Wikipedia lijwiki https://lij.wikipedia.org/wiki/Pagina_prin%C3%A7ip%C3%A2 MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Media Speçiale Discûscion Utente Discûscioîn ûtente Wikipedia Discûscioîn Wikipedia Immaggine Discûscioîn immaggine MediaWiki Discûscioîn MediaWiki Template Discûscioîn template Agiûtto Discûscioîn agiûtto Categorîa Discûscioîn categorîa TimedText TimedText talk Modulo Discussioni modulo Accessorio Discussioni accessorio Definizione accessorio Discussioni definizione accessorio 0 2160 232201 232200 2022-08-17T13:04:33Z Arbenganese 12552 Notte e link wikitext text/x-wiki {{Arbenganéize}} {{Divisione amministrativa |Nome = Aquila |Panorama = Aquila d'Arroscia-panorama.jpg |Didascalia = Panuàmma de Àquila d'Aròscia |Tipo=[[Comun|cumün]] |Bandiera = |Voce bandiera = |Stemma = |Voce stemma = |Stato = ITA |Grado amministrativo = 3 |Divisione amm grado 1 = Liguria |Divisione amm grado 2 = Imperia |Amministratore locale = Tullio Cha |Partito = lista sivica "Uniti per Aquila" |Data elezione = 1-6-2015 |Data rielezione = 22-9-2020 |Mandato =2 |Data istituzione = 1947 |Altitudine = 495 |Abitanti = 155 |Note abitanti = [http://demo.istat.it/bilmens/index.php?anno=2019&lingua=ita Dato Istat] - Pupulasiùn rexidente ai 30 de zügnu 2019. |Aggiornamento abitanti = 30-6-2019 |Sottodivisioni = |Divisioni confinanti = [[Àutu]] (CN), [[U Burghettu (Aròscia)|U Burghettu]], [[Cravaüna]] (CN), [[Naxin]] (SV), [[Unsu]] (SV), [[Ransu]] |Zona sismica = 3 |Gradi giorno = 2329 |Nome abitanti = |Patrono = Santa Reparâ |Festivo = 8 utùbre |PIL = |PIL procapite = |Mappa = Map of comune of Aquila d'Arroscia (province of Imperia, region Liguria, Italy).svg |Didascalia mappa = Pusisiun du cumün de Àquila inta pruvinsa de Imperia |Diffusività = }} '''Àquila''' (''Aquila d'Aroscia'' ascì, ''Àuguia'' inta valà du Pennavaire, ''Àuguglia'' a [[Castreveggiu]], ''Àuguija'' a [[Èrli]], ''Lauja'' in urmeàscu<ref>Grafia du disiunàiu Italian-ulmioscu Ulmioscu-Italian</ref>, ''Aquila d'Areuscia'' in zenese, ''Aquila d'Arroscia'' in italiàn) u l'é 'n cumün de 155 abitanti ch'u se tröva inta [[Valle d'Aroscia|valà de l'Aroscia]], inta [[Provinsa de Imperia|pruvinsa de Impéria]]. == Geugrafìa == U te(r)itò(r)iu cumünàle de Aquila d'Aròscia u l'è scituàu inta valà du scciümme Aroscia, ai cunfin cun u basìn da valà du Pennavaire. U l'è sircundàu dai munti, dunde se pò vegghe a Ròcca du Bussàu (948 m), assèmme au munte Turétta (852 m). Particulàre a l'è a presensa de 'na rùggia (cascâ) vixìn au làgu da Ferài(r)a, basìn artifisiàle custruìu intu [[1998]], pé inaiguà i campi cultivài de Àquila, du Burghettu e de Ransu. U cunfìna cun [[U Burghettu (Aròscia)|U Burghettu]] e [[Ransu]] a sud, [[Àutu]] e [[Cravaüna]] (CN) a nord, [[Naxin|Naxìn]] e [[Unsu|Ùnsu]] a nord-est. A cunta ùnze burgàe: Salìn, Ciàssa, Cantu, Ai(r)a, Pràu, Loga, Affredù, Ferrai(r)a, Mugnu, Muntà, Maiuréu cu-e quali a cröve 10,06 km².<ref>{{Çitta web|url=https://dait.interno.gov.it/territorio-e-autonomie-locali/statuti/comune-aquila-darroscia|tìtolo=U statütu cumünàle de Àquila|vìxita=2021-07-03|léngoa=IT}}</ref> == Sto(r)ia == <gallery widths="150" heights="150" mode="packed"> Immaggine:Aquila d'Arroscia estate 2010 - panoramio.jpg|Panu(r)àmma du paìse in estài Immaggine:Aquila d'Arroscia estate 2010 - panoramio (2).jpg|Âtra vista de Àquila e da valle Aròscia Immaggine:Aquila d'Arroscia-monumento ai caduti.jpg|U munumentu ai caütti </gallery> E prime testimunianse e sun stàe truvàe inta grotta denuminâ lucalmènte Arma du Cüppà, vixìn aa rùggia da Ferài(r)a, rizalenti a 8000-10000 ànni fà, cuntempuranee a quélle da valà du Pennavaire (prinsipalmente l'Arma du Stevanin).<ref>{{Çitta web|url=https://www.aquilacomune.it/la-storia/|tìtolo=A stòia du cumüne|vìxita=2021-07-03|léngoa=IT}}</ref> Stu fenomenu chi u cuntinua ascì intu Neuliticu, grassie ascì aa presènsa de carbun, riscuntrâ inta valà du Ferài(r)a. Seculi dòppu u te(r)itò(r)iu cumünàle u vegne ucupàu dai Rumài, avendu batüu i Ligüi Ingauni, u ne segue che, düante u periudu medievàle chi i se stabiliscen di muneghi benedetìn, chi i dàvan amentu au regulamentu de San Cu(r)umbàn. Da vellu u deive(r)éva u numme da varietài lucale de u(r)ìva, a cu(r)umbài(r)a. Doppu u peìudu de duminasiùn Lungubarda e bàrba(r)ica, u fenìsce a fà parte intu [[1202]] du Marchesàu di Clavesana, tantu che intu [[XI secolo|XI seculu]] vegne edificàu u castéllu lucàle (in sciu càppu da còlla surva l'abitau d'ancöi), ch'u permettéva in rapidu culegamèntu cun quellu de Àutu. Segundu de supusisiùn u nòmme lucàle u se(r)eva legàu a quellu de 'na colla, famusa pé u stasiunamèntu de àquile. Dandu amentu pe(r)ò a àtre versciùn stu chi u se(r)eva ciütòstu culegàu aa famìa di Cha, che in sce u sò stemma i prezèntan propiu quella bestia. Aturnu au [[1233]], cun u rafursamèntu du cuntrollu zenese in scia Cêve a pupulasiùn de Àquila a partecipa a l'incrementu da demugrafìa du növu burgu cêvése, cumme u l'avegnìva cun àtre pupulasiùi aruscìne de l'epuca. Dau [[1328]]<ref name="IM">{{çitta lìbbro | outô=Andrea Gandolfo | tìtolo=La provincia di Imperia: storia, arti, tradizioni. Volume 1 | ànno=2005 |editô=Blu Edizioni| çitæ=Peveragno}}</ref> u burgu, infeudàu ai Cepulìn de Arbenga dai Clavesana, u vegne assediàu dai Del Carretto, cun u Marchese Zorzu, ch'u se fà ducca infeudà intu paìse.<ref name="IM" />, ascì se u duminiu u nu se mustra du(r)atüu, in quantu u feudu u passa pòcu dòppu sutta u strettu duminiu di Clavesana. Particulàre a cundisiùn di sentei abitài de Leverùn e de Gavenü(r)a, ancöi frasiùi du Burghettu che, aa morte di marchexi lucàli i vegnen anesci au növu [[marchesàu de Süccaellu]], faxendu parte de in ünicu feudu cun u castellu du burgu. Fà pe questu ecesiùn u perìudu fra tostu u [[1386]] e u [[1590]], quand'u nu gh'è stàu in duminiu stabile da parte di Del Carretto, ma ina sempre mazù ingerènsa zenese, tantu che Aquila a và a fß parte du vicariàu de Ransu, pòi cunfluìu intu capitanàu da Cêve. Cun a guèra fra zenesi e sabaudi u turna difatti sutta a stu stàttu picìn, fin a quandu u nu se desfà, intu [[1624]], venèndu sciurbìu daa Repübbrica de Zena. A situasiùn a cangia in moddu sustansiàle quande u 'rìva l'esercitu fransése, guidàu da [[Napolion Bonaparte|Napuleùn Bunaparte]]. U te(r)itò(r)iu cumünàle u entra ducca a fa pàrte da [[Repubbrica Ligure|Repübbrica Ligüe]] (u ven anessu au cantun de Rànsu primma, poi de quellu cêvése), smembrâ intu [[1802]], quande i te(r)itò(r)i cunquistài i passan sutta au duminiu de l'Impeu Fransese, sutta u Dipartimentu Munenötte. Cun a restaurasiùn du [[1815]] u passa sutta i pusedimenti du Regnu de Sardegna, divegnüu poi Regnu d'Italia dau [[1861]], inse(r)ìu inta pruvinsa de Impe(r)ia. Doppu u segundu cunflittu a và a fà parte da [[Italia|Repübbrica Italiana]].<ref>{{Çitta web|url=https://www.expovallearroscia.com/paesi-valle-arroscia-entroterra-ligure/57-aquila-d-arroscia-aquila-d-arroscia|tìtolo=Scheda du cumün de Àquila|vìxita=2021-07-03|léngoa=IT}}</ref> Diferenti i cangiamènti te(r)itu(r)iàli subìi, intu [[1928]] difatti i paixi de Ransu e Àuguia i vegnen piài dau cumün di Burghettu, pe êsse ricustituìi sulu intu [[1947]]. I ürtimi cangiamènti i sun da riscuntrà intu [[1949]], quande Gavenü(r)a a vegne destaccà da Àquila pé entrà a l'internu du Burghettu. Dau [[1862]] u cumün u pìa u numme üfisiàle, 'zunzendu u sufissu "d'Aroscia", pe distinguelu da àtri cumüi.<ref>{{Çitta web|url=https://siusa.archivi.beniculturali.it/cgi-bin/pagina.pl?TipoPag=prodente&Chiave=27361&RicFrmRicSemplice=Arroscia&RicSez=produttori&RicVM=ricercasemplice|tìtolo=Aquila d'Aroscia, scheda du cumün|vìxita=2021-07-03|léngoa=IT}}</ref> Da l'ànnu [[1973]] au 31 de dixembre [[2008]] a cumüna a l'ha fàu parte da Cumunitài Muntana de l'Àta Valà de l'Aròscia poi supressa. Dau [[2014]] a l'è pàrte l'Uniun di Cumüi de l'Àta valà de l'Aroscia.<ref>{{Çitta web|url=http://www.anci.it/nasce-lunione-dei-comuni-dellalta-valle-arroscia/|tìtolo=A nàsce l'Uniun di Cumüi de l'Àta valà de l'Aroscia|vìxita=2021-06-15|léngoa=IT}}</ref> Inte l'ànnu [[2017]] a l'è stâ prupòsta a fuxùn di cumüi du Burghettu e de Àquila inte in sùlu, ch'u du(r)eva pià u numme de Aròscia vista a stò(r)ia cumüne fra i dùi teritòi. U növu ente u da(r)eva cuscì u segundu sentru aruscìn (fra quelli in pruvinsa de Impeia) pé grandessa doppu A Cêve.<ref>{{Çitta web|url=https://www.riviera24.it/2017/01/nasce-arroscia-la-fusione-dei-comuni-di-borghetto-e-aquila-245494/|tìtolo=U nasce Aròscia, u cumün fuxiùn fra U Burghettu e Àuguia|vìxita=2021-06-15|léngoa=IT}}</ref> ==Abitanti== ===Evulusiùn demugrafica=== {{Demografia/Aquila d'Aròscia}} == Pòsti de interesse == <gallery widths="150" heights="150" mode="packed"> File:Aquila d'Arroscia-ruderi castello.jpg|I rèsti du castéllu di Clavesana, ch'i suvrastan u paìse de Aquila File:Aquila d'Arroscia-oratorio santa caterina-museo del territorio.jpg|L'u(r)atò(r)iu de Santa Cata(r)ìna, cun vixin u museu archeulogicu File:Aquila d'Arroscia-chiesa santa reparata1.jpg|Vista de Santa Repa(r)â File:Aquila d'Arroscia-chiesa santa reparata2.jpg|Atra vista da paruchiâle File:Aquila d'Arroscia-chiesa santa reparata3.jpg|L'abscide da gêxa de Santa Repa(r)â File:Aquila d'Arroscia-municipio.jpg|A cà cumünâle de Àquila d'Aròscia </gallery> ===Architetüe religiùse=== A livéllu religiusu u cumün de Àquila u fa parte da [[Diocexi de Arbenga e Impeia|diocexi de Arbenga e Impe(r)ia]], presentandu sulu ina parocchia, dedicà a Santa Repa(r)â.<ref>{{Çitta web|url=https://www.aquilacomune.it/i-luoghi/|tìtolo=U cumün de Àquila, i pòsti|vìxita=2021-07-03|léngoa=IT}}</ref> '''• Gêxa da parocchia de Santa Repa(r)â''', a se tröva intu burgu de Àquila e a l'è stâ edificâ fra u [[1582]] e u [[1589]], mèntre intu [[1597]] a l'è avegnüa a cunsacrasiùn. De ciànta barocca a cunserva in còru de legnu u(r)igina(r)iamènte cunservàu intu cunventu di Agustiniai da [[A Cêve|Cêve]].