonner|Bonner]], [[Contêa de Boundary|Boundary]], [[Contêa de Clearwater|Clearwater]], [[Contêa de Idaho|Idaho]], [[Contêa de Kootenai|Kootenai]], [[Contêa de Latah|Latah]], [[Contêa de Lewis|Lewis]], [[Contêa de Nez Perce|Nez Perce]] e [[Contêa de Shoshone|Shoshone]])</small><ref name=":5" /> ** {{US-KS}} *** Sôlo e contêe òcidentâli de [[Contêa de Cherry|Cherry]] <small>(pàrte òvest)</small>, [[Contêa de Hooker|Hooker]], [[Contêa de Arthur|Arthur]], [[Contêa de Banner|Banner]], [[Contêa de Box Butte|Box Butte]], [[Contêa de Cheyenne|Cheyenne]], [[Contêa de Dawes|Dawes]], [[Contêa de Deuel|Deuel]], [[Contêa de Garden|Garden]], [[Contêa de Grant|Grant]], [[Contêa de Hooker|Hooker]], [[Contêa de Keith|Keith]], [[Contêa de Kimball|Kimball]], [[Contêa de Morrill|Morrill]], [[Contêa de Perkins|Perkins]], [[Contêa de Scotts Bluff|Scotts Bluff]], [[Contêa de Sheridan|Sheridan]], [[Contêa de Sioux|Sioux]], [[Contêa de Chase|Chase]] e [[Contêa de Dundy|Dundy]] ** {{US-MT}} ** {{US-NE}} ** {{US-NM}} ** {{US-NV}} *** Sôlo [[West Wendover]] ** {{US-OR}} *** [[Contêa de Malheur]], esclûza 'na picìnn-a zöna a-a sò pónta meridionâle ** {{US-TX}} *** Sôlo e contêe òcidentâli de [[Contêa de Culberson|Culberson]] <small>(pàrte nòrd-òcidentâle)</small>, [[Contêa de El Paso|El Paso]] e [[Contêa de Hudspeth|Hudspeth]] ** {{US-UT}} ** {{US-WY}} == UTC-06:00, S == * {{BLZ}}<ref name=":7">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180205072940/https://www.timetemperature.com/time-zone-maps/south-america-time-zone-map.shtml|tìtolo=South America Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{CAN}} <small>(''Central Time Zone'')</small> ** {{CA-MB}} ** {{CA-NU}}<ref name=":6" /> *** Sôlo l'àrea conpréiza tra 85° W e 102° W, con l'eceçión de l'[[Îzoa de Southampton]] e de quélle vixìnn-e e de tùtta a [[Región de Kitikmeot]] ** {{CA-ON}} *** Sôlo l'àrea a ponénte de 90° W<ref name=":8">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20150207215107/http://www.timetemperature.com/canada/ontario_time_zone.shtml|tìtolo=Ontario Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{CA-SK}} <small>(con l'eceçión de [[Lloydminster]])</small> * {{CHL}} ** {{Îzoa de Pàsqua}}<ref name=":7" /><ref name=":9">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20190420185523/https://horaoficial.cl/index_ing.php|tìtolo=Official Time|editô=Chilean Navy Hydrographic and Oceanographic Service|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{CRI}}<ref name=":7" /> * {{ECU}} ** {{EC-W}}<ref name=":7" /> * {{SLV}}<ref name=":7" /> * {{GTM}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20090305072117/http://www.timeanddate.com/worldclock/timezone.html?n=94|tìtolo=Time zone in Guatemala|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{MEX}} <small>(con l'eceçión de {{MX-BCS}}, {{MX-CHH}}, {{MX-NAY}}, {{MX-ROO}}, {{MX-SIN}}, {{MX-SON}})</small><ref name=":3" /> * {{NIC}}<ref name=":7" /> * {{USA}} <small>(''Central Time Zone'')</small> ** {{US-AL}} ** {{US-AR}} ** {{US-ND}} <small>(con l'eceçión da pàrte sùd-òcidentâle)</small> ** {{US-SD}} <small>(con l'eceçión de contêe de [[Contêa de Butte|Butte]], [[Contêa de Corson|Corson]], [[Contêa de Custer|Custer]], [[Contêa de Dewey|Dewey]], [[Contêa de Fall River|Fall River]], [[Contêa de Haakon|Haakon]], [[Contêa de Harding|Harding]], [[Contêa de Lawrence|Lawrence]], [[Contêa de Meade|Meade]], [[Contêa de Pennington|Pennington]], [[Contêa de Perkins|Perkins]], [[Contêa de Shannon|Shannon]], [[Contêa de Stanley|Stanley]] (pàrte òvest), [[Contêa de Ziebach|Ziebach]], [[Contêa de Jackson|Jackson]] e [[Contêa de Bennett|Bennett]])</small><ref name=":4" /> ** {{US-FL}} *** Contêe de [[Contêa de Bay|Bay]], [[Contêa de Calhoun|Calhoun]], [[Contêa de Escambia|Escambia]], [[Contêa de Holmes|Holmes]], [[Contêa de Jackson|Jackson]], [[Contêa de Okaloosa|Okaloosa]], [[Contêa de Santa Rosa|Santa Rosa]], [[Contêa de Walton|Walton]], [[Contêa de Washington|Washington]] e [[Contêa de Gulf|Gulf]] <small>(pàrte nòrd)</small><ref name=":4" /> ** {{US-IL}} ** {{US-IN}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120510094451/http://www.in.gov/core/files/time_zone_map(spring)11_13_11.pdf|tìtolo=Time zone map (spring)|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** Contêe nòrd-òcidentâli de [[Contêa de Jasper|Jasper]], [[Contêa de Lake|Lake]], [[Contêa de LaPorte|LaPorte]], [[Contêa de Newton|Newton]], [[Contêa de Porter|Porter]] e [[Contêa de Starke|Starke]] *** Contêe sùd-òcidentâli de [[Contêa de Gibson|Gibson]], [[Contêa de Perry|Perry]], [[Contêa de Posey|Posey]], [[Contêa de Spencer|Spencer]], [[Contêa de Vanderburgh|Vanderburgh]] e [[Contêa de Warrick|Warrick]] ** {{US-IA}} ** {{US-KS}} <small>(con l'eceçión de contêe de [[Contêa de Greeley|Greeley]], [[Contêa de Hamilton|Hamilton]], [[Contêa de Sherman|Sherman]] e [[Contêa de Wallace|Wallace]])</small><ref name=":4" /><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121002235725/http://geology.com/state-map/kentucky.shtml|tìtolo=Kentucky County Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{US-KY}} *** Contêe de [[Contêa de Breckinridge|Breckinridge]], [[Contêa de Grayson|Grayson]], [[Contêa de Hart|Hart]], [[Contêa de Green|Green]], [[Contêa de Adair|Adair]], [[Contêa de Russell|Russell]], [[Contêa de Clinton|Clinton]] e tùtte quélle a ponénte de 'ste chi ** {{US-LA}} ** {{US-MI}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120825061947/http://www.timetemperature.com/tzus/michigan_time_zone.shtml|tìtolo=Michigan Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** Contêe òcidentâli de [[Contêa de Dickinson|Dickinson]], [[Contêa de Gogebic|Gogebic]], [[Contêa de Iron|Iron]] e [[Contêa de Menominee|Menominee]] ** {{US-MN}} ** {{US-MS}} ** {{US-MO}} ** {{US-NE}} <small>(con l'eceçión de contêe de [[Contêa de Cherry|Cherry]] (pàrte òvest), [[Contêa de Hooker|Hooker]], [[Contêa de Arthur|Arthur]], [[Contêa de Banner|Banner]], [[Contêa de Box Butte|Box Butte]], [[Contêa de Cheyenne|Cheyenne]], [[Contêa de Dawes|Dawes]], [[Contêa de Deuel|Deuel]], [[Contêa de Garden|Garden]], [[Contêa de Grant|Grant]], [[Contêa de Hooker|Hooker]], [[Contêa de Keith|Keith]], [[Contêa de Kimball|Kimball]], [[Contêa de Morrill|Morrill]], [[Contêa de Perkins|Perkins]], [[Contêa de Scotts Bluff|Scotts Bluff]], [[Contêa de Sheridan|Sheridan]], [[Contêa de Sioux|Sioux]], [[Contêa de Chase|Chase]] e [[Contêa de Dundy|Dundy]])</small><ref name=":4" /> ** {{US-OK}} <small>(con l'eceçión de [[Kenton]])</small> ** {{US-TN}}<ref name=":4" /><ref name=":10">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121007085630/http://geology.com/state-map/tennessee.shtml|tìtolo=Tennessee County Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** Contêe a òvest de quélle de [[Contêa de Scott|Scott]], [[Contêa de Morgan|Morgan]], [[Contêa de Roane|Roane]], [[Contêa de Rhea|Rhea]] e [[Contêa de Hamilton|Hamilton]] ** {{US-TX}} <small>(con l'eceçión de contêe de [[Contêa de Culberson|Culberson]] (pàrte nòrd-òcidentâle), [[Contêa de El Paso|El Paso]] e [[Contêa de Hudspeth|Hudspeth]])</small><ref name=":4" /> ** {{US-WI}} == UTC-05:00, R == * {{BHS}} * {{BRA}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20131121214815/http://www.timeanddate.com/news/time/acre-amazonas-change-time-zone.html|tìtolo=Brazil: Acre and parts of Amazonas switch time zones|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{BR-AC}} ** {{BR-AM}} *** Sôlo 13 monicipâlitæ òcidentâli, a ponénte de [[Tabatinga]] e [[Porto Acre]] * {{CAN}} <small>(''Eastern Time Zone'')</small> ** {{CA-NU}}<ref name=":6" /> *** Sôlo l'àrea a levànte de 85° W, con l'[[Îzoa de Southampton]] e quélle vixìnn-e ascì ** {{CA-ON}} *** Sôlo l'àrea a levànte de 90° W<ref name=":8" /> ** {{CA-QC}} <small>(con l'eceçión da pàrte ciù orientâle)</small> * {{COL}}<ref name=":7" /> * {{CUB}} * {{ECU}} <small>(con l'eceçión de {{EC-W}}</small>)<ref name=":7" /> * {{HTI}} * {{JAM}} * {{MEX}} ** {{MX-ROO}}<ref name=":3" /> * {{PAN}}<ref name=":7" /> * {{PER}}<ref name=":7" /> * {{GBR}} ** {{CYM}} ** {{TCA}} * {{USA}} <small>(''Eastern Time Zone'')</small><ref name=":4" /> ** {{US-NC}} ** {{US-SC}} ** {{US-CT}} ** {{US-DE}} ** {{US-DC}} ** {{US-FL}} <small>(con l'eceçión de contêe de [[Contêa de Bay|Bay]], [[Contêa de Calhoun|Calhoun]], [[Contêa de Escambia|Escambia]], [[Contêa de Holmes|Holmes]], [[Contêa de Jackson|Jackson]], [[Contêa de Okaloosa|Okaloosa]], [[Contêa de Santa Rosa|Santa Rosa]], [[Contêa de Walton|Walton]], [[Contêa de Washington|Washington]] e [[Contêa de Gulf|Gulf]] (pàrte nòrd))</small> ** {{US-GA}} ** {{US-IN}} <small>(con l'eceçión de contêe nòrd-òcidentâli de [[Contêa de Jasper|Jasper]], [[Contêa de Lake|Lake]], [[Contêa de LaPorte|LaPorte]], [[Contêa de Newton|Newton]], [[Contêa de Porter|Porter]] e [[Contêa de Starke|Starke]] e de quélle sùd-òcidentâli de [[Contêa de Gibson|Gibson]], [[Contêa de Perry|Perry]], [[Contêa de Posey|Posey]], [[Contêa de Spencer|Spencer]], [[Contêa de Vanderburgh|Vanderburgh]] e [[Contêa de Warrick|Warrick]])</small> ** {{US-RI}} ** {{US-KY}} *** Contêe a levànte de quélle de [[Contêa de Breckinridge|Breckinridge]], [[Contêa de Grayson|Grayson]], [[Contêa de Hart|Hart]], [[Contêa de Green|Green]], [[Contêa de Adair|Adair]], [[Contêa de Russell|Russell]], [[Contêa de Clinton|Clinton]] ** {{US-ME}} ** {{US-MD}} ** {{US-MA}} ** {{US-MI}} <small>(con l'eceçión de contêe òcidentâli de [[Contêa de Dickinson|Dickinson]], [[Contêa de Gogebic|Gogebic]], [[Contêa de Iron|Iron]] e [[Contêa de Menominee|Menominee]])</small><ref name=":4" /> ** {{US-NH}} ** {{US-NJ}} ** {{US-NY}} ** {{US-OH}} ** {{US-PA}} ** {{US-TN}} *** Contêe de [[Contêa de Scott|Scott]], [[Contêa de Morgan|Morgan]], [[Contêa de Roane|Roane]], [[Contêa de Rhea|Rhea]] e [[Contêa de Hamilton|Hamilton]] e tùtte quélle a levànte de 'ste chi<ref name=":4" /><ref name=":10" /> ** {{US-VT}} ** {{US-VA}} ** {{US-WV}} ** {{UMI}} *** {{Bandêa|USA}} [[Îzoa Navassa]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121111115312/http://www.worldtimezone.com/time/wtzresult.php?CiID=42248|tìtolo=Current local time in Navassa Island, U.S.A.|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC-04:00, Q == * {{ATG}}<ref name=":11">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120803050046/http://wwp.greenwichmeantime.com/time-zone/gmt-4/|tìtolo=GMT-4|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{BRB}}<ref name=":11" /> * {{BOL}}<ref name=":11" /> * {{BRA}}<ref name=":13">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120712202713/http://www.timeanddate.com/news/time/brazil-one-time-zone.html|tìtolo=Current Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{BR-AM}} <small>(con l'eceçión da pàrte ciù òcidentâle)</small> ** {{BR-MT}} ** {{BR-MS}} ** {{BR-RO}} ** {{BR-RR}} * {{CAN}} <small>(''Atlantic Time Zone'')</small> ** {{CA-NB}} ** {{CA-NL}} *** [[Labrador]] <small>(con l'eceçión de l'àrea tra [[L'Anse-au-Clair]] e Norman Bay)</small><ref name=":14">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121023120410/http://www.timetemperature.com/tzca/newfoundland_time_zone.shtml|tìtolo=Newfoundland and Labrador Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{CA-NS}} ** {{CA-PE}} ** {{CA-QC}} *** L'àrea a levànte de 63° W * {{CHL}} <small>(con l'eceçión de {{Îzoa de Pàsqua}} e {{CL-MA}})</small><ref name=":7" /><ref name=":9" /> * {{DNK}} ** {{GRL}}<ref name=":15">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20140424125851/http://www.timeanddate.com/worldclock/distances.html?n=3724|tìtolo=How far is it from Qaanaaq to locations worldwide|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** [[Pituffik]] * {{DMA}}<ref name=":11" /> * {{FRA}}<ref name=":2" /> ** {{GLP}} ** {{MTQ}} ** {{BLM}} ** {{MAF}} * {{GRD}}<ref name=":11" /> * {{GUY}}<ref name=":11" /> * {{NLD}} ** {{ABW}}<ref name=":11" /> ** {{CUW}}<ref name=":12">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121221103344/http://www.timetemperature.com/caribbean/caribbean_time_zones.shtml|tìtolo=Caribbean Time Zones|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{BES}} *** [[Bonaire]]<ref name=":11" /> *** [[Saba (îzoa)|Saba]] *** [[Sint Eustatius]]<ref name=":12" /> ** {{SXM}}<ref name=":12" /> * {{PRY}}<ref name=":7" /> * {{GBR}} ** {{AIA}}<ref name=":11" /> ** {{BMU}}<ref name=":12" /> ** {{VGB}}<ref name=":11" /> ** {{MSR}}<ref name=":12" /> * {{DOM}}<ref name=":11" /> * {{KNA}}<ref name=":12" /> * {{LCA}}<ref name=":11" /> * {{VCT}}<ref name=":12" /> * {{USA}} <small>(''Atlantic Time Zone'')</small> ** {{PRI}}<ref name=":11" /> ** {{VIR}}<ref name=":11" /> * {{TTO}} * {{VEN}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120920090406/http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=58|tìtolo=Current local time in Caracas|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC-03:30, P† == * {{CAN}} ** {{CA-NL}}<ref name=":14" /> *** [[Labrador]] **** Sôlo l'àrea tra [[L'Anse-au-Clair]] e Norman Bay *** [[Tæranêuva]] == UTC-03:00, P == * {{ARG}}<ref name=":7" /> * {{BRA}} <small>(con l'eceçión di stâti òcidentâli de {{BR-AM}}, {{BR-MT}}, {{BR-MS}}, {{BR-RO}}, {{BR-RR}} e dotræ îzoe)</small><ref