Apostoly

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mg">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>mgwiki</dbname>
    <base>https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.23</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Rakitra</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Manokana</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Dinika</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Mpikambana</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Dinika amin'ny mpikambana</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Dinika amin'ny Wikipedia</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Sary</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Dinika amin'ny sary</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Dinika amin'ny MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Endrika</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Dinika amin'ny endrika</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Fanoroana</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Dinika amin'ny fanoroana</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Sokajy</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Dinika amin'ny sokajy</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Discussion module</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Discussion gadget</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Définition de gadget</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Discussion définition de gadget</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Apostoly</title>
    <ns>0</ns>
    <id>240489</id>
    <redirect title="Apôstôly roa ambin&#039; ny folo" />
    <revision>
      <id>1046870</id>
      <parentid>992399</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:13:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Apôstôly roa ambin' ny folo]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Apôstôly roa ambin' ny folo]]</text>
      <sha1>iy2t2ccy4lul8wn4nzm75mqnuyk3a3g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Boky fahadimin'i Makabeo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>243487</id>
    <redirect title="Boky fahadimin&#039; ny Makabeo" />
    <revision>
      <id>1046873</id>
      <parentid>813960</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:13:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Boky fahadimin' ny Makabeo]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Boky fahadimin' ny Makabeo]]</text>
      <sha1>dhb0fibkwbn8bis8rjo4d9gem8582kc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mpianatr'i Jesoa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255123</id>
    <redirect title="Apôstôly roa ambin&#039; ny folo" />
    <revision>
      <id>1046878</id>
      <parentid>992400</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:14:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Apôstôly roa ambin' ny folo]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Apôstôly roa ambin' ny folo]]</text>
      <sha1>iy2t2ccy4lul8wn4nzm75mqnuyk3a3g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Epistolan'i Paoly</title>
    <ns>0</ns>
    <id>261125</id>
    <redirect title="Epistilin&#039; i Paoly" />
    <revision>
      <id>1046877</id>
      <parentid>960499</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:14:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistilin' i Paoly]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistilin' i Paoly]]</text>
      <sha1>7hq5ljv2x2qh1kdzo2sxv0kw38vv3nu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Taratasin'i Paoly</title>
    <ns>0</ns>
    <id>261126</id>
    <redirect title="Epistilin&#039; i Paoly" />
    <revision>
      <id>1046880</id>
      <parentid>960500</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:14:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistilin' i Paoly]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistilin' i Paoly]]</text>
      <sha1>7hq5ljv2x2qh1kdzo2sxv0kw38vv3nu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sekta fahefatra (jodaisma)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>264033</id>
    <redirect title="Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)" />
    <revision>
      <id>1046879</id>
      <parentid>973123</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:14:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)]]</text>
      <sha1>752sp3a1g7xhj07y4keif7u5dp6cops</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Antiokosy IV</title>
    <ns>0</ns>
    <id>264102</id>
    <redirect title="Antiôkôsy IV Epifanesy" />
    <revision>
      <id>1046869</id>
      <parentid>973366</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:12:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Antiôkôsy IV Epifanesy]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Antiôkôsy IV Epifanesy]]</text>
      <sha1>2kp3ah5b119iu1x6nyz8jsgefiufc51</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Boky faharoan'ny Makabeo arabo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>264146</id>
    <redirect title="Boky fahadimin&#039; ny Makabeo" />
    <revision>
      <id>1046874</id>
      <parentid>973545</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:13:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Boky fahadimin' ny Makabeo]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Boky fahadimin' ny Makabeo]]</text>
      <sha1>dhb0fibkwbn8bis8rjo4d9gem8582kc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bokin'ny Makabeo arabo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>264147</id>
    <redirect title="Boky fahadimin&#039; ny Makabeo" />
    <revision>
      <id>1046872</id>
      <parentid>973546</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:13:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Boky fahadimin' ny Makabeo]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Boky fahadimin' ny Makabeo]]</text>
      <sha1>dhb0fibkwbn8bis8rjo4d9gem8582kc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Fiteny okrainiana</title>
    <ns>0</ns>
    <id>264184</id>
    <revision>
      <id>1046882</id>
      <parentid>1001769</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T09:03:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mashkawat.ahsan</username>
        <id>28693</id>
      </contributor>
      <comment>Videô #WPWP</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="646" xml:space="preserve">Ny '''fiteny okrainiana''' dia iray amin'ireo fiteny efatra ao amin'ny sampana atsinanan'ny vondrom-[[Fiteny slava|piteny slava]], ao amin'ny fianakaviam-[[Fiteny indô-eoropeanina|piteny indo-eoropeana]], ka ny telo hafa dia ny [[fiteny belarosiana]] sy ny [[fiteny rosiana]] sy ary ny [[fiteny rosina]] (na fiteny rotena). Fiteny ofisialin'i [[Okraina]] ny fiteny okrainiana. Atao hoe українська мова / ''ukrayins'ka mova'' io fiteny io amin'ny fiteny okrainiana. 
[[File:WIKITONGUES- Vira speaking Ukrainian.webm|thumb|250px|Fiteny okrainiana]]
== Jereo koa ==

* [[Fiteny]]

[[Sokajy:Fiteny]]
[[Sokajy:Fiteny indô-eoropeanina]]</text>
      <sha1>afqsco75o2sfl3c0rmuw255j7eeqkr0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Seljokida</title>
    <ns>0</ns>
    <id>264813</id>
    <revision>
      <id>1046867</id>
      <parentid>1010481</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T18:53:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="729" xml:space="preserve">[[Sary:Seljuk Empire.png|vignette]]
[[Sary:Seljuk Empire locator map.svg|vignette|281x281px|Ny fara fiitaran' ny tanin' ny Empira seljokida tamin' ny taona 1092.]]
Ny '''Seljokida''' dia fianakavia-mpajaka avy amin' ny foko torka izay nifindra monina avy any [[Torkestàna]] nankany [[Atsinanana Akaiky]] alohan' ny hanjakany amin' i [[Iràna]] sy amin' ny faritra midadasika mahafaoka an' i [[Iràka]] ankehitriny; ary amin' i [[Azia Minora]], teo anelanelan' ny fisasahan' ny taonjato faha-10 sy ny fiafaran' ny taonjato faha-13. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-11 ny Empira Seljokida dia nahafaoka an' i Azia Minora sy ny Atsinanana sy ny Atsinanana Akaiky ary an' i [[Persia]].

== Jereo koa ==

* [[Empira Seljokida]]</text>
      <sha1>g27royspdsj5m8o331q66y98a79aodx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Epistily nosoratan'i Paoly</title>
    <ns>0</ns>
    <id>265186</id>
    <redirect title="Epistilin&#039; i Paoly" />
    <revision>
      <id>1046876</id>
      <parentid>976469</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:14:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistilin' i Paoly]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistilin' i Paoly]]</text>
      <sha1>7hq5ljv2x2qh1kdzo2sxv0kw38vv3nu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Epistily nosoratan' i Paoly</title>
    <ns>0</ns>
    <id>265229</id>
    <redirect title="Epistilin&#039; i Paoly" />
    <revision>
      <id>1046875</id>
      <parentid>976649</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:13:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistilin' i Paoly]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistilin' i Paoly]]</text>
      <sha1>7hq5ljv2x2qh1kdzo2sxv0kw38vv3nu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Apostoly roa ambin'ny folo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>277268</id>
    <redirect title="Apôstôly roa ambin&#039; ny folo" />
    <revision>
      <id>1046871</id>
      <parentid>992397</parentid>
      <timestamp>2022-08-11T06:13:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Apôstôly roa ambin' ny folo]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="45" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Apôstôly roa ambin' ny folo]]</text>
      <sha1>iy2t2ccy4lul8wn4nzm75mqnuyk3a3g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kroazada</title>
    <ns>0</ns>
    <id>279680</id>
    <revision>
      <id>1046864</id>
      <parentid>1002061</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T18:46:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fiomanan-tsaina amin’ny kroazada voalohany */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28130" xml:space="preserve">[[Sary:1099jerusalem.jpg|vignette|287x287px|Fanaovana fahirano an' i Jerosalema]]
Ny '''kroazada''' na '''kroazady''' dia fanafihana mitam-piadiana nataon’ ny Kristiana avy tany Andrefana nanomboka tamin’ ny taona 1095, mba hamonjena ireo Kristiana any Atsinanana, hanafahana ny [[Tany Masina]], izay matetika tanterahina araka ny fangatahan’ ny papa, mba nandroahana ny [[Miozolmana]] izay nanjakazaka tao amin’ ireo toerana masina tao amin’ ny faritra misy an’ i [[Palestina]] sy [[Israely]] ankehitriny, ary indrindra mba handroahana azy ireo hiala ny tanànan’ i [[Jerosalema]] izay misy ny fasan’ i [[Jesoa]]. Miisa valo ny kroazada ka ny farany indrindra dia vita tamin’ ny taona 1270. Isan’ ny tanjon’ny kroazada koa ny famonjena  ireo fanjakana latina any Atsinanana&lt;ref&gt;&lt;small&gt;Ny fanjakana latina any Atsinanana dia fanjakana kristiana maromaro naorin’ ny mpisalotra vokovoko tany [[Siria (faritra)|Siria]] sy tany [[Palestina]] teo anelanelan’ ny taona 1095 sy 1109, ka isan’ izany ny Kômtean’ i Edesse, ny Prinsipaotean’ i Antiôkia, ny Fanjakan’ i Jerosalema ary ny Kômtean’ i Tripoli; azon’ ny Miozolmàna ihany ireo fanjakana ireo teo anelanelan’ ny taona 1144 sy 1291.&lt;/small&gt;&lt;/ref&gt;. 