<ref>{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/20655/Chiesa+di+Santa+Reparata|tìtolo=Gêxa de Santa Repa(r)â |vìxita=2022-08-17|léngoa=IT}}</ref> '''• U(r)atò(r)iu de Santa Cata(r)ìna''' inta Ciassa, prubabilmente rizalente au [[XV secolo|XV]]-[[XVI secolo|XVI seculu]] se(r)éa de edificasiun presedente aa paruchiâle. Atacàu aa veia cà cumünâle, a dividde cun st'edifissiu a cuvertüa in ardêxia, mentre l'ingressu u l'è segnàu da na sé(r)ie de ünze sca(r)ìn.<ref>{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/20653/Oratorio+di+Santa+Caterina+d%27Alessandria|tìtolo=U(r)atò(r)iu de Santa Cata(r)ìna de Lisciàndria|vìxita=2022-08-17|léngoa=IT}}</ref> '''• Capelétta de San Bastian''', in stìle baroccu, u l'è rizalènte au [[1732]], scituàu inta burgâ de Salìn. Internamente presenta 'n'àula utagunâle, cun l'abscide semiriundu sciaccàu.<ref>{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/20652/Cappella+di+San+Sebastiano|tìtolo=Salìn, Capella de San Bastiàn|vìxita=2022-08-17|léngoa=IT}}</ref> '''• Capeletta de San Giacumu''', a se tröva in scia còlla ch'a suvrasta u paìse (ai cunfin fra a valâ de l'Aroscia e quella du Pennavaire) ch'a porta u nomme du sàntu. Mensciunâ cumme u(r)atò(r)iu intu [[1585]], g'ha de furme semplici e austé(r)e. A l'internu u se cunserva in atâ setesentescu.<ref>{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/90348/Cappella+di+San+Giacomo|tìtolo=Capélla de San Giacumu|vìxita=2022-08-17|léngoa=IT}}</ref> '''• Capeletta dedicâ a l'Imaculâ Cuncesiùn''', inta burgâ de Mügnu, l'è ciütòstu isulâ. Mustra de furme tipiche de capelle arpèstri. Descrìta pe a primma vôtta intu [[1585]], internamente l'àula e u presbité(r)iu sun quadrangulà(r)i, mèntre l'abscide semiriundu. Da nutâ l'atâ setesentescu.<ref>{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/20651/Cappella+dell%27Immacolata+Concezione|tìtolo=Capeletta de l'Imaculâ|vìxita=2022-08-17|léngoa=IT}}</ref> '''• Capella de Sant'Antôgnu''', culucâ inta burgâ de Muntâ, longu aa stràdda da frasiun, davanti a vélla se dröve in spàssiu cianéllu. Dae caraterìstiche setesentesche, g'ha in àula retagnulàre e in presbité(r)iu quadrangulâre ciü stréitu. A cuvertüa interna a l'è dâ da 'na vôtta a butte lünettâ.<ref>{{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/edificidiculto/edificio/20650/Cappella+di+Sant%27Antonio|tìtolo=Capeletta de Sant'Antôgnu|vìxita=2022-08-17|léngoa=IT}}</ref> ===Castéllu=== U Castéllu di Clavesana a l'è ina furtessa medievâle edificâ aturnu ai anni [[1060]] e [[1090]], ma u vegne mensciunàu cun precixùn sulu aturnu au [[1202]] pé metî in cumünicasiùn e valà de l'Aroscia cun quella du Pennavaire, prinsipalmente cun a furtificasiùn de Àutu. Ancöi i se pònan vegghe sulu pòchi rèsti, fra cui a tùre e e mü(r)agne du pe(r)imetru.<ref>{{Çitta web|url=https://www.fondoambiente.it/luoghi/castello-di-aquila-d-arroscia?ldc|tìtolo=I pòsti du cö 2020: U castellu de Àquila|vìxita=2021-07-03|léngoa=IT}}</ref><ref>{{Çitta web|url=https://www.24orenews.it/italia-da-gustare/25710-il-castello-dell-aquila-d-arroscia|tìtolo=Ae uigini da nòstra siviltàu|vìxita=2021-07-03|léngoa=IT}}</ref> ===Musei=== A Àquila u se tröva u museu archeulogicu da valà de l'Aròscia, dunde se ponen vegghe atrèssi, ugètti e âtri reperti ritruvài inte grotte lucâli, cun ascì de ativitài laburatu(r)iàli.<ref>{{Çitta web|url=https://www.expovallearroscia.com/storia-cultura-valle-arroscia-entroterra-ligure/20-museo-archeologico-aquila-d-arroscia|tìtolo=U museu archeulogicu da Àquila d'Aròscia|vìxita=2021-07-03|léngoa=IT}}</ref> == Ecunumìa == L'ecunumìa du paìse a l'è bazâ in moddu prevalènte in sce l'agricultü(r)a: i se cultìvan e u(r)ìve taggiàsche e e varietài d'üga lucâli, prinsipalmènte [[pigàu]] e [[urmeàscu]]. Atìvu u l'è l'alevaméntu, specialmènte de e vàcche. Rilevante a prudusiùn de legnàmme e a rocòlta de e castàgne e di fùnzi. Inti tempi antìghi Àquila a l'éa sentrale pé u cumerciu fra e valàe du Pennavaire e de l'Aroscia, ma ascì pé a presensa de arvun intu bacìn da Ferài(r)a. == Cultü(r)a == ===Dialettu de Àquila=== {{Véddi ànche|Dialétto arbenganéize}} U dialettu parlàu a Àquila u l'è de stampu [[Dialétto arbenganéize|arbenganese]] e u fa parte du grùppu du [[Lìgure céntro-òcidentâle|Ligüe sentru-ucidentàle]], u presenta carateristiche peò ciü particulàri, riscuntrabili inte tütta a valà de l'Aroscia, legâ stuicamènte a [[Arbenga]], ma ascì a a sitài de [[Imperia|Impe(r)ia]]. ===Enugastrunumìa=== ====L'uìva cu(r)umbài(r)a==== Particulare de stu te(r)itò(r)iu chi a l'è l'u(r)ìva cu(r)umbài(r)a, intrudòtta dai benedetìn de San Cu(r)umbàn, stabilìi inta vixìna lucalitài de Gavenu(r)a, stu(r)icamènte legâ au teritòiu de Àquila. Questa varietài a l'è stà poi sustituìa gradualmente da quella taggiasca, difüza int'in segundu mumentu dai stessi muneghi. Ancöi sta varietài antiga a l'è stâ parsialmènte riscuvèrta, anche se prinsipalmente a l'è cultiâ inta zòna de [[Finô|Finâ]]. == Feste e fée == '''• Festa patrunàle de Santa Repaà''', a l'è a festa patrunàle du paìse, a se tegne de utùbre. '''• Festa de San Giacumu''', a se tegne inta capeletta dedicâ au santu, cun a messa e a prucesciùn de cunfraterinte lucàli, cun poi a sagra relatìva, a se tegne aa fìn de lüju.<ref>{{Çitta web|url=https://www.rivieraeventi.it/it/e/10036-domenica-30-luglio-aquila-darroscia-festa-di-san-giacomo|tìtolo=A festa de San Giacumu|vìxita=2021-07-03|léngoa=IT}}</ref> ==Aministrasiùn== {{ComuniAmminPrecTitolo}} {{ComuniAmminPrec|2 zügnu 1985|13 nuvembre 1989|Giuseppe Cha|Demucrassìa Cristiana|Scindicu|}} {{ComuniAmminPrec|13 nuvembre 1989|29 mazzu 1990|Ottavio Cha|Demucrassìa Cristiana|Scindicu|}} {{ComuniAmminPrec|29 mazzu 1990|24 arvì 1995|Ottavio Cha|Demucrassìa Cristiana|Scindicu|}} {{ComuniAmminPrec|24 arvì 1995|14 zügnu 1999|Ottavio Cha|lista sivica|Scindicu|}} {{ComuniAmminPrec|14 zügnu 1999|14 zügnu 2004|Roberto Marini|lista sivica|Scindicu|}} {{ComuniAmminPrec|14 zügnu 2004|8 zügnu 2009|Roberto Marini|lista sivica|Scindicu|}} {{ComuniAmminPrec|8 zügnu 2009|28 mazzu 2014|Piero Claveri|Per Aquila<br/>(lista sivica)|Scindicu|}} {{ComuniAmminPrec|28 mazzu 2014|1º zügnu 2015|Fernando Colangelo||Cummissàiu Straurdinàiu|}} {{ComuniAmminPrec|1º zügnu 2015|22 setembre 2020|Tullio Cha|Uniti per Aquila<br/>(lista sivica)|Scindicu|}} {{ComuniAmminPrec|22 setembre 2020|''in càrega''|Tullio Cha|Uniti per Aquila<br/>(lista sivica)|Scindicu|}} {{ComuniAmminPrecFine}} == Vie de cumünicasiùn == U teritòiu de Aquila u l'è traversàu da a Stradda Pruvinsàle 78 che a permette u culeegamentu stradale cun [[Ranso|Ransu]], a sud, e [[U Burghettu (Aròscia)|U Burghettu]] ad ovest rivàndu a culegàse un a Stradda pruvinsàle 14. {{clear}} ==Nòtte== <references/> == Àtri prugètti == {{interprogetto}} {{Comûni da Provinsa de Imperia (Ineja / Pòrto Moriçio)}} ajtnkobpvy6bfb1c808tv5kmwfd5g8d 3 17890 232202 202784 2022-08-17T17:47:55Z Luensu1959 1211 /* Incuntru a Zena */ neuva seçion wikitext text/x-wiki Salûo! Benvegnûo inta Wikipedia Lìgure, a lìbera enciclopedîa, de badda scrîta con l'agiùtto de tùtti. Vîva Zêna, vîva San Zòrzo! Alêgri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 14:30, 26 agó 2019 (UTC) == Preignaudu == Conplimenti pe-a pàgina de Preignaudu! Ghe posso mette o template (modello) "ventemigliusu" ? Scignorîa! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 14:35, 26 agó 2019 (UTC) :Graçie, voeivo êse segûo ch'o foîse ventemigliusu primma de méttighe o template. A pròscima vòtta scrìvime pe piaxei inta pàgina "discuscioìn" in cangio da mæ pàgina utente! Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 10:17, 27 agó 2019 (UTC) == tedeschi e àrabi == Salûo, Francys, e ancón conplimenti pe-a pàgina de Preignaudu che ciàn cianìn a vegne sénpre ciù bella! L'êa ôa che quarchedùn o començesse tórna a scrîve inte pàgine do ventemigliusu! Se ti gh'é di belle fòto de Preignaudu, pòsso caregâle mi ascì pe ti. Se ti peu specificâ e magara azonze ascì de dæte, saieiva megio: ''ch'i abitanti ra Villa ru Giüncu (ch'a l'eia vixin a Santa Giüsta, peȓo adessu nu gh'è ciù, peȓchè a l'è stâ brüxiâ) i se sun arecampái a Pȓeignaudu candu ri arabi i l'han attaccáa.'' (i àrabi ean mîga i '''saracìn'''? Bruxâ ciù ò meno inte l'anno 1000, giùsto? ''Maggiu: San Bȓancaȓdu (12, gh'eia ina geixa ch'i gh'han dáu fögu i Tedeschi),'' (dæto ch'o gh'é tanti tedeschi chi vivan lì a Preignaudu, l'é megio scrîve "e trùppe tedesche" (ò anche "naziste") e a dæta ('''1944? 1945?'''), coscì i vilezanti tedeschi no se aràgian... ;-) Alêgri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 09:44, 30 agó 2019 (UTC) == U Pregnaudencu == Belàn, mi creddo che ti ti seggi o ciù zoêno de tùtti i colaboratoî da nòstra Wiki! E bravo, ti vediæ che ti inprendiæ comme scrive chi ciù velocemente de tùtti niâtri! Ghe n'é pöchi zoêni comme ti chi parlan ancon lìgure e se rendan conto de l'inportansa de êse bilingui. Te conseggio de fâ 'na bella pàgina utente (user page) pe fà acapì a-i âtri quarcösa de ciù de ti e da teu zöna. Into schermo grande d'in conputer ti peu acapî mêgio comme funçionn-a a Wiki e ascì mandâme 'na email (sidebar inta mancinn-a). Se ti gh'é de belle fòto do teu pàize, poémmo cargâle façilmente. Alegri! Loénso --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 07:25, 1 set 2019 (UTC) == A teu neuva pàgina utente == Scùzame, ò visto òua a teu neuva pàgina utente! Bravìscimo! Ma fòscia ti ti gh'é 'n livello ciù âto de lìgure? E alôa mi me domando ancon: t'æ adeuviòu in template coscì comme o l'êa ò ti parli ti ascì tedesco?!? A ogni mòddo no gh'é di problêmi, ti ti peu diciarâ quello che ti veu! Ciao! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 07:35, 1 set 2019 (UTC) == A mæ pàgina utente == Ciau Francescu, t'æ fætu 'n casìn in sciâ mæ pàgina utente, ma òua ò sistemòu tûttu! Ti devi stâ atentu, quande ti còpi quarcösa, a nu scancelâ ninte da-a pàgina di âtri! Ti ti peu ascì rispunde in sciâ teu pàgina de discuscion (pròpiu chie!) in cangiu de rispunde in sciâ mæ pàgina. Ma ti vediæ che ti t'inprendiæ ciù velucemente de mi perché t'é zoêno! Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 08:54, 2 set 2019 (UTC) == U futüru da nòstra Wiki == Ciau Francescu, u futüru da nòstra Wiki u dipende da niâtri e surviatüttu da-i zuêni (chi sun pòchi...). Pe-e nuvitæ ti peu dâ 'n ögiâ chie in sciô Wikipediàn ( '''https://lij.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Wikipedi%C3%A0n''' ) dunde gh'é tanti links interesanti. Agiùttine pe piaxei a çercâ di culaburatuî inviandu a âtri u link '''http://www.primocanale.it/blog/francobampi/?p=2163''' Pe intrâ in cuntattu cun mi ti ti peu scrîve a ''spinnemann2015@gmail.com'' Alêgri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 09:08, 11 set 2019 (UTC) == Graçie pe-i tò contributi == Ciao Francys, graçie davéi pe-i tò contributi, inportànti pi-a nòstra léngoa lìgure, l'é bello avéi da gènte ch'a scrîve in âtre varianti do lìgure ascì e surviatùtto ch'a scrîve into mæximo dialetto do gràn Azaretti. Ò visto da-a tò pagina de discusción che ti t'ê zoêno squæxi cómme mi, mi son do 2002. L'é bello che ghe ségge di zoêni cómme noiâtri interessæ a avardâ a nòstra léngoa. Se ti ti veu, ti ti peu mandâme 'n'emàile p'êse in contatto con noiâtri da Wikipédia Lìgure e pe travaggiâ ciù façilmente asémme e poêmo scangiâse i numeri p'adêuviâ Whatsapp. A mæ emàile a l'é giovanni.diassise@gmail.com. Âtrimenti se ti no ti veu mandâ o numero se poêmo sentî sôlo vîa emàile ò via social networks (Facebook ò Ìnstagram). Fâme savéi. Alêgri [[Utente:Giodiassi5|Giodiassi5]] ([[Discûscioîn ûtente:Giodiassi5|discuscioin]]) 10:32, 2 zen 2020 (UTC) == Votaçion pe-a càrega de aministratô (in agiùtto) == Ciao Francys, gh'é de bezéugno de ti pe votâ pe-a càrega de aministratô pe 'n zoêno ch'ò pòsse damme 'na màn. Pe piaxéi vôta a-o link: https://lij.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Aministrato%C3%AE/Ele%C3%A7io%C3%ACn/Aereus646 Alêgri!--[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 10:02, 9 zen 2020 (UTC)â == Preignaudu - Preinaudu == Se ti veu, puemmo scangiâ u numme da pàgina ascì. Va bén "'''Preinaudu'''" ? (lascemmu perde atri segni/acenti inti titoli pe no ostacolâ a riçerca automàtica). Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 13:30, 26 màr 2020 (UTC) == Torente Verdùn == T'é avüu 'na bella idea! Mi speru che stu turente chi u nu l'agge fætu di danni in questi giurni cun tanta ægua! Alegri! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 17:21, 9 dex 2020 (CET) == 10.000 (dêxemìlla!!!) vôxe !!! == Ancheu semmo arivæ a 10.000 (dêxemìlla!!!) vôxe inta nòstra Wiki!!! - Câe Amîghe, câi Amîxi, uténti, tradutoî, aministratoî, génte che conoscéi o Zenéize: tutt'asémme sémmo arivæ a 10.000 vôxe! In tragoàrdo ch'o pàiva lontanìscimo e che, gràçie a-o travàggio contìnoo de dötréi uténti o l'é deventòu realtæ! Intriêmo coscì inte 'n livéllo ciù èrto inta clasìfica de Wikipedie e fòscia ne daiàn in pitìn ciù a ménte. Ma gh'é ancón in gròsso travàggio de qualitæ da fâ perché... quantitæ no veu dî pe fòrsa qualitæ... e migiæa de vôxe són ancón sôlo abosæ. Derê a-i quìnte contìnoa o travàggio lóngo e difìçile de pigiâ contàtto con i vêgi do mestê de despæge parlâte lìguri, dónde se sæ liâtri són. In gràçie de cheu a tùtti viâtri e 'n invîto a continoâ o travàggio in sce Wiki Lìgure! --[[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioin]]) 12:12, 25 màr 2021 (CET) == Incuntru a Zena == E bravu Francescu che ti scrivi turna per a nòstra Wiki! A-i 23, intu mezudì, se vedemmu a Zena cu-u prufesù Bampi (a pransu). L'è 'n po' luntàn ma se ti peu vegnì... òua gh'emma anche dui aministratui in Arbenga (t'ou diggu giüstu pe racurdase). Gh'emma anche di pagine "parlanti" e u saieiva bellu avai 'n file audio cu-a vuze ch'a leza tütta a pagina de Preinaudu (amìa e senti prezenpiu a pagina de [[Surli]] o du [[Burghetu Burbaia]] o da [[Capella da Madonna di Angeli (U Burghettu)]]. Alegri! [[Utente:Luensu1959|Luensu1959]] ([[Discûscioîn ûtente:Luensu1959|discuscioìn]]) 19:47, 17 agó 2022 (CEST) 0aa4nrgwlc962v8vgvy6gl25vazm0h2 0 30086 232203 232180 2022-08-17T21:39:08Z N.Longo 12052 + nòtte pt.1 wikitext text/x-wiki {{Grafîa ofiçiâ}} [[Immaggine:Región eclesiàstica Ligùria.png|miniatura|350x350px|Màppa da región eclesiàstica Ligùria e de sò diòcexi]] A '''Región eclesiàstica Ligùria''' (''Regio ecclesiastica Liguriae'' in [[Léngoa latìnn-a|latìn]]) a l'é 'na [[región eclesiàstica]] istitoîa da-a [[Catoliceximo|gêxa catòlica]] in sce 'n teritöio che pi-â ciù pàrte o coincìdde con quéllo da región aministratîva co-o mæximo nómme. A l'inclùdde ascì di pàixi inte provìnse de [[Provinsa de Lisciandria|Lusciàndria]], [[Provinsa de Cuneo|Cùnio]] e [[Provinsa de Pavia|Pavîa]] méntre, pe cóntra, vàrri comùn lìguri fàn pàrte de vixìnn-e regioìn eclesiàstiche do [[Región eclesiàstica Piemónte|Piemónte]] e de l'[[Región eclesiàstica Emìlia-Romàgna|Emìlia-Romàgna]]. == Teritöio == A región eclesiàstica a l'é estéiza in sce 'n teritöio de 6.746 km², pe 'na popolaçión de 1.855.660 persónn-e, ripartîe tra 1.248 paròcchie<ref>{{Çitta|BeWeb|tìtolo=Liguria}}</ref>. A l'é pi-â ciù pàrte formâ da-a [[Liguria|Ligùria]] intéiza cómme región aministratîva ma esclûxi çèrti comùn, indichæ chi de sótta, che se trêuvan inta región eclesiàstica Piemónte, in particolâ inte dôe [[diòcexi de Àcqui]] e de [[Diòcexi de Mondovì|Mondovì]], e inta región eclesiàstica Emìlia-Romàgna, inta [[diòcexi de Piaxénsa-Bóbio]]. * Diòcexi de Àcqui: chi gh'é i pàixi de [[Campo|Cànpo]], [[Mason|Mazón]], [[Roscigion|Roscigión]] e [[O Tilieto|Tiliêto]] da [[Çittæ metropolitann-a de Zena|çitæ metropolitànn-a de Zêna]] e quélli de [[A Ciana|A Ciâna]], [[L'Atè|Artâ]], [[Cairi|Còiri]], [[Cancre|Còrcre]], [[O Dê|Dê]], [[Giusvala|Giusvàlla]], [[Mieuja|Miêuia]], [[L'Orba|Órbe]], [[O Ponte|O Pónte]] e [[Sascê|Sascéllo]] da [[Provinsa de Sann-a|provìnsa de Sànn-a]]. * Diòcexi de Mondovì: chi gh'é i pàixi de [[Berdënei|Bardinêo]], [[Bormia|Bórmia]], [[Carizan|Calisàn]], [[Cengë|Çéngio]], [[Ciòi|Ciöi]], [[Cosceria|Coscéria]], [[Màllae|Màlae]], [[Mascimin|Mascimìn]], [[Merexo|Milêximo]], [[Moriaodo|Moriòudo]], [[Oseria|Osìlia]], [[Palëre|Pàlae]] e [[Ròcavignâ|Rocavignâ]], tùtti inta provìnsa de Sànn-a. * Diòcexi de Piaxénsa-Bóbio: chi gh'é i pàixi de [[Fontanegorda|Fontanigórda]], [[Goreio|Gorêio]], [[Rosagni|Rezoâgi]], [[Roegno|Roêgno]] e [[San Steva d'Aveto|Sàn Stê]], tùtti inta çitæ metropolitànn-a de Zêna. Pe cóntra a [[diòcexi de Tortónn-a]], ch'a l'é pàrte da región eclesiàstica Ligùria, a l'inclùdde ciù de 'n çentanâ de pàixi (pe 286 paròcchie) che fàn pàrte da [[Lombardïa|Lonbardîa]] e do [[Piemonte|Piemónte]], in particolâ de dôe provìnse de Lisciàndria e de Pavîa. Inta [[diòcexi de Vintimìggia-Sanrémmo]] se trêuvan ascì e dôe paròcchie do comùn da [[Briga Auta|Brîga]], scitoòu inta provìnsa de Cùnio. A región eclesiàstica Lìguria a confìnn-a con quélle de [[Región eclesiàstica Piemónte|Piemónte]] (a nòrd-òvest), [[Región eclesiàstica Lonbardîa|Lonbardîa]] (a nòrd), [[Región eclesiàstica Emìlia-Romàgna|Emìlia-Romàgna]] (a nòrd-èst) e [[Región eclesiàstica Toscànn-a|Toscànn-a]] (a levànte). A ponénte gh'é pöi a [[diòcexi de Nìssa]], ch'a fà pàrte da [[provìnsa eclesiàstica de Marséggia]] da gêxa catòlica [[Fransa|françéize]]. === Sudivixoìn === Aprêuvo a-o fæto che inta región eclesiàstica Lìguria gh'é sôlo 'n'arçidiòcexi, sàiva a dî [[Arçidiòcexi de Zêna|quélla de Zêna]], o sò teritöio o l'é do tùtto pægio a quéllo da [[provìnsa eclesiàstica]] da capitâle lìgure, da-a quæ dipéndan e âtri sêi diòcexi chi inclûze. In particolâ, quéste són: * [[Arçidiòcexi de Zêna]] ** [[Diocexi de Arbenga e Impeia|Diòcexi de Arbénga e Inpêia]] ** [[Diòcexi de Ciâvai]] ** [[Diòcexi de Sànn-a e Nöi]] ** [[Diòcexi da Spézza, Sarzànn-a e Brignæ]] ** [[Diòcexi de Tortónn-a]] ** [[Diòcexi de Vintimìggia e Sanrémmo]] Pe de ciù, into pasòu gh'êa ascì l'inportànte [[diòcexi de Lûni]], creâ into [[IV secolo|sécolo IV]] e in sciâ fìn soprèssa into [[1975]]. == Stöia == === Etæ antîga === [[Immaggine:Regio IX Liguria.jpg|miniatura|Màppa da ''Regio IX Liguria''|250x250px]] A l'época di [[Popolo roman|români]], o modèrno teritöio lìgure o faxéiva pàrte da coscì dîta ''[[Regio IX Liguria]]'', ch'a l'êa atraversâ da de inportànti stràdde, cómme a ''[[Via Aemilia Scauri]]'' e a ''[[Via Julia Augusta]]''; pe de ciù, a l'êa servîa da-a ''[[Via Postumia]]'' ascì, ch'a conzonzéiva o [[Mâ Ligure|Mâ Lìgure]] con l'[[Mâ Adriatego|Adriàtico]]. Inte st'ànbito giögràfico chi, gh'é stæta a prìmma evangelizaçión da zöna, façilitâ da-a prezénsa de numerôxi pòrti che àn permìsso a-a nêuva religión de difóndise fîto inte l'àrea. Coscì, lóngo tùtta a [[rivêa]] da ''[[Luna]]'' scìnn-a ''[[Albintimilium]]'', a partî da-a segónda meitæ do [[III secolo|sécolo III]] se són formæ e prìmme comunitæ crestiànn-e, scibén che in prinçìpio no êan difûze dapertùtto e inte 'n mòddo unifórme. E primìscime testimoniànse da prezénsa di crestién són de scrîte in sce de tónbe trovæ inta zöna do [[Finô|Finâ]]. Tra i prìmmi véscovi ligùri di quæ émmo 'na segûa mençión se pêuan aregordâ Diogêne de Zêna, minsonòu cómme un di parteçipànti a-o [[Concìlio de Aquileia]] do [[381]]<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, p. 18}}</ref>, [[Inocénso de Tortónn-a]] (meitæ do [[IV secolo|sécolo IV]]), Quìnçio (minsonòu into [[451]])<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. II, p. 357}}</ref> e [[Felîçe de Lûni]] (ch'o l'à parteçipòu a-o [[Concìlio de Rómma (465)|Concìlio de Rómma]] do [[465]]). A ògni mòddo, s'a foîse açertâ a prezénsa de [[Martìn de Tours]] a-a [[Ìsua Gainâa|Galinæa]], se poriéiva antiçipâ de 'n sécolo a docomentaçión in sciô cristianêximo inta Ligùria<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. II, pp. 461-466}}</ref>. I prìmmi véscovi storicaménte açertæ són quélli de