name=":13" /> * {{CHL}} ** {{CL-MA}}<ref name=":7" /><ref name=":9" /> * {{DNK}} ** {{GRL}} <small>(con l'eceçión de [[Danmarkshavn]], [[Ittoqqortoormiit]] and [[Pituffik]])</small><ref name=":15" /> * {{FRA}}<ref name=":2" /> ** {{GUF}} ** {{SPM}} * {{GBR}} ** {{FLK}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121020020007/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/sa/fkt.html|tìtolo=FKT - Falkland Island Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{SUR}}<ref name=":7" /> * {{URY}}<ref name=":7" /> == UTC-02:00, O == * {{BRA}} ** [[Fernando de Noronha]]<ref name=":13" /> * {{GBR}} ** {{SGS}} == UTC-01:00, N == * {{CPV}} * {{DNK}} ** {{GRL}} *** [[Ittoqqortoormiit]] * {{POR}} ** {{PT-20}} == UTC±00:00, Z == * {{BFA}}<ref name=":16">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180612163328/https://www.worldtimezone.com/time-africa24.php|tìtolo=Africa Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{CIV}}<ref name=":16" /> * {{DNK}} ** {{FRO}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151110191702/http://www.timeanddate.com/worldclock/faroe/torshavn|tìtolo=Current local time in Tórshavn, Faroe Islands|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{GRL}}<ref name=":15" /> *** [[Danmarkshavn]] * {{IRL}}<ref name=":17">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120623045249/http://www.timetemperature.com/globes/europe-time-zone-globe.shtml|tìtolo=Europe Time Zone Globe|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{GMB}}<ref name=":16" /> * {{GHA}}<ref name=":16" /> * {{GIN}}<ref name=":16" /> * {{GNB}}<ref name=":16" /> * {{ISL}}<ref name=":17" /> * {{LBR}}<ref name=":16" /> * {{MLI}}<ref name=":16" /> * {{MRT}}<ref name=":16" /> * {{POR}} <small>(con l'eceçión de {{PT-20}} e inclûza {{PT-30}})</small><ref name=":17" /> * {{GBR}} <small>(inclùdde {{GGY}}, {{IMN}}, {{JEY}} e {{SHN}})</small><ref name=":17" /> * {{SLE}}<ref name=":16" /> * {{STP}}<ref name=":16" /> * {{ESP}} ** {{ES-CN}}<ref name=":16" /> * {{SEN}}<ref name=":16" /> * {{TGO}}<ref name=":16" /> == UTC+01:00, A == * {{ALB}}<ref name=":18">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20140326172246/http://www.worldtimezone.com/time-europe12.php|tìtolo=Europe Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{DZA}}<ref name=":16" /> * {{AND}}<ref name=":18" /> * {{AGO}}<ref name=":16" /> * {{AUT}}<ref name=":18" /> * {{BEL}}<ref name=":18" /> * {{BEN}}<ref name=":16" /> * {{BIH}}<ref name=":18" /> * {{CMR}}<ref name=":16" /> * {{CZE}}<ref name=":18" /> * {{CAF}}<ref name=":16" /> * {{TCD}}<ref name=":16" /> * {{COG}}<ref name=":16" /> * {{COD}} ** Pàrte òcidentâle, [[Kinshasa]] inclûza<ref name=":19">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20160513163509/http://www.timeanddate.com/worldclock/congo-demrep|tìtolo=Current Local Time in Congo Democratic Republic|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{CRO}}<ref name=":18" /> * {{DNK}}<ref name=":18" /> * {{FRA}} <small>([[Frànsa Metropolitànn-a|metropolitànn-a]])</small><ref name=":2" /> * {{GAB}}<ref name=":16" /> * {{DEU}}<ref name=":18" /> * {{GNQ}} * {{ITA}}<ref name=":18" /> * {{KOS}}<ref name=":18" /> * {{LIE}}<ref name=":18" /> * {{LUX}}<ref name=":18" /> * {{MKD}}<ref name=":18" /> * {{MAR}}<ref name=":16" /> * {{MLT}}<ref name=":18" /> * {{MCO}}<ref name=":18" /> * {{MNE}}<ref name=":18" /> * {{NER}}<ref name=":16" /> * {{NGA}}<ref name=":16" /> * {{NOR}} <small>(inclùdde [[Isoe Svalbard|Svalbard]] e [[Jan Mayen]])</small><ref name=":18" /> * {{NLD}}<ref name=":18" /> * {{POL}}<ref name=":18" /> * {{GBR}} ** {{GIB}} * {{ESH}}<ref name=":16" /> * {{SMR}}<ref name=":18" /> * {{SRB}}<ref name=":18" /> * {{SVK}}<ref name=":18" /> * {{SVN}}<ref name=":18" /> * {{ESP}} <small>(con l'eceçión de {{ES-CN}}, inclûze {{ES-IB}}, {{ES-CE}} e {{ES-ML}})</small><ref name=":18" /> * {{SWE}}<ref name=":18" /> * {{CHE}}<ref name=":18" /> * {{TUN}}<ref name=":16" /> * {{HUN}}<ref name=":18" /> * {{VAT}} == UTC+02:00, B == * {{BWA}}<ref name=":16" /> * {{BGR}}<ref name=":18" /> * {{BDI}}<ref name=":16" /> * {{CYP}} <small>({{KKTC}} inclûzo)</small><ref name=":18" /><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180205184649/https://www.timeanddate.com/worldclock/cyprus|tìtolo=Current Local Time in Cyprus|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{COD}} ** Pàrte òrientâle, [[Lubumbashi]] e [[Mbuji-Mayi]] inclûze<ref name=":19" /> * {{EGY}}<ref name=":16" /> * {{EST}}<ref name=":18" /> * {{FIN}}<ref name=":18" /> * {{JOR}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20131230235829/http://www.timeanddate.com/news/time/jordan-reverses-dst-decision.html|tìtolo=Jordan will end DST after all|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{GRC}}<ref name=":18" /> * {{ISR}} * {{LSO}}<ref name=":16" /> * {{LVA}}<ref name=":18" /> * {{LBN}} * {{LBY}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20131231014853/http://www.timeanddate.com/news/time/libya-cancels-dst-switch-2013.html|tìtolo=Libya remains on Daylight Saving Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{LTU}}<ref name=":18" /> * {{MWI}}<ref name=":16" /> * {{MOZ}}<ref name=":16" /> * {{MDA}} <small>({{TNS}} inclûza)</small><ref name=":18" /> * {{NAM}}<ref name=":16" /> * {{PSE}} * {{GBR}} ** [[Akrotiri e Dhekelia]] * {{ROU}}<ref name=":18" /> * {{RWA}}<ref name=":16" /> * {{RUS}} ** [[Circondâio federâle nòrd-òcidentâle]] *** {{RU-KGD}}<ref name=":20">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180715123332/https://www.worldtimezone.com/time-russia24.php|tìtolo=Russia Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{SYR}}<ref name=":16" /> * {{ZAF}} <small>(con l'eceçión de [[Îzoe do Prìnçipe Edoàrdo]])</small> * {{SDN}}<ref name=":16" /> * {{SSD}}<ref>{{Çitta web|url=https://www.timeanddate.com/worldclock/south-sudan/juba|tìtolo=Current Local Time in Juba, South Sudan|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{SWZ}}<ref name=":16" /> * {{UKR}} <small>(con l'eceçión da [[Crimea|Crimêa]] e pàrte de regioîn de [[Donestk]] e [[Luhansk]])</small> * {{ZMB}}<ref name=":16" /> * {{ZWE}}<ref name=":16" /> == UTC+03:00, C == * {{SAU}}<ref name=":21">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121025115248/http://www.worldtimezone.com/time-middle-east12.php|tìtolo=Middle East / Western Asia Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{BHR}}<ref name=":21" /> * {{BLR}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120712233117/http://www.timetemperature.com/europe/belarus_time_zone.shtml|tìtolo=Belarus Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{ERI}}<ref name=":16" /> * {{ETH}}<ref name=":16" /> * {{FRA}}<ref name=":2" /> ** {{ATF}} *** [[Îzoe Spanteghæ de l'òcéano Indiàn|Îles Éparses]] ** {{MYT}} * {{GEO}} **<small>{{ABH}}</small><ref name=":23">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180905180228/http://vestnikkavkaza.net/news/society/61360.html|tìtolo=Transition to winter time will take place in Abkhazia in parallel with Russia|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> **<small>{{RSO}}</small><ref name=":23" /> * {{DJI}}<ref name=":16" /> * {{IRQ}}<ref name=":21" /> * {{COM}} * {{KEN}}<ref name=":16" /> * {{KWT}}<ref name=":21" /> * {{MDG}}<ref name=":22">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120621023754/http://www.worldtimezone.com/wtz019.php|tìtolo=World Time Zone Map Section # 19|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{QAT}}<ref name=":21" /> * {{RUS}} <small>(''Moscow Time'')</small><ref name=":20" /> ** [[Circondâio federâle centrâle]] ** [[Circondâio federâle do Càocaso Setentrionâle]] ** [[Circondâio federâle nòrd-òcidentâle]] <small>(con l'eceçión de {{RU-KGD}})</small> ** [[Circondâio federâle meridionâle]] <small>(con l'eceçión do {{RU-AST}})</small> ** [[Circondâio federâle do Vòlga]] <small>(con l'eceçión do {{RU-SAM}}, {{RU-SAR}}, {{RU-UD}}, {{RU-ULY}}</small>, <small>{{RU-BA}}, {{RU-ORE}}, {{RU-PER}})</small> * {{SOM}}<ref name=":16" /> * {{ZAF}}<ref name=":22" /> ** [[Îzoe do Prìnçipe Edoàrdo]] * {{TZA}}<ref name=":16" /> * {{TUR}}<ref name=":21" /> * {{UGA}}<ref name=":16" /> * {{UKR}} ** [[Crimea|Crimêa]] e pàrte de regioîn de [[Donestk]] e [[Luhansk]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180728071201/https://www.timeanddate.com/news/time/luhansk-donetsk-moscow-time.html|tìtolo=Ukraine: Separatists in Luhansk and Donetsk move to Moscow Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20141110173805/http://en.itar-tass.com/world/756540|tìtolo=DPR and LPR switch over to Moscow time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20190518075316/https://www.worldtimezone.com/dst_news/dst_news_donetsk-lugansk02.html|tìtolo=DST News - Donetsk and Lugansk Republics UTC+2 will join Moscow timezone UTC+3 at 3am on October 26 2014|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{YEM}}<ref name=":21" /> == UTC+03:30, C† == * {{IRN}}<ref name=":21" /> == UTC+04:00, D == * {{ARM}}<ref name=":21" /> * {{AZE}}<ref name=":21" /> * {{FRA}}<ref name=":2" /> ** {{ATF}} *** [[Isoe Crozet|Îzoe Crozet]] ** {{REU}} * {{GEO}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20090111221255/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/3843511.stm|tìtolo=Times are a' changing in Georgia|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20071014122819/http://timeanddate.com/worldclock/timezone.html?n=371|tìtolo=Time zone in Tbilisi|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> <small>(con l'eceçión de {{ABH}} e</small> <small>{{RSO}})</small><ref name=":23" /> * {{MUS}} * {{OMN}}<ref name=":21" /> * {{RUS}} <small>(''Samara Time'')</small><ref name=":20" /> ** [[Circondâio federâle meridionâle]] *** {{RU-AST}} ** [[Circondâio federâle do Vòlga]] *** {{RU-SAM}} *** {{RU-SAR}} *** {{RU-UD}} *** {{RU-ULY}} * {{SYC}} * {{ARE}}<ref name=":21" /> == UTC+4:30, D† == * {{AFG}}<ref name=":21" /> == UTC+05:00, E == * {{AUS}}<ref name=":22" /> ** {{HMD}} * {{FRA}} ** {{ATF}} *** [[Isoa d'Amsterdam|Îzoa Amsterdam]] *** [[Isoa de San Paolo|Îzoa Sàn Pòulo]] * {{KAZ}}<ref name=":24">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120605031429/http://www.worldtimezone.com/time-cis24.php|tìtolo=Commonwealth of Independent States (CIS) Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** Regioîn de [[Región de Aktobe|Aktobe]], [[Región de Atyrau|Atyrau]], [[Región de Kyzylorda|Kyzylorda]], [[Región de Mangystau|Mangystau]] e [[Región do Kazakhstan Òcidentâle|Kazakhstan Òcidentâle]] * {{MDV}} * {{PAK}}<ref name=":21" /> * {{RUS}} <small>(''Yekaterinburg Time'')</small><ref name=":20" /> ** [[Circondâio federâle di Urâli]] ** [[Circondâio federâle do Vòlga]] *** {{RU-BA}} *** {{RU-ORE}} *** {{RU-PER}} * {{TJK}}<ref name=":21" /> * {{TKM}}<ref name=":21" /> * {{UZB}}<ref name=":21" /> == UTC+05:30, E† == * {{IND}}<ref name=":25">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121022161243/http://www.worldtimezone.com/time-asia12.php|tìtolo=Asia Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{LKA}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20071011205212/http://timeanddate.com/worldclock/timezone.html?n=389|tìtolo=Time zone in Colombo|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC+05:45, E* == * {{NPL}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20071014183018/http://sptimes.com/Travel97/10198/To_Every_Times__There.html|tìtolo=To Every Times, There Is A Purpose|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC+06:00, F == * {{BGD}}<ref name=":25" /> * {{BTN}}<ref name=":25" /> * {{KAZ}} <small>(con l'eceçión de regioîn de [[Región de Aktobe|Aktobe]], [[Región de Atyrau|Atyrau]], [[Región de Kyzylorda|Kyzylorda]], [[Región de Mangystau|Mangystau]] e [[Región do Kazakhstan Òcidentâle|Kazakhstan Òcidentâle]])</small><ref name=":24" /> * {{KGZ}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121020015453/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/asia/kgt.html|tìtolo=KGT – Kyrgyzstan Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{GBR}} ** {{IOT}} * {{RUS}} <small>(''Omsk Time'')</small><ref name=":20" /> ** [[Circondâio federâle da Sibéria]] *** {{RU-OMS}} == UTC+06:30, F† == * {{AUS}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121111111948/http://www.worldtimezone.com/time/wtzresult.php?CiID=42223|tìtolo=Current local time in West Island, Cocos (Keeling) Islands|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** {{CCK}} * {{MMR}}<ref name=":25" /> == UTC+07:00, G == * {{AUS}} ** {{CXR}}<ref name=":26">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121022172309/http://www.timetemperature.com/australia/australia_time_zones.shtml|tìtolo=Australia Time Zones|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{KHM}}<ref name=":25" /> * {{IDN}}<ref name=":27">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20121023093112/http://www.timetemperature.com/asia/indonesia_time_zone.shtml|tìtolo=Indonesia Time Zones|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref name=":28">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20170718013828/http://www.statoids.com/uid.html|tìtolo=Provinces of Indonesia|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** [[Kalimatan Centrâle]], [[Giâva]], [[Sumàtra]], [[Kalimatan Òcidentâle]] * {{LAO}}<ref name=":25" /> * {{MNG}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120626190406/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/asia/hovt.html|tìtolo=HOVT - Hovd Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** Pàrte òcidentâle, [[Hovd]] inclûza * {{RUS}} <small>(''Krasnoyarsk Time'')</small> ** [[Circondâio federâle da Sibéria]] *** {{RU-ALT}}<ref name=":29">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20140707140404/http://www.timetemperature.com/europe/russia_time_zones.shtml|tìtolo=Russia Time Zones|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** {{RU-AL}}<ref name=":29" /> *** {{RU-KEM}}<ref name=":20" /> *** {{RU-KK}}<ref name=":20" /> *** {{RU-KYA}}<ref name=":20" /> *** {{RU-NVS}}<ref name=":29" /> *** {{RU-TOM}}<ref name=":29" /> *** {{RU-TY}}<ref name=":20" /> * {{THA}}<ref name=":25" /> * {{VNM}}<ref name=":25" /> == UTC+08:00, H == * {{AUS}}<ref name=":26" /> ** {{AU-WA}} <small>(con l'eceçión de [[Eucla]])</small> * {{BRN}}<ref name=":25" /> * {{CHN}}<ref name=":25" /> * {{HKG}}<ref name=":25" /> * {{IDN}}<ref name=":27" /><ref name=":28" /> ** [[Kalimatan Òrientâle]], [[Îzoe Picìnn-e da Sónda]], [[Kalimatan Setentrionâle]], [[Kalimatan Meridionâle]] e [[Sulawesi]] * {{MAC}} * {{MYS}}<ref name=":30">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20100728230528/http://www.math.nus.edu.sg/aslaksen/teaching/timezone.html|tìtolo=Why is Singapore in the “Wrong” Time Zone?