== Fiforonan-teny ==
Ny teny hoe ''kroazada'' na ''kroazady'' dia [[fanagasiana]] ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe ''croisade''. Tamin' ny tenatenan' ny taonjato faha-13 no nisehoany tamin' ny [[Fiteny latina|teny latina]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Andro Antenatenany]], nefa nakalanhkalana ny fampiasana izany. Miresaka matetika ny amin' ny ''iter hierosolymitanum'' (&quot;dia mankany Jerosalema&quot;) na ''peregrinatio'' (&quot;fivahiniana&quot;) ny lahatsoratra latina tamin' ny Andro Antenatenany. Taty aoriana dia nampiasaina ny teny hoe ''auxilium terre sancte'' (&quot;fanampiana ny Tany Masina&quot;) sy ny maro hafa.

Ny fiteny frantsay dia nandika io teny latina io amin' ny hoe ''croiserie'' tamin' ny [[kroazada fahefatra]] (1204), fa ny [[fiteny espaniôla]] dia efa nampiasa ny hoe ''cruzada'' tamin' ny taona 1212. Ireo teny ireo dia anarana azo avy amin' ny [[mpamari-toetra]] hoe ''crucesignatus'' (&quot;voamarika vokovoko&quot;) na avy amin' ny [[matoanteny]] hoe ''crucesignare'' (&quot;mandray ny mariky ny vokovoko&quot;) izay nampiasaina matetika tamin' ny taonjato faha-12. Mbola tsy nampiasaina io teny nogasina hoe ''kroazada'' io tamin' ny fotoan' ny [[kroazada voalohany]].

== Ny niandohan' ny kroazada ==
Niandoha lavitra tamin' ny fampianaran' ny fiangonanana tamin' ny taonjato faha-9 izay nanamasina ny ady amin' ny tsy mpino mba hiarovana ny Kristiana tratran' ny tsindry hazo lena. Tamin' ny voalohany dia vahoaka tsy manam-piadiana afa-tsy ny finoany no nanatanteraka ny kroazada ka faharipahana ny vokatr' izany.

=== Fiitaran' ny tany nanjakan' ny Torka ===
Ny kroazada dia niandoha tamin’ ny fitroarana ara-pôlitika nitranga taorian’ ny fiitaran’ ny tany nanjakan’ ny [[Torka seljokida]] tany [[Atsinanana Akaiky]], tamin’ ny tenantenan’ ny taonjato faha-11. Ny fahazoan’ ny Seljokida miozolmana (izay lasa tompon’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 1078) an’ i [[Siria (faritra)|Siria]] sy an’ i [[Palestina]] dia nanaitra ny Kristiana tany Andrefana. Niaraka tamin’ izay koa dia nisy mpanani-bohitra torka hafa izay niditra tany anivon’ ireo tamin’ ny [[Empira Bizantina|Empira bizantina]] ka nampanompo Kristiana grika sy siriana ary armeniana maro. Ny [[fivahiniana masina]] any amin’ ny [[Tany Masina]] dia lasa nampidi-doza kokoa vokatry ny ady maro nifanaovan’ ny Torka sy ny Bizantina.

=== Fikatsahan’ ny papa hanitatra fanjakana ===
Tamin’ ny fiandohan’ ny kroazada dia nisy koa ny nofinofim-pahombiazan’ ireo papa izay nikatsaka ny hanitatra ny fahefany ara-pivavahana sy ara-pôlitika. Zary fitaovam-piadiana ara-pôlitikan’ ny papa ny tafika tao amin’ ny kroazada. Ny Kristiana, izay nilanja [[vokovoko]] ([[hazo fijaliana]]) dia tsy nitaky valiny fa nionona amin’ ny fanomezana an’ Andriamanitra ny fanompoany, na dia nisy aza ny loza mety mitranga sy ny fijaliana: aretina, dia lavitra, fahafatesana amin’ ny ady. Ankoatry ny tsy fahazoan’ ny mpandray anjara tombon-tsoa firy dia nandany vola nihoa-pampana ny fanatanterahana kroazada.

=== Fitomboan' ny mponina sy fandrosoan' ny varotra ===
Ny mpahay tantara sasany dia manazava ny antony nahatonga olona maro nandray anjara tamin’ ny kroazada ho vokatry ny fitombon’ ny isan’ ny mponina be loatra sy ny fandrosoan’ ny raharaham-barotra tany [[Eorôpa]] teo anelanelan’ ny taonjato faha-12 sy faha-14. Amin' ny ampahany iray amin’ ny vahoaka, ny kroazada dia natao hikatsahana toerana hanitarana ny fahefana sy hanatanterahana ny nofinofy izay te halaza sy te hanan-karena ary te hisedra zava-tsarotra tsy ampoizina. Ny kroazada koa dia nahafahan’ ny mpivarotra ao amin’ ireo tanàna manodidina an’ i [[Ranomasina Mediteranea|Mediteranea]] nampiroborobo ny raharaham-barony, indrindra ny tao Gênes sy tao Pise azy tao Venise. Izany dia lavitra izany dia nanome aim-baovao ny fiarahamonina kristiana tamin’ ny [[Andro Antenantenany]]. Satria te hamerina indray ireo toerana masina, izay azon’ ny Miozolmana tamin’ ny taonjato faha-8, ny Kristiana katôlika tao Eorôpa, dia nanantena ny hamely sy hahafaty tateraka ny [[fivavahana silamo]] izay efa niady tamin’ ny Rekônkista espaniôla.

== Ireo kroazada nifanesy ==

=== Ny kroazada voalohany ===

==== Fiomanan-tsaina amin’ny kroazada voalohany ====
[[Sary:Saint Urbain II prêchant la croisade.jpg|vignette|&quot;I Md Orbano II mitory ny kroazada&quot; (1455-1460)]]
Nanomboka tamin’ ny 27 Novambra 1095 ny kroazada, tamin’ ny toriteny nataon’ ny papa [[Orbano II]] teo anatrehan’ ny mpivory nandritra ny [[kôsily tao Clermont]] ([[Clermont-Ferrand]] ankehitriny), izay nanainga ny mpandray anjara hamonjy ny Kristiana any Atsinanana sy hanafaka ireo tanàna sy toerana masina any. Maro ireo noho izany ireo nanatevin-daharana ny mpiantafika, rehefa avy nosalorana ankanjo misy [[vokovoko]] (latina: ''crux''). Nanome [[Endolzansy|indolzansa]] feno izay nandray anjara tamin’ ny dia nankany [[Jerosalema]] ny papa sady nanapa-kevitra ny hiandry ny volana Aogositra 1096 vao izay hamela ny fandehanana isan’ andiany. Ny vondrona tsirairay izay nianto-tena sy nanana ny mpitarika azy dia nifidy ny lalan-kombany hatrany Kônstantinôpla. Ao no niaingan’ ireo fanafihana namelezana ny [[Seljokida]] tao [[Anatôlia]] sy namelezana ny emperora bizantina, alohan’ ny hahafahana mankany [[Jerosalema]].

==== Ireo tafika misalotra vokovoko ====
Notanterahina mandritra ny tapany sisa tamin’ ny taona 1095 sy tamin’ ireo volana voalohany amin’ ny taona 1096 ny fampidirana mpandray anjara amin' ny ny kroazada voalohany, ary voangona tamin’ ny fiafaran’ny taona 1096 ny tafika. Ankoatry ny [[kroazadan' ny mpanan-karena]] dia nisy ny [[kroazadan' ny mahantra]] izay notarihin’ ilay mpitoriteny atao hoe Pierre l'Ermite, avy any Amiens sy i Gautier Sans-Avoir no niainga voalohany, namakivaky an’ i [[Eorôpa Afovoany]]. Maro ny herisetra nataon’ izy ireo nandritra ny fandalovany, indrindra ny nataon’ izy ireo tamin’ ny [[Jiosy]] tao Jermania. Noho izy ireo tsy ampy fitaovana anefa dia matin’ ny Torka avokoa tao Nicomédie (atao hoe ''Izmit'' ankehitriny) tamin’ ny volana Oktobra 1096.

==== Ny nahazoana an’ i Anatôlia ====
[[Sary:CrusadeLeaders.jpg|vignette|196x196px|Ireo mpitarika ny kroazada:  i Godefroy de Bouillon, i Bohémond de Tarente, i Raymond IV de Toulouse ary i Tancrède de Hauteville.]]
Lalana isan-karazany no nomban’ ireo tafika efatry ny saranga ambony dia tonga tany Kônstantinôpla teo anelanelan’ ny volana Novambra 1096 sy Mey 1997. I [[Godefroy de Bouillon]], i Bohémond I, ny kômten’ i Toulouse atao hoe Raymond de Saint-Gilles sy ny solontenan’ ny papa Adhémar de Monteil no mpitarika azy ireo. 

Nanararaotra izany [[Kroazada voalohany|kroazada]] izany ny emperora bizantina Alexis I Comnène ka nandroso hevitra, ho takalon’ ny fanampiany, ny amin’ ny hanaovana sonia ny fifanarahana hamerenana amin’ ny [[Empira Bizantina|Empira bizantina]] ireo tany bizantina rehetra azon’ ny mpanao kroazada indray. Tamin’ ny volana Mey 1097 dia nisy mpisalotra vokovoko miisa 30 000 any ho any nanafika an’ i [[Nikea]] (na Nisea), renivohitr’ i [[Anatôlia]] torka, ka nampikavo lefona an' ity tanàna ity tamin’ ny volana Jona 1097. Nanaja ny fifanarahana natao ny mpanao kroazada ka nanome ny tany azony voalohany ho an’ ny Bizantina. Fotoana fohy taorian’ ny nahazoana an’ i Nikea dia nifandona tamin’ ny tafika seljokida tao Dorylée na Dorylaion (atao hoe ''Eskişehir'' ankehitriny) ny Kristiana. Tamin’ ny voalohan’ ny volana Jolay 1097 dia resin’ izy ireo ny Torka, ka tsy dia nisy firy ny fanoherana tany [[Azia Minora]].