Zêna, chi prezénti a-o mêno da-o prinçìpio do sécolo IV, tra i quæ se peu aregordâ [[Scî de Zêna|Sàn Scî]], ch'o l'à fæto, segóndo a tradiçión, 'n'inportànte ativitæ de apostolâto crestiàn<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 16-18}}</ref>. === Etæ de Mêzo === ==== Âto medioêvo ==== [[Immaggine:Basilica paleocristiana di San Vittore - MIBAC - Albenga (SV) - Italy.jpg|sinistra|miniatura|I rèsti da [[Baxîlica de San Vitûre (Arbenga)|baxìlica paleocrestiànn-a de Sàn Vitô]] de Arbénga, tiâ sciù a partî da-o [[V secolo|sécolo V]]|250x250px]] Co-e invaxoìn di bàrbari e l'intrâ inte l'[[Etæ de Mëzo|Etæ de Mêzo]] a scitoaçión a l'é bén bén cangiâ. A ògni mòddo a prìmma invaxón di [[longobàrdi]] inta penîzoa italiànn-a, comensâ a partî da-o [[568]], a no l'à interesòu e tære lìguri, restæ pe squæxi 'n âtro sécolo sott'a-o contròllo di [[Inpêro bizantìn|bizantìn]] inta coscì dîta ''[[Provincia Maritima Italorum]]''. Pe cóntra, a-i 3 de seténbre do [[569]], i longobàrdi goidæ da-o rè [[Arboìn]] àn òcupòu [[Milan|Milàn]], conquistàndola a-i bizantìn. Aprêuvo a-a chéita da çitæ inte moén di bàrbari, l'[[Ònoròu (arçivéscovo de Milàn)|arçivéscovo Ònoròu]] co-o cêgo da catedrâle e vàrri notàbili làichi o l'à varcòu l'[[Appennin ligure|Apenìn Lìgure]], pasàndo pi-â ''Via Postumia'', refugiàndose pròpio a Zêna. Inte l'ànno [[643]] o rè longobàrdo [[Rotâri]], aprofitàndo do fæto che i bizantìn êan aprêuvo a contegnî l'espansción mosulmànn-a into Levànte, o l'à però òcupòu quéllo ch'o restâva sott'a-o contròllo di grêghi. Coscì l'arçivéscovo de Milàn, o [[Zâne Bón]], da Zêna o l'à decîzo no sénsa problêmi de tornâ inta sò sêde milanéize, co-a çitæ lìgure che pe 'n çèrto ténpo a l'à conservòu 'n stréito ligàmme co-i lonbàrdi dæto chî-a sò diòcexi a l'êa inta provìnsa eclesiàstica de quélla de Milàn<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 21-24}}</ref>. [[Immaggine:Abbazia di San Colombano - Bobbio, Piacenza, Italia - 30 Maggio 2020.jpg|miniatura|L'[[abaçîa de Sàn Conbàn]] de Bòbio, da-a quæ dipendéivan bén bén de gêxe inte tùtta a Ligùria|250x250px]] Co-i ànni de l'inpêro de [[Carlomagno|Càrlo Màgno]], inta Ligùria s'é distìnto pe zêlo e capaçitæ pastorâle o véscovo Sabatìn, ch'o l'à parteçipòu a-o concìlio de [[Ravénn-a]]. Convocòu da-o [[Pàppa Zâne VIII]], o l'à riçevûo o pontéfice a Zêna inta primavéia de l'[[878]], quànde o l'à fæto da intermediâio tra lê e a còrte inperiâle<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 31-32}}</ref>. Into méntre, lóngo e còste lìguri, a l'êa diventâ de lóngo ciù fórte a presción di piràtti saracìn, con sachézzi e distruçioìn, spécce into biénio [[934]]-[[935]], quànde són arivæ a [[Sachézzo de Zêna (935)|sachezâ Zêna]]<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 35-36}}</ref>. Co-o [[X secolo|sécolo X]] l'òrganizaçión da Gêxa ligùre a s'é fæta progrescivaménte ciù robùsta, co-i véscovi ch'êan diventæ de inportànti figûe polìtiche e religiôze inte çitæ ciù grénde, cómme prezénpio o véscovo [[Teodórfo I]], ch'o l'à rètto a Gêxa zenéize pe squæxi trentaçìnque ànni. Defæti, d'in gîo a-o [[945]] o l'à fæto ristorâ e gêxe da diòcexi, riorganizàndo a gerarchîa eclesiàstica e cuàndo i afâri econòmichi ascì. Inti ànni do sò vescovâdo o l'à fondòu o prìmmo monestê beneitìn da región, ö sæ [[Gêxa de Sàn Stêva (Zêna)|quéllo de Sàn Stêva]] da-arénte a-e pòrte da çitæ de Zêna, ligòu, cómme a ciù pàrte de prìmme fondaçioìn monàsteghe da zöna, a l'[[abaçîa de Sàn Conbàn]] de [[Bòbio]]<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, p. 33}}</ref>. [[Immaggine:S.Stefano - panoramio.jpg|sinistra|miniatura|A [[Gêxa de Sàn Stêva (Zêna)|gêxa de Sàn Stêva]] a Zêna, o prìmmo convénto di beneitìn da Ligùria|250x250px]] I ànni de rifórme inandiæ da-o [[Pàppa Grigheu VII]] e da-i sò predecesoî, co-i fæti lighæ a-a coscì dîta [[Lotta pe-e investitue|lòtta pe-e investitûe]], àn vìsto i véscovi lìguri pigiâ de poxiçioìn asæ diferénti fra de lô. Prezénpio o véscovo de Zêna [[Òbèrto Péive]], coscì cómme i sò sucesoî, dòppo avéi parteçipòu a-o concìlio lateranéize do [[1059]] e co-o pezoaménto do scòntro tra o pàppa e l'inperatô [[Rìcco IV de Francònia|Rìcco IV]], o l'à decîzo de schierâse da-a pàrte de l'Inpêro méntre, pe cóntra, o véscovo de Sànn-a o l'êa da-a pàrte de Grigheu VIII. Zêna co-a sò provìnsa eclesiàstica, a l'é stæta coscì corpîa da 'na [[scomìniga]] into [[1074]] che, into [[1095]], a no l'êa ancón stæta levâ. Coscì, quànde into [[1096]] o [[Pàppa Urbâno II]] o l'à domandòu agiùtto a Zêna ascì pe inandiâ a [[Primma Croxâ|Prìmma Croxâ]], o govèrno da çitæ o no l'êa do tùtto d'acòrdio in sciâ decixón da pigiâ, sorviatùtto pe poîa de aroînâ i tràfeghi co-i [[Popolo arabo|àrabi]]. A ògni mòddo, in sciâ fìn s'é decîzo de parteçipâ a l'inpréiza, co-a [[Marìnn-a Zenéize|flòtta zenéize]] ch'a l'à avûo 'n ròllo de supòrto cruçiâle pò-u sucèsso de l'inpréiza. Da-o [[Levànte]] són dónca arivæ de relìche conservæ ancón a-a giornâ d'ancheu inte gêxe de Zêna, cómme quélle de Sàn Zâne Batìsta, o coscì dîto "[[Sacro Baçî|Sâcro Baçî]]" e tànte âtre, spécce quélla da Sànta Crôxe<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 41-46}}</ref>. [[Immaggine:36 Abtei San Fruttuoso 1 (7776513172).jpg|miniatura|Vìsta de l'[[abaçîa de Sàn Frutôzo]], fondâ into sécolo IX|250x250px]] Tra i [[X secolo|sécoli X]] e [[XI secolo|XI]] in Ligùria gh'é stæto 'n fórte möto de fervô religiôzo, co-a costruçión do famôzo [[Abaçîa de Sàn Frutôzo|monestê de Sàn Frutôzo]] in sciô [[promontöio de Portofìn]]<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 465-468}}</ref>, óltre che l'arîvo di beneitìn inta [[Baxìlica de Sàn Scî|gêxa de Sàn Scî]] e âtre ciù picìnn-e, favorîo da-o véscovo [[Zâne V (arçivéscovo)|Zâne V]] into [[1007]] e, ciù tàrdi, di [[Congregaçión valonbroziànn-a|móneghi de Valonbrôza]], di [[Canònichi regolâri de Sànta Crôxe de Mortâra|regolâri de Mortâra]] e quélli de [[Órdine cistercénse|Cîteaux]], co-o [[Benàrdo de Ciæavàlle]] che into [[1132]] o l'à vixitòu Zêna. Són pöi arîvæ i vàrri órdini mendicànti, cómme i [[Órdine françescàn|françeschén]] e i [[Órdine di fràtti predicatoî|domenichén]], che se són stabilîi inte tùtte e diòcexi lìguri. Gh'êa ascì di monestê de móneghe, spécce de l'órdine de Cîteaux. Gràçie a l'arénbo de l'arçivéscovo [[Goìddo Sètte]], l'é stæto tiòu sciù 'n âtro convénto into promontöio de Portofìn, sàiva a dî [[Abaçîa de Sàn Gêumo a-o Mónte de Portofìn|quéllo de Sàn Gêumo da Çervâa]], de régola beneitìnn-a<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 475-478}}</ref>. Into [[Abaçîa de Sàn Gêumo|convénto de Sàn Gêumo de Quàrto]] se són pe cóntra stabilîi, into [[1388]], i móneghi da [[congregaçión olivetànn-a]]<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 478-481}}</ref>. ==== Bàsso medioêvo ==== [[Immaggine:Luicciana, la 'canonica', antica cattedrale di s.m. assunta di mariana, 03.jpg|sinistra|miniatura|L'antîga [[catedrâle de Sànta Màia Sónta]] da diòcexi da Mariànn-a, tiâ sciù into [[1119]]|250x250px]] A-i 20 de màrso do [[1133]] co-a bólla ''Justus Dominus'' datâ da [[Grosseto|Grosêto]], o [[Pàppa Inocénzo II]] o l'à destacòu o vescovâdo de Zêna da-a sêde metropolitànn-a de Milàn, elevàndolo a-o ràngo de sêde arçivescovîle co-a promoçión de l'arçivéscovo [[Scîo II]]. Sta decixón chi a l'êa dovûa a 'na scitoaçión de fòrsa no sôlo religiôza ma polìtica e econòmica ascì, óltre che a-i equilìbbri de potêre de quélla época tribolâ. Defæti, aprêuvo a-o scìsma do [[1130]] co-a figûa de l'[[Antipàppa Anaclêto II|anti-pàppa Anaclêto II]], l'Inocénzo II o l'é scapòu da [[Romma|Rómma]], pasàndo da [[Pisa|Pîza]] e da Zêna pe arivâ coscì in Frànsa dónde, a-i 18 de novénbre de quéllo ànno, o l'à inandiòu 'n [[Concìlio de Clermont (1130)|concìlio]] a [[Clermont]]. Dæto che Zêna a sostegnîva o pàppa legìtimo, o pontéfice, de mòddo da magnificâ a dignitæ da çitæ, portàndola a-o mæximo livéllo de Pîza, e de danezâ Milàn, ch'a l'êa da-a pàrte da l'anti-pàppa, o l'à elevòu a diòcexi a arçidiòcexi, amermàndo bén bén l'estensción di teritöi sott'a-o contròllo da gêxa lonbàrda<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 55-61}}</ref>. [[Immaggine:Brugnato-cattedrale-facciata.jpg|miniatura|A [[concatedrâle di Sànti Pê, Loénso e Conbàn]] de Brignæ, fæta a-o pòsto de 'n antîgo monestê di beneitìn|250x250px]]A-o moménto da sò costituçión, sott'a-a diòcexi zenéize gh'êa e træ de [[Diòcexi de Mariànn-a|Mariànn-a]], [[Diòcexi de Nébio|Nébio]] e [[Diòcexi de Àccia|Àccia]] in [[Corsega|Còrsega]], che prìmma dipendéivan da l'[[arçidiòcexi de Pîza]], quélla de [[Diòcexi de Bòbio|Bòbio]], levâ a Milàn, e quélla de [[Diòcexi da Spézza, Sarzànn-a e Brignæ|Brignæ]]. Sta chi, in particolâ, a l'é stæta erètta pöco dòppo a-i 27 de màzzo do [[1133]] co-a bólla ''Quemadmodum Sedes Apostolica'', sopriméndo l'[[Concatedrâle di Sànti Pê, Loénso e Conbàn|antîgo monestê beneitìn de Sàn Loénso e Conbàn]] inta [[diòcexi de Lûni]], trasformòu inte 'na gêxa catedrâle<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. II, p. 9}}</ref>. Tra i 21 de zenâ e i 25 de màrso do [[1161]] o [[Pàppa Lusciàndro III]] o l'à sogiornòu a Zêna e, prìmma de partî, o l'à confermòu soleneménte i dirìtti za existénti e o n'à stabilîi de nêuvi. Tra quésti, gh'êa o tìtolo de "Ligâto Transmarìn da Sêde apostòlica", concèsso aprêuvo a l'inportànte ròllo che a [[Repùbrica de Zena|Repùbrica de Zêna]] a l'àiva into [[Mâ Mediterraneo|Mâ Mediterànio]]. Ciù tàrdi o Lusciàndro III o l'à estéizo ancón de ciù a giurisdiçión de Zêna co-a bólla ''Superna et inefabilis'' di 9 de arvî do [[1161]] o l'à sotopòsto a-a Supèrba a [[Diocexi de Arbenga e Impeia|diòcexi de Arbénga]], scìnn-a quéllo moménto dipendénte da Milàn, o monestê da Galinæa (de dirìtto da Gêxa romànn-a) e l'''Ecclesia in Castro et suburbio [[Pòrtivene|Portus Veneris]]'', levâ da-a giurisdiçión de Lûni. Tùtte ste dispoxiçioìn chi són stæte pöi tórna confermæ da-o [[Pàppa Cleménte III|Cleménte III]], into 1187-1188, e da-o [[Pàppa Celestìn III|Celestìn III]] a-i 10 de màrso do [[1192]]. A ògni mòddo o pasàggio da diòcexi d'Arbénga a l'arçidiòcexi de Zêna o l'é avegnûo sôlo a-i 8 de lùggio do [[1213]], quànde sôlo co-in fórte reciàmmo do Pàppa Inocénzo III e dispoxiçio'n do Lusciàndro III són stæte in sciâ fìn aplichæ<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, p. 82}}</ref>. [[Immaggine:Ex palazzo vescovile di Noli.PNG|miniatura|250x250px|L'ecs [[Palàçio vescovîle (Nöi)|palàçio vescovîle]] de Nöi|sinistra]] Into [[1248]] són pasæ sótta a Zêna e céive de [[Monteuggio|Montéuggio]] ([[Gêxa de Sàn Zâne Decolòu (Montéuggio)|Sàn Zâne Decolòu]]), [[Gâvi]] ([[Gêxa de Sànta Màia de Lémme|Sànta Màia de Lémme]]), [[Pasturànn-a]] ([[Gêxa de Sàn Martìn (Pasturànn-a)|Sàn Martìn]]), [[Otaggio|Voltàggio]] ([[Gêxa de Sànta Màia Sónta e Sànti Nazâ e Cèlso|Sànta Màia Sónta]]) e [[Bórgo di Fornæ]] ([[Gêxa de Sànta Màia Sónta (Rónco)|Sànta Màia Sónta]]) e, into [[1239]], o [[Pàppa Grigheu IX|Grigheu IX]] o l'à elevòu Nöi a diòcexi indipendénte, stacàndola da Sànn-a e unìndola ''[[aeque principaliter]]'' a quélla de Brignæ<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. II, pp. 319-320}}</ref>. A ògni mòddo st'unión chi a l'é duâ pöco ténpo dæto che, za into 1247 l'[[Pàppa Inocénzo IV|Inocénzo IV]], o separâva e dôe entitæ. A ògni mòddo, aprêuvo a-o fæto che Nöi a l'êa asæ picìnn-a e pövea de bêni eclesiàstichi, a l'é stæta unîa a-o monestê de Sànto Zéuggio ''Insulu Ligurie'' (sàiva a dî quéllo de l'[[Ìsua de Berzezzi|Îzoa de Berzézzi]]), co-o véscovo che, da-i 6 de frevâ do [[1253]], o pigiâva o tìtolo de abòu de Sànto Zéuggio ascì. Da-o pónto de vìsta de l'òrganizaçión intèrna, inta provìnsa eclesiàstica lìgure són stæti inandiæ vàrri concìlli de véscovi, cómme quéllo tra i 6 e i 8 d'arvî do [[1216]], vosciûo da l'arçivéscovo [[Ötón Ghilìn]] pe dâ ezecuçión a-i decrétti do [[Concilio Lateràn IV]] e a-o quæ àn parteçipòu i véscovi d'Arbénga e Brignæ, aboéi, canònichi e arçiprævi ascì. Scibén che i àtti do convêgno se són pèrsi co-o ténpo, da-i anâli de l'época se lêze de cómme, tra i vàrri argoménti, s'é parlòu di mézzi da mandâ inta [[Quìnta Croxâ]], inandiâ pöco dòppo da-o Grigheu IX<ref>{{Çitta|Giustiniàn, 1537|car. LXX}}</ref>. O Ghilìn o l'à prescjedûo 'n âtro conséggio ascì, celebròu a-i 4 de màzzo do [[1237]] co-a partecipaçión di véscovi d'Arbénga, Nébio, Mariànn-a e Àccia, di canònichi de Sàn Loénso, di aboéi de Sàn Scî, Sàn Stêva e Sàn Frutôzo, óltre che de numerôxi raprezentànti do cêgo lìgure vegnûi da tùtte e diòcexi da provìnsa<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 82-86}}</ref>. [[Immaggine:Museo di Sant'Agostino (Genova) 05.jpg|miniatura|O sepùrto do biòu [[Iàcopo da Vâze]] into [[Muzêo de Sant'Aostìn]]|250x250px]] Into [[1293]] o nêuvo arçivéscovo, o domenicàn [[Iàcopo da Vâze]], o l'à inandiòu 'n concìlio provinciâle a-o quæ àn parteçipòu, diretaménte ò pe procuòu, tùtti i véscovi da provìnsa eclesiàstica fêua de quéllo de Àccia, dæto che quélla sêde a l'êa a l'época vacànte, do quæ émmo però sôlo 'na pàrte da docomentaçión. Tra e vàrie dispoxiçioìn, a l'é stæta ribadîa 'na costituçión do [[1289]] in sciâ disciplìnn-a eclesiàstica, o vegnîva aregordòu a-o cêgo de portâ o vestî eclesiàstico e a [[cêgâ]], con pénn-a da pèrdia di privilêgi clericâli. Inte sto concìlio chi s'é parlòu ascì da questión de relìchie de Sàn Scî ma no gh'é stæto di rizultâti inportànti. O [[Porchétto Spìnoa]], nominòu arçivéscovo into frevâ do [[1299]], o l'inandiòu 'n concìlio provinciâle a-i 5 de màzzo do [[1310]], a-o quæ àn parteçipòu i véscovi de Nöi e de Àccia; l'abòu da Galinæa pe cóntra o raprezentâva cómme procuòu i véscovi de Nébio e Mariànn-a. Gh'êa ascì o capìtolo de Sàn Loénso, i aboéi de Sàn Scî, Sàn Stêva, Sàn Frutôzo e 'na numerôza raprezentànsa da Gêxa lìgure. Inte sto concìlio chi a l'é stæta rinovâ a convençión co-o Comùn de Zêna in scî privilêgi do cêgo<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 93-101}}</ref>. [[Immaggine:Cattedrale di S.Lorenzo - panoramio.jpg|miniatura|250x250px|Vìsta da [[Cattedrale de San Loenso|catedrâle de Sàn Loénso]]|sinistra]] Sôlo sciusciànt'ànni dòppo, co-o véscovo [[Andrîa Da Tôre]], l'é stæto convocòu 'n nêuvo concìlio provinciâle: o l'é stæto celebròu a-i 15 de màzzo do [[1375]] inta [[Cattedrale de San Loenso|catedrâle de Sàn Loénso]] méntre i raduìn de caràtere no litùrgico se són tegnûi into [[Palàçio arçivescovîle de Zêna|palàçio arçivescovîle]]. Inte sto concìlio chi, a-o quæ àn parteçipòu i véscovi d'Arbénga, Nöi e Brignæ ma no quélli da Córsega, s'é prescrîto, pe quànte o rigoàrda i sacraménti, de conservâ l'oucarestîa pe-i maròtti con l'òbligo de rinovâ e spêce consacræ a-o mêno 'na vòtta a-o méize. A propòxito da disciplìnn-a penitençiâle s'é decîzo che i confesoî dovéivan êse aprovæ da-o pròpio òrdenâio, dovéivan prestâse pe quésto ministêro e, quànde sentîvan e confescioìn de dònne, doviéivan êse vixìbili da-o pùblico. De lóngo in sciâ matêia de confescioìn, són stæti specifichæ i câxi riservæ a-i véscovi e s'é diciaròu che i religiôxi no dovéivan êse esclûxi da-o ministêro de confescioìn, fêua che quélli de claozûa. A-i pàrechi l'é stæto viêtòu de sentî e confescioìn de fedêli no rexidénti inte l'ànbito da pròpia paròcchia. In scê celebraçioìn pò-u maiézzo són stæte emanæ de régole pi-â publicaçión in gêxa e se regordâva i ténpi into quæ no se poéiva solenizâ o sacraménto. Pe de ciù, són stæte emanæ de dispoxiçioìn in sciô [[Zazun|zazùn]], e fèste, i abûxi, e décime, e questûe e l'uzûa. Sénpre l'Andrîa Da Tôre o l'à inandiòu 'n âtro concìlio provinciâle a-i 27 de arvî do [[1377]]<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 145-146}}</ref>. [[Immaggine:Il piazzale.jpg|miniatura|250x250px|L'[[abaçîa de Sàn Gêumo a-o Mónte de Portofìn]], ò "da Çervâa", a [[Santa Margaita (comun)|Sànta Margàita]]]] Inte quélli ànni o Grigheu IX, lasciàndo [[Avignón]], o l'à costezòu a Ligùria, faxéndo 'na fermâta a l'abaçîa de Sàn Gêumo da Çervâa e, co-a sò mòrte avegnûa pöco dòppo, l'é scciupòu o [[Scìsma do Ponénte|grànde scìsma]]. Zêna a l'é stæta prinçipalménte de pàrte româna: l'[[Pàppa Urbâno VI|Urbâno VI]] o l'à pasòu ciù de 'n ànno into palàçio da [[Coménda de Sàn Zâne de Pre]]<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 157-159}}</ref> ma, a ògni mòddo, inta çitæ gh'é stæta a vìxita de l'[[Antipàppa Benéito XIII|anti-pàppa Benéito XIII]] ascì, e-e prédiche in sò favô do [[Vinçénso Ferrer]]<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 183-184}}</ref>; vèrso i ùrtimi ànni do scìsma a Repùbrica a l'é pasâ a-a pàrte pizànn-a. Inte quésto perîodo tribolòu o móndo catòlico lìgure o l'à avûo 'na série de problêmi comûni a tùtta a Gêxa: o [[Pàppa Eogénio IV]], ch'o l'amiâva de riformâ a Gêxa, o l'à çercòu l'arénbo de òmmi fedêli e senscìbili ma l'anbiénte lìgure o l'é arestòu pi-â ciù pàrte sórdo depoî a-e nêuve ezigénse. Pe cóntra, da-e tære lìguri sòn sciortîi di gréndi personàggi pe spiritoalitæ e ativitæ religiôza cómme o Vinçénso da Finâ, o Batìsta da Levànto òpû o Benìgno Pêri.[[Immaggine:Doge e cardinale Paolo di Campofregoso.jpg|miniatura|O [[Paolo Fregoso|Pòulo Fregôzo]], dûxe pe træ vòtte e arçivéscovo de Zêna|sinistra]] D'âtra pàrte, inta [[Repùbrica de Zena|Repùbrica de Zêna]] coscì cómme into rèsto d'[[Euròpa|Eoröpa]], i govèrni amiâvan de infiâse inte instituçioìn eclesiàstiche, de mòddo de controlâle e dêuviâle a pròpio vantàggio, co-a Gêxa ch'a l'êa dominâ da-o móndo polìtico e débole depoî a-o govèrno civîle e a-a fórte ingerénsa de grénde famìgge de lignêua. Defæti o [[Paolo Fregoso|Pòulo Fregôzo]], sostegnûo da-a sò [[Fregôzo (famìggia)|potentìscima cazàdda]], méntre o l'é stæto arçivéscovo de Zêna tra o [[1452]] e o [[1498]], o l'êa coscì inmanegòu inta vìtta polìtica da çitæ da êse nominòu pe bén træ vòtte a-o [[Dûxe da Repùbrica de Zêna|duxægo da Repùbrica]]<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 171-176}}</ref>. A-o prinçìpio do Quatroçénto remónta l'arîvo a Zêna di [[canònichi regolâri de Sàn Zórzo de Æga]], di [[Servitoî de Màia|Servîi]], di [[Órdine de Sant'Aostìn|ermittén de Sant'Aostìn]], di beneitìn de Sànta Giustìnn-a, di françeschén de l'òservànza, di [[Órdine di mìnimi|mìnimi de Sàn Françésco da Pòula]] e di [[canònichi lateranéixi]]. A partî da-o [[1421]] a Çervâa a l'êa diventâ o céntro de 'na congregaçión picìnn-a che, partìndo da Ligùria e Piemónte, a l'êa arivâ scìnn-a Milàn e a Pàrma, méntre inti teritöi da Repùbrica o l'à permìsso 'na rinàscita de l'[[Abaçîa de Sàn Benìgno (Zêna)|abaçîa de Sàn Benìgno]], do [[Gêxa de Sàn Françésco d'Arbâ|convénto de Sàn Françésco d'Arbâ]] e de quéllo de Sàn Frutôzo. De quésti ànni a l'é asæ inportànte a prezénsa de [[Benardìn da Siêna|Sàn Benardìn da Siêna]], ch'o l'é pasòu e o l'à predicòu vàrie vòtte pi-â Ligùria inti sò viâgi da-a Toscànn-a. In particolâ, o l'à predicòu a Zêna into córso da Vegnûa do Segnô do [[1417]] e inta Quæxima do [[1418]], tegnìndo ascì, cómme vicâio generâle, o capìtolo di françeschén de stréita òservànza. Quésta vitalitæ religiôza a s'é manifestâ inti anbiénti làichi ascì, spécce co-o grànde svilùppo de [[Cazàsse]] lìguri inte quélli ànni, ch'àn creòu scistêma ascistensiâle e caritatîvo de grànde inportànsa. Inte quéllo perîodo gh'é stæta ascì a fondaçión do coscì dîto Ofìçio de Mizeicòrdia da pàrte de l'arçivéscovo [[Pilêo Damæn]]<ref>{{Çitta|Semerîa, 1843|Vol. I, pp. 163-170}}</ref>. Into [[1422]] o giurìsta [[Bertomê Bòsco]] o l'à fondòu l'[[uspiâ de Pamatón]]; dónde, quàrche dêxénn-a d'ànni dòppo, [[Catænn-a Fiéschi-Adórno|Catæn Fiésco Adórno]] a l'à fæto o sò apostolâto spiritoâle e o sò servìçio ascistensiâle e, con l'agiùtto de l'[[Ètore Vernàssa]] e de âtre persónn-e tra prævi e làichi, a l'à fondòu l'ötöio do Divìn Amô. Pe de ciù, a l'à fondòu o ridûto pe quélli che no se poéivan cuâ che, avèrto into [[1499]], o l'é fîto diventòu 'n modéllo pe tùtta a Ligùria e l'Eoröpa intrêga. A Ligùria, tra i [[XV secolo|sécoli XV]] e [[XVI secolo|XVI]], a l'à dæto a-a Gêxa bén quàttro pàppi: o [[Niccolò V|Nichiôzo V]] de Sarzànn-a, o [[Pàppa Scìsto IV|Scìsto IV]] e o [[Pàppa Giùlio II|Giùlio II]] de Sànn-a, e l'[[Pàppa Inocénzo VIII|Inocénzo VIII]] de Zêna. Gh'é pöi stæto 'n gràn nùmero de cardinæ e prelâti lìguri ch'àn travagiòu inta cùria româna, arivàndo a crovî di incàreghi de notévole notévole inportànsa.