|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{MNG}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120628182803/http://www.timeanddate.com/library/abbreviations/timezones/asia/ulat.html|tìtolo=ULAT - Ulaanbaatar Time|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> ** Pàrte òrientâle, [[Ulaanbaatar]] inclûza * {{PHL}}<ref name=":25" /> * {{RUS}} <small>(''Irkutsk Time'')</small><ref name=":20" /> ** [[Circondâio federâle de l'Estrêmo Levànte]] *** {{RU-BU}} ** [[Circondâio federâle da Sibéria]] *** {{RU-IRK}} * {{SGP}}<ref name=":30" /> * {{TWN}}<ref name=":25" /> == UTC+08:45, H* == * {{AUS}}<ref name=":26" /> ** {{AU-WA}} *** [[Eucla]] == UTC+09:00, I == * {{PRK}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20160613131731/http://www.bbc.com/news/world-asia-33942111|tìtolo=North Korea welcomes new time zone to break from 'imperialism'|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{KOR}} * {{JPN}} * {{IDN}}<ref name=":27" /><ref name=":28" /> ** [[Molucche]], [[Papua (provìnsa)|Papua]], [[Papua Òcidentâle]] * {{PLW}}<ref name=":31">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180209063533/https://www.worldtimezone.com/time-oceania12.php|tìtolo=Oceania Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{RUS}}<ref name=":29" /> ** [[Circondâio federâle de l'Estrêmo Levànte]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180326065724/https://www.timetemperature.com/russia/sakha_western_time_zone.shtml|tìtolo=Sakha - Western, Russia Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> *** {{RUS Amur}} *** {{RUS Sacha-Jakuzia}} <small>(pàrte òcidentâle, pi-â ciù pàrte a ponénte do sciùmme [[Lena (sciùmme)|Lena]])</small> *** {{RUS Zabajkal'skij}} * {{TLS}} == UTC+09:30, I† == * {{AUS}}<ref name=":26" /> ** {{AU-NSW}} *** [[Broken Hill]] ** {{AU-NT}} ** {{AU-SA}} == UTC+10:00, K == * {{AUS}}<ref name=":26" /> ** {{AU-ACT}} ** {{AU-NSW}} <small>(con l'eceçión de [[Broken Hill]] e de l'[[Îzoa de Lord Howe]])</small> ** {{AU-QLD}} ** {{AU-TAS}} ** {{AU-VIC}} * {{PNG}} <small>(con l'eceçión da [[Región Outònoma de Bougainville]])</small><ref name=":32">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20150518092031/https://www.timeanddate.com/news/time/papua-new-guinea-bougainville-time-zone.html|tìtolo=Papua New Guinea adds a time zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{RUS}} <small>(''Vladivostok Time'')</small><ref name=":29" /> ** [[Circondâio federâle de l'Estrêmo Levànte]] *** {{RU-YEV}} *** {{RU-KHA}} *** {{RU-PRI}} *** {{RU-SA}} <small>(pàrte centrâle a levànte de 140° E, a inclùdde i ''ulus'', ò sæ distréiti, de [[Abyjskij ulus|Abyjskij]], [[Allaichovskij ulus|Allaichovskij]], [[Momskij ulus|Momskij]], [[Nižnekolymskij ulus|Nižnekolymskij]] e [[Srednekolymskij ulus|Srednekolymskij]])</small><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180326065312/https://www.timetemperature.com/russia/sakha_central_time_zone.shtml|tìtolo=Sakha - Central, Russia Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{FSM}}<ref name=":31" /> ** Pàrte òcidentâle * {{USA}}<ref name=":31" /> ** {{GUM}} ** {{MNP}} == UTC+10:30, K† == * {{AUS}} ** {{AU-NSW}} *** [[Îzoa de Lord Howe]]<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120914173638/http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=750|tìtolo=Current local time in Lord Howe Island|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> == UTC+11:00, L == * {{AUS}} ** {{NFK}}<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20151003205615/http://regional.gov.au/territories/norfolk_island/administrator/media/2015/ni-a-mr-201526.aspx|tìtolo=Norfolk Island standard time changes 4 October 2015|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{FRA}} ** {{NCL}}<ref name=":31" /> * {{SLB}}<ref name=":31" /> * {{PNG}} ** [[Región Outònoma de Bougainville]]<ref name=":32" /> * {{RUS}} <small>(''Magadan Time'')</small><ref name=":29" /> ** [[Circondâio federâle de l'Estrêmo Levànte]] *** {{RU-MAG}} *** {{RU-SAK}} *** {{RU-SA}} <small>(pàrte òrientâle, a inclùdde i ''ulus'', ò sæ distréiti, de [[Ojmjakonskij ulus|Ojmjakonskij]], [[Ust'-Janskij ulus|Ust'-Janskij]] e [[Verchojanskij ulus|Verchojanskij]])</small><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180326065003/https://www.timetemperature.com/russia/sakha_eastern_time_zone.shtml|tìtolo=Sakha - Eastern, Russia Time Zone|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{FSM}}<ref name=":31" /> ** Pàrte òrientâle * {{VUT}}<ref name=":31" /> == UTC+12:00, M == * {{FRA}} ** {{WLF}}<ref name=":33">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20180107174938/https://www.worldtimezone.com/utc/utc+1200.html|tìtolo=Time Zone: UTC +12|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{FJI}}<ref name=":33" /> * {{MHL}}<ref name=":33" /> * {{KIR}} ** [[Îzoe Gilbert]]<ref name=":34">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20191003081554/https://www.timeanddate.com/time/zone/kiribati|tìtolo=Time Zones in Kiribati|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{NRU}} * {{NZL}} <small>(con l'eceçión de [[Îzoe Chatham]])</small><ref name=":35">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120903153012/http://www.statoids.com/tnz.html|tìtolo=Time Zones of New Zealand|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{RUS}} <small>(''Kamchatka Time'')</small><ref name=":29" /> ** [[Circondâio federâle de l'Estrêmo Levànte]] *** {{RU-CHU}} *** {{RU-KAM}} * {{TUV}}<ref name=":33" /> * {{USA}} ** [[Isoa Wake|Îzoa Wake]]<ref name=":33" /> == UTC+12:45, M* == * {{NZL}} ** [[Îzoe Chatham]]<ref name=":35" /> == UTC+13:00, M† == * {{KIR}} ** [[Îzoe da Fenîce]]<ref name=":34" /> * {{NZL}} ** {{TKL}}<ref>{{Çitta web|url=https://www.webcitation.org/6CkztwL7V?url=http://permalink.gmane.org/gmane.comp.time.tz/5399|tìtolo=Tokelau in wrong time zone?|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20120916122846/http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=738|tìtolo=Current local time in Fakaofo|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}}</ref> * {{WSM}} * {{TON}} == UTC+14:00, M† == * {{KIR}} ** [[Îzoe da Lìnia]]<ref name=":34" /> == Nòtte == <references responsive="" /> == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=https://www.timeanddate.com/time/map/|tìtolo=Time Zone Map|léngoa=EN|vìxita=2021-10-02}} [[Categorîa:Ténpo]] nz55c5eg64cd46gx626ffn70ibz2l4f 0 29211 232140 224359 2022-08-08T18:35:36Z N.Longo 12052 /* Descriçión e stöia */fixed typo, replaced: çérte → çèrte using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} {{Léngoa |nómme = Dialétto arascìn |nomenativo = ''Arascìn'' |stâti = {{ITA}} |regioîn = {{IT-LIG}}<br><small>({{IT-SV}})</small> |persónn-e = ~2.500<ref>Dæto stimòu in sciâ bâze da popolaçión de l'àrea interessâ (inclûza quélla de àree de tranxiçión) e do dæto ISTAT in sciâ difuxón de léngoe regionâli, in perçentoâle, a-o 2015</ref> |fam1 = [[Lengoe indoeuropee|Léngoe indoeoropêe]] |fam2 = Itàliche |fam3 = [[Lengoe romanse|Romànze]] |fam4 = Romànze òcidentâli |fam5 = [[Léngoe gàllo-itàliche|Gàllo-Itàliche]] |fam6 = [[Lengoa ligure|Lìgure]] |fam7 = [[Lìgure céntro-òcidentâle]] |fam8 = '''Arascìn''' |mappa = Dialétto arascìn.png |didascalia = Difuxón do dialétto arascìn. In bleu ciù ciæo e zöne che prezentan de caraterìstiche derivæ da quésta parlâ. |estræto = Tütti i ommi nascian in libertai e i sun pa''r''eggi in dignitai e diritti. I sun dutai de raxiùn e de cusciensa e i an da fò l'ün cun l'autru in cina fraternitai }} L''''Arascìn''' (''Arascìn'') o l'é 'n dialétto da [[Lengoa ligure|léngoa lìgure]] parlòu prinçipalménte a [[Arasce|Aràsce]] e inte sò fraçioîn, apartenénte a-o coscì dîto grùppo do [[lìgure céntro-òcidentâle]]. == Descriçión e stöia == [[Immaggine:Arasce (Cartellu in lengua ligüre).jpg|miniatura|290x290px|In cartéllo stradâle in arascìn]] O dialétto arascìn o l'é 'na de [[Variànte lìguri|variêtæ]] da léngoa lìgure parlæ inta [[Rivêa de Ponénte]], ch'a s'é svilupâ in mòddo relativaménte indipendénte da quélle parlæ inti comuîn vixìn aprêuvo a l'izolaménto e a l'outonomîa do pàize de Aràsce, sêde ànche de 'n poistæ da [[Repùbrica de Zena|Repùbrica de Zêna]] a partî da-o [[1540]]. In particolâ, l'''Arascìn'' o l'é parlòu sorviatùtto inte tùtto o teritöio do comûne de Aràsce, inclûze dónca e sò fraçioîn de ''[[Cosu]]'', ''[[Môiu]]'' e ''[[Surva]]''. Rispètto a-e parlæ vixìnn-e l'arascìn o l'é asæ scìmile a-o dialétto de [[L'Aigheuja|Leighéuia]], scibén ch'a gh'é quàrche picìnn-a diferénsa, e, pe de ciù, o l'à infloensòu ànche i dialétti di pàizi da valàdda do torénte [[Lerón]], de stànpo [[Dialétto arbenganéize|arbenganéize]] ma con çèrte caraterìstiche derivæ da lê. Rigoàrdo a-i confìn da sò difuxón, vèrso nórd o l'é sostitoîo da l'arbenganéize, inta sò variànte çitadìnn-a, a sùd da-a za minsonâ parlâ de Leighéuia e vèrso ponénte, inta valàdda da [[Merula]], da l'[[Dialétto andoréize|andoréize]]. == Grafîa == Cómme pe tànte âtre variànte da léngoa lìgure, pe l'arascìn a no l'exìste 'na grafîa tradiçionâle inta quæ trascrîve o dialétto scibén che in ténpi ciù recénti, co-a raxón de fisâ a parlâ de mòddo da conservâ 'na testimoniànsa scrîta, se són avûi di tentatîvi in tâ sénso. A se pêu dónca aregordâ a grafîa dêuviâ inti doî diçionâi de l'arascìn a-a giornâ d'ancheu publicæ, comùn ànche in vàrie arecugéite de poêxîe e conponiménti scrîti in arascìn. {| class="wikitable" !Létie !Soîn [[Agiûtto:IPA|IPA/AFI]] !Nòtte |- |A |a | |- |B |b | |- |C |k/ʧ | |- |Ç |s |prìmma de "i" ò "e", o l'é indiferénte con scrîve "s" |- |D |d | |- |E (É/È/Ê) |e/ɛ/eː |e serâ/ e avèrta/ e lónga |- |F |f | |- |G |g/dʒ | |- |H | |mùtta |- |I |i | |- |L |l | |- |M |m/ŋ |davànti a "b" ò "p" o se pêu scrîve ségge "m" che "n"<ref>A ògni mòddo, in quésto câxo, a pronónçia a l'é {{IPA|/ŋ/}}</ref> |- |N |ɱ/n/ŋ | |- |O |o/ɔ |"o" serâ/"o" avèrta |- |Ò |ã |són "a" velarizâ |- |Ö<ref>Scrîta ànche ô</ref> |ø |són do françéize "eu" |- |P |p | |- |Q |ku | |- |R |r | |- |''R''<ref>Scrîta ànche ɽ ò ř</ref> |ɽ | |- |S |s/z | |- |SC-C |ʃ+t͡ʃ |són da pòula "'''scc'''iùmma''"'' |- |T |t | |- |U |u | |- |Ü |y |a pêu êse scrîta ànche cómme "i", ''üna''⇔''ina''; ''cügnau''⇔''chignau'' |- |V |v/ʋ | |- |X |ʒ |són do françéize "'''j'''ardin" |- |Z |d͡z |"z" sonöra, són de l'italiàn "ro'''zz'''o" |} == Testimoniànse scrîte == * {{Çitta lìbbro|outô=Mario Richero|tìtolo=Au tèmpu di mèi veggi|url=https://books.google.it/books?id=hzAwHAAACAAJ|ànno=1958|editô=A. Carbone|çitæ=Aràsce}} * {{Çitta lìbbro|outô=Mario Richero|tìtolo=Leccarìe e mangiài Arascìn|url=http://liguria.on-line.it/SebinaOpac/Opac?action=documentview&sessID=E154D2C2EAAF8375D0F1BED94F56EA5E@3d14374e&docID=11|ànno=198?