Ny dingana manaraka dia ny tanànan’ i [[Antiôkia]] na Antiôka (''[[Antakia]]'' ankehitriny) tao [[Siria (faritra)|Siria]] avaratra. Tamin’ ny 21 Oktobra 1097 dia nanao fahirano an' io tanàna io, izay tsy azo raha tsy tamin’ ny 3 Jona 1098, ny mpisalotra vokovoko. Raha vao avy nahazo an’ i Antiôkia anefa izy ireo dia novelezin’ ny tafika torka izay tonga nanampy ireo voafahirano. Niandry ny famonjen’ ny Bizantina ireo mpisalotra vokovoko, indrindra fa i Bohémond I, nefa tsy tonga izany. Izy ireo samirery no nanosika ny Torka tamin’ ny 28 Jona 1097. Tapa-kevitra ny hiorim-ponenana ao Antiôkia fa tsy nanolotra ny tanàna tamin’ i [[Aleksios I Komnênos]] i Bohémond I.

==== Ny nahazoana an' i Jerosalema ====
Taorian’ ny nonenana fotoana visy tao Antiôkia dia niainga indray ny mpisalotra vokovoko mba hamarana ny diany, tamin’ ny faran’ ny volana Novambra 1098. Tamin’ ny volana Mey 1099 dia tonga teo amin’ ny sisin-tany avaratr’ i [[Palestina]] izy ireo, ka tamin’ ny takarivan’ ny 7 Jona izy ireo dia nanorin-day rehefa nahatsinjo ny rindrin’ i [[Jerosalema]].

Ny Egiptiana izay nifehy ny tanànan dia niomana amin’ ny fahirano. Namely ny tanàna ny mpisalotra vokovoko tamin’ ny 15 Jolay 1099. Nanampy azy ireo ny miaramila avy any Gènes sy ny fiatovana lehibe fanaovam-pahirano vaovao, ka nandringana saika ny mponina miozolmana tao. Roa taona taty aorian’ ny dia fanafihana vao tratra ny tanjon’ ny kroazada: afaka ny Tanàna Masina sady voadio tamin’ ny alalan’ ny ran’ ny tsy mino izay resy.

Niorim-ponenana ny tafika ka herinandro taorian’ izay dia nifidy an’ i [[Godefroy de Bouillon]] ho andriamanjakan’ ny fanjakana latina vaovaon’ i Jerosalema. Tsy nanainky ny hiantsoana azy amin’ ny anaram-boninahitra hoe mpanjaka noho ny fanetren-tena i Godefroy. Teo ambany fitarihany ny tafika izay namely farany ka nampandositra ny tafika egiptiana tao Ascalon (''Ashqelon'' ankehitriny) tamin’ny 12 Aogositra 1099. Fotoana fohy taty aoriana dia nody any [[Eorôpa]] ny ankabeazan’ ny mpisalotra vokovoko ka namela an’ i Godefroy sy ny amopahan’ny tafika mba nanangana fitondram-panjakana sady hifehy ireo tany azon’ izy ireo.

==== Ny tampon' ny tanjaky ny Latina tany Atsinanana ====
Taorian’ny [[kroazada voalohany]] dia fanjakana latina efatra no natsangana tany Atsinanana (Ampahatsinana). Ny natanjaka indrindra dia ny fanjakana latinan’i Jerosalema izay notarihin’i Baudouin taorian’ny nahafatesan’i Godefroy de Bouillon rahalahiny tamin’ny taona 1100. Tao avaratr’ity fanjakana ity no nahitana ny kômte kelin’i Tripoli teo amin’ny faritra amorontsiraka siriana. Ao ambadik’ i Tripoli no nahitana ny prensipaotean’i Antiôkia, izay naorina tao amin’ny lohasahan’ i Oronte sy ny manodidina azy. Tany atsinanana indrindra no nahitana ny kômten’i Edesse, izay nahitana indrindra kristiana armeniana.

Mba hiarovana ireo fanjakana latina ireo dia nisy moanina miaramila nalamina ho tafika maharitra: isan’ izany ny Hospitaliers tamin’ ny taona 1113 sy ny Templiers tamin’ ny taona 1118. Maro koa ny manda fiarovana naorina. Nanararaotra izany fifandraisana vaovao tamin’ ny Atsinanana izany ny mpivarotra manodidina an’ i Mediteranea ka nampitombo ny raharaham-barotra izay niroborobo fatratra. 

=== Ny kroazada faharoa ===
Nahomby ny [[kroazada voalohany]], indrindra vokatry ny fitokana-monin’ ireo tafika miozolmana. Nisy ny fampikambanana indray ny Miozolmana tao [[Atsinanana Akaiky]] taty aoriana, ka i Imad al-Din Zanki, andriamanjaka tao Mossoul sy Halab, no nitarika izany. Tamin’ ny fanapahany dia nahazo fandresena voalohany ny tafika miozolmana ka naka ny tanànan’ i Edesse tamin’ ny taona 1144.

Rehefa naheno izany ny papa [[Eogenio III]] dia nanambara ny hanaovana [[Kroazada faharoa|kroazada fanindroany]] amin’ ny faran’ny taona 1145. I Bernard de Clairvaux no nampiandraiketiny ny toriteny ho amin’ ny ady amin’ ny tsy mpino, tamin’ ny fivoriana natao tao Vézelay tamin’ ny fotoan’ ny Paska tamin’ ny taona 1146. Izany fanentanana izany dia nahomby ka nahataona olona maro, ka isan’ izany i Louis VII mpanjakan’ i Frantsa sy i Conrad III (Konrad III) emperoran’ ny [[Empira Jermanika Masina|Empira Masina Jermanika]]. Ny tafik’ i Conrad dia niainga avy tao Nuremberg any Bavière tamin’ny volana Mey 1147 ho any Jerosalema. Ny tafiky ny Fanjakan' i  Frantsa dia nanaraka azy ireo iray volana taty aoriana.

Tao akaikin’ i Dorylée any [[Anatôlia]], ny tafiky ny emperora dia tafalatsaka tamin’ ny otrika nataon’ ny Torka, ka nahatona ny ankamaroan’ ny miaramila misalotra vokovoko sy ny mpanao fivahiniana masina hiverin-dalana. Ny tafika frantsay kosa dia nanohy ny diany nefa ny ampahany tamin’ ny tafika tany am-piaingnana ihany no tonga tany Jerosalema tamin’ ny taona 1148. Niaraka nanao fahirano an’ i Damasy (na [[Damaskosy|Damaskôsy]]) tamin’ ny volana Jolay izy ireo sy i Baudoin III mpanjakan’ i Jerosalema miaraka amin’ ny miaramila mpitaingin-tsoavaliny. Tsy nahomby anefa izany fahirano izany. Fotoana fohy taty aoriana dia nody niaraka tamin’ ny andian-tafiny ny mpanjakan’ i Frantsa.

=== Ny kroazada fahatelo   ===
Ny tsy fahombiazan’ ny [[kroazada faharoa]] dia nahafahan’ ny [[Miozolmana]] nivondrona amin-kalalahana. Maty tamin’ ny taona 1146 i Zanki nefa i Nur al-Din mpandimby azy nanamafy ny fahefan’ ny fanjakany. Tamin’ ny taona 1169 dia ny tafiny, izay teo ambany fibaikoan’ i Saladin vizirin’ ny kalifa fatimidan’ ny tananan’ i [[Kahira|Kairo]] (Ejipta), no nifehy an’ i Egipta. Rehefa maty i Nur al-Din dimy taona taty aoriana, dia nandimby azy i Saladin tamin’ ny fitarihana ny fanjakana miozolmana izay niitatra hatrany amin’ ny taniefitr’ i Libia ka hatrany amin’ ny lohasahan’ ny ony Tigra ([[Tigrisy]]), ka nanodidina ny sisa tamin’ ireo fanjakana latina.   

Tamin’ ny volana Mey 1187 dia nitari-tafika lehibe i [[Saladin]] ka niditra tao amin’ ny fanjakan’ i Jerosalema. Tamin’ ny 4 Jolay 1187 dia resiny tao Hattin any [[Galilea (faritra)|Galilea]] (na Galilia) ny tafika latina. Nitolo-batana ny mpanjaka Gui de Jérusalem niaraka tamin’ ny miaramila mpitaingon-tsoavaly sasany ka tsy novonoina, nefa ny Templiers rehetra sy ny Hospitaliers de Saint-Jean-de-Jérusalem dia notapahin-doha teo akaikin’ ny toerana niadiana. Taorian’ io fandresena io dia nalain’ i Saladin ny ankamaroan’ ny tanàna voaaro manda an’ ny mpisalotra vokovoko, ka isan’ izany i Jerosalema, izay nitolo-batana tamin’ ny 2 Oktobra 1187. Ny mpisalotra vokovoko dia tsy nanana tanàna manan-danja ara-tafika afa-tsy ny tanànan’ i Tiro (atao hoe ''Sour'' ankehitriny).