<gallery widths="200" heights="180" style="text-align: center" caption="I Pàppi Lìguri"> Immaggine:Paus Nicolaas V door Peter Paul Rubens.jpg|[[Niccolò V|Pàppa Nichiôzo V]], a-o sécolo Tomâxo Parentuçélli, nasciûo a [[Sarzànn-a]] Immaggine:Tizian Portrait Papst Sixtus IV ca. 1545-46 Uffizien Florenz-01 (cropped).jpg|[[Pàppa Scìsto IV]], a-o sécolo Françésco da Rôe, nasciûo a [[Çelle|Çèlle]], inta fraçión de Pecorîle Immaggine:PAPA Innocenzo VIII.jpg|[[Pàppa Inocénzo VIII]], a-o sécolo Zâne Batìsta Çìbbo, nasciûo a [[Zena|Zêna]] Immaggine:Pope Julius II.jpg|[[Pàppa Giùlio II]], a-o sécolo Giuliàn da Rôe, nasciûo a-o de [[D'äto d'Arbisseua|D'âto d’Arbisêua]] </gallery> === Etæ modèrna === [[Immaggine:San Petru d'Accia.jpg|miniatura|250x250px|I rèsti da catedrâle de Sàn Pê d'Àccia]] Pe quànte o rigoàrda o teritöio da provìnsa zenéize, no gh'é stæto di cangiaménti scìnn-a l'ànno [[1502]], quànde, a-i 24 de zenâ, dòppo a-o stramûo do véscovo [[Doménego Vachê]] da Nöi a Vintìmiggia, s'é decîzo de unî tórna Nöi a 'n'âtra diòcexi, ciù vixìnn-a quésta vòtta, sàiva a dî quélla de Sànn-a. A ògni mòddo, za a-i 8 de zenâ do [[1504]], l'é stæto nominòu 'n sò véscovo, de lóngo sott'a-o contròllo de quéllo metropolitàn de Zêna. Co-o [[Pàppa Lión X]] gh'é stæto pöi 'n stramûo de çèrte paròcchie tra a diòcexi de Brignæ e quélla de Zêna, aprêuvo a-a domànda do véscovo do levànte [[Féipo Sòuli]], za vicâio generâle de l'arçivéscovo [[Zâne Màia Sfórsa]], d'òtegnî 'n tòcco de rivêa inti teritöi da sò giurisdiçión. Acontentòu co-a bólla ''Cum sit'' emanâ a-i 28 de zenâ do [[1518]] e stipulâ 'na convençión a-i 10 de màzzo [[1519]], a diòcexi de Brignæ a l'à dónca riçevûo 'na chinzénn-a de localitæ lóngo a còsta e çedûo de paròcchie tra i pàixi de l'entrotæra a-a diòcexi zenéize. A-i 30 de zenâ do [[1563]] a l'é stæta soprèssa da-o [[Pàppa Pîo IV]] a diòcexi còrsa de Sàn Pê d'Àccia, unîa a quélla de Mariànn-a, co-o sò véscovo, o carmelitàn [[Giùlio de Superchiis]], ch'o l'é stæto trasferîo a quélla de Caòrle. [[Immaggine:Seminario vescovile di Albenga.JPG|sinistra|miniatura|250x250px|O vêgio [[semenâio vescovîle de Arbénga]], vosciûo da-o [[Càrlo Çigâa]] aprêuvo a-e dispoxiçioìn do [[Concìlio de Trénto]]]] A despæto do gràn reméscio caxonòu da-a [[Riforma protestante|rifórma protestànte]] inta Ligùria no gh'é stæto di problêmi, con sôlo quàrche nobìle o mercànte ch'o l'à scinpatizòu pe-e idêe riformæ. Defæti o protestantîximo o l'êa arivòu sôlo inte quàrche pàize de montàgna da diòcexi de Vintìmiggia, scitoòu sótt'a-o contròllo do [[Régno de Frànsa]], dónde e teorîa da rifórma àivan bén bén prosperòu. A ògni mòddo, l'é stæta necesâia 'na gràn rifórma da Gêxa lìgure, con l'atoaçión di vàrri decrétti emanæ da-o [[Concìlio de Trénto]]. O monscignór [[Càrlo Çigâa]], véscovo d'Arbénga, o l'é stæto o prìmmo a convocâ 'n concìlio inta sò diòcexi a-i 8 de màzzo do [[1564]], segoîo into méize de zùgno da-o [[Càrlo Viscónte]] a Vintìmiggia e da-a convocaçión de quéllo de Sànn-a into méize de agósto, ch'o s'é tegnûo a novénbre de quéllo ànno pe voentæ do véscovo [[Zâne Anbrêuxo Fiésco]]. S'é dónca comensòu a inougurâ di nêuvi semenâi, co-e vixìte pastorâli che són diventæ bén bén ciù comûni, arivàndo scìnn-a-i pàixi ciù sperdûi e picìn. 'Na nêuva ativitæ a l'é stæta quélla de vìxite apostòliche vosciûe da-o [[Pàppa Grigheu XIII]]: in particolâ, o [[Françésco Bòsci (véscovo)|Françésco Bòsci]] o l'à vixitòu e diòcexi de Zêna e de Brignæ, o [[Nicòlla Mascàrdo]] quélle de Sànn-a, Nöi, Arbénga e Vintimìggia, óltre che quélle da Córsega, o [[Gêumo Ragassoìn]] quélla de Tortónn-a e l'[[Àngiou Perùssi]] quélla de Sarzànn-a, a l'época controlâ diretaménte da-a Sànta Sêde; tùtti lighæ inte 'n quàrche mòddo a l'arçivéscovo de Milàn, o [[Càrlo Boromêo]]. [[Immaggine:Genova-Biblioteca Berio-DSCF9328.JPG|miniatura|250x250px|O vêgio cazaménto do [[semenâio arçivescovîle de Zêna]], avèrto into [[1575]]]] Inte sto perîodo chi o l'é stæto asæ inportànte o concìlio provinciâle do [[1574]], aprovòu da-a cùria româna a-i 9 de novénbre e co-i sò àtti che són stæti stanpæ inte l'ànno a vegnî. Prescjedûo da-o [[Çepriàn Pravexìn]], arçivéscovo tra o [[1567]] e o [[1586]], o l'à vìsto a partecipaçión di véscovi de Arbénga, Àccia, Brignæ, Lûni, Nébio, Nöi, Sarzànn-a e do procuòu de Bòbio. Sto concìlio chi, ch'o l'amiâva de aplicâ e dispoxiçioìn tridentìnn-e a-e diòcexi lìguri, o l'à portòu a l'emançión de bén quarantasêi decrétti in sce 'n gràn nùmero de matêie diferénti. Tra i sécoli XVI e XVII inte tùtta a Ligùria gh'é stæta 'na fórte cresciànsa de comunitæ religiôze, ségge mascolìn che feminìn, con l'arîvo di teatìn, di gexoîti, di capuçìn, di carmelitén riformæ de Sànta Têxo d'Àvila, di barnabìtti, di somàschi, di [[Scolopi|scolöpi]], di ötöién de Féipo Négri e di prævi da misción de Sàn Vinçénso de Pòuli. Ste comunitæ chi se dedicâvan a vàrie ativitæ cómme a predicaçión, a cûa di pövei e di maròtti, a formaçión di zóveni, l'insegnaménto do catechîximo, l'ascisténsa de confratèrnite e de asociaçioìn làiche. [[Immaggine:Savona Cathedral 2010 2.jpg|sinistra|miniatura|250x250px|Vìsta da catedrâle de Sànn-a, consacrâ into [[1605]]]] Into [[XVII secolo|Seiçénto]] o l'é continoòu l'inpégno pe l'atoaçión da voentæ do Concìlio de Trénto, ch'o l'àiva mìsso l'ativitæ da Gêxa sott'a-o ségno da pastoralitæ, co-a ''cura animarum'' ch'a l'êa diventâ bén bén ciù inportànte, fæto ch'o l'à portòu a-a creaçión de tànte nêuve paròcchie. Inte diòcexi lìguri s'é dónca svilupâ 'na vìtta eclesiâle e 'na religiozitæ popolâre asæ marcâ che, a despæto de 'n tón a vòtte trionfalìstico ò apologético, a l'êa tànto gagiàrda da fâse sentî scìnn-a-a grànde rifórma caxonâ da-o [[Concìlio Vaticàn II]]. De st'época chi, tra e figûe vescovîli che se són caraterizæ pò-u sò inpégno pastorâle, se pêuan aregordâ o [[Mòuro Promontöio]], véscovo de Vintimìggia, o [[Stêva Duràsso]] de Zêna e o [[Piér Françésco Còsta]] de Arbénga, o quæ, méntre o vixitâva tùtte e paròcchie da diòcexi, o l'à fæto scrîve 'n avoxòu manoscrîto co-a sò descriçión, o coscì dîto "Sâcro e vâgo giardinéllo". Da-a segónda meitæ do Seiçénto scìnn-a l'Eutoçénto, tra e fórme pastorâli ciù poxitîve e sentîe gh'êa e coscì dîte miscioìn popolâri ò parochiâli. Miscionâi de vàrie comunitæ cómme françeschén, capuçìn, gexoîti, vinçensién e pascionìsti àn vixitòu spésse vòtte tùtti i pàixi da zöna pe anonçiâ l'[[Evangêio]], conpî 'n'òpera de pacificaçión e suscitâ 'n inpégno de caitæ e de vìtta crestiànn-a rinovâ. Óltre a-e comunitæ internaçionâli inta Repùbrica ghe n'êa ascì de quélle do pòsto, cómme i miscionâi urbâni ò de Sàn Càrlo, fondæ into [[1653]] da-o cardinâ [[Stêva Duràsso (cardinâ)|Stêva Duràsso]], e i miscionâi de canpàgna, fondæ da-o [[Doménego Françésco Oivê]] e da-o [[Françésco Feraiàsco]]. 'N âtro avoxòu miscionâio lìgure o l'é stæto o [[Françésco Màia Inperiâli]], amiratô de Sàn Vinçésco ch'o l'à fondòu i coscì dîti miscionâi "inperiâli", tànto apresæ da-o [[Pàppa Benéito XIV]] da êse nominæ "miscionâi apostòlichi". Tra i miscionâi ch'àn predicòu pi-â Ligùria se pêuan aregordâ in particolâ i gexoîti [[Pòulo Segnêri]] e o [[Giàn Pêo Pinamónti]], i lazarìsti [[Ghigèrmo Martinéngo]] e [[Andrîa Lavàgna]], óltre chò-u [[Lionàrdo do Pòrto]]. [[Immaggine:Statua S Leonardo PortoMaurizio.JPG|miniatura|A stàtoa de Sàn Lionàrdo a-o [[Pòrto Moriçio|Pòrto]]]] Into [[XVIII secolo|sécolo XVIII]] i rapòrti tra o Stâto e a Gêxa in Ligùria són stæti segnæ da-o giurisdiçionalìsmo, no sénsa di moménti de fórte tensción cómme quànde, into frevâ do [[1762]], a l'é stæta aprovâ 'na lézze ch'a limitâva i làsciti in favô de gêxe, unn-a de prìmme de sto tîpo chi. De tenscioìn ancón ciù fórti són stæte quélle do [[1760]] quànde, co-a nòmina de vixitatô apostòlico pi-â Córsega do véscovo de Ségni [[Cézare Crescénso De Angelis]], co-în edìtto a Repùbrica a prometéiva 'n tagión de 6.000 scûi a chi o l'avésse caturòu e consegnòu a-e outoritæ da Serenìscima, co-o [[Pàppa Cleménte XIII]] ch'o l'à dónca diciaròu l'interdîto in scê tære de Zêna. Aprêvuo a-o fæto che, co-o [[Tratâto de Versailles (1768)|tratâto de Versailles]] di 16 de zùgno do [[1768]], a Córsega a pasâva da Zêna a-o Régno de Frànsa, da-o [[1791]] són incomensæ e tratatîve pi-â revixón do nùmero e di confìn de diòcexi de l'îzoa. Pe cóntra l'îzoa da [[Cravæa]], controlâ da-i zenéixi da-o [[1507]] ò, fòscia, scìnn-a da-o [[1430]], a l'êa restâ sott'a-o contròllo da Repùbrica. A-i 4 de lùggio do [[1787]], co-a bólla ''In suprema'' do [[Pàppa Pîo VI]], a diòcexi de Brignæ a l'à çedûo træ paròcchie a [[Diòcexi de Pontrémoli|quélla de Pontrémoli]], sàiva a dî quélle de [[Gêxa de Sàn Pê (Pontrémoli)|Sàn Pê]] a [[Pontrémoli]], de [[Gêxa de Sànta Màia (Pontrémoli)|Sànta Màia]] de [[Téggia (Pontrémoli)|Téggia]] e de [[Gêxa de Sàn Loénso (Zêri)|Sàn Loénso]] de [[Zêri]]. Into sécolo sucescîvo, a-i 9 de agósto do [[1854]], aniàn sótta a Pontrémoli âtre dôe paròcchie: quélla de [[Gêxa de Sàn Michê (Arbarêio)|Sàn Michê]] de [[Gòtra]] e quélla de [[Gêxa de Sànta Màia (Arbarêio)|Sànta Màia]] de [[Buzzò]]. A despæto de rapòrti co-i gexoîti che in prinçìpio êan arestæ boìn, a Repùbrica de Zêna a l'à decîzo lê ascì de parteçipâ a-a [[sopresción da Conpàgna de Gexù]]: defæti, 'n méize dòppo a bólla ''[[Dominus ac Redemptor]]'' co-o decrétto emanòu a-i 27 de agósto do [[1773]], ancón prìmma chi-â nêuva a foîse notificâ a