|editô=Associazione Vecchia Alassio|çitæ=Aràsce}} * {{Çitta lìbbro|outô=Tommaso Schivo|tìtolo=A pasciun e a morte du segnu cumme i l'averean cuntô i nosci veggi|url=https://www.catalogobibliotecheliguri.it/opaclib/opaclib?item_nocheck:1001:Tipo_documento=&fieldop:2=operatore.e%3A%40and%40&fieldop:1=operatore.e%3A%40and%40&select_db=solr_cbl&item_nocheck:1021:Livello_bibliografico=&fieldop:3=operatore.e%3A%40and%40&fieldstruct:2=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&fieldval:1=Tommaso+Schivo&item_nocheck:1031:Tipo_documento_105=&fieldstruct:1=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&fieldval:2=&fieldstruct:4=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&fieldstruct:3=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&filter_nocheck:3088:Biblioteche=&searchForm=opac%2Fcbl%2Favanzata.jsp&do_cmd=search_show_cmd&fieldaccess:3=Collezione%3A5&filter_nocheck:55:Paese=&fieldaccess:2=Titolo%3A4&fieldaccess:1=Autore%3A1002&struct:7001=ricerca.parole_almeno_una%3A%40or%40&fieldaccess:4=Soggetto%3A21&db=solr_cbl&biblioteche=&Invia=cerca&saveparams=false&nentries=1&item:31:Anno_pubblicazione:4:4=&filter_nocheck:54:Lingua=&curr_ric=avanzata.jsp&struct:3088=ricerca.parole_almeno_una%3A%40or%40&item:31:Anno_pubblicazione:2:4=&fieldval:4=&fieldval:3=&resultForward=opac%2Fcbl%2Ffull.jsp&fname=none&from=4|ànno=1982|editô=Associazione Vecchia Alassio|çitæ=Aràsce}} * {{Çitta lìbbro|outô=Lino Piombo|tìtolo='na sgursa de passau|url=https://www.catalogobibliotecheliguri.it/opaclib/opaclib?item_nocheck:1001:Tipo_documento=&fieldop:2=operatore.e%3A%40and%40&fieldop:1=operatore.e%3A%40and%40&select_db=solr_cbl&item_nocheck:1021:Livello_bibliografico=&fieldop:3=operatore.e%3A%40and%40&fieldstruct:2=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&fieldval:1=Lino+Piombo&item_nocheck:1031:Tipo_documento_105=&fieldstruct:1=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&fieldval:2=&fieldstruct:4=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&fieldstruct:3=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&filter_nocheck:3088:Biblioteche=&searchForm=opac%2Fcbl%2Favanzata.jsp&do_cmd=search_show_cmd&fieldaccess:3=Collezione%3A5&filter_nocheck:55:Paese=&fieldaccess:2=Titolo%3A4&fieldaccess:1=Autore%3A1002&struct:7001=ricerca.parole_almeno_una%3A%40or%40&fieldaccess:4=Soggetto%3A21&db=solr_cbl&biblioteche=&Invia=cerca&saveparams=false&nentries=1&item:31:Anno_pubblicazione:4:4=&filter_nocheck:54:Lingua=&curr_ric=avanzata.jsp&struct:3088=ricerca.parole_almeno_una%3A%40or%40&item:31:Anno_pubblicazione:2:4=&fieldval:4=&fieldval:3=&resultForward=opac%2Fcbl%2Ffull.jsp&fname=none&from=1|ànno=1984|editô=Associazione Vecchia Alassio|çitæ=Aràsce}} * {{Çitta lìbbro|outô=Dante Schivo, Gianni Croce|tìtolo=Spassigandu fra Storia e Legênda|url=https://www.catalogobibliotecheliguri.it/opaclib/opac/cbl/scheda_sim.jsp?sim_bid=LO10301900&pager.offset=0&bid=5VAR00NA2591|ànno=1994|editô=Tipografia F.lli Stalla|çitæ=Arbénga}} * {{Çitta lìbbro|outô=Antonio Boscione|tìtolo=Una finestra sul cuore|ànno=2010|editô=Assessorato alla Cultura del Comune di Alassio|çitæ=Aràsce}} ** {{Çitta lìbbro|outô=Antonio Boscione|tìtolo=Morsciure stracuvai|ànno=1982|editô=Associazione Vecchia Alassio|çitæ=Aràsce}} ** {{Çitta lìbbro|outô=Antonio Boscione|tìtolo=Papei da turta|url=https://www.catalogobibliotecheliguri.it/opaclib/opaclib?item_nocheck:1001:Tipo_documento=&fieldop:2=operatore.e%3A%40and%40&fieldop:1=operatore.e%3A%40and%40&select_db=solr_cbl&item_nocheck:1021:Livello_bibliografico=&fieldop:3=operatore.e%3A%40and%40&fieldstruct:2=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&fieldval:1=Antonio+Boscione&item_nocheck:1031:Tipo_documento_105=&fieldstruct:1=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&fieldval:2=&fieldstruct:4=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&fieldstruct:3=ricerca.parole_tutte%3A%40and%40&filter_nocheck:3088:Biblioteche=&searchForm=opac%2Fcbl%2Favanzata.jsp&do_cmd=search_show_cmd&fieldaccess:3=Collezione%3A5&filter_nocheck:55:Paese=&fieldaccess:2=Titolo%3A4&fieldaccess:1=Autore%3A1002&struct:7001=ricerca.parole_almeno_una%3A%40or%40&fieldaccess:4=Soggetto%3A21&db=solr_cbl&biblioteche=&Invia=cerca&saveparams=false&nentries=1&item:31:Anno_pubblicazione:4:4=&filter_nocheck:54:Lingua=&curr_ric=avanzata.jsp&struct:3088=ricerca.parole_almeno_una%3A%40or%40&item:31:Anno_pubblicazione:2:4=&fieldval:4=&fieldval:3=&resultForward=opac%2Fcbl%2Ffull.jsp&fname=none&from=1|ànno=1984|editô=ed. in pròpio, Tipolitografia F.lli Stalla|çitæ=Arbénga}} ** {{Çitta lìbbro|outô=Antonio Boscione|tìtolo=Messe dite|ànno=?}} ** {{Çitta lìbbro|outô=Antonio Boscione|tìtolo=Frammenti|ànno=?}} ** {{Çitta lìbbro|outô=Antonio Boscione|tìtolo=Ma e restu chì|ànno=?}} * {{Çitta lìbbro|outô=Gianni Croce|tìtolo=U teatru pupulare e dialettale de Gianni Cruxe: raccolta completa delle opere di Gianni Croce in dialetto alassino tra il 1982 e il 2017|url=http://liguria.on-line.it/SebinaOpac/Opac?action=documentview&sessID=E154D2C2EAAF8375D0F1BED94F56EA5E@3d14374e&docID=14|ànno=2018|editô=Associazione Vecchia Alassio|çitæ=Aràsce}} == Nòtte == <references /> == Bibliografîa == * {{Çitta lìbbro|outô=[[Giulia Petracco Sicardi]]|outô2=[[Fiorenzo Toso]]|outô3=Patrizia Cavallaro|tìtolo=Vocabolario delle parlate liguri|url=https://www.google.it/search?hl=it&tbo=p&tbm=bks&q=bibliogroup:%22Vocabolario+delle+parlate+liguri%22&source=gbs_metadata_r&cad=4|ànno=1985-1992|editô=Consulta Ligure|çitæ=[[Zena|Zêna]]|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Santino Bruno Pezzuolo|tìtolo=Dizionario alassino|ànno=1989|editô=Ed. F.lli Stalla|çitæ=Arbénga|léngoa=LIJ, IT}} * {{Çitta lìbbro|tìtolo=Nuovo Dizionario alassino|ànno=2001|editô=Associazione Vecchia Alassio|çitæ=Aràsce|léngoa=LIJ, IT}} == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=http://www.comunealassio.it/turistico/ala/default.htm|tìtolo=Scîto turìstico de Aràsce in arascìn|léngoa=LIJ, IT|vìxita=2021-10-05}} * {{Çitta web|url=http://pessoalassio.altervista.org/|tìtolo=A-a me A<u>r</u>asce|outô=Santino Bruno Pezzuolo}} {{Léngoa lìgure}} [[Categorîa:Lengua ligure]] ek1x5z1dsxz1dydmrcgt2kuwvrqbd2v 0 29253 232145 223987 2022-08-08T18:38:25Z N.Longo 12052 /* top */fixed typo, replaced: çérti → çèrti (2) using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} {{Léngoa |nómme = Léngoe gàllo-itàliche |stâti = {{ITA}}, {{SMR}}, {{CHE}}, {{MCO}}, {{FRA}} |fam1 = [[Lengoe indoeuropee|Léngoe indoeoropêe]] |fam2 = Itàliche |fam3 = [[Lengoe romanse|Romànze]] |fam4 = Romànze òcidentâli |fam5 = '''Gàllo-Itàliche''' |sub1 = [[Lengua piemonteise|Piemontéize]] |sub2 = [[Lengua lombarda|Lonbàrdo]] |sub3 = [[Lengua emilian-a|Emiliàn]] |sub4 = [[Lengua romagnolla|Romagnòllo]] |sub5 = [[Lengoa ligure|Lìgure]] |sub6 = ([[Lengua veneta|Véneto]])<ref name=":0" /><ref name=":1" /> |sub7 = [[Dialétti gàllo-itàlichi de Sicìlia|Gàllo-itàlico de Sicìlia]] |sub8 = [[Dialétti gàllo-itàlichi de Sicìlia|Gàllo-itàlico de Baxilicâ]] |mappa = Gallo-Italic languages.svg |didascalia = Difuxón de léngoe do grùppo gàllo-itàlico. }} E '''léngoe gàllo-itàliche''', '''gàllo-italién''', '''gàllo-cisalpìnn-e''' ò, senpliceménte, '''cisalpìnn-e''' són l'insémme ch'o l'arechéugge a ciù pàrte de [[Lengoe romanse|léngoe romànze]] parlæ inte l'Itàlia do Nòrd. In particolâ quéste són o [[Lengua piemonteise|Piemontéize]], o [[Lengua lombarda|Lonbàrdo]], l'[[Lengua emilian-a|Emiliàn]], o [[Lengua romagnolla|Romagnòllo]] e o [[Lengoa ligure|Lìgure]]<ref>{{Çitta lìbbro|outô=Michele Loporcaro|tìtolo=Profilo linguistico dei dialetti d'Italia|url=https://books.google.it/books?id=rEQqAQAAIAAJ|ànno=2009|editô=Laterza|çitæ=Bâri|léngoa=IT|ISBN=88-42-08920-6}}</ref>. Scibén che pi-â ciù pàrte di lengoìsti a [[Lengua veneta|léngoa véneta]] a l'é pe cóntra da consciderâ into ràmmo de [[léngoe ìtalo-dàlmate]], ségge pe [[Ethnologue]] che pe [[Glottolog]] a saiéiva da inserî into grùppo de gàllo-itàliche<ref name=":0">{{Çitta web|url=https://glottolog.org/resource/languoid/id/vene1258|tìtolo=Venetian|léngoa=EN|vìxita=2021-10-26}}</ref><ref name=":1">{{Çitta web|url=https://www.ethnologue.com/language/vec|tìtolo=Venetian|léngoa=EN|vìxita=2021-10-26}}</ref>. E léngoe inclûze inte 'sto grùppo chi són parlæ ànche into [[Alpes-Maritimes (dipartiménto)|dipartiménto de Àrpi Marìtime]] in [[Fransa|Frànsa]], into [[Cantón Ticìn]] e inte quéllo di [[Cantón di Grixoîn|Grixoîn]] in [[Svissea|Svìsera]], óltre che inte micronaçioîn de [[Prinçipatu de Mùnegu|Mónego]] e [[San Marin|Sàn Marìn]]. Pe de ciù, in çèrti câxi e léngoe chi inclûze són ancón parlæ in di stâti dónde a gh'é stæta 'n'inportànte inmigraçión da-a penîzoa italiànn-a. Formæ da 'n ''[[Stratum (lengoìstica)|substratum]]'' derivòu da-e [[léngoe cèltiche]] e 'n ''[[Stratum (lengoìstica)|superstratum]]'' ch'o vêgne da-e [[léngoe germàniche]], spécce da-o [[Léngoa longobàrda|Longobàrdo]], e léngoe gàllo-itàliche se són evolûe in sciâ bâze do [[Léngoa latìnn-a|Latìn]] parlòu inta zöna, ciamâ da-i [[Popolo roman|români]] ''[[Gallia Cisalpina]]''. Quésto grùppo o l'à avûo pe l'ùrtima pàrte [[tàrda antighitæ]] e l'inìçio de l'[[Etæ de Mëzo|Etæ de Mêzo]] 'n stréito ligàmme lengoìstico co-a ''[[Gallia]]'' e a ''[[Rhaetia]]'', scitoæ a ponénte e a nòrd de-e [[Arpi|Àrpi]]. A partî da-a fìn do Medioêvo, e léngoe de quésto grùppo àn adotòu de caraterìstiche che vêgnan ànche da-e léngoe do grùppo [[Léngoe ìtalo-dàlmate|ìtalo-dàlmata]], parlæ ciù a sùd. Cómme rizultâto de 'sto fæto chi, e léngoe gàllo-itàliche àn de caraterìstiche che vêgnan ségge da-e [[léngoe gàllo-romànze]] parlæ ciù a ponénte e a nòrd-òvest (cómme o [[Lengua françéise|Françéize]], l'[[Lengua franco-provensâ|Arpitàn]], o [[Lengua catalann-a|Catalàn]] e l'[[Lengoa ocçitann-a|Òcitàn]]) e da-e [[léngoe ìtalo-dàlmate]] difûze into rèsto da penîzoa (e quæ inclùddan o [[Lengua veneta|Véneto]]<ref>Clasificaçión controvèrsa</ref>, o [[Léngoa dalmàtica|Dalmàtico]], o [[Dialétto toscàn|Toscàn]], l'[[Dialétti italién centrâli|Italiàn centrâle]], o [[Léngoa napolitann-a|Napolitàn]] e o [[Lengua siçiliann-a|Siciliàn]]). Pe 'sta raxón chi a gh'é 'n fòrte dibàtito in sciâ corètta clasificaçión de léngoe do grùppo gàllo-itàlico<ref>Aprêuvo a 'sto dibàtito chi, inta [[Wikipedia in lìgure|Wikipedia Lìgure]] e léngoe gàllo-itàliche no són pe òua inclûze inte nisciùn di doî sotogrùppi de [[léngoe ìtalo-òcidentâli]].</ref>. Defæti són ragrupæ da çèrti studiôzi co-e léngoe gàllo-romànze<ref>{{Çitta web|url=https://www.ethnologue.com/subgroups/romance|tìtolo=Romance|léngoa=EN|vìxita=2021-10-26}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Geoffrey Hull|tìtolo=The linguistic unity of northern Italy and Rhaetia|url=https://books.google.it/books?id=DviaAQAACAAJ|ànno=1982|editô=University of Sydney|léngoa=EN}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Giuseppe Longobardi|curatô=Rob Pensalfini, Myfany Turpin e Diana Guillemin|tìtolo=Language description informed by theory|url=https://books.google.it/books?id=kDqNAgAAQBAJ&pg=PA217&dq=Theory+and+experiment+in+parametric+minimalism.+Language+description+informed+by+theory&hl=it&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwi6n4Tk5ujzAhWTSPEDHa3qDbcQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=Theory%20and%20experiment%20in%20parametric%20minimalism.%20Language%20description%20informed%20by%20theory&f=false|ànno=2014|editô=John Benjamins Publishing Company|léngoa=EN|capìtolo=Theory and experiment in parametric minimalism. The case of Romance Negation|ISBN=90-27-27091-0}}</ref><ref>{{Çitta publicaçión|outô=Marco Tamburelli|outô2=Lissander Brasca|ànno=2018|méize=Zùgno|tìtolo=Revisiting the classification of Gallo-Italic: a dialectometric approach|revìsta=Digital Scholarship in the Humanities|volùmme=33|nùmero=2|pp=442-455|léngoa=EN|abstract=X|url=https://academic.oup.com/dsh/article-abstract/33/2/442/4093902?redirectedFrom=fulltext}}Védde chi ascì [https://patrimonilinguistici.it/galloitalico/].</ref> e da âtri co-e ìtalo-dàlmate<ref>Cómme Giovan Battista Pellegrini, Tullio De Mauro, Maurizio Dardano, Tullio Telmon, védde {{Çitta publicaçión|outô=Enrico Allasino et al.|ànno=2007|tìtolo=Le lingue del Piemonte|editô=Istituto di Ricerche Economico Sociali del Piemonte|çitæ=Torìn|léngoa=IT|url=https://web.archive.org/web/20110810173222/http://213.254.4.222/cataloghi/pdfires/697.pdf}}</ref><ref>{{Çitta web|url=http://www.orioles.it/materiali/pn/Class_dialetti_it.pdf|tìtolo=Classificazione dei dialetti parlati in Italia|outô=Vincenzo Orioles|léngoa=IT|vìxita=2021-10-26}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Michele Loporcaro|tìtolo=Profilo linguistico dei dialetti italiani|url=https://books.google.it/books?id=rEQqAQAAIAAJ|ànno=2009|editô=Laterza|çitæ=Bâri|léngoa=IT|p=70|ISBN=88-42-08920-6}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Martin Maiden|outô2=Mair Parry|tìtolo=The Dialects of Italy|url=https://books.google.it/books?id=9Dz_LyQF_eAC|ànno=2006|editô=Routledge|léngoa=EN|p=3|ISBN=1-134-83436-5}}</ref><ref>{{Çitta lìbbro|outô=Anna Laura Lepschy|outô2=Guilio Lepschy|tìtolo=The Italian Language Today|ediçión=2|ànno=2013|editô=Routledge|léngoa=EN|p=41|ISBN=1-136-13276-7}}</ref>. E léngoe gàllo-itàliche àn infloensòu in vàrio mòddo ànche e variànte locâli de l'italiàn e a ciù pàrte di sò parlànti a l'à 'na [[digloscia]] con l'italiàn stàndard. Tra-e divèrse léngoe regionâli, quélle do grùppo gàllo-itàlico són e ciù a âto réizego d'estinçión, co-o nùmero di sò parlànti ch'o l'é in contìnoa diminuçión. == Clasificaçión == {{Seçión vêua}} == Fonologîa == {{Seçión vêua}} == Confrónti == {{Seçión vêua}} == Nòtte == <references responsive="" /> == Bibliografîa == * {{Çitta lìbbro|outô=Adolfo Mussafia|tìtolo=Beitrag zur Kunde der norditalienischen Mundarten im XV. Jahrhunderte|url=https://books.google.it/books?id=sQwJAAAAQAAJ|ànno=1873|editô=Karl Gerold's Sohn|çitæ=Viénna|léngoa=DE|ISBN=92-31-03798-6}} * {{Çitta lìbbro|outô=Gerhard Rohlfs|tìtolo=Rätoromanisch: die Sonderstellung des Rätoromanischen zwischen Italienisch und Französisch : eine kulturgeschichtliche und linguistische Einführung|url=https://books.google.it/books?id=ksGczgEACAAJ|ànno=1975|editô=C.H. Beck'ssche|çitæ=Mónego de Bavêa|léngoa=DE|pp=1-20}} * {{Çitta lìbbro|outô=Bernard Comrie, Bill Louw, Professor of Linguistics Maria Polinsky, Stephen Matthews, Maria Polinsky|tìtolo=The Atlas of Languages: The Origin and Development of Languages Throughout the World|url=https://books.google.it/books?id=e-RrAAAAIAAJ|ànno=1996|editô=Facts on File|léngoa=EN|p=40|ISBN=0-816-03388-9}} * {{Çitta lìbbro|outô=Stephen Wurm|tìtolo=Atlas of the world's languages in danger of disappearing|url=https://books.google.it/books?id=YjXvAgAAQBAJ|ediçión=1|ànno=2001|editô=UNESCO|léngoa=EN|ISBN=92-31-03798-6|p=29}} * {{Çitta lìbbro|outô=Geoffrey Hull|tìtolo=The Linguistics Unity of Northern Italy and Rhaetia: Historical grammar of the Padanian language|url=https://books.google.it/books?id=y1HFswEACAAJ|ànno=2017|editô=Beta Crucis Editons|léngoa=EN|ISBN=1-549-91328-X|çitæ=Sydney}} == Âtri progètti == {{Interprogetto}} == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=https://www.ethnologue.com/subgroups/gallo-italian|tìtolo=Gallo-Italian|léngoa=EN|vìxita=2021-10-26}} * {{Çitta web|url=https://patrimonilinguistici.it/galloitalico/|tìtolo=Galloitalico: più gallo o più italico?