Noho ny fahatsapan’ ny papa [[Gregôrio VIII]] ny tombon-tsoa mety ho very, na ara-tafika na ara-pivavahana, vokatry ny fihemoran’ ny Kristiana any Atsinanana, dia nanambara ny hanaovana [[kroazada fahatelo]] tamin’ ny 29 Oktobra 1187, ka nampirongatra ny hafanam-pon’ ny vahoaka. Mpanjaka telo lehibe tao [[Eorôpa]] no nandray anjara tamin’ izany: i Frederic I Barberousse emperoran’ ny [[Empira Jermanika Masina|Empira Masina]], i Philippe II Auguste mpanjakan’ i Frantsa, ary i Richard I Cœur de Lion mpanjakan’ i [[Angletera]]. Maro koa ireo mpanjaka madinika miankina izay niara-dia tamin’ ireo mpanjaka telo ireo ka nahaforona tafika lehibe mosalotra vokovoko izay tsy mbola fahita hatramin’ ny taona 1095 nanombohan’ ny kroazada. Tsy dia lehibe anefa ny tombontsoa azo tamin’ ity kroazada fahatelo ity. Maty tany Anatôlia i Frederic izay tonga voalohany tany [[Azia Minora]], ka nahatonga ankabeazan’ ny tafiny hiverin-dalana. I Philippe Auguste sy i Richard Cœur de Lion kosa tonga tany [[Palestina]] ka afaka naka tanàna maromaro amin’ ny faritra amoron-dranomasina teo am-pelantanan’ i Saladin tamin’ ny taona 1191, isan’ izay i Saint-Jean d’Acre.

Niala tsy nandray anjara tamin’ ny kroazada intsony i Philippe ka i Richard no navelany hiandraikitra ny fakana ny tany tamin’ ny Miozolmana. Azon’ i Philippe i Jaffa sy i Ascalon, nefa tsy niady intsony haka an’ i Jerosalema izy tamin’ ny volana Janoary 1192. Nanao fifanarahana tamin’ i Saladin izy ka isan’ ny nifanarahana ny tsy hisian’ ny ady mandritra ny telo taona sy ny hahafahan’ ny Kristiana manao fivahiniana maina ao amin’ ny Tanàna Masina. Tamin’ ny volana Oktobra 1192, tamin’ ny nandaozan’ i Richard an’ i Palestina, dia tafaverina indray ny fanjakana latina, nefa kely kokoa noho ny fanjakana voalohany izany sady naharitra taonjato iray.     

=== Ny kroazada fahefatra ===
Ny kroazada manaraka dia tsy nahita fahombiazana hanatratra ny fahombizan’ ny tafika teo aloha. Ny [[kroazada fahefatra]] (1202-1204), izay namporisihin’ ny papa [[Inôkentio III|Inôkento III]] nanomboka tamin’ ny taona 1198, dia voamariky ny tsy fifanarahana teo amin’ ny papa sy ny mpisalotra vokovoko. Mba hahatongavana any Ejipta izay lasa ivon’ ny herin’ ny fivavahana silamo dia nanao fifanarahana ny Kristiana ny amin’ ny hitaterana ny tafika miaraka amin’ i Venitia (''Venise''), nefa tsy nahazoana alalana amin’ ny [[papa]] izany, ka nanodina ny tanjon’ ny kroazada amin’ ny tombontsoany. Ny lehiben’ ny kroazada dia nifanaraka amin’ny Venitiana sy i Alexis Ange (izay nikendry ny haka ny seza fiandrianana bizantina) ny amin’ ny paikady hanafihana an’ i [[Kônstantinôpla]]. Ny mpitaingin-tsoavaly (chevaliers) mitafy vokovoko dia nahazo an’ i Kônstantinôpla tamin’ ny 17 Jolay 1203 sady nanolotra an’i Isaac Ange rain’ i Alexis ny maha emperora azy. Noho ny revolisiona nahafahan’ i Alexis Doukas haka ny fahefana, dia nanapa-kevitra ny mpisalora vokovoko ny hanafika haka an’ i Kônstantinôpla izay norobainy tamin’ ny 12 sy 13 Avrily 1204. Na dia tsy nandray anjara tamin’ ny fiarovana ny [[Tany Masina]] aza izy ireo dia izy ireo no nanorina ny Empira Latina any Atsinanana izay rava tamin’ ny taona 1261 tamin’ ny fiakaran’ ny emprora bizantina Michel VIII Paléologue.

=== Ny kroazada fahadimy sy fahenina ===

==== Ny kroazada fahadimy ====
Ny papa [[Inôkento III]] tamin’ ny taona 1215 (Kônsily faha-4 tao Latràna), ny [[Kroazada fahadimy|kroazada faha-5]] (1217-1221) dia nialohavan’ ny [[Kroazadan' ny Ankizy]] (1212). Ny papa [[Hônôrio III]] dia nampiasa ny paikadin’ ireo teo alohany ka nikendry indraimandeha an’ i Ejipta. 

Ny fanafihana voalohany tamin’ ity kroazada faha-5 dia natao tamin’ ny seranan-tsambon’ i Damiette tamin’ ny taona 1219. Ny tanjona manaraka dia ny fakana ny tanànan’ i Kairo sy ny fanafihana mitohy mba hiantohana ny fifehezana an’ i [[Tany efitr'i Sinay|Sinay]] (na Sinaia). Tamin’ ny farany, ny fanafihana an’ i Kairo dia nilaozana, noho ny tsy fisian’ ny mpanatevin-daharana nampanantenain’ ny emperoran’ ny [[Empira Jermanika Masina|Empira Masina]], i Frédéric II. Tamin’ ny volana Aogositra 1221 dia voahodidina ny mpisalotra vokovoko ka namela an’ i Damiette tamin’ ny Ejipsiana ho takalon’ ny fahafahan’ izy ireo. Rava ka niparitaka izy ireo tamin’ ny volana Septambra 1221.

==== Ny kroazada fahenina ====
Ny [[Kroazada fahenina|kroazada faha-6]] dia notarihin’ ny emperora Frederic II izay, haramin’ ny taona 1215, nivoady ny hitarika ny fanafihan’ ny kroazada. Nohavaoziny teo anatrehan’ ny papa izany fampanantenany izany tamin’ ny taona 1220 nefa, nohony antony ara-poôlitika anatiny dia nihemorta ny fiaingany. Tsy nisy vokany ny fandrahonana hanongana avy amin’ ny fiangonana nataon’ ny papa [[Gregôrio IX]] (Gregoara IX). Tezitra noho izany fahatarana izany ny papa ka nanatanteraka ny fanonganany ny emperora tamin’ ny taona 1227. Niainga an-tsambo nankany amin’ ny Tany Masina tamin’ ny volana Jona 1228 ka nanatona ny ampahany be amin’ ny tafika nalefany tany Saint-Jean d’Acre. Nanao izay hahazoany an’ i Jerosalema izy tamin’ ny nanaovany fifampiraharahana tamin’ ny soltàna ejipsiana Al-Kamil. Izany fifampiraharahana izany dia niteraka fifanaraham-pandriam-pahalemana izay nosoniavina tao Jaffa tamin’ ny taona 1229, izay nahatonga ny Ejipsiana namerina an’i Betlehema sy i Nazareta sy i Silon ary i Jerosalema tamin’ ny kristiana sady namela malalaka ny lalana manany amin’ ireo tanàna masina. Izany fifanarahana izany, izay nohajaina andritra ny folo taona, dia tsy nankasitrahan’ ny fiangonana kristiana manontolo izay tsy mampitovy ny kroazada amin’ ny fifampiraharahana ara-diplômasia.

==== Ny kroazadan' ny mpanan-karena ====
Ny fahombiazana ara-diplômasia azon’ i Frédéric II dia nohamafisin’ ny kroazada nampanaovin’ i [[Gregôrio IX]] nanomboka nanomboka tamin’ ny taona 1237. Izany [[kroazadan' ny mpanan-karena]] izany (frantsay: ''Croisade des barons'') dia nahafahana namerina amin’ ny Kristiana ny ampahany be amin’ ny fanjakan’ i Jerosalema (1239-1241) tamin’ ny alalan’ ny fifampiraharahana. 

=== Ny kroazadan' i Louis IX ===

==== Ny kroazada fahafito ====
I Louis IX (izay atao hoe Saint Louis), mpanjakan’ i Frantsa, dia nanomana [[Kroazada fahafito|kroazada]] hakana indray an’ i Jerosalema izay nalain’ ny Miozolmana tamin’ ny taona 1244. Nanomana paika nandritra ny efatra taona i Saint Louis hanatanterahana ny nofinofiny. Tamin’ ny fiafaran’ ny volana Aogositra 1248 dia niondrana an-tsambo niaraka tamin’ ny tafiny izy tao Aigues-Mortes hankany amin’ ny nosy Kipra (Sipra) izay nandaniany ny ririnina tamin’ ny fanohizana ny fanomanana. Nampiasa ny paikady tamin’ ny kroazada faha-5 i Saint Louis sy ny miaramilany, ka niondrana an-tsambo tao Ejipta tamin’ ny 5 Jona 1249 ka naka an’ i Damiette ny ampitson’ io. Teo am-pandehanana mankany [[Kairo]] izy ireo no niady tamin’ ny Mameloka tamin’ny 8 Febroary 1250, nefa voan’ ny pesta izy ireo ka niverin-dalana nanao tari-dositra ary voasambotra tamin’ ny farany tamin’ ny 6 Avrily 1250. Nandoa onitra tamin’ ireo mpandresy sady namerina an’ i Damiette tamin’ ny Miozolmana i Saint Louis, avy eo nandeha any Palestina, izay nandaniany afa-taona nananganany manda fiarovana sy nanamafisany ny fiarovana ny Fanjakana Latina. Tamin’ ny lohataonan’ ny 1254, taorian’ ny fifanarahana hampiato ny ady tamin’ ireo andriana miozolmana, dia nody tany Frantsa niaraka tamin’ ny tafika izy. 

==== Ny kroazada fahavalo ====
Nanomana ny [[Kroazada fahavalo|kroazada]] farany i Saint Louis tamin’ ny taona 1270. Nanentana ireo olona ao amin’ ny saranga ambony izy nefa tsy narisika izy ireo. Ny fanafihana an’ i Tonizia dia natao mba hampiovana finoana ny emiran’ i Tunis. Nijanona tampoka izany tamin’ ny nahafatean’ i Saint Louis teo ambany mandan’ i Tunis tamin’ ny 25 Aogositra 1270.

Nandritra ny fotoana fohy taorian’ izany dia niharan’ ny fanerena tsy nitsaha-mitombo tamin’ ny tafika ejipsiana i Siria sy i Palestina. Nifanarakaraka ny faharesen’ny tanàna ao amin’ireo fanjakàna naorin’ ny tafiky ny kroazada noho ny nafitsoky ny tafiky ny Mameloka. Ny tanàna mimandan’ i Saint-Jean d’Acre dia azon’ ny Miozolmana tamin’ ny 18 Mey 1291 ary ireo mpijirika kroaze toy ny moanina Mpiaro ny Tempoly (frantsay: ''Templiers'') sy ny moanina Mpampiantrano (frantsay: ''Hospitaliers'') izay nitsoa-ponenana tany [[Kiprosy]] (Sipra). Tamin’ny taona 1306 ireo moana Mpampiatrano dia niorim-ponenana tao amin’ ny nosy Rhodes ao amin’ ny Ranomasina Mediteranea, ka nitoetra tao hatramin’ izay ka hatramin’ ny taona 1522 izay nampitolo-batana azy ireo tamin’ ny Torka. Tamin’ ny taona 1570 dia azon’ ny Torka koa i Kiprosy (Kipra) izay teo ambany fiandrianan’ i Venitia (Venise). Ny fanjakana latina hafa tao [[Grisia]] (Gresy), izay niorina tamin’ ny kroazada fahefatra, dia afaka nanohy ny fisiany hatramin’ ny tenantenan’ ny taonjato faha-15 naharavany.

== Ny vokatry ny kroazada ==

=== Fiantraikany teo amin’ ny tafika ===
Amin’ny lafiny ara-tafika dia faharesena no vokatra faran’ny kroazada. Tamin’ ny filana ady amin’ ny [[Miozolmana]], izay nandefitra hatramin’ izay ny fisian’ ny Kristiana, dia nampifoha fankasitrahana ny atao hoe ady masina ny kroazada, ady izay nohararaotin’ ny andriamanjaka ôtômàna, namoha koa ny toetsaina mamaly faty naseho tamin’ ny alalan’ ny fakana an’i [[Kônstantinôpla]] tamin’ ny taona 1453 izany, sy ny fifehezana an’i [[Eorôpa Afovoany]] hatramin’ ny taonjato faha-17 niafaran’ izany.

=== Fiantraikany teo amin' ny finoana ===
Na dia izany aza dia nampitombo ny fifikirana amin’ ny finoana izany fanafihana masina zany ho an’ny Kristiana sady nanamafy ny fahatsapany ny maha iray azy ireo. Amin’ ny fitondran’ ny papa dia fitaovana nahafaha-nanitatra ny fahefany sy nampandrosoany ny fakana hetra ny kroazada. Ny ezaka nataon’ ny papa sy ny mpanjaka maro haka vola amin’ ny vahoaka mba hamatsiam-bola ny kroazada dia niteraka fampandrosoana ny fakana hetra mivantana amin’ ny olon-drehetra ka naova tanteraka ny fandaminana ny hetra teo amin’ireo fitondram-panjakana eorôpeana. 

=== Fiantraikany teo amin’ ny raharaham-barotra ===
Amin’ ny lafiny ara-toekarena dia nahafahana nampitombo ny raharaham-barotra manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]] ho amin’ ny tombontsoan’ ireo tanàn-dehibe italiana ny fanohanana ny fanjakana latina any Atsinanana. Rehefa niroborobo ny raharaham-barotra sy ny fifanakalozana dia namorona ny fomba fiasana vaovao ny banky.

=== Fiantraikany teo amin' ny fiainana ara-pôlitika ===
Nisy fiantraikany amin’ ny fiainana ara-pôlitikan’ ny Tany Andrefana koa ny kroazada: nihamafy ny fahefan’ ny fanjakan’ ireo mpanjaka tamin’ ny fandefasana ireo olona ao amin’ ny saranga ambony hiady any Atsinanana, ary noho ny fitombon’ ny filana ara-bola nateraky ny fandehanana miady dia niteraka fivarotana ny tanin’ ireo olona ireo na ny fanomezana taratasy mamaritra ny satan’ ireo tanàna ka nitarika ny fihetsiketseham-pahaleovan-tenan’ ny raharaham-barotra.

=== Fiantraikany teo amin' ny zavakanto ===
Any [[Eorôpa]] no tena nahatsapana ny fiantraikan’ ny kroazada: ny mari-trano tamin’ny nampiasana ny fahaiza-manao bizantina, ny literatiora tamin’ ny fandrosoan’ ny fanorantana tantara amin’ ny fiteny andavanandro ampiasain’ ny vahoaka.   

=== Fiantraikan' ny kroazada tany Atsinanana ===
Tsy namela zavatra firy tao [[Siria (faritra)|Siria]] sy tao [[Palestina]] ny kroazada izay naharitra taonjato roa, afa-tsy ireo trano fiangonana maro sy ireo manda fiarovana ary ireo trano makadiry mijoalajoala (''chateaux'') milahatra sahala amin’ i Marqab, any amin’ ny morontsirak’ i Siria, i Montréal any Transjordania, ny tanàna voaro manda (krak des Chevaliers) ao akaikin’ i [[Tripoli]], ary i Montfort ao akaikin’i Haifa.

== Fanovozan-kevitra ==

* Balard (Michel), ''Les Croisades,'' Paris, MA Éditions, collection « Les noms, les thèmes, les lieux », 1988.
* Tate (Georges), ''L'Orient des croisades,'' Paris, Gallimard, collection « Découvertes histoire », 1991.
* Bordonove (Georges), ''Les Croisades et le royaume de Jérusalem,'' Paris, Pygmalion, 1992.

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>6hmgl1qrauvgbvnk2s8vvgu99k7w6fh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046865</id>
      <parentid>1046864</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T18:49:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28127" xml:space="preserve">[[Sary:1099jerusalem.jpg|vignette|287x287px|Fanaovana fahirano an' i Jerosalema]]
Ny '''kroazada''' na '''kroazady''' dia fanafihana mitam-piadiana nataon’ ny Kristiana avy tany Andrefana nanomboka tamin’ ny taona 1095, mba hamonjena ny Kristiana any Atsinanana, hanafahana ny [[Tany Masina]], izay matetika tanterahina araka ny fangatahan’ ny papa, mba nandroahana ny [[Miozolmana]] izay nanjakazaka tao amin’ ireo toerana masina tao amin’ ny faritra misy an’ i [[Palestina]] sy [[Israely]] ankehitriny, ary indrindra mba handroahana azy ireo hiala ny tanànan’ i [[Jerosalema]] izay misy ny fasan’ i [[Jesoa]]. Miisa valo ny kroazada ka ny farany indrindra dia vita tamin’ ny taona 1270. Isan’ ny tanjon’ny kroazada koa ny famonjena  ireo fanjakana latina any Atsinanana&lt;ref&gt;&lt;small&gt;Ny fanjakana latina any Atsinanana dia fanjakana kristiana maromaro naorin’ ny mpisalotra vokovoko tany [[Siria (faritra)|Siria]] sy tany [[Palestina]] teo anelanelan’ ny taona 1095 sy 1109, ka isan’ izany ny Kômtean’ i Edesse, ny Prinsipaotean’ i Antiôkia, ny Fanjakan’ i Jerosalema ary ny Kômtean’ i Tripoli; azon’ ny Miozolmàna ihany ireo fanjakana ireo teo anelanelan’ ny taona 1144 sy 1291.&lt;/small&gt;&lt;/ref&gt;.

== Fiforonan-teny ==
Ny teny hoe ''kroazada'' na ''kroazady'' dia [[fanagasiana]] ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe ''croisade''. Tamin' ny tenatenan' ny taonjato faha-13 no nisehoany tamin' ny [[Fiteny latina|teny latina]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Andro Antenatenany]], nefa nakalanhkalana ny fampiasana izany. Miresaka matetika ny amin' ny ''iter hierosolymitanum'' (&quot;dia mankany Jerosalema&quot;) na ''peregrinatio'' (&quot;fivahiniana&quot;) ny lahatsoratra latina tamin' ny Andro Antenatenany. Taty aoriana dia nampiasaina ny teny hoe ''auxilium terre sancte'' (&quot;fanampiana ny Tany Masina&quot;) sy ny maro hafa.

Ny fiteny frantsay dia nandika io teny latina io amin' ny hoe ''croiserie'' tamin' ny [[kroazada fahefatra]] (1204), fa ny [[fiteny espaniôla]] dia efa nampiasa ny hoe ''cruzada'' tamin' ny taona 1212. Ireo teny ireo dia anarana azo avy amin' ny [[mpamari-toetra]] hoe ''crucesignatus'' (&quot;voamarika vokovoko&quot;) na avy amin' ny [[matoanteny]] hoe ''crucesignare'' (&quot;mandray ny mariky ny vokovoko&quot;) izay nampiasaina matetika tamin' ny taonjato faha-12. Mbola tsy nampiasaina io teny nogasina hoe ''kroazada'' io tamin' ny fotoan' ny [[kroazada voalohany]].

== Ny niandohan' ny kroazada ==
Niandoha lavitra tamin' ny fampianaran' ny fiangonanana tamin' ny taonjato faha-9 izay nanamasina ny ady amin' ny tsy mpino mba hiarovana ny Kristiana tratran' ny tsindry hazo lena. Tamin' ny voalohany dia vahoaka tsy manam-piadiana afa-tsy ny finoany no nanatanteraka ny kroazada ka faharipahana ny vokatr' izany.