l'arçivéscovo, o Senâto o l'àiva za nominòu 'na deputaçión pe l'incameraménto e a destinaçión de tùtti i bêni di gexoîti scitoæ into teritöio da Repùbrica. Sta decixón chi a ògni mòddo a no l'êa vìsta tànto bén da-a popolaçión, óltre a-o fæto ch'a l'à caxonòu di problêmi inte l'educaçión, co-a Conpàgna che prezénpio a gestîva l'Universcitæ. [[Immaggine:Brief 'Dominus ac Redemptor'.jpg|sinistra|miniatura|250x250px|A prìmma pàgina da bólla ''[[Dominus ac Redemptor]]'']] Into méntre se són comensæ a difónde de nêuve idêe, ségge con l'[[iluminìsmo]], spécce tra a nobiltæ e a borghexîa, e o [[giansenìsmo]], portòu in Ligùria da-i pàddri scolöpi [[Martìn Natâli]], [[Zâne Batìsta Molinéllo]] e [[Pòulo Marçéllo Do Mâ]], intræ in contàtto co-i cìrcoli de Rómma, Pavîa e da Toscànn-a. Tra i ménbri ciù avoxæ de sto moviménto chi se pêuan aregordâ l'[[Eustàccio Dególa]], ch'o l'êa in contàtto con l'[[Henri Grégoire]] e a [[Gêxa de Utrecht]] ascì, óltre chò-u domenicàn [[Benéito Solâri]], da-o [[1778]] véscovo de Nöi. Lê o l'êa contrâio a-a bólla ''Auctorem fidei'' ch'a condanâva o [[Concìlio de Pistöia]] do [[1786]], scrivéndo 'n tèsto dónde o metéiva in ciæo e sò raxoìn, a-o quæ o l'à rispòsto o cardinâ [[Giaçìnto Sigismóndo Gerdil]]. O Solâri, sponciòu da-o Dególa, o l'à parteçipòu a-a comisción ch'a l'êa incaregâ de scrîve o progètto de Costituçión da [[Repùbrica Lìgure]], ma a ògni mòddo o s'é pöi refuòu da parteçipâ a-a consacraçión do [[Zâne Batìsta Calêri]], che i giansenìsti voéivan inpónn-e cómme coadiotô do vêgio arçivéscovo de Zêna [[Zâne Lercâ]]. 'N âtro véscovo ligòu a sto moviménto chi o l'é stæto l'[[Àngiou Vinçénso Dània]], da-o 1778 véscovo d'Arbénga, ch'o l'à aderîo a l'eclesiologîa galicànn-a e che, favorévole a-o [[Napolion Bonaparte|Napolión]], o l'é stæto vîce-segretâio do conséggio naçionâle de Parìggi do [[1811]]. 'N grandìscimo cangiaménto inti teritöi da Repùbrica o l'é stæto quéllo caxonòu da-e consegoénse da [[Rivoluçion françeize|rivoluçión françéize]] e, co-o triónfo de idêe rivoluçionâie tra i carogê e a borghexîa, i giansenìsti àn çercòu de anâ aprêuvo a-e fòrse democràtiche pe creâ 'na Gêxa naçionâle. Inte quélli ànni o Dególa o l'êa inte 'n stréito ligàmme co-i anbiénti rivoluçionâi françéixi: o l'à fondòu i "Anâli polìtico eclesiàstichi", amiàndo de promêuve a figûa di Miscionâi naçionâli e creàndo a Gêxa naçionâle lìgure, aplicàndo a costituçión civîle do cêgo a-a Repùbrica Lìgure. I Miscionâi naçionâli són stæti dónca mandæ a predicâ o vèrbo democràtico a-o pòpolo di pàixi de rivêe e de valàdde. A ògni mòddo l'ocupaçión oustriàca de Zêna do [[1800]] a l'à segnòu a fìn di sti progètti chi dæto che nemànco o ritórno di françéixi o l'à risolevòu o giansenìsmo lìgure, aprêuvo a-a nêuva polìtica eclesiàstica do Napolión, ch'o çercâva l'arénbo da Gêxa e do Pàppa pe creâ e bâze do sò consénso. === Etæ contenporània === [[Immaggine:Signature du Concordat.jpg|miniatura|O Pàppa Pîo VII o riçéive a ratìfica do concordâto da-o cardinâ Consàrvi|300x300px]] Co-a proclamaçión de l'inpêro napoliònico són fîto comensæ e tratatîve tra a Sànta Sêde e a Frànsa, lónghe e conplésse. O concordâto o l'é stæto firmòu a-i 15 de lùggio do [[1801]] a Parìggi tra o cardinâ [[Ètore Consàrvi]], plenipotensiâio de [[Pàppa Pîo VII]], e o [[Giöxèppe Bonapàrte]], plenipotensiâio do Prìmmo cónso, pöi ratificòu da-o pàppa co-a bólla ''Ecclesia Christi'' in dæta 15 agósto [[1801]]. I véscovi françéixi àn dónca rinunçiòu a-e sò sêde, segoìndo a cùrta ''Tam multa'' promulgâ a-i 15 de agósto, de mòddo de ativâ a nêuva circoscriçión de diòcexi, stabilîa inta bólla ''Qui Christi Domini'', co-a sò ezecuçión ch'a l'é stæta afidâ a-o ligòu pontifìccio [[Zâne Batìsta Cavrâa]], con decrétto emanòu a-i 29 de novénbre do [[1801]]. Insémme a-e âtre diòcexi de Frànsa són stæte soprésse e træ de Nébio, Mariànn-a e Àccia in Córsega, con l'anulaménto de tùtti dirìtti che spetâvan a l'arçidiòcexi de Zêna e sostitoîe da-a sôla [[diòcexi de Ajàsso]], controlâ da [[Arçidiòcexi de Aix|quélla de Aix-en-Provence]]. Co-a bólla do 1° de zùgno do [[1803]], a quæ aplicaçión a l'é stæta cuâ da-o Cavrâa, se són riformæ e circoscriçioìn diocezànn-e do Piemónte ascì. Quésto o l'à portòu a-a sopresción da diòcexi de Bòbio e a-a cesción de çìnque paròcchie de la di [[Pàsso di Zôvi|Zôvi]] a de diòcexi piemontéixi. Dòppo a proclamaçión do Napolión cómme rè d'Itàlia into [[1805]], o l'à domandòu a-a Sànta Sêde de ritocâ i confìn de diòcexi de mòddo che coincidéssan con quélli de circoscriçioìn civîli e militâri: co-a bólla ''Nonis Aprilis'' do [[1806]] o Pîo VII o l'à fæto pasâ tùtte e diòcexi inti ecs [[Ducâto de Pàrma e Piaxénsa|ducâti de Pàrma e Piaxénsa]] e de [[Ducâto de Guastàlla|Guastàlla]], de fêua de [[Diòcexi de Fidénsa|quélla de Sàn Donìn]] (d'ancheu [[Fidénsa]]) sótta a quélla de Zêna méntre Vintimìggia, che prìmma a l'êa sótta a Milàn, a l'é pasâ a l'arçidiòcexi de Aix-en-Provence. Sta scitoaçión chi a l'é duâ pe ciù ò mêno dózz'ànni e a l'é finîa sôlo co-a chéita de Napolión. Inte quélli ànni gh'é stæta ànche a prexonîa do Pîo VII a Sànn-a, into perîodo into quæ a lótta cóntra l'inperatô a l'êa stæta ciù serâ. In particolâ, o pontéfice o l'é stæto arestòu a-i prìmmi de lùggio do [[1809]] e, portòu a Sànn-a, o l'é restòu lîe scìnn-a-i 9 de zùgno do [[1811]]. O l'é stæto pöi trasferîo a [[Fontainebleau]], dónde o l'é arivòu a-i 19 de zùgno, pe tornâ in sciâ fìn a Rómma sôlo into màzzo do [[1814]]. [[Immaggine:Fortunato Vinelli-vescovo cattolico.jpg|sinistra|miniatura|234x234px|O [[Fortunòu Vinélli]], prìmmo véscovo da diòcexi de Ciâvai.]] Co-a chéita de Napolión e-e decixioìn do [[Congresso de Vienna|Congrèsso de Viénna]], a Repùbrica de Zêna a l'é stæta dónca anéssa a-o [[Regno de Sardegna|régno sardegnòllo]]. Co-a procésso da coscì dîta [[Restaoraçión]], s'é çercòu de ritornâ a-a scitoaçión ''quo ante'', co-i vàrri càppi de stâto ch'àn fîto domandòu a-a Sànta Sêde de ripristinâ e antîghe circoscriçioìn religiôze ascì. Coscì, l'inperatrîxe [[Màia Loîgia d'Òustria]] a l'à domandòu che i véscovi di sò stâti tornéssan indipendénti da l'arçidiòcexi de Zêna, vegnìndo diciaræ sogétti diretaménte a-a Sànta Sêde, domànda sodisfæta co-a bólla ''Sollicitudo omnium'' a-i 29 de màrso do [[1818]]. Scimilménte o [[Vitöio Manoælo I]], o rè de Sardégna, o l'à domandòu che foîsan ripristinæ e nêuve diòcexi soprésse into [[1803]], fæto conpîo co-a bólla ''Beati Petri Apostolorum Principis'' emanâ a-i 16 de agósto do [[1817]], ch'a l'à ripristinòu quélle de Bòbio e de Tortónn-a ascì, dispoxiçioìn mìsse in pràtica da-o cardinâ [[Giöxèppe Solâri]]. Bòbio a l'êa coscì tornâ a-a sêde metropolitànn-a zenéize, a-a quæ l'é stæta asegnâ ànche Tortónn-a, che prìmma do [[1803]] a l'êa sotta a Milàn, e Nìssa, in prinçìpio inta provìnsa de Aix-en-Provence. Inti mæximi ànni a Cravæa, separâ da-a çitæ e da-a diòcexi de Ajàsso, a tornâva a Zêna. Pe de ciù, aprêuvo a-e sò popolaçioìn picìnn-e e a-i pöchi réditi de quélle ménse vescovîli, l'é stæta domandâ l'unión definitîva de Brignæ a Sarzànn-a e de Nöi a Sànn-a, co-o Pîo VII che, a-i 13 de agósto do [[1820]], o l'à dónca dæto l'incàrego a l'arçivéscovo [[Loîgi Lanbruschìn]] de redìgge cómme delegòu apostòlico o relatîvo procésso, arecheugéndo tùtte e informaçioìn in sciâ necesitæ in sce l'utilitæ de conpî e unioìn in progètto. O Lanbruschìn o l'à dónca mandòu a sò relaçión a Rómma a-i 2 de seténbre do 1820, concludéndo "che a l'é ùtile e necesâia l'unión designâ; a fórma da quæ a pariéiva ch'a dêv'êse quélla de l'unión ''aeque principalis''". O Pîo VII o l'à dónca emanòu dôe bólle in dæta 8 dexénbre 1820, co-e quæ Nöi a vegnîva ''perpetuo principaliter'' unîa a Sànn-a e Brignæ a Lûni-Sarzànn-a. Da-i papê tra o govèrno sardegnòllo e l'outoritæ eclesiàstica se védde ascì cómme gh'êa l'acòrdio de pasâ Sarzànn-a, diretaménte controlâ da-a Sànta Sêde, e Vintìmiggia a-a sêde metropolitànn-a de Zêna. In sce Vintimìggia, co-a bólla ''Ex iniuncto'' promulgâ a-i 12 de lùggio do [[1831]], o [[Pàppa Grigheu XVI]] o l'à decîzo de separâla, insémme a âtre trentatræ paròcchie, da quélla de Nìssa. Pe cóntra Nìssa, politicaménte çedûa a-a Frànsa into [[1860]], a l'à vìsto a sò diòcexi separâse da quélla de Zêna, pasàndo sótta a quélla de Aix-en-Provence co-e létie apostòliche di 26 de lùggio do [[1861]]. Inte l'ànno [[1892]] a l'é stæta costitoîa a nêuva [[diòcexi de Ciâvai]], òtegnûa da-a separaçión de 'n çèrto nùmero de paròcchie da quélla de Zêna, a ògni mòddo restàndo inta provìnsa eclesiàstica lìgure. [[Immaggine:Duomo San Maurizio.jpg|miniatura|250x250px|A baxìlica de Sàn Maorìçio de Inpêia, conpletâ into [[1838]]]] Pe quànte o rigoàrda l'ativitæ pastorâle e a lótta cóntra o penscêo do giansenìsmo, ancón prezénte scibén che inte 'n mòddo mêno difûzo, se són inpegnæ dötréi prævi sànti e da-a profónda sencibilitæ pastorâle, cómme l'[[Antönio Màia Gianélli]] e o [[Giöxèppe Frascinétti]], fræ de [[Pòula Frascinétti|Sànta Pòula Frascinétti]]. In particolâ o Gianélli o l'é stæto vicâio da [[Gêxa de Sàn Matê (Zêna)|gêxa de Sàn Matê]], pe pöi insegnâ a-o seminâio e dónca diventàndo pàreco de [[Gêxa de Sàn Zâne Batìsta (Ciavâi)|Sàn Zâne Batìsta]] a [[Ciävai|Ciâvai]]. Chi o l'à fondòu o seminâio, o l'é stæto prefètto di stùddi e méistro e o l'à creòu a congregaçión di Miscionâi de Sant'Arfónso, con l'òbietîvo de predicâ e miscioìn permanénti e i ezerciççi spiritoâli. Into [[1837]] o l'é stæto nominòu véscovo de Bòbio. O Frascinétti, pàreco a [[Quìnto (Zêna)|Quìnto]] e pöi de [[Gêxa de Sànta Sabìnn-a (Zêna)|Sànta Sabìnn-a]], o s'é batûo cóntra quéllo ch'o restâva do giansenìmo e-e vàrie idêe liberâli e massòniche, faxéndo stanpâ vàrri lìbbri, librétti e catechîximi. Inte l'ànno 1861 o l'à fondòu a congregaçión di Fìggi de Sànta Màia Inmacolâ. Inta prìmma meitæ de l'Eutoçénto gh'é stæto o prìmmo congrèsso di véscovi da provìnsa eclesiàstica de Zêna, ch'o s'é tegnûo a-o [[Santuaio