|léngoa=IT|vìxita=2021-10-26}} * {{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20081212024023/http://www.itispiazza.it/galloitalico/|tìtolo=Il galloitalico di Sicilia|léngoa=IT|vìxita=2021-10-26|dataarchivio=2008-12-12}} * {{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20100107035452/http://galloitalico.it/|tìtolo=Galloitalici di Basilicata|dæta=2010-01-07|léngoa=IT|vìxita=2021-10-26}} {{Lengue do Gruppo Italico}} [[Categorîa:Lengue do Gruppo Italico]] 5w3sahi19l367ujonrz3pggy7um5q9d 0 29697 232143 228283 2022-08-08T18:37:16Z N.Longo 12052 fixed typo, replaced: çérta → çèrta using [[Project:AWB|AWB]] wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} [[Immaggine:BBC_2005_rigueur_climatique.svg|miniatura|250x250px|E vàrie zöne climàtiche da [[Fransa|Frànsa]] segóndo e clàsse de GG riçevûi.]] 'N '''gràddo giórno''' o l'é 'n'[[unitæ de mezûa]] do [[câdo]], indicâ co-o scìnbolo '''GG'''. O gràddo giórno, calcolòu pe 'na çèrta localitæ, o l'é a sómma, in sce 'na duâta anoâle, de sôle diferénse giornaliêre poxitîve tra 'na [[tenperatûa]] de bâze, fisâ pe convençión da ògni naçión, e a tenperatûa estèrna média giornaliêra. == Definiçión == A nòrma UNI EN [[Òrganizaçión Internaçionâle pi-â Standardizaçión|ISO]] 15927-6:2008<ref>{{Çitta web|url=http://store.uni.com/catalogo/uni-en-iso-15927-6-2008?___store=en&___from_store=it|tìtolo=UNI EN ISO 15927-6:2008|léngoa=EN, IT|vìxita=2022-04-04}}</ref> a l'é a versción ofiçiâ, pe-i [[comùn]] italién, da nòrma eoropêa EN ISO 15927-6<ref>{{Çitta web|url=http://store.uni.com/catalogo/uni-en-iso-15927-6-2008?___store=en&___from_store=it|tìtolo=UNI EN ISO 15927-6:2008|léngoa=IT|vìxita=2022-04-04}}</ref>, a l'ediçión do seténbre do 2007. A nòrma a specìfica a definiçión, o scistêma de càlcolo e quéllo pi-â prezentaçión di dæti in scê diferénse de tenperatûa somæ (i gràddi giórno), dêuviæ pe stimâ l'energîa inpiêgâ into rescâdaménto di cazaménti. 'Sti dæti chi són de sòlito esprèsci in gràddi ôa ò gràddi giórno de rescâdaménto, in brêve "gràddi ôa" ò "gràddi giórno". A fórmola pe calcolâ i gràddi giórno a l'é quélla indicâ chi de sótta: <math>GG=\sum_{e=1}^{n}(T_0-T_e)</math> Dónde: * <math>n</math>: o l'é o nùmero di giórni do perîodo convençionâle de rescâdaménto - dónca, de sòlito, 'n [[ànno]] * <math>T_0</math>: o l'é a tenperatûa anbiénte convençionâle * <math>T_e</math>: o l'é a tenperatûa estèrna média giornaliêra tâ pi-â quæ <math>T_e<T_0</math> == Nòrme italiànn-e == Za da-o 31 de dexénbre do [[1987]] in Itàlia gh'é 'na nòrma, a UNI 9019:1987<ref>{{Çitta web|url=http://store.uni.com/catalogo/index.php/uni-9019-1987?josso_back_to=http://store.uni.com/josso-security-check.php&josso_cmd=login_optional&josso_partnerapp_host=store.uni.com|tìtolo=UNI 9019:1987|léngoa=IT|vìxita=2022-04-04}}</ref>, in scî scistêmi de ripartiçión de spéize de rescâdaménto bazæ in sciâ contabilizaçión de unitæ de gràddi giórno. L'òbietîvo da nòrma o l'é ànche quéllo de definî i mòddi pe provâ i contabilizatoî, aplichæ a inpiànti de utilizaçión dotæ de regolaçión ötomàtica centralizâ da tenperatûa do [[flùsso termovetô]]. Quésta, defæti, o dêv'êse, inte ògni moménto, proporçionâle a-a tenperatûa estèrna. O Decrétto do Prescidénte da Repùbrica do 26 de agósto do 1993, n. 412, o fa riferiménto a 'n perîodo convençionâle de rescâdaménto pægio a 'n ànno, óltre che a 'na [[tenperatûa anbiénte]] convençionâle de 20&nbsp;°C<ref>{{Çitta web|url=https://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1993-08-26;412~art1!vig=|tìtolo=Lézze 26 agósto 1993, n. 412, art. 1|léngoa=IT|vìxita=2022-04-04}}</ref>. Dónca: <math>GG=\sum_{e=1}^{n}(20-T_e)</math> Con <math>T_e</math>< 20&nbsp;°C a indicâ a tenperatûa estèrna média giornaliêra do perîodo convençionâle de rescâdaménto de <math>n</math> giórni. Quésto o l'incoménsa co-i prìmmi tréi giórni consecutîvi caraterizæ da 'na tenperatûa média giornaliêra ciù bàssa de 12&nbsp;°C - a ògni mòddo no depoî i 30 de novénbre - e o finìsce co-i prìmmi tréi giórni consecutîvi caraterizæ da 'na tenperatûa média giornaliêra pægia ò ciù âta de 12&nbsp;°C - a ògni mòddo no prìmma do 1° de màrso<ref>{{Çitta web|url=https://www.enea.it/it/Ricerca_sviluppo/documenti/ricerca-di-sistema-elettrico/edifici-pa/2012/rds-2013-153.pdf/|tìtolo=Aggiornamento parametri climatici nazionali e zonizzazione del clima nazionale ai fini della certificazione estiva|outô=G.Riva, G. Murano|léngoa=IT|pp=188-189|vìxita=2022-04-04}}</ref>. Con 'sta unitæ de mezûa chi, relatîva a-e nórme in vigô in sciô rescâdaménto de câze, o se peu dónca esprìmme o bezéugno tèrmico de 'na çèrta àrea giögràfica. 'N valô de gràddi giórno bàsso o l'é ìndice de 'n cùrto perîodo de rescâdaménto e tenperatûe médie giornaliêre vixìnn-e a quélla fisâ pe l'anbiénte. Pe cóntra, 'n valô de gràddi giórno elevòu, o l'é ìndice de perîodi de rescâdaménto lónghi e tenperatûe médie giornaliêre bén bén ciù bàsse rispètto a-a tenperatûa convençionâle de riferiménto. === Zöne climàtiche === {{Véddi ànche|Clasificaçión climàtica di comùn italién}} In sciâ bâze di gràddi giórno, són stæte definîe de zöne climàtiche into teritöio italiàn e i lìmiti màscimi relatîvi a-o perîodo anoâle de ezercìçio de l'inpiànto tèrmico e da sò dûata giornaliêra de ativaçión ascì<ref>Lézze 26 agósto 1983: [http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1993;412~art2!vig= art. 2], c. 1; [http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1993;412~art9!vig= art. 9], c. 2</ref>. {| class="wikitable" style="text-align:right;" !Zöna !Da [GG] !A [GG] !Ôe giornaliêre<ref name="art9">Lézze 26 agósto 1983: [http://www.normattiva.it/uri-res/N2Ls?urn:nir:stato:legge:1993;412~art9!vig= art. 9], cc. 2, 4.</ref> !Dæta inìçio<ref name="art9" /> !Dæta fìn<ref name="art9" /> !Nùmero de comùn |- | style="text-align:center" |A |0 |600 |6 |1º de dexénbre |15 de màrso |2 |- | style="text-align:center" |B |601 |900 |8 |1º de dexénbre |31 de màrso |157 |- | style="text-align:center" |C |901 |{{formatnum:1400}} |10 |15 de novénbre |31 de màrso |989 |- | style="text-align:center" |D |{{formatnum:1401}} |{{formatnum:2100}} |12 |1º de novénbre |15 d'arvî |{{formatnum:1611}} |- | style="text-align:center" |E |{{formatnum:2101}} |{{formatnum:3000}} |14 |15 d'òtôbre |15 d'arvî |{{formatnum:4271}} |- | style="text-align:center" |F |{{formatnum:3001}} | +∞ | colspan="3" |nisciùnn-a limitaçión <small>''(pe l'ànno intrêgo)''</small> |{{formatnum:1071}} |} Tra i comùn italién, [[Sestriere]], inta [[Çittæ metropolitann-a de Turin|çitæ metropolitànn-a de Torìn]], o l'é quéllo co-o valô de gràddi giórno ciù âto, pægio a 5.165 GG, pe cóntra o comùn de [[Lampedusa e Linosa]], into [[lìbero consòrçio comunâle de Agrigénto]], o l'à o valô de gràddi giórno ciù bàsso de tùtti, pægio a sôlo 586 GG. L'âtro comùn conpréizo inta zöna A o l'é [[Porto Empedocle]], scitoòu inta mæxima ecs-provìnsa siciliànn-a. == Nòrme de âtri stâti == Inte naçioìn de [[Lèngoa ingleise|léngoa ingléize]], i gràddi giórno són ciamæ ''heating degree days'', con tenperatûe convençionâli de riferiménto che són pægie a 18,3&nbsp;°C e 15,5&nbsp;°C inti [[Stati Unïi d'America|Stâti Unîi]] e 18,5&nbsp;°C, 15,5&nbsp;°C òpû 10&nbsp;°C into [[Regno Unïo|Régno Unîo]]<ref name=":0">{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20140323100257/http://www.meteoschweiz.admin.ch/web/it/servizi/portale_dati/gradigiorno.html|tìtolo=Gradi-giorno|léngoa=IT|vìxita=2022-04-04}}</ref>. In [[Svissea|Svìsera]] o l'é conscideròu ògni giórno de rescâdaménto (in sîgla GR) into quæ a tenperatûa estèrna média giornaliêra a no ségge ciù âta de 12&nbsp;°C, co-ina tenperatûa intèrna fisâ, cómme in Itàlia, a 20&nbsp;°C. A ògni mòddo gh'é 'na çèrta diferenzaçión tra tipologîe diferénti de costruçioìn: prezénpio pe-e câze de ripözo e i uspiæ i valoî de tenperatûe médie estèrne pigiæ in conscideraçión són tùtti quélli ciù bàssi de 14&nbsp;°C, méntre a tenperatûa intèrna convençionâle a l'é fisâ a 22&nbsp;°C. Segóndo o mæximo raxonaménto, a l'é dêuviâ 'na cóbia de tenperatûe de riferiménto ciù bàsse, rispetivaménte de 18&nbsp;°C e de 10&nbsp;°C, pe locâli cómme depòxiti e àree de stocàggio<ref name=":0" />. == Nòtte == <references /> == Âtri progètti == {{Interprogetto}} == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20170101172416/http://efficienzaenergetica.acs.enea.it/doc/dpr412-93_allA_tabellagradigiorno.pdf|tìtolo=Tabélla di Gràddi Giórno di Comùn Italién mìsci insémme pe Región e Provìnsa|scîto=Lézze 26 agósto 1993, n. 412|editô=[[Agençîa naçionâle pe-e nêuve tecnologîe, l'energîa e o svilùppo econòmico sostegnìbile]]|léngoa=IT|vìxita=2022-04-04}} * {{Çitta web|url=https://www.degreedays.net/#generate|tìtolo=Degree Days Calculated Accurately for Locations Worldwide|léngoa=EN|vìxita=2022-04-04}} [[Categorîa:Unitæ de mesùa]] 79faieuh41no7660tj9wi8qzh819l5f 2 30075 232153 232003 2022-08-09T09:36:44Z Arbenganese 12552 /* Caratteristiche */Utilizzo wikitext text/x-wiki L'Armella (Armella in italiano) è un torrente ormeasco, che nasce a partire dal Lago del Pizzo, alle pendici del Pizzo d'Ormea a 2073 m di altitudine. ==Caratteristiche== Nato a partire dal Pizzo, l'Armella è uno dei principali affluenti di sinistra del fiume Tanaro presenti sul territorio ormeasco. Durante il suo percorso raccoglie le acque di altri torrenti minori: alla destra quelle della Costa Valcaira e a sinistra quelle del Colle dei Termini. Il rio, che dà anche il nome ad una delle frazioni di Ormea, Valdarmella (1021 m), forma una stretta valle a V, fino ad arrivare in paese, passando al di sotto del Ponte dei Corni. Altro ponte sul torrente è il ponte dell'Armella, rinforzato ed ingrandito durante il 1954. ==Utilizzo== ===Il biale=== A partire dalla fine dell'Ottocento venne costruito un sistema di chiuse e di canali sotterranei, il biale. Grazie a questa struttura l'acqua dell'Armella, che passa ad est dell'abitato ormeasco, viene incanalata e adoperata per la pulizia delle vie del borgo. Il sistema viene adottato spprattutto dopo le nevicate invernali, in modo da sgombrare i trevi dai depositi della neve. Da alcuni anni, poi, viene organizzato l'evento estivo "Ormea in Onda", che prevede l'uso del biale (e quindi dell'acqua dell'Armella) come una "pista d'acqua". ===Attività sportive=== Una parte del corso del torrente fa parte della zona B della riserva di pesca comunale. Questa zona comprende il tratto 500m a monte del contenimento. Tra le specie presenti si trovano la trota "fario", quella "marmorata", lo scazzone e l'alborella. Il limite delle catture al giorno è di 6 esemplari tra cui non piu di 2 trote marmorate. mf88ayo0m78sihi3jipggw7pmcujiwi 0 30080 232129 2022-08-08T16:27:23Z N.Longo 12052 Creâ wikitext text/x-wiki {{Arbenganéize|vàriante=, inta varietè lucâle}} [[Immaggine:Capélla_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_estèrno_(1).jpg|miniatura|300x300px|Vista da capella]] A '''capella da Madonna di Angeli''' a l'è ina capella du [[U Burghettu (Santu Spiritu)|Burghettu]] situâ inta regiùn cunusciüa cumme Casasse, vixin au cunfìn cun [[Leua|Löa]], in Via Madonna di Angeli. A l'è stèta custruìa intu [[XVII secolo|dixettesimu seculu]] e, benché a se tröva intu teritoriu du cumün du Burghettu, a l'è situâ sutta aa parocchia de [[Gêxa de San Pìu X (Löa)|San Pìu X]] a Löa. == Storia == === U primmu atoiu === [[Immaggine:Antîgo_ötöio_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_(1).png|sinistra|miniatura|300x300px|I rüderi de l'antìgu atoiu]] Inta regiùn nota cumme Casasse, ai cunfìn tra u Burghettu, inclüxu intu teritoriu da [[Repùbrica de Zena|Repüblica de Zêna]], e Löa, che invece u faxêva pârte de ina [[Cuntêa de Lêua|cuntêa indipendente]] cuntrulâ dai [[Döia (famiggia)|Doria]], se trövava intu Seisentu poche abitasiùi rüstiche de cuntadìn, dae quâli l'area a l'à pigion u numme A storia da custrusiùn de in atoiu inta zöna a vegne racuntâ in moddu detaglion da Giovanni Ambrogio Paneri inte in sò famüsu manoscrittu ciamon "Sacru e vâgu giardinellu". Inte stu documentu se tröva ina descrisiùn detagliâ di teritori da [[Diocexi de Arbenga e Impeia|diocexi d'Arbenga]] intu Sedicesimu seculu, cun l'indicasiùn de tütti i edifissi religiusi ch'i ne faxêvan parte. Da chi u se vegghe cumme a custrusiùn a l'è stèta cumisciunâ da Giacomo Maria Orsero fu Pietro Batta, u quâle u l'à fèta custruì a proprie spese l'atoiu intu sò terén. P'ou ciü l'à doton de 200 franchi e d'in reditu annüu de 12 franchi, de moddu che u se puresse celebrâ ina messa au mese ciü quella du giurnu da festa patrunâle. Ste infurmasiùi i sun invece ripurtè da in attu nutarile, firmon ai 7 zügnu du [[1645]], ancua aua cunservâ inta bibliutêca vescuvile d'Arbenga. Quattru giurni doppu, a l'11 de zügnu, u gh'è stèta a cerimonia pe-a posa da primma prìa, insemme aa racolta de numeruse oferte pe-a realisasiùn de l'edificio. Aa presenza du retù da [[Gêxa de San Matê (U Burghettu)|parocchia de San Matê]], u sciù Pier Antonio Perelli, intu postu da futüra custrusiùn l'è stètu anche misciu ina cruxe cun in simma e seguenti iscrisiùi: {{Çitaçión|Ne l'annu 1645 de l'Incarnasiùn du Segnù, da dumenega da festa da Santiscima Trinitè (du 11 de zügnu), sutta i sentìi augüri de Sua Santitè [[Pàppa Inocénso X|Pappa Innocensu X]], de l'Illustriscimu e Reverendiscimu vescu de Arbenga [[Pier Francescu Costa (vescu)|Pier Francescu Costa]], du Sereniscimu [[Dûxe da Repùbrica de Zêna|düxe da Repüblica de Zêna]] [[Lucco Giustignan|Luca Giustiniàn]], du magnificu e reverendu Pietro Antonio Perelli, retù da parocchia de San Matê e du magnificu cunsule du paise du Burghettu Gian Giacumu Vacca, a l'è stèta miscia a primma prìa de sta gêxa dedicâ da don Giacumu Maria Orsero in unù de [[Dê|Diu onniputente]] e da [[Sànta Màia di Àngei|Beata Vergine Maria di Angeli]].