=== Fiitaran' ny tany nanjakan' ny Torka ===
Ny kroazada dia niandoha tamin’ ny fitroarana ara-pôlitika nitranga taorian’ ny fiitaran’ ny tany nanjakan’ ny [[Torka seljokida]] tany [[Atsinanana Akaiky]], tamin’ ny tenantenan’ ny taonjato faha-11. Ny fahazoan’ ny Seljokida miozolmana (izay lasa tompon’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 1078) an’ i [[Siria (faritra)|Siria]] sy an’ i [[Palestina]] dia nanaitra ny Kristiana tany Andrefana. Niaraka tamin’ izay koa dia nisy mpanani-bohitra torka hafa izay niditra tany anivon’ ireo tamin’ ny [[Empira Bizantina|Empira bizantina]] ka nampanompo Kristiana grika sy siriana ary armeniana maro. Ny [[fivahiniana masina]] any amin’ ny [[Tany Masina]] dia lasa nampidi-doza kokoa vokatry ny ady maro nifanaovan’ ny Torka sy ny Bizantina.

=== Fikatsahan’ ny papa hanitatra fanjakana ===
Tamin’ ny fiandohan’ ny kroazada dia nisy koa ny nofinofim-pahombiazan’ ireo papa izay nikatsaka ny hanitatra ny fahefany ara-pivavahana sy ara-pôlitika. Zary fitaovam-piadiana ara-pôlitikan’ ny papa ny tafika tao amin’ ny kroazada. Ny Kristiana, izay nilanja [[vokovoko]] ([[hazo fijaliana]]) dia tsy nitaky valiny fa nionona amin’ ny fanomezana an’ Andriamanitra ny fanompoany, na dia nisy aza ny loza mety mitranga sy ny fijaliana: aretina, dia lavitra, fahafatesana amin’ ny ady. Ankoatry ny tsy fahazoan’ ny mpandray anjara tombon-tsoa firy dia nandany vola nihoa-pampana ny fanatanterahana kroazada.

=== Fitomboan' ny mponina sy fandrosoan' ny varotra ===
Ny mpahay tantara sasany dia manazava ny antony nahatonga olona maro nandray anjara tamin’ ny kroazada ho vokatry ny fitombon’ ny isan’ ny mponina be loatra sy ny fandrosoan’ ny raharaham-barotra tany [[Eorôpa]] teo anelanelan’ ny taonjato faha-12 sy faha-14. Amin' ny ampahany iray amin’ ny vahoaka, ny kroazada dia natao hikatsahana toerana hanitarana ny fahefana sy hanatanterahana ny nofinofy izay te halaza sy te hanan-karena ary te hisedra zava-tsarotra tsy ampoizina. Ny kroazada koa dia nahafahan’ ny mpivarotra ao amin’ ireo tanàna manodidina an’ i [[Ranomasina Mediteranea|Mediteranea]] nampiroborobo ny raharaham-barony, indrindra ny tao Gênes sy tao Pise azy tao Venise. Izany dia lavitra izany dia nanome aim-baovao ny fiarahamonina kristiana tamin’ ny [[Andro Antenantenany]]. Satria te hamerina indray ireo toerana masina, izay azon’ ny Miozolmana tamin’ ny taonjato faha-8, ny Kristiana katôlika tao Eorôpa, dia nanantena ny hamely sy hahafaty tateraka ny [[fivavahana silamo]] izay efa niady tamin’ ny Rekônkista espaniôla.

== Ireo kroazada nifanesy ==

=== Ny kroazada voalohany ===

==== Fiomanan-tsaina amin’ny kroazada voalohany ====
[[Sary:Saint Urbain II prêchant la croisade.jpg|vignette|&quot;I Md Orbano II mitory ny kroazada&quot; (1455-1460)]]
Nanomboka tamin’ ny 27 Novambra 1095 ny kroazada, tamin’ ny toriteny nataon’ ny papa [[Orbano II]] teo anatrehan’ ny mpivory nandritra ny [[kôsily tao Clermont]] ([[Clermont-Ferrand]] ankehitriny), izay nanainga ny mpandray anjara hamonjy ny Kristiana any Atsinanana sy hanafaka ireo tanàna sy toerana masina any. Maro ireo noho izany ireo nanatevin-daharana ny mpiantafika, rehefa avy nosalorana ankanjo misy [[vokovoko]] (latina: ''crux''). Nanome [[Endolzansy|indolzansa]] feno izay nandray anjara tamin’ ny dia nankany [[Jerosalema]] ny papa sady nanapa-kevitra ny hiandry ny volana Aogositra 1096 vao izay hamela ny fandehanana isan’ andiany. Ny vondrona tsirairay izay nianto-tena sy nanana ny mpitarika azy dia nifidy ny lalan-kombany hatrany Kônstantinôpla. Ao no niaingan’ ireo fanafihana namelezana ny [[Seljokida]] tao [[Anatôlia]] sy namelezana ny emperora bizantina, alohan’ ny hahafahana mankany [[Jerosalema]].

==== Ireo tafika misalotra vokovoko ====
Notanterahina mandritra ny tapany sisa tamin’ ny taona 1095 sy tamin’ ireo volana voalohany amin’ ny taona 1096 ny fampidirana mpandray anjara amin' ny ny kroazada voalohany, ary voangona tamin’ ny fiafaran’ny taona 1096 ny tafika. Ankoatry ny [[kroazadan' ny mpanan-karena]] dia nisy ny [[kroazadan' ny mahantra]] izay notarihin’ ilay mpitoriteny atao hoe Pierre l'Ermite, avy any Amiens sy i Gautier Sans-Avoir no niainga voalohany, namakivaky an’ i [[Eorôpa Afovoany]]. Maro ny herisetra nataon’ izy ireo nandritra ny fandalovany, indrindra ny nataon’ izy ireo tamin’ ny [[Jiosy]] tao Jermania. Noho izy ireo tsy ampy fitaovana anefa dia matin’ ny Torka avokoa tao Nicomédie (atao hoe ''Izmit'' ankehitriny) tamin’ ny volana Oktobra 1096.

==== Ny nahazoana an’ i Anatôlia ====
[[Sary:CrusadeLeaders.jpg|vignette|196x196px|Ireo mpitarika ny kroazada:  i Godefroy de Bouillon, i Bohémond de Tarente, i Raymond IV de Toulouse ary i Tancrède de Hauteville.]]
Lalana isan-karazany no nomban’ ireo tafika efatry ny saranga ambony dia tonga tany Kônstantinôpla teo anelanelan’ ny volana Novambra 1096 sy Mey 1997. I [[Godefroy de Bouillon]], i Bohémond I, ny kômten’ i Toulouse atao hoe Raymond de Saint-Gilles sy ny solontenan’ ny papa Adhémar de Monteil no mpitarika azy ireo. 

Nanararaotra izany [[Kroazada voalohany|kroazada]] izany ny emperora bizantina Alexis I Comnène ka nandroso hevitra, ho takalon’ ny fanampiany, ny amin’ ny hanaovana sonia ny fifanarahana hamerenana amin’ ny [[Empira Bizantina|Empira bizantina]] ireo tany bizantina rehetra azon’ ny mpanao kroazada indray. Tamin’ ny volana Mey 1097 dia nisy mpisalotra vokovoko miisa 30 000 any ho any nanafika an’ i [[Nikea]] (na Nisea), renivohitr’ i [[Anatôlia]] torka, ka nampikavo lefona an' ity tanàna ity tamin’ ny volana Jona 1097. Nanaja ny fifanarahana natao ny mpanao kroazada ka nanome ny tany azony voalohany ho an’ ny Bizantina. Fotoana fohy taorian’ ny nahazoana an’ i Nikea dia nifandona tamin’ ny tafika seljokida tao Dorylée na Dorylaion (atao hoe ''Eskişehir'' ankehitriny) ny Kristiana. Tamin’ ny voalohan’ ny volana Jolay 1097 dia resin’ izy ireo ny Torka, ka tsy dia nisy firy ny fanoherana tany [[Azia Minora]].

Ny dingana manaraka dia ny tanànan’ i [[Antiôkia]] na Antiôka (''[[Antakia]]'' ankehitriny) tao [[Siria (faritra)|Siria]] avaratra. Tamin’ ny 21 Oktobra 1097 dia nanao fahirano an' io tanàna io, izay tsy azo raha tsy tamin’ ny 3 Jona 1098, ny mpisalotra vokovoko. Raha vao avy nahazo an’ i Antiôkia anefa izy ireo dia novelezin’ ny tafika torka izay tonga nanampy ireo voafahirano. Niandry ny famonjen’ ny Bizantina ireo mpisalotra vokovoko, indrindra fa i Bohémond I, nefa tsy tonga izany. Izy ireo samirery no nanosika ny Torka tamin’ ny 28 Jona 1097. Tapa-kevitra ny hiorim-ponenana ao Antiôkia fa tsy nanolotra ny tanàna tamin’ i [[Aleksios I Komnênos]] i Bohémond I.

==== Ny nahazoana an' i Jerosalema ====
Taorian’ ny nonenana fotoana visy tao Antiôkia dia niainga indray ny mpisalotra vokovoko mba hamarana ny diany, tamin’ ny faran’ ny volana Novambra 1098. Tamin’ ny volana Mey 1099 dia tonga teo amin’ ny sisin-tany avaratr’ i [[Palestina]] izy ireo, ka tamin’ ny takarivan’ ny 7 Jona izy ireo dia nanorin-day rehefa nahatsinjo ny rindrin’ i [[Jerosalema]].

Ny Egiptiana izay nifehy ny tanànan dia niomana amin’ ny fahirano. Namely ny tanàna ny mpisalotra vokovoko tamin’ ny 15 Jolay 1099. Nanampy azy ireo ny miaramila avy any Gènes sy ny fiatovana lehibe fanaovam-pahirano vaovao, ka nandringana saika ny mponina miozolmana tao. Roa taona taty aorian’ ny dia fanafihana vao tratra ny tanjon’ ny kroazada: afaka ny Tanàna Masina sady voadio tamin’ ny alalan’ ny ran’ ny tsy mino izay resy.