da nòstra Scignôa da Misericòrdia|Santoâio da Madònna da Mizeicòrdia]] de Sànn-a da-o 20 a-o 23 d'òtôbre do [[1849]]. O l'êa prescjedûo da-o véscovo de Tortónn-a [[Zâne Négri]] cómme decàn di vèscovi lìguri, aprêuvo a-o fæto chi-â sêde de Zêna a l'êa vacànte pi-â mòrte, into [[1847]], de l'arçivéscovo cardinâ [[Plàçido Màia Tardîti]]. Tra i parteçipànti gh'êa i véscovi de Nìssa, Vintimìggia, Arbénga, Sànn-a e Nöi, Lûni-Sarzànn-a e Brignæ, Bòbio e o vicâio capitolâre de Zêna, o [[Giöxèppe Càrlo Ferâri]], con quésto concìlio ch'o l'é stæto o prìmmo tentatîvo in Ligùria, dòppo e rivoluçioìn do [[1830]] e do [[1848]], de abandonâ o pròpio izolaménto diocezàn e stabilî de fórme de colaboraçión pe 'na mêgio açión pe afrontâ i problêmi da gêxa de l'época. O congrèsso di véscovi lìguri, inandiòu sùbito dòppo quéllo di véscovi piemontéixi ch'o s'êa tegnûo a [[Verzuolo|Vilanovétta de Salùsso]] into lùggio de quéllo ànno, o l'à tratòu vàrri argoménti cómme, prezénpio, a disciplìnn-a do cêgo, i regìstri parochiâli, i bêni eclesiàstichi, l'educaçión religiôza, a censûa di lìbbri e i concordâti. A ògni mòddo, l'òbietîvo prinçipâ de ste riunioìn chi o no l'êa tànto quéllo de creâ 'n scistêma de nòrme canòniche ma ciufîto de concordâ de poxiçioìn comûni depoî a-e nêuve e a-i problêmi che stâvan nascéndo a partî da-o [[1848]] e da-o difóndise do liberalìsmo. [[Immaggine:Giuseppe Siri, 1960.jpg|sinistra|miniatura|220x220px|A cardinâ e arçivéscovo de Zêna [[Giöxèppe Scîri]], figûa inportantìscima da Gêxa lìgure into dòppo goæra.]] Inta Ligùria de l'época o l'êa asæ inportànte l'asociaçionìsmo catòlico, con numerôxi cìrcoli e asociaçioìn cómme a Socjêtæ de Sàn Vinçénso e-e Socjêtæ Òperâie de mótoo socórso. E conferénse de Sàn Vinçénso són stæte o pónto de incóntro e formaçión di catòlichi inpegnæ no sôlo into cànpo ascistensiâle ma ànche depoî a-e asociaçioìn liberâli e mazinién, diventàndo a bâze de âtre asociaçioìn catòliche. De aregordâ ascì o giornalìsmo catòlico lìgure, espresción do moviménto catòlico che, inte 'n teritöio no goæi vàsto, o l'àiva 'na quaranténn-a de tìtoli. Tra quésti gh'êa i "Anâli Catòlichi", fondæ into [[1862]] da [[Paris Sarvægo]] e [[Mafrêdo da Pasàn]] derê a-o conséggio da l'arçivéscovo [[Andrîa Charvaz]], o "Çitadìn", do quæ o prìmmo nùmero o l'é sciortîo into [[1873]], in prinçìpio sott'a-a direçión de l'avocâto Scâla e pöi, da-o [[1884]], de l'[[Ernèsto Calegâri]] e, da-o [[1919]], do [[Féipo Crispòlti]]. Tra i âtri giornâli catòlichi nasciûi tra a fìn de l'Eutoçénto e o prinçìpio do Nêuveçénto gh'êa ascì "O Letìnbro" de Sànn-a, "A Ligùria do Pòpolo" e o "Corê da Spézza". Tra e figûe de spìcco do moviménto catòlico se regórdan i prævi [[Zâne Semerîa]], [[Pêo Baléstra]], [[Loîgi Òrión]], [[Igìn Bàndi]] (véscovo de Tortónn-a), [[Eogénio Badìn]], [[Emìlio Goâno]], [[Giàcomo Lercâ]], [[Loîgi Pelloux]], [[Giöxèppe Scîri]] e [[Frànco Còsta]], óltre che i làichi [[Maorìçio Dufour]], [[Antönio Bogiàn Pîco]], pe tànto ténpo prescidénte de Setemànn-e sociâli, [[Loîgi Corsànego Mèrli]], prescidénte do comitâto regionâle de l'Òpera di congrèsci, [[Loénso Rìcci]], [[Dionîgi Córsi]]; tùtte personalitæ ch'àn creòu vàrri servìççi in favô do móndo òperâio, pe l'educaçión di figeu e di zovéni, pi-â prezénsa di catòlichi inta vìtta polìtica e pe l'ascisténsa a-i marìtimi. [[Immaggine:La Spezia - Cattedrale di Cristo Re.jpg|miniatura|250x250px|A [[Catedrâle de Crìsto Rè (A Spézza)|catedrâle de Crìsto Rè]] da Spézza, a ciù modèrna tra quélle lìguri, consacrâ into [[1975]]]] Pe quànte o rigoàrda i ùrtimi fæti do sécolo pasòu, inte l'ànno [[1927]] a l'é stæta creâ, cómme 'n'ùnica entitæ, a diòcexi de Lûni, Sarzànn-a e Brignæ, da-o [[1929]] rinominâ diòcexi da Spézza. Inti ànni da [[Segonda Guæra Mondiâ|Segónda Goæra Mondiâle]] vàrri véscovi e prævi se són distìnti pò-u sò inpégno a favô di pròppi fedêli. Prezénpio, se pêuan aregordâ l'[[Àngiou Cangiâxo]], véscovo de Arbénga da-o 1915 a-o 1946, pi-â sò ativitæ de mediaçión, socórso e diféiza de vàrie persónn-e, arivàndo a òfrîse cómme òstàggio a-i tedéschi. Gh'é pöi stæta a grànde òpera d'agiùtto di ebrêi da pàrte do cardinâ [[Pêo Boétto]] e do sò segretâio, monscignór [[Françésco Repétto]], raxón pi-â quæ o l'é stæto riconosciûo co-o tìtolo de Giùsto de Naçioìn. Pe de ciù, se són dedichæ a l'ativitæ de socórso e caitæ o [[Giöxèppe Scîri]], o [[Zâne Lercâ]], o [[Càrlo Sâvi]], l'[[Ourélio Toràssa]] e o [[Frànco Còsta]]. Sùbito dòppo a fìn da goæra, a-i 19 de òtôbre do [[1950]], l'arçivéscovo de Zêna Giöxèppe Scîri o l'à inandiòu 'n concìlio provinciâle, ch'o s'é pöi tegnûo tra o 23 e o 25 de novénbre de quéllo ànno inta catedrâle de Sàn Loénso. A-o concìlio gh'êa tùtti i véscovi da provìnsa, fêua che quéllo de Bòbio che, pe problêmi de salûte, o l'à mandòu cómme sò procuòu o véscovo titolâre de Tolemàide, [[Càrlo Angelê]]. Gh'êa ascì i aboéi beneitìn de [[Pia|Finalpîa]] e de Sant'Andrîa de [[Sestri Levante|Séstri]], i canònichi de ògni capìtolo catedrâle e i superiôri provinciâli de órdine e congregaçioìn religiôze con de câze in Ligùria. O concìlio, o prìmmo da l'emanaçión do còdice do 1917, o s'é curòu sorviatùtto de l'adataménto da legislaçión locâle, sàiva a dî de lézze particolæ, a-a legislaçión da Gêxa a l'época in vigô. I àtti, aprovæ da-a congregaçión do conséggio a-i 30 de lùggio do [[1953]], àn tocòu 'na série de argoménti cómme i sacraménti, i làichi, a vìtta do cêgo, o catechîximo, a stànpa catòlica, l'òrganizaçión da cùria diocezànn-a e i seminâi. A partî da-o prìmmo de zenâ do [[1977]] gh'é stæta 'na variaçión picìnn-a, co-o pasàggio definitîvo da Cravæa da l'arçidiòcexi de Zêna a-a [[diòcexi de Livórno]]. A-i 30 de seténbre do [[1986]] a sêde vescovîle de Bòbio a l'é stæta tenporaniaménte unîa a Zêna ma, dæto che st'unión chi a no l'à fonçionòu tànto bén, tréi ànni dòppo Bòbio a l'é stæta in sciâ fìn unîa a-a diòcexi de Piaxénsa. == Òrganizaçión == === Conferénsa di véscovi lìguri === [[Immaggine:Marco Tasca (51915744431) (cropped).jpg|miniatura|Màrco Tàsca, o prescidénte da conferénsa di véscovi lìguri]] A conferénsa di véscovi lìguri a l'é l'asenblêa di véscovi da región eclesiàstica, ch'a l'à vàrri cónpiti aministratîvi e che d'ancheu a l'é coscì òrganizâ: * Prescidénte: [[Marco Tasca]], arçivéscovo de Zêna * Vîce-prescidénte: [[Luigi Ernesto Palletti]], véscovo da Spézza, Sarzànn-a e Brignæ * Segretâio: præve Marco Doldi, vicâio generâle de Zêna ==== Véscovi deleghæ pe matêia ==== * [[Guglielmo Borghetti]] (véscovo de Arbénga e Inpêia): catechîximo; tutêla di figeu * [[Calogero Marino]] (véscovo de Sànn-a e Nöi): salûte; migraçioìn e caitæ * [[Luigi Ernesto Palletti]] (véscovo da Spézza, Sarzànn-e e Brignæ): ecumenîximo, diàlogo tra e religioìn; cêgo e vìtta consacrâ * [[Antonio Suetta]] (véscovo de Vintimìggia e Sanrémmo): sovegnî; famìggia e vìtta * [[Giampio Luigi Devasini]] (véscovo de Ciâvai): coltûa; comunicaçioìn sociâli; schêua e universcitæ; bêni colturâli e cazaménti religiôxi * [[Marco Tasca]] (arçivéscovo de Zêna): làichi, problêmi sociâli e travàggio * [[Guido Marini]] (véscovo de Tortónn-a): liturgîa; coperaçión miscionâia * [[Nicolò Anselmi]] (véscovo ouziliâre de Zêna): ténpo lìbero, turìsmo e spòrt; pastorâle di zóveni; vocaçioìn === Tribunâ eclesiàstico === I debæ eclesiàstichi de conpeténsa da región Ligùria són giudichæ inte prìmmo gràddo da-o tribunâ eclesiàstico lìgure e pöi, a-o segóndo gràddo, pasàn a quéllo piemontéize. Pe cóntra, o tribunâ eclesiàstico lìgure o l'é quéllo ch'o giùdica a-o segóndo gràddo i debæ che, a-o prìmmo, són za stæti debatûi da-o tribunâ eclesiàstico lonbàrdo<ref>{{Çitta web|url=https://web.archive.org/web/20160304024102/http://www.siti.chiesacattolica.it/tribunali_ecclesiastici/tribunali_ecclesiastici/00001113_Tribunali_regionali_italiani.html|tìtolo=Tribunali regionali italiani|léngoa=IT|vìxita=2022-08-11}}</ref>. == Nòtte == <references responsive="" /> == Bibliografîa == * {{Çitta lìbbro|outô=[[Aostin Giustignan|Aostìn Giustiniàn]]|tìtolo=Castigatissimi annali [...]|url=https://books.google.it/books?id=TL_iA0S30TQC|ànno=1537|çitæ=Zêna|léngoa=IT|cid=Giustiniàn, 1537}} * {{Çitta lìbbro|outô=[[Zâne Batìsta Semerîa]]|tìtolo=Secoli cristiani della Liguria, ossia Storia della metropolitana di Genova, delle diocesi di Sarzana, di Brugnato, Savona, Noli, Albenga e Ventimiglia|url=https://books.google.it/books?id=VjtEAQAAMAAJ|ànno=1843|editô=Stanpàia Chirio e Mina|çitæ=Torìn|léngoa=IT|volùmme=2 vol.|cid=Semerîa, 1843}} * {{Çitta lìbbro|outô=AA. VV.|tìtolo=I Sinodi postridentini della Provincia ecclesiastica di Genova|url=https://books.google.it/books?id=C5TeOAAACAAJ|ànno=1986-1997|editô=Universcitæ di Stùddi|çitæ=Zêna|léngoa=IT|volùmme=2 vol.}} * {{Çitta lìbbro|outô=AA. VV.|tìtolo=Il cammino della Chiesa genovese: dalle origini ai nostri giorni|url=https://books.google.it/books?id=SScZAQAAMAAJ|ànno=1999|editô=Socjêtæ Lìgure d'Istöia Pàtria|çitæ=Zêna|léngoa=IT}} * {{Çitta lìbbro|outô=Valeria Polonio|tìtolo=Istituzioni ecclesiastiche della Liguria medievale|url=https://books.google.it/books?id=8yHZAAAAMAAJ|ànno=2002|editô=Herder|çitæ=Rómma|léngoa=IT|ISBN=88-85-87667-6}} * {{Çitta lìbbro|outô=Teofilo Ossian De Negri|outô2=Dino Puncuh|tìtolo=Storia di Genova: Mediterraneo, Europa, Atlantico|url=https://books.google.it/books?id=2jCNYMnOdXUC|ànno=2003|editô=Giunti|çitæ=Zêna|léngoa=IT|ISBN=88-09-02932-1}} == Colegaménti estèrni == * {{Çitta web|url=http://www.catholic-hierarchy.org/country/r7it.html|tìtolo=Liguria Region|léngoa=EN|vìxita=2022-08-11}} * {{Çitta web|url=https://www.chiesacattolica.it/annuario-cei/regione/18/regione-ecclesiastica-liguria/|tìtolo=Regione ecclesiastica Liguria|léngoa=IT|cid=Liguria|vìxita=2022-08-11}} * {{Çitta web|url=https://www.beweb.chiesacattolica.it/regioni/regione/E02/Liguria|tìtolo=Regione ecclesiastica Liguria|léngoa=IT|cid=Liguria|vìxita=2022-08-11}} [[Categorîa:Liguria]] 5n2onyh4pto74uejrgvu4y8h8gcibpp