|3=Anno Incarnationis Dominicae MDCXXXXV, hodie die Dominico Festo S.mae Trinitatis XI mensis Junii sub felicissimis auspiciis D. N. Innocentii PP. X, Ill.mi Petri Francisci Costae Episcopi Nostri Albing., Ser.mi D.ni Lucae Justiniani Ducis Serenissimae Reipublicae Gen., et mei, ac M. R. Petri Antonii Perelli huius Ecclesiae Parochialis S.ti Matthei Rectoris, ac mei D. Joannis Jacobi Vacchae q. Petri Vincentii huius Burgi Burgeti S. Spiritus consulis, servatis servandis, Clero et Populo processionaliter accedentibus, positus fuit lapis hodie primarius a p. M. et M. R. D. Petro Antonio annuente p.Ill.mo er Rev.mo D. Episcopo huius Ecclesiae fundatae et dotatae a D. Jacobo Maria Orserio q. Petri Baptistae. huius Burgi ad honorem Ommnipotentis Dei, et Beatae Virginis Mariae Angelorum.|lingua=LA}} [[Immaggine:Antîgo_ötöio_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_(2).png|miniatura|Âtra vista di rüderi de l'atoiu]] Da sti papê se ricâva anche a descrisiùn de cumme in origine a l'êa fèta a strutüa. L'atoiu, ciü grande e giron diversamente rispettu aa strutüa atuâle, u l'axêva ina lunghessa de 40 pârmi, ina larghessa de 20 e in suffittu a volta. U coru u se truvâva versu nord, invece a faciâta de l'atoiu a l'êa gjâ a mezzugiurnu. In seguitu a l'è stèta realisâ anche ina sacrestia, lunga 12 pârmi, e ina stansia dunde u staxêva u fratte eremita ch'u custudiva l'edifissiu. A custrusiùn a l'è stèta aa fìn cunpletâ cu-a realisasiùn de ina ture de avistamentu, parte du scistema difensivu lucâle cuntru i atacchi di pirati türchi. A l'internu da gexetta u se truvâva anche, devion cumme pâla d'artâ, in inpurtante quaddru realizon da [[Giöxèppe Badaràcco|Giuseppe Badaraccu]], ch'u figurâva a Madonna di Angeli, âta 12 pârmi e lârga 8. Stu quaddru u l'è stètu identificon cun quellu che aua u l'è cunservon inta gêxa de San Matê, a l'internu da capella intitulâ anche lê aa Madonna di Angeli, miscia in sa sinistra de l'artâ. Segnu da grande cunsiderasiùn di burghettìn pe-u pitù, u Paneri intu sò manoscrittu u l'arìva a mensunâ espressamente u Badaraccu, nonostante de solitu u nu dixe i nummi di artisti. Doppu circa in annu, u 29 lüggiu du [[1646]], l'atoiu u l'è stètu sulennemente cunsacron dau retù de San Matê, cun a benedisiùn de l'edifissiu e du quaddru du Badaraccu, porton in procesciun pe-i Prigé dae cunfraternite de Santa Maria Maddalena e da Dottrina Cristiana. In quell'ocaxùn l'è stètu celebron a primma messa, aa quâle a l'è seguìa ina festa alietâ da cuncerti de strumenti musicâli. Inoltre, i sun stèti spaè numerusi mortaretti seguendu ina tradisiùn, declinâ inti ciü muderni foghi d'artifissiu, ch'i düa ancua ancö. A strutüa originâle de l'atoiu a l'è stèta però gravamente danegiâ intu cursu di eventi lighè aa cusci dita [[bataggia de Löa]]. A linia du frunte a l'êa infatti restâ pe diversu tenpu lungu a [[scciumêa Varatella]], cu-i fransexi e i austru-piemuntexi ch'i axêva i rispettivi cumândi au Burghettu e a Löa ma, u 23 nuvenbre du [[1795]] u l'è scaton l'ataccu generâle de truppe de napoleoniche. I cunbattimenti sustegnüi dau fiancu destru, sutta au cumandu du generâle [[Pierre Augerau]], andaxêva ciü o menu lungu a costa che, partindu da [[Dâri|Dari]], frasiùn de [[Tuiran|Tuiàn]] in sa stradda pe [[Boinsan|Buisàn]], prucedeva versu u mâ passandu pe-a Via de Colle, u costìn de Marixe e u Castelâ, pe arivâ aa fìn inta piana custêa fra u Burghettu e Löa. Inte sta zöna, da quâle i fan pârte i Prigé, i ghe sun stèti forti scuntri tra e due armè e, seguendu a tradisiùn du postu, in se l'ingressu du picin atoiu ormai derucon dai bunbardamenti u saieva mortu u generâle [[Étienne Charlet]]. Pe furtüna i aredi e, sovratuttu, a grande toa du Badaraccu, a l'êa za stèta spustâ pe precausiùn inta gêxa du burgu, sarvandula daa distrusiùn de l'edifissiu. === A növa capella === [[Immaggine:Fèsta_pe_l'inaoguraçión_da_capélla_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_2_agósto_1939.png|sinistra|miniatura|300x300px|A festa pe l'inaugurasiùn da növa capella ai 2 de agustu du '39]] Dau mumentu da sò distrusiùn, i rüderi de l'atoiu i sun restè a ricurdâ l'antìga custrusiùn, pe circa sentusincuant'anni, vegnindu aa fin demulìa pe urdine du Cumün, in quântu periculânte, inte l'annu [[1938]]. L'annu sucessivu i terén i sun stèti acquistè daa famiggia Guido (cunusciüi cu-u supranumme de Battan) che, insemme a-âtri abitanti di Prigé, i àn cuscì decìsu de ricustruì l'atoiu cumme ina capella, de dimesciùi ciü cuntegnüe e orientâ diversamente. E opere pe-a custrusiùn da gexetta, realizè da l'inpresa De Francesco (a stessa ch'a l'à demuliu i rüderi), sun dunque incumensè du [[1939]], pe-u custu tutâle de 5.000 franchi de l'epoca. [[Immaggine:Procesción_da_fèsta_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_2_agósto_1957.png|miniatura|Prucesciùn pe-a festa patrunâle ai 2 de agustu du 1957]] Inta realisasiun, in particulâre, u pavimentu u l'è stètu dunon da l'inpresa De Francesco, invece a statua da Madonna a l'è in opera du scultù fransese Bartolomè Estrèban Murillo. A statua, arivâ au Burghettu primma da cunclusiùn di travaggi, a l'è stèta cunservâ pe in certu tenpu inta vedrina da bitêga da famiggia Ginocchio. A volta afrescâ, pagâ 14 franchi, a l'è in opera du pitù du postu Attilio Tarditi e u se dixe che, doppu avei patìu arcune disaventüe a causa du maltenpu, cun quelle palanche u l'à caton in paegu e in inpermeabile "da scignùi". U lanpadâiu a l'è ina dunasiùn da famiggia De Giovanni (in particulâre du sciù Giacumu, a mugge Angela e i figgi Gino e Minuccia), invece u cipressu, che ancua ancö u svetta a fiancu a capella, u l'è in dono du poeta loanese [[Luigi Panero]], dettu "U Patà". A tâle propoxitu u se cunta ina cuiusa storia, cu-u Patà che, pe evitâ che a tèra inturnu ae reixe da cianta a nu se daneggesse, u l'à pigion "in prestito" ina tuagia de lin che a muggé a l'axêva appena finìu de recamâ, tra e sò lamentele. Trasportâ in se ina carriola da Giuseppe Vigo, dettu Pepin, a cianta - cu-a tuagia - a l'è steta dunque interâ dunde a se tröva ancua ancö. Finìi i travaggi u 2 agustu du 1939, giurnu da festa patrunâle, a capella a l'è stèta finalmente benedìa. Arcuni anni doppu, du [[1953]], u vegne custruìu u picculu canpanin a vela, cu-u sò prugettu ch'u l'è stètu dunon da l'inzegné Morgâvi. A canpâna a l'è stèta invece catâ grasie a ina culletta de 35.000 franchi da parte de famigge du postu. In urigine a l'êa a canpâna de ina nâve, infatti a gh'à ancua incisu a scrìta "Cracovia" probabilmente ina nâve du [[Lloyd Triestìn]] smantelâ du '52 inti canté de [[Sann-a|Sanna]]. Tra e ürtime mudifiche ai arêdi da capella, se ricorda l'acquistu, du [[1980]], de in [[Càliçe (liturgîa)|calice]] e de in [[Contegnitô pe-e nêgie|cuntenitù pe-e ostie]], dâtu che inisialmente pe-a festa patrunâle i se pigiâva in prestitu quelli da parocchia. Du [[2008]] i sun stèti invece rinfreschè e pitùe e l'internu da capella da pârte du pitù Carlo Baraglioli e l'è stètu sustituìu u tabernaculu cu-ina dunasiun da scignùa Ramella e anche di növi candelabri, opera e dunasiùn du sciù Giovanni Gimelli. == Descrisiùn == A capella da Madonna di Angeli a l'à ina strutüa senplice, furmâ da ina sula stansia a cianta retangulâre. A l'à ina faciâta a capanna, cun teitu de tegule. In parallelu aa miagia che a sèra in fundu, u se ârsa u sò picin canpanin a vela. In sa faciâta u se tröva anche dui barcunetti ch'i cunsente l'inluminasiùn naturâle da capella ultre che, in sa sò punta, ina cruxe picina. A l'esternu, lungu a parete sinistra de l'edifissiu, u se tröva in picculu giardin cun dui grandi cipressi, tra i quâli u vegne dita a messa inte ucaxùi da festa patrunâle. Stu giardinettu u l'è delimiton dai resti de due miage, perpendiculâri aa capella muderna, ch'i sun quellu ch'u resta de pareti de l'antìgu atoiu. L'internu da capella u l'è in buna pârte ocupon dau so artâ, realizon in se in cian rialson rispettu au restu da stansia e misciu, segundu l'usu ancua comün a l'epoca, a fì da parete. In simma a l'artâ, inte ina niccia inta parete, a se tröva a statua da Madonna, purtâ in prucesciùn u giurnu da festa patrunâle. L'internu u l'è cunpleton da ina serie de quaddri, tra cui in grüppu de quadretti ch'i rapresenta e 14 stasiùi da Via Crucis, arcuni ecs-voto e de statuine vutive. == Galerìa de futugrafìe == <gallery widths="180" heights="160"> Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - faciâta (6).jpg|A faciâta da capella Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - estèrno (6).jpg|U giardinettu a fiancu da capella, cu-i resti da miagia de l'antìgu atoiu Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - intèrno (1).jpg|Vìsta de l'internu da capella Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - stàtoa da Madònna.jpg|A statua da Madonna, purtâ in prucesciùn i 2 de agustu Immaggine:Procesción da Madònna di Àngei (O Borghétto, 2022) - ritórno (5).jpg|A statua, caregâ in sa cascia da prucesciùn, inte l'edisiùn du 2022 da festa patrunâle </gallery> == Bibliugrafìa == * {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Ambrogio Paneri|outô2=Pier Francesco Costa|tìtolo=Sacro e Vago Giardinello - Succinto Repilogo delle Raggioni delle Chiese e Diocesi d'Albenga|ànno=1624|editô=manoscrìtu|çitæ=Arbenga|léngoa=LA, IT|volùmme=1|capìtolo=Parochiale di Borghetto S. Spirito}} * {{Çitta lìbbro|outô=Caterina Guido|tìtolo=Nostra Signora degli Angeli - La storia di una chiesa|editô=Vitale Edizioni|çitæ=Arbenga|léngoa=IT}} == Âtri prugetti == {{Interprogetto}} == Culegamenti esterni == * {{Çitta web|url=https://comune.borghettosantospirito.sv.it/luoghi/cappella-della-madonna-degli-angeli/|tìtolo=Scìtu du cumün du Burghettu - Capella da Madonna di Angeli|léngoa=IT|vìxita=2022-03-09}} [[Categorîa:Architetûe da Ligùria]] fzn492px15730l9r8fcg4enlyg0uu8i 232136 232129 2022-08-08T17:30:40Z N.Longo 12052 wikitext text/x-wiki {{Arbenganéize|vàriante=, inta varietè lucâle}} [[Immaggine:Capélla_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_estèrno_(1).jpg|miniatura|300x300px|Vista da capella]] {{Wikipedia parlâ|Capella da Madonna di Angeli (U Burghettu).ogg|232136|2022-08-08}} A '''capella da Madonna di Angeli''' a l'è ina capella du [[U Burghettu (Santu Spiritu)|Burghettu]] situâ inta regiùn cunusciüa cumme Casasse, vixin au cunfìn cun [[Leua|Löa]], in Via Madonna di Angeli. A l'è stèta custruìa intu [[XVII secolo|dixettesimu seculu]] e, benché a se tröva intu teritoriu du cumün du Burghettu, a l'è situâ sutta aa parocchia de [[Gêxa de San Pìu X (Löa)|San Pìu X]] a Löa. == Storia == === U primmu atoiu === [[Immaggine:Antîgo_ötöio_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_(1).png|sinistra|miniatura|300x300px|I rüderi de l'antìgu atoiu]] Inta regiùn nota cumme Casasse, ai cunfìn tra u Burghettu, inclüxu intu teritoriu da [[Repùbrica de Zena|Repüblica de Zêna]], e Löa, che invece u faxêva pârte de ina [[Cuntêa de Lêua|cuntêa indipendente]] cuntrulâ dai [[Döia (famiggia)|Doria]], se trövava intu Seisentu poche abitasiùi rüstiche de cuntadìn, dae quâli l'area a l'à pigion u numme A storia da custrusiùn de in atoiu inta zöna a vegne racuntâ in moddu detaglion da Giovanni Ambrogio Paneri inte in sò famüsu manoscrittu ciamon "Sacru e vâgu giardinellu". Inte stu documentu se tröva ina descrisiùn detagliâ di teritori da [[Diocexi de Arbenga e Impeia|diocexi d'Arbenga]] intu Sedicesimu seculu, cun l'indicasiùn de tütti i edifissi religiusi ch'i ne faxêvan parte. Da chi u se vegghe cumme a custrusiùn a l'è stèta cumisciunâ da Giacomo Maria Orsero fu Pietro Batta, u quâle u l'à fèta custruì a proprie spese l'atoiu intu sò terén. P'ou ciü l'à doton de 200 franchi e d'in reditu annüu de 12 franchi, de moddu che u se puresse celebrâ ina messa au mese ciü quella du giurnu da festa patrunâle. Ste infurmasiùi i sun invece ripurtè da in attu nutarile, firmon ai 7 zügnu du [[1645]], ancua aua cunservâ inta bibliutêca vescuvile d'Arbenga. Quattru giurni doppu, a l'11 de zügnu, u gh'è stèta a cerimonia pe-a posa da primma prìa, insemme aa racolta de numeruse oferte pe-a realisasiùn de l'edificio. Aa presenza du retù da [[Gêxa de San Matê (U Burghettu)|parocchia de San Matê]], u sciù Pier Antonio Perelli, intu postu da futüa custrusiùn l'è stètu anche misciu ina cruxe cun in simma e seguenti iscrisiùi: {{Çitaçión|Ne l'annu 1645 de l'Incarnasiùn du Segnù, da dumenega da festa da Santiscima Trinitè (du 11 de zügnu), sutta i sentìi augüri de Sua Santitè [[Pàppa Inocénso X|Pappa Innocensu X]], de l'Illustriscimu e Reverendiscimu vescu de Arbenga [[Pier Francescu Costa (vescu)|Pier Francescu Costa]], du Sereniscimu [[Dûxe da Repùbrica de Zêna|düxe da Repüblica de Zêna]] [[Lucco Giustignan|Luca Giustiniàn]], du magnificu e reverendu Pietro Antonio Perelli, retù da parocchia de San Matê e du magnificu cunsule du paise du Burghettu Gian Giacumu Vacca, a l'è stèta miscia a primma prìa de sta gêxa dedicâ da don Giacumu Maria Orsero in unù de [[Dê|Diu onniputente]] e da [[Sànta Màia di Àngei|Beata Vergine Maria di Angeli]].