Niorim-ponenana ny tafika ka herinandro taorian’ izay dia nifidy an’ i [[Godefroy de Bouillon]] ho andriamanjakan’ ny fanjakana latina vaovaon’ i Jerosalema. Tsy nanainky ny hiantsoana azy amin’ ny anaram-boninahitra hoe mpanjaka noho ny fanetren-tena i Godefroy. Teo ambany fitarihany ny tafika izay namely farany ka nampandositra ny tafika egiptiana tao Ascalon (''Ashqelon'' ankehitriny) tamin’ny 12 Aogositra 1099. Fotoana fohy taty aoriana dia nody any [[Eorôpa]] ny ankabeazan’ ny mpisalotra vokovoko ka namela an’ i Godefroy sy ny amopahan’ny tafika mba nanangana fitondram-panjakana sady hifehy ireo tany azon’ izy ireo.

==== Ny tampon' ny tanjaky ny Latina tany Atsinanana ====
Taorian’ny [[kroazada voalohany]] dia fanjakana latina efatra no natsangana tany Atsinanana (Ampahatsinana). Ny natanjaka indrindra dia ny fanjakana latinan’i Jerosalema izay notarihin’i Baudouin taorian’ny nahafatesan’i Godefroy de Bouillon rahalahiny tamin’ny taona 1100. Tao avaratr’ity fanjakana ity no nahitana ny kômte kelin’i Tripoli teo amin’ny faritra amorontsiraka siriana. Ao ambadik’ i Tripoli no nahitana ny prensipaotean’i Antiôkia, izay naorina tao amin’ny lohasahan’ i Oronte sy ny manodidina azy. Tany atsinanana indrindra no nahitana ny kômten’i Edesse, izay nahitana indrindra kristiana armeniana.

Mba hiarovana ireo fanjakana latina ireo dia nisy moanina miaramila nalamina ho tafika maharitra: isan’ izany ny Hospitaliers tamin’ ny taona 1113 sy ny Templiers tamin’ ny taona 1118. Maro koa ny manda fiarovana naorina. Nanararaotra izany fifandraisana vaovao tamin’ ny Atsinanana izany ny mpivarotra manodidina an’ i Mediteranea ka nampitombo ny raharaham-barotra izay niroborobo fatratra. 

=== Ny kroazada faharoa ===
Nahomby ny [[kroazada voalohany]], indrindra vokatry ny fitokana-monin’ ireo tafika miozolmana. Nisy ny fampikambanana indray ny Miozolmana tao [[Atsinanana Akaiky]] taty aoriana, ka i Imad al-Din Zanki, andriamanjaka tao Mossoul sy Halab, no nitarika izany. Tamin’ ny fanapahany dia nahazo fandresena voalohany ny tafika miozolmana ka naka ny tanànan’ i Edesse tamin’ ny taona 1144.

Rehefa naheno izany ny papa [[Eogenio III]] dia nanambara ny hanaovana [[Kroazada faharoa|kroazada fanindroany]] amin’ ny faran’ny taona 1145. I Bernard de Clairvaux no nampiandraiketiny ny toriteny ho amin’ ny ady amin’ ny tsy mpino, tamin’ ny fivoriana natao tao Vézelay tamin’ ny fotoan’ ny Paska tamin’ ny taona 1146. Izany fanentanana izany dia nahomby ka nahataona olona maro, ka isan’ izany i Louis VII mpanjakan’ i Frantsa sy i Conrad III (Konrad III) emperoran’ ny [[Empira Jermanika Masina|Empira Masina Jermanika]]. Ny tafik’ i Conrad dia niainga avy tao Nuremberg any Bavière tamin’ny volana Mey 1147 ho any Jerosalema. Ny tafiky ny Fanjakan' i  Frantsa dia nanaraka azy ireo iray volana taty aoriana.

Tao akaikin’ i Dorylée any [[Anatôlia]], ny tafiky ny emperora dia tafalatsaka tamin’ ny otrika nataon’ ny Torka, ka nahatona ny ankamaroan’ ny miaramila misalotra vokovoko sy ny mpanao fivahiniana masina hiverin-dalana. Ny tafika frantsay kosa dia nanohy ny diany nefa ny ampahany tamin’ ny tafika tany am-piaingnana ihany no tonga tany Jerosalema tamin’ ny taona 1148. Niaraka nanao fahirano an’ i Damasy (na [[Damaskosy|Damaskôsy]]) tamin’ ny volana Jolay izy ireo sy i Baudoin III mpanjakan’ i Jerosalema miaraka amin’ ny miaramila mpitaingin-tsoavaliny. Tsy nahomby anefa izany fahirano izany. Fotoana fohy taty aoriana dia nody niaraka tamin’ ny andian-tafiny ny mpanjakan’ i Frantsa.

=== Ny kroazada fahatelo   ===
Ny tsy fahombiazan’ ny [[kroazada faharoa]] dia nahafahan’ ny [[Miozolmana]] nivondrona amin-kalalahana. Maty tamin’ ny taona 1146 i Zanki nefa i Nur al-Din mpandimby azy nanamafy ny fahefan’ ny fanjakany. Tamin’ ny taona 1169 dia ny tafiny, izay teo ambany fibaikoan’ i Saladin vizirin’ ny kalifa fatimidan’ ny tananan’ i [[Kahira|Kairo]] (Ejipta), no nifehy an’ i Egipta. Rehefa maty i Nur al-Din dimy taona taty aoriana, dia nandimby azy i Saladin tamin’ ny fitarihana ny fanjakana miozolmana izay niitatra hatrany amin’ ny taniefitr’ i Libia ka hatrany amin’ ny lohasahan’ ny ony Tigra ([[Tigrisy]]), ka nanodidina ny sisa tamin’ ireo fanjakana latina.   

Tamin’ ny volana Mey 1187 dia nitari-tafika lehibe i [[Saladin]] ka niditra tao amin’ ny fanjakan’ i Jerosalema. Tamin’ ny 4 Jolay 1187 dia resiny tao Hattin any [[Galilea (faritra)|Galilea]] (na Galilia) ny tafika latina. Nitolo-batana ny mpanjaka Gui de Jérusalem niaraka tamin’ ny miaramila mpitaingon-tsoavaly sasany ka tsy novonoina, nefa ny Templiers rehetra sy ny Hospitaliers de Saint-Jean-de-Jérusalem dia notapahin-doha teo akaikin’ ny toerana niadiana. Taorian’ io fandresena io dia nalain’ i Saladin ny ankamaroan’ ny tanàna voaaro manda an’ ny mpisalotra vokovoko, ka isan’ izany i Jerosalema, izay nitolo-batana tamin’ ny 2 Oktobra 1187. Ny mpisalotra vokovoko dia tsy nanana tanàna manan-danja ara-tafika afa-tsy ny tanànan’ i Tiro (atao hoe ''Sour'' ankehitriny).

Noho ny fahatsapan’ ny papa [[Gregôrio VIII]] ny tombon-tsoa mety ho very, na ara-tafika na ara-pivavahana, vokatry ny fihemoran’ ny Kristiana any Atsinanana, dia nanambara ny hanaovana [[kroazada fahatelo]] tamin’ ny 29 Oktobra 1187, ka nampirongatra ny hafanam-pon’ ny vahoaka. Mpanjaka telo lehibe tao [[Eorôpa]] no nandray anjara tamin’ izany: i Frederic I Barberousse emperoran’ ny [[Empira Jermanika Masina|Empira Masina]], i Philippe II Auguste mpanjakan’ i Frantsa, ary i Richard I Cœur de Lion mpanjakan’ i [[Angletera]]. Maro koa ireo mpanjaka madinika miankina izay niara-dia tamin’ ireo mpanjaka telo ireo ka nahaforona tafika lehibe mosalotra vokovoko izay tsy mbola fahita hatramin’ ny taona 1095 nanombohan’ ny kroazada. Tsy dia lehibe anefa ny tombontsoa azo tamin’ ity kroazada fahatelo ity. Maty tany Anatôlia i Frederic izay tonga voalohany tany [[Azia Minora]], ka nahatonga ankabeazan’ ny tafiny hiverin-dalana. I Philippe Auguste sy i Richard Cœur de Lion kosa tonga tany [[Palestina]] ka afaka naka tanàna maromaro amin’ ny faritra amoron-dranomasina teo am-pelantanan’ i Saladin tamin’ ny taona 1191, isan’ izay i Saint-Jean d’Acre.

Niala tsy nandray anjara tamin’ ny kroazada intsony i Philippe ka i Richard no navelany hiandraikitra ny fakana ny tany tamin’ ny Miozolmana. Azon’ i Philippe i Jaffa sy i Ascalon, nefa tsy niady intsony haka an’ i Jerosalema izy tamin’ ny volana Janoary 1192. Nanao fifanarahana tamin’ i Saladin izy ka isan’ ny nifanarahana ny tsy hisian’ ny ady mandritra ny telo taona sy ny hahafahan’ ny Kristiana manao fivahiniana maina ao amin’ ny Tanàna Masina. Tamin’ ny volana Oktobra 1192, tamin’ ny nandaozan’ i Richard an’ i Palestina, dia tafaverina indray ny fanjakana latina, nefa kely kokoa noho ny fanjakana voalohany izany sady naharitra taonjato iray.     