|3=Anno Incarnationis Dominicae MDCXXXXV, hodie die Dominico Festo S.mae Trinitatis XI mensis Junii sub felicissimis auspiciis D. N. Innocentii PP. X, Ill.mi Petri Francisci Costae Episcopi Nostri Albing., Ser.mi D.ni Lucae Justiniani Ducis Serenissimae Reipublicae Gen., et mei, ac M. R. Petri Antonii Perelli huius Ecclesiae Parochialis S.ti Matthei Rectoris, ac mei D. Joannis Jacobi Vacchae q. Petri Vincentii huius Burgi Burgeti S. Spiritus consulis, servatis servandis, Clero et Populo processionaliter accedentibus, positus fuit lapis hodie primarius a p. M. et M. R. D. Petro Antonio annuente p.Ill.mo er Rev.mo D. Episcopo huius Ecclesiae fundatae et dotatae a D. Jacobo Maria Orserio q. Petri Baptistae. huius Burgi ad honorem Ommnipotentis Dei, et Beatae Virginis Mariae Angelorum.|lingua=LA}} [[Immaggine:Antîgo_ötöio_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_(2).png|miniatura|Âtra vista di rüderi de l'atoiu]] Da sti papê se ricâva anche a descrisiùn de cumme in origine a l'êa fèta a strutüa. L'atoiu, ciü grande e giron diversamente rispettu aa strutüa atuâle, u l'axêva ina lunghessa de 40 pârmi, ina larghessa de 20 e in suffittu a volta. U coru u se truvâva versu nord, invece a faciâta de l'atoiu a l'êa gjâ a mezzugiurnu. In seguitu a l'è stèta realisâ anche ina sacrestia, lunga 12 pârmi, e ina stansia dunde u staxêva u fratte eremita ch'u custudiva l'edifissiu. A custrusiùn a l'è stèta aa fìn cunpletâ cu-a realisasiùn de ina ture de avistamentu, parte du scistema difensivu lucâle cuntru i atacchi di pirati türchi. A l'internu da gexetta u se truvâva anche, devion cumme pâla d'artâ, in inpurtante quaddru realizon da [[Giöxèppe Badaràcco|Giuseppe Badaraccu]], ch'u figurâva a Madonna di Angeli, âta 12 pârmi e lârga 8. Stu quaddru u l'è stètu identificon cun quellu che aua u l'è cunservon inta gêxa de San Matê, a l'internu da capella intitulâ anche lê aa Madonna di Angeli, miscia in sa sinistra de l'artâ. Segnu da grande cunsiderasiùn di burghettìn pe-u pitù, u Paneri intu sò manoscrittu u l'arìva a mensunâ espressamente u Badaraccu, nonostante de solitu u nu dixe i nummi di artisti. Doppu circa in annu, u 29 lüggiu du [[1646]], l'atoiu u l'è stètu sulennemente cunsacron dau retù de San Matê, cun a benedisiùn de l'edifissiu e du quaddru du Badaraccu, purton in procesciun pe-i Prigé dae cunfraternite de Santa Maria Maddalena e da Dottrina Cristiana. In quell'ocaxùn l'è stètu celebron a primma messa, aa quâle a l'è seguìa ina festa alietâ da cuncerti de strumenti musicâli. Inoltre, i sun stèti spaè numerusi mortaretti seguendu ina tradisiùn, declinâ inti ciü muderni foghi d'artifissiu, ch'i düa ancua ancö. A strutüa originâle de l'atoiu a l'è stèta però gravamente danegiâ intu cursu di eventi lighè aa cusci dita [[bataggia de Löa]]. A linia du frunte a l'êa infatti restâ pe diversu tenpu lungu a [[scciumêa Varatella]], cu-i fransexi e i austru-piemuntexi ch'i axêva i rispettivi cumândi au Burghettu e a Löa ma, u 23 nuvenbre du [[1795]] u l'è scaton l'ataccu generâle de truppe de napoleoniche. I cunbattimenti sustegnüi dau fiancu destru, sutta au cumandu du generâle [[Pierre Augerau]], andaxêva ciü o menu lungu a costa che, partindu da [[Dâri|Dari]], frasiùn de [[Tuiran|Tuiàn]] in sa stradda pe [[Boinsan|Buisàn]], prucedeva versu u mâ passandu pe-a Via de Colle, u costìn de Marixe e u [[Castelâ (U Burghettu)|Castelâ]], pe arivâ aa fìn inta piana custêa fra u Burghettu e Löa. Inte sta zöna, da quâle i fan pârte i Prigé, i ghe sun stèti forti scuntri tra e due armè e, seguendu a tradisiùn du postu, in se l'ingressu du picin atoiu ormai derucon dai bunbardamenti u saieva mortu u generâle [[Étienne Charlet]]. Pe furtüna i aredi e, sovratuttu, a grande toa du Badaraccu, a l'êa za stèta spustâ pe precausiùn inta gêxa du burgu, sarvandula daa distrusiùn de l'edifissiu. === A növa capella === [[Immaggine:Fèsta_pe_l'inaoguraçión_da_capélla_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_2_agósto_1939.png|sinistra|miniatura|300x300px|A festa pe l'inaugurasiùn da növa capella ai 2 de agustu du '39]] Dau mumentu da sò distrusiùn, i rüderi de l'atoiu i sun restè a ricurdâ l'antìga custrusiùn, pe circa sentusincuant'anni, vegnindu aa fin demulìa pe urdine du Cumün, in quântu periculânte, inte l'annu [[1938]]. L'annu sucessivu i terén i sun stèti acquistè daa famiggia Guido (cunusciüi cu-u supranumme de Battan) che, insemme a-âtri abitanti di Prigé, i àn cuscì decìsu de ricustruì l'atoiu cumme ina capella de dimesciùi ciü cuntegnüe e orientâ diversamente. E opere pe-a custrusiùn da gexetta, realizè da l'inpresa De Francesco (a stessa ch'a l'à demuliu i rüderi), sun dunque incumensè du [[1939]], pe-u custu tutâle de 5.000 franchi de l'epoca. [[Immaggine:Procesción_da_fèsta_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_2_agósto_1957.png|miniatura|Prucesciùn pe-a festa patrunâle ai 2 de agustu du 1957]] Inta realisasiun, in particulâre, u pavimentu u l'è stètu dunon da l'inpresa De Francesco, invece a statua da Madonna a l'è in opera du scultù fransese Bartolomè Estrèban Murillo. A statua, arivâ au Burghettu primma da cunclusiùn di travaggi, a l'è stèta cunservâ pe in certu tenpu inta vedrina da bitêga da famiggia Ginocchio. A volta afrescâ, pagâ 14 franchi, a l'è in opera du pitù du postu Attilio Tarditi e u se dixe che, doppu avei patìu arcune disaventüe a causa du maltenpu, cun quelle palanche u l'à caton in paegu e in inpermeabile "da scignùi". U lanpadâiu u l'è ina dunasiùn da famiggia De Giovanni (in particulâre du sciù Giacumu, a mugge Angela e i figgi Gino e Minuccia), invece u cipressu, che ancua ancö u svetta a fiancu aa capella, u l'è in dono du poeta loanese [[Luigi Panero]], dettu "U Patà". A tâle propoxitu u se cunta ina cuiusa storia, cu-u Patà che, pe evitâ che a tèra inturnu ae reixe da cianta a nu se daneggesse, u l'à pigion "in prestito" ina tuagia de lin che a muggé a l'axêva appena finìu de recamâ, tra e sò lamentele. Trasportâ in se ina carriola da Giuseppe Vigo, dettu Pepin, a cianta - cu-a tuagia - a l'è stèta dunque interâ dunde a se tröva ancua ancö. Finìi i travaggi u 2 agustu du 1939, giurnu da festa patrunâle, a capella a l'è stèta finalmente benedìa. Arcuni anni doppu, du [[1953]], u vegne custruìu u picculu canpanin a vela, cu-u sò prugettu ch'u l'è stètu dunon da l'inzegné Morgâvi. A canpâna a l'è stèta invece catâ grasie a ina culletta de 35.000 franchi da parte de famigge du postu. In urigine a l'êa a canpâna de ina nâve, infatti a gh'à ancua incisu a scrìta "Cracovia", probabilmente ina nâve du [[Lloyd Triestìn]] smantelâ du '52 inti canté de [[Sann-a|Sanna]]. Tra e ürtime mudifiche ai arêdi da capella, se ricorda l'acquistu, du [[1980]], de in [[Càliçe (liturgîa)|calice]] e de in [[Contegnitô pe-e nêgie|cuntenitù pe-e ostie]], dâtu che inisialmente pe-a festa patrunâle i se pigiâva in prestitu quelli da parocchia. Du [[2008]] i sun stète invece rinfreschè e pitùe e l'internu da capella da pârte du pitù Carlo Baraglioli e l'è stètu sustituìu u tabernaculu cu-ina dunasiun da scignùa Ramella e anche di növi candelabri, opera e dunasiùn du sciù Giovanni Gimelli. == Descrisiùn == A capella da Madonna di Angeli a l'à ina strutüa senplice, furmâ da ina sula stansia a cianta retangulâre. A l'à ina faciâta a capanna, cun teitu de tegule. In parallelu aa miagia che a sèra in fundu, u se ârsa u sò picin canpanin a vela. In sa faciâta u se tröva anche dui barcunetti ch'i cunsente l'inluminasiùn naturâle da capella ultre che, in sa sò punta, ina cruxe picina. A l'esternu, lungu a parete sinistra de l'edifissiu, u se tröva in picculu giardin cun dui grandi cipressi, tra i quâli u vegne dita a messa inte ucaxùi da festa patrunâle. Stu giardinettu u l'è delimiton dai resti de due miage, perpendiculâri aa capella muderna, ch'i sun quellu ch'u resta de pareti de l'antìgu atoiu. L'internu da capella u l'è in buna pârte ocupon dau so artâ, realizon in se in cian rialson rispettu au restu da stansia e misciu, segundu l'usu ancua comün a l'epoca, a fì da parete. In simma a l'artâ, inte ina niccia inta parete, a se tröva a statua da Madonna, purtâ in prucesciùn u giurnu da festa patrunâle. L'internu u l'è cunpleton da ina serie de quaddri, tra cui in grüppu de quadretti ch'i rapresenta e 14 stasiùi da Via Crucis, arcuni ecs-voto e de statuine vutive. == Galerìa de futugrafìe == <gallery widths="180" heights="160"> Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - faciâta (6).jpg|A faciâta da capella Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - estèrno (6).jpg|U giardinettu a fiancu da capella, cu-i resti da miagia de l'antìgu atoiu Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - intèrno (1).jpg|Vìsta de l'internu da capella Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - stàtoa da Madònna.jpg|A statua da Madonna, purtâ in prucesciùn i 2 de agustu Immaggine:Procesción da Madònna di Àngei (O Borghétto, 2022) - ritórno (5).jpg|A statua, caregâ in sa cascia da prucesciùn, inte l'edisiùn du 2022 da festa patrunâle </gallery> == Bibliugrafìa == * {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Ambrogio Paneri|outô2=Pier Francesco Costa|tìtolo=Sacro e Vago Giardinello - Succinto Repilogo delle Raggioni delle Chiese e Diocesi d'Albenga|ànno=1624|editô=manoscrìtu|çitæ=Arbenga|léngoa=LA, IT|volùmme=1|capìtolo=Parochiale di Borghetto S. Spirito}} * {{Çitta lìbbro|outô=Caterina Guido|tìtolo=Nostra Signora degli Angeli - La storia di una chiesa|editô=Vitale Edizioni|çitæ=Arbenga|léngoa=IT}} == Âtri prugetti == {{Interprogetto}} == Culegamenti esterni == * {{Çitta web|url=https://comune.borghettosantospirito.sv.it/luoghi/cappella-della-madonna-degli-angeli/|tìtolo=Scìtu du cumün du Burghettu - Capella da Madonna di Angeli|léngoa=IT|vìxita=2022-03-09}} [[Categorîa:Architetûe da Ligùria]] fa8b6ss6sly9bztgx646in1yj6slnxa 232138 232136 2022-08-08T17:32:30Z N.Longo 12052 wikitext text/x-wiki {{Arbenganéize|vàriante=, inta varietè lucâle}} [[Immaggine:Capélla_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_estèrno_(1).jpg|miniatura|300x300px|Vista da capella]] {{Wikipedia parlâ|Capella da Madonna di Angeli (U Burghettu).ogg|232138|2022-08-08}} A '''capella da Madonna di Angeli''' a l'è ina capella du [[U Burghettu (Santu Spiritu)|Burghettu]] situâ inta regiùn cunusciüa cumme Casasse, vixin au cunfìn cun [[Leua|Löa]], in Via Madonna di Angeli. A l'è stèta custruìa intu [[XVII secolo|seculu disette]] e, benché a se tröva intu teritoriu du cumün du Burghettu, a l'è situâ sutta aa parocchia de [[Gêxa de San Pìu X (Löa)|San Pìu X]] a Löa. == Storia == === U primmu atoiu === [[Immaggine:Antîgo_ötöio_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_(1).png|sinistra|miniatura|300x300px|I rüderi de l'antìgu atoiu]] Inta regiùn nota cumme Casasse, ai cunfìn tra u Burghettu, inclüxu intu teritoriu da [[Repùbrica de Zena|Repüblica de Zêna]], e Löa, che invece u faxêva pârte de ina [[Cuntêa de Lêua|cuntêa indipendente]] cuntrulâ dai [[Döia (famiggia)|Doria]], se trövava intu Seisentu poche abitasiùi rüstiche de cuntadìn, dae quâli l'area a l'à pigion u numme A storia da custrusiùn de in atoiu inta zöna a vegne racuntâ in moddu detaglion da Giovanni Ambrogio Paneri inte in sò famüsu manoscrittu ciamon "Sacru e vâgu giardinellu". Inte stu documentu se tröva ina descrisiùn detagliâ di teritori da [[Diocexi de Arbenga e Impeia|diocexi d'Arbenga]] intu Sedicesimu seculu, cun l'indicasiùn de tütti i edifissi religiusi ch'i ne faxêvan parte. Da chi u se vegghe cumme a custrusiùn a l'è stèta cumisciunâ da Giacomo Maria Orsero fu Pietro Batta, u quâle u l'à fèta custruì a proprie spese l'atoiu intu sò terén. P'ou ciü l'à doton de 200 franchi e d'in reditu annüu de 12 franchi, de moddu che u se puresse celebrâ ina messa au mese ciü quella du giurnu da festa patrunâle. Ste infurmasiùi i sun invece ripurtè da in attu nutarile, firmon ai 7 zügnu du [[1645]], ancua aua cunservâ inta bibliutêca vescuvile d'Arbenga. Quattru giurni doppu, a l'11 de zügnu, u gh'è stèta a cerimonia pe-a posa da primma prìa, insemme aa racolta de numeruse oferte pe-a realisasiùn de l'edificio. Aa presenza du retù da [[Gêxa de San Matê (U Burghettu)|parocchia de San Matê]], u sciù Pier Antonio Perelli, intu postu da futüa custrusiùn l'è stètu anche misciu ina cruxe cun in simma e seguenti iscrisiùi: {{Çitaçión|Ne l'annu 1645 de l'Incarnasiùn du Segnù, da dumenega da festa da Santiscima Trinitè (du 11 de zügnu), sutta i sentìi augüri de Sua Santitè [[Pàppa Inocénso X|Pappa Innocensu X]], de l'Illustriscimu e Reverendiscimu vescu de Arbenga [[Pier Francescu Costa (vescu)|Pier Francescu Costa]], du Sereniscimu [[Dûxe da Repùbrica de Zêna|düxe da Repüblica de Zêna]] [[Lucco Giustignan|Luca Giustiniàn]], du magnificu e reverendu Pietro Antonio Perelli, retù da parocchia de San Matê e du magnificu cunsule du paise du Burghettu Gian Giacumu Vacca, a l'è stèta miscia a primma prìa de sta gêxa dedicâ da don Giacumu Maria Orsero in unù de [[Dê|Diu onniputente]] e da [[Sànta Màia di Àngei|Beata Vergine Maria di Angeli]].|3=Anno Incarnationis Dominicae MDCXXXXV, hodie die Dominico Festo S.mae Trinitatis XI mensis Junii sub felicissimis auspiciis D. N. Innocentii PP. X, Ill.mi Petri Francisci Costae Episcopi Nostri Albing., Ser.mi D.ni Lucae Justiniani Ducis Serenissimae Reipublicae Gen., et mei, ac M. R. Petri Antonii Perelli huius Ecclesiae Parochialis S.ti Matthei Rectoris, ac mei D. Joannis Jacobi Vacchae q. Petri Vincentii huius Burgi Burgeti S. Spiritus consulis, servatis servandis, Clero et Populo processionaliter accedentibus, positus fuit lapis hodie primarius a p. M. et M. R. D. Petro Antonio annuente p.Ill.mo er Rev.mo D. Episcopo huius Ecclesiae fundatae et dotatae a D. Jacobo Maria Orserio q. Petri Baptistae. huius Burgi ad honorem Ommnipotentis Dei, et Beatae Virginis Mariae Angelorum.|lingua=LA}} [[Immaggine:Antîgo_ötöio_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_(2).png|miniatura|Âtra vista di rüderi de l'atoiu]] Da sti papê se ricâva anche a descrisiùn de cumme in origine a l'êa fèta a strutüa. L'atoiu, ciü grande e giron diversamente rispettu aa strutüa atuâle, u l'axêva ina lunghessa de 40 pârmi, ina larghessa de 20 e in suffittu a volta. U coru u se truvâva versu nord, invece a faciâta de l'atoiu a l'êa gjâ a mezzugiurnu. In seguitu a l'è stèta realisâ anche ina sacrestia, lunga 12 pârmi, e ina stansia dunde u staxêva u fratte eremita ch'u custudiva l'edifissiu. A custrusiùn a l'è stèta aa fìn cunpletâ cu-a realisasiùn de ina ture de avistamentu, parte du scistema difensivu lucâle cuntru i atacchi di pirati türchi. A l'internu da gexetta u se truvâva anche, devion cumme pâla d'artâ, in inpurtante quaddru realizon da [[Giöxèppe Badaràcco|Giuseppe Badaraccu]], ch'u figurâva a Madonna di Angeli, âta 12 pârmi e lârga 8. Stu quaddru u l'è stètu identificon cun quellu che aua u l'è cunservon inta gêxa de San Matê, a l'internu da capella intitulâ anche lê aa Madonna di Angeli, miscia in sa sinistra de l'artâ. Segnu da grande cunsiderasiùn di burghettìn pe-u pitù, u Paneri intu sò manoscrittu u l'arìva a mensunâ espressamente u Badaraccu, nonostante de solitu u nu dixe i nummi di artisti. Doppu circa in annu, u 29 lüggiu du [[1646]], l'atoiu u l'è stètu sulennemente cunsacron dau retù de San Matê, cun a benedisiùn de l'edifissiu e du quaddru du Badaraccu, purton in procesciun pe-i Prigé dae cunfraternite de Santa Maria Maddalena e da Dottrina Cristiana. In quell'ocaxùn l'è stètu celebron a primma messa, aa quâle a l'è seguìa ina festa alietâ da cuncerti de strumenti musicâli. Inoltre, i sun stèti spaè numerusi mortaretti seguendu ina tradisiùn, declinâ inti ciü muderni foghi d'artifissiu, ch'i düa ancua ancö. A strutüa originâle de l'atoiu a l'è stèta però gravamente danegiâ intu cursu di eventi lighè aa cusci dita [[bataggia de Löa]]. A linia du frunte a l'êa infatti restâ pe diversu tenpu lungu a [[scciumêa Varatella]], cu-i fransexi e i austru-piemuntexi ch'i axêva i rispettivi cumândi au Burghettu e a Löa ma, u 23 nuvenbre du [[1795]] u l'è scaton l'ataccu generâle de truppe de napoleoniche. I cunbattimenti sustegnüi dau fiancu destru, sutta au cumandu du generâle [[Pierre Augerau]], andaxêva ciü o menu lungu a costa che, partindu da [[Dâri|Dari]], frasiùn de [[Tuiran|Tuiàn]] in sa stradda pe [[Boinsan|Buisàn]], prucedeva versu u mâ passandu pe-a Via de Colle, u costìn de Marixe e u [[Castelâ (U Burghettu)|Castelâ]], pe arivâ aa fìn inta piana custêa fra u Burghettu e Löa. Inte sta zöna, da quâle i fan pârte i Prigé, i ghe sun stèti forti scuntri tra e due armè e, seguendu a tradisiùn du postu, in se l'ingressu du picin atoiu ormai derucon dai bunbardamenti u saieva mortu u generâle [[Étienne Charlet]]. Pe furtüna i aredi e, sovratuttu, a grande toa du Badaraccu, a l'êa za stèta spustâ pe precausiùn inta gêxa du burgu, sarvandula daa distrusiùn de l'edifissiu. === A növa capella === [[Immaggine:Fèsta_pe_l'inaoguraçión_da_capélla_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_2_agósto_1939.png|sinistra|miniatura|300x300px|A festa pe l'inaugurasiùn da növa capella ai 2 de agustu du '39]] Dau mumentu da sò distrusiùn, i rüderi de l'atoiu i sun restè a ricurdâ l'antìga custrusiùn, pe circa sentusincuant'anni, vegnindu aa fin demulìa pe urdine du Cumün, in quântu periculânte, inte l'annu [[1938]]. L'annu sucessivu i terén i sun stèti acquistè daa famiggia Guido (cunusciüi cu-u supranumme de Battan) che, insemme a-âtri abitanti di Prigé, i àn cuscì decìsu de ricustruì l'atoiu cumme ina capella de dimesciùi ciü cuntegnüe e orientâ diversamente. E opere pe-a custrusiùn da gexetta, realizè da l'inpresa De Francesco (a stessa ch'a l'à demuliu i rüderi), sun dunque incumensè du [[1939]], pe-u custu tutâle de 5.000 franchi de l'epoca. [[Immaggine:Procesción_da_fèsta_da_Madònna_di_Àngei_(O_Borghétto)_-_2_agósto_1957.png|miniatura|Prucesciùn pe-a festa patrunâle ai 2 de agustu du 1957]] Inta realisasiun, in particulâre, u pavimentu u l'è stètu dunon da l'inpresa De Francesco, invece a statua da Madonna a l'è in opera du scultù fransese Bartolomè Estrèban Murillo. A statua, arivâ au Burghettu primma da cunclusiùn di travaggi, a l'è stèta cunservâ pe in certu tenpu inta vedrina da bitêga da famiggia Ginocchio. A volta afrescâ, pagâ 14 franchi, a l'è in opera du pitù du postu Attilio Tarditi e u se dixe che, doppu avei patìu arcune disaventüe a causa du maltenpu, cun quelle palanche u l'à caton in paegu e in inpermeabile "da scignùi". U lanpadâiu u l'è ina dunasiùn da famiggia De Giovanni (in particulâre du sciù Giacumu, a mugge Angela e i figgi Gino e Minuccia), invece u cipressu, che ancua ancö u svetta a fiancu aa capella, u l'è in dono du poeta loanese [[Luigi Panero]], dettu "U Patà". A tâle propoxitu u se cunta ina cuiusa storia, cu-u Patà che, pe evitâ che a tèra inturnu ae reixe da cianta a nu se daneggesse, u l'à pigion "in prestito" ina tuagia de lin che a muggé a l'axêva appena finìu de recamâ, tra e sò lamentele. Trasportâ in se ina carriola da Giuseppe Vigo, dettu Pepin, a cianta - cu-a tuagia - a l'è stèta dunque interâ dunde a se tröva ancua ancö. Finìi i travaggi u 2 agustu du 1939, giurnu da festa patrunâle, a capella a l'è stèta finalmente benedìa. Arcuni anni doppu, du [[1953]], u vegne custruìu u picculu canpanin a vela, cu-u sò prugettu ch'u l'è stètu dunon da l'inzegné Morgâvi. A canpâna a l'è stèta invece catâ grasie a ina culletta de 35.000 franchi da parte de famigge du postu. In urigine a l'êa a canpâna de ina nâve, infatti a gh'à ancua incisu a scrìta "Cracovia", probabilmente ina nâve du [[Lloyd Triestìn]] smantelâ du '52 inti canté de [[Sann-a|Sanna]]. Tra e ürtime mudifiche ai arêdi da capella, se ricorda l'acquistu, du [[1980]], de in [[Càliçe (liturgîa)|calice]] e de in [[Contegnitô pe-e nêgie|cuntenitù pe-e ostie]], dâtu che inisialmente pe-a festa patrunâle i se pigiâva in prestitu quelli da parocchia. Du [[2008]] i sun stète invece rinfreschè e pitùe e l'internu da capella da pârte du pitù Carlo Baraglioli e l'è stètu sustituìu u tabernaculu cu-ina dunasiun da scignùa Ramella e anche di növi candelabri, opera e dunasiùn du sciù Giovanni Gimelli. == Descrisiùn == A capella da Madonna di Angeli a l'à ina strutüa senplice, furmâ da ina sula stansia a cianta retangulâre. A l'à ina faciâta a capanna, cun teitu de tegule. In parallelu aa miagia che a sèra in fundu, u se ârsa u sò picin canpanin a vela. In sa faciâta u se tröva anche dui barcunetti ch'i cunsente l'inluminasiùn naturâle da capella ultre che, in sa sò punta, ina cruxe picina. A l'esternu, lungu a parete sinistra de l'edifissiu, u se tröva in picculu giardin cun dui grandi cipressi, tra i quâli u vegne dita a messa inte ucaxùi da festa patrunâle. Stu giardinettu u l'è delimiton dai resti de due miage, perpendiculâri aa capella muderna, ch'i sun quellu ch'u resta de pareti de l'antìgu atoiu. L'internu da capella u l'è in buna pârte ocupon dau so artâ, realizon in se in cian rialson rispettu au restu da stansia e misciu, segundu l'usu ancua comün a l'epoca, a fì da parete. In simma a l'artâ, inte ina niccia inta parete, a se tröva a statua da Madonna, purtâ in prucesciùn u giurnu da festa patrunâle. L'internu u l'è cunpleton da ina serie de quaddri, tra cui in grüppu de quadretti ch'i rapresenta e 14 stasiùi da Via Crucis, arcuni ecs-voto e de statuine vutive. == Galerìa de futugrafìe == <gallery widths="180" heights="160"> Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - faciâta (6).jpg|A faciâta da capella Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - estèrno (6).jpg|U giardinettu a fiancu da capella, cu-i resti da miagia de l'antìgu atoiu Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - intèrno (1).jpg|Vìsta de l'internu da capella Immaggine:Capélla da Madònna di Àngei (O Borghétto) - stàtoa da Madònna.jpg|A statua da Madonna, purtâ in prucesciùn i 2 de agustu Immaggine:Procesción da Madònna di Àngei (O Borghétto, 2022) - ritórno (5).jpg|A statua, caregâ in sa cascia da prucesciùn, inte l'edisiùn du 2022 da festa patrunâle </gallery> == Bibliugrafìa == * {{Çitta lìbbro|outô=Giovanni Ambrogio Paneri|outô2=Pier Francesco Costa|tìtolo=Sacro e Vago Giardinello - Succinto Repilogo delle Raggioni delle Chiese e Diocesi d'Albenga|ànno=1624|editô=manoscrìtu|çitæ=Arbenga|léngoa=LA, IT|volùmme=1|capìtolo=Parochiale di Borghetto S. Spirito}} * {{Çitta lìbbro|outô=Caterina Guido|tìtolo=Nostra Signora degli Angeli - La storia di una chiesa|editô=Vitale Edizioni|çitæ=Arbenga|léngoa=IT}} == Âtri prugetti == {{Interprogetto}} == Culegamenti esterni == * {{Çitta web|url=https://comune.borghettosantospirito.sv.it/luoghi/cappella-della-madonna-degli-angeli/|tìtolo=Scìtu du cumün du Burghettu - Capella da Madonna di Angeli|léngoa=IT|vìxita=2022-03-09}} [[Categorîa:Architetûe da Ligùria]] 3b1mn0ldzopqrjxz0nm7d7e1yonr053 6 30081 232134 2022-08-08T17:27:19Z N.Longo 12052 {{Dæti vôxe parlâ |tìtolo=Capella da Madonna di Angeli (U Burghettu) |duâta=16:29 |nómme_uténte=N.Longo |dæta=08-08-2022 |variànte=arbenganese |sèsso=dònna |}} wikitext text/x-wiki == Detàggi == {{Dæti vôxe parlâ |tìtolo=Capella da Madonna di Angeli (U Burghettu) |duâta=16:29 |nómme_uténte=N.Longo |dæta=08-08-2022 |variànte=arbenganese |sèsso=dònna |}} m524s4as85q3yroj4zo5w11nqmnrq7e 232135 232134 2022-08-08T17:28:17Z N.Longo 12052 wikitext text/x-wiki == Detàggi == {{Dæti vôxe parlâ |tìtolo=Capella da Madonna di Angeli (U Burghettu) |duâta=16:29 |nómme_uténte=N.Longo |dæta=08-08-2022 |variànte=arbenganese |sèsso=dònna |}} == Licénsa == {{GFDL-con-disclaimer}} d8wfy1zweespg5jlp2rsitx8q2f5gse 1 30082 232139 2022-08-08T17:52:03Z N.Longo 12052 + credits wikitext text/x-wiki === Anotaçioìn === {{Véddi ànche|Discûscion:Gêxa de San Matê (U Burghettu)#Anotaçioìn}} Rispètto a-o borghetìn do pàize, a parlâ de regioìn di Prigé e de Cazàsse a l'à di eleménti de tranxiçión con quélle ciù a levànte, vegnìndo mascimaménte caraterizâ da-a formaçión do partiçìpio pasòu da prìmma coniugaçión con -on ciufîto chò-u tìpico -àu de l'arbenganéize. === Credits === O tèsto da pàgina o l'é stæto preparòu da-o sotoscrîto in italiàn; l'inportantìscimo travàggio de traduçión o l'é pe cóntra òpera da scignôa Anna Vigo, do Borghétto. 'N ringrançiaménto a-a scignôa Caterina Guido (Batàn) ascì, ch'a n'à fornîo e preçiôze inmàgine d'época e de informaçioìn de ciù in sciâ stöia da capélla.<br>[[Utente:N.Longo|N.Longo]] ([[Discûscioîn ûtente:N.Longo|discuscioìn]]) 19:52, 8 agó 2022 (CEST) qwfwt3i7wgnnpbvcx0tk8bvuqurtwql