=== Ny kroazada fahefatra ===
Ny kroazada manaraka dia tsy nahita fahombiazana hanatratra ny fahombizan’ ny tafika teo aloha. Ny [[kroazada fahefatra]] (1202-1204), izay namporisihin’ ny papa [[Inôkentio III|Inôkento III]] nanomboka tamin’ ny taona 1198, dia voamariky ny tsy fifanarahana teo amin’ ny papa sy ny mpisalotra vokovoko. Mba hahatongavana any Ejipta izay lasa ivon’ ny herin’ ny fivavahana silamo dia nanao fifanarahana ny Kristiana ny amin’ ny hitaterana ny tafika miaraka amin’ i Venitia (''Venise''), nefa tsy nahazoana alalana amin’ ny [[papa]] izany, ka nanodina ny tanjon’ ny kroazada amin’ ny tombontsoany. Ny lehiben’ ny kroazada dia nifanaraka amin’ny Venitiana sy i Alexis Ange (izay nikendry ny haka ny seza fiandrianana bizantina) ny amin’ ny paikady hanafihana an’ i [[Kônstantinôpla]]. Ny mpitaingin-tsoavaly (chevaliers) mitafy vokovoko dia nahazo an’ i Kônstantinôpla tamin’ ny 17 Jolay 1203 sady nanolotra an’i Isaac Ange rain’ i Alexis ny maha emperora azy. Noho ny revolisiona nahafahan’ i Alexis Doukas haka ny fahefana, dia nanapa-kevitra ny mpisalora vokovoko ny hanafika haka an’ i Kônstantinôpla izay norobainy tamin’ ny 12 sy 13 Avrily 1204. Na dia tsy nandray anjara tamin’ ny fiarovana ny [[Tany Masina]] aza izy ireo dia izy ireo no nanorina ny Empira Latina any Atsinanana izay rava tamin’ ny taona 1261 tamin’ ny fiakaran’ ny emprora bizantina Michel VIII Paléologue.

=== Ny kroazada fahadimy sy fahenina ===

==== Ny kroazada fahadimy ====
Ny papa [[Inôkento III]] tamin’ ny taona 1215 (Kônsily faha-4 tao Latràna), ny [[Kroazada fahadimy|kroazada faha-5]] (1217-1221) dia nialohavan’ ny [[Kroazadan' ny Ankizy]] (1212). Ny papa [[Hônôrio III]] dia nampiasa ny paikadin’ ireo teo alohany ka nikendry indraimandeha an’ i Ejipta. 

Ny fanafihana voalohany tamin’ ity kroazada faha-5 dia natao tamin’ ny seranan-tsambon’ i Damiette tamin’ ny taona 1219. Ny tanjona manaraka dia ny fakana ny tanànan’ i Kairo sy ny fanafihana mitohy mba hiantohana ny fifehezana an’ i [[Tany efitr'i Sinay|Sinay]] (na Sinaia). Tamin’ ny farany, ny fanafihana an’ i Kairo dia nilaozana, noho ny tsy fisian’ ny mpanatevin-daharana nampanantenain’ ny emperoran’ ny [[Empira Jermanika Masina|Empira Masina]], i Frédéric II. Tamin’ ny volana Aogositra 1221 dia voahodidina ny mpisalotra vokovoko ka namela an’ i Damiette tamin’ ny Ejipsiana ho takalon’ ny fahafahan’ izy ireo. Rava ka niparitaka izy ireo tamin’ ny volana Septambra 1221.

==== Ny kroazada fahenina ====
Ny [[Kroazada fahenina|kroazada faha-6]] dia notarihin’ ny emperora Frederic II izay, haramin’ ny taona 1215, nivoady ny hitarika ny fanafihan’ ny kroazada. Nohavaoziny teo anatrehan’ ny papa izany fampanantenany izany tamin’ ny taona 1220 nefa, nohony antony ara-poôlitika anatiny dia nihemorta ny fiaingany. Tsy nisy vokany ny fandrahonana hanongana avy amin’ ny fiangonana nataon’ ny papa [[Gregôrio IX]] (Gregoara IX). Tezitra noho izany fahatarana izany ny papa ka nanatanteraka ny fanonganany ny emperora tamin’ ny taona 1227. Niainga an-tsambo nankany amin’ ny Tany Masina tamin’ ny volana Jona 1228 ka nanatona ny ampahany be amin’ ny tafika nalefany tany Saint-Jean d’Acre. Nanao izay hahazoany an’ i Jerosalema izy tamin’ ny nanaovany fifampiraharahana tamin’ ny soltàna ejipsiana Al-Kamil. Izany fifampiraharahana izany dia niteraka fifanaraham-pandriam-pahalemana izay nosoniavina tao Jaffa tamin’ ny taona 1229, izay nahatonga ny Ejipsiana namerina an’i Betlehema sy i Nazareta sy i Silon ary i Jerosalema tamin’ ny kristiana sady namela malalaka ny lalana manany amin’ ireo tanàna masina. Izany fifanarahana izany, izay nohajaina andritra ny folo taona, dia tsy nankasitrahan’ ny fiangonana kristiana manontolo izay tsy mampitovy ny kroazada amin’ ny fifampiraharahana ara-diplômasia.

==== Ny kroazadan' ny mpanan-karena ====
Ny fahombiazana ara-diplômasia azon’ i Frédéric II dia nohamafisin’ ny kroazada nampanaovin’ i [[Gregôrio IX]] nanomboka nanomboka tamin’ ny taona 1237. Izany [[kroazadan' ny mpanan-karena]] izany (frantsay: ''Croisade des barons'') dia nahafahana namerina amin’ ny Kristiana ny ampahany be amin’ ny fanjakan’ i Jerosalema (1239-1241) tamin’ ny alalan’ ny fifampiraharahana. 

=== Ny kroazadan' i Louis IX ===

==== Ny kroazada fahafito ====
I Louis IX (izay atao hoe Saint Louis), mpanjakan’ i Frantsa, dia nanomana [[Kroazada fahafito|kroazada]] hakana indray an’ i Jerosalema izay nalain’ ny Miozolmana tamin’ ny taona 1244. Nanomana paika nandritra ny efatra taona i Saint Louis hanatanterahana ny nofinofiny. Tamin’ ny fiafaran’ ny volana Aogositra 1248 dia niondrana an-tsambo niaraka tamin’ ny tafiny izy tao Aigues-Mortes hankany amin’ ny nosy Kipra (Sipra) izay nandaniany ny ririnina tamin’ ny fanohizana ny fanomanana. Nampiasa ny paikady tamin’ ny kroazada faha-5 i Saint Louis sy ny miaramilany, ka niondrana an-tsambo tao Ejipta tamin’ ny 5 Jona 1249 ka naka an’ i Damiette ny ampitson’ io. Teo am-pandehanana mankany [[Kairo]] izy ireo no niady tamin’ ny Mameloka tamin’ny 8 Febroary 1250, nefa voan’ ny pesta izy ireo ka niverin-dalana nanao tari-dositra ary voasambotra tamin’ ny farany tamin’ ny 6 Avrily 1250. Nandoa onitra tamin’ ireo mpandresy sady namerina an’ i Damiette tamin’ ny Miozolmana i Saint Louis, avy eo nandeha any Palestina, izay nandaniany afa-taona nananganany manda fiarovana sy nanamafisany ny fiarovana ny Fanjakana Latina. Tamin’ ny lohataonan’ ny 1254, taorian’ ny fifanarahana hampiato ny ady tamin’ ireo andriana miozolmana, dia nody tany Frantsa niaraka tamin’ ny tafika izy. 

==== Ny kroazada fahavalo ====
Nanomana ny [[Kroazada fahavalo|kroazada]] farany i Saint Louis tamin’ ny taona 1270. Nanentana ireo olona ao amin’ ny saranga ambony izy nefa tsy narisika izy ireo. Ny fanafihana an’ i Tonizia dia natao mba hampiovana finoana ny emiran’ i Tunis. Nijanona tampoka izany tamin’ ny nahafatean’ i Saint Louis teo ambany mandan’ i Tunis tamin’ ny 25 Aogositra 1270.

Nandritra ny fotoana fohy taorian’ izany dia niharan’ ny fanerena tsy nitsaha-mitombo tamin’ ny tafika ejipsiana i Siria sy i Palestina. Nifanarakaraka ny faharesen’ny tanàna ao amin’ireo fanjakàna naorin’ ny tafiky ny kroazada noho ny nafitsoky ny tafiky ny Mameloka. Ny tanàna mimandan’ i Saint-Jean d’Acre dia azon’ ny Miozolmana tamin’ ny 18 Mey 1291 ary ireo mpijirika kroaze toy ny moanina Mpiaro ny Tempoly (frantsay: ''Templiers'') sy ny moanina Mpampiantrano (frantsay: ''Hospitaliers'') izay nitsoa-ponenana tany [[Kiprosy]] (Sipra). Tamin’ny taona 1306 ireo moana Mpampiatrano dia niorim-ponenana tao amin’ ny nosy Rhodes ao amin’ ny Ranomasina Mediteranea, ka nitoetra tao hatramin’ izay ka hatramin’ ny taona 1522 izay nampitolo-batana azy ireo tamin’ ny Torka. Tamin’ ny taona 1570 dia azon’ ny Torka koa i Kiprosy (Kipra) izay teo ambany fiandrianan’ i Venitia (Venise). Ny fanjakana latina hafa tao [[Grisia]] (Gresy), izay niorina tamin’ ny kroazada fahefatra, dia afaka nanohy ny fisiany hatramin’ ny tenantenan’ ny taonjato faha-15 naharavany.

== Ny vokatry ny kroazada ==

=== Fiantraikany teo amin’ ny tafika ===
Amin’ny lafiny ara-tafika dia faharesena no vokatra faran’ny kroazada. Tamin’ ny filana ady amin’ ny [[Miozolmana]], izay nandefitra hatramin’ izay ny fisian’ ny Kristiana, dia nampifoha fankasitrahana ny atao hoe ady masina ny kroazada, ady izay nohararaotin’ ny andriamanjaka ôtômàna, namoha koa ny toetsaina mamaly faty naseho tamin’ ny alalan’ ny fakana an’i [[Kônstantinôpla]] tamin’ ny taona 1453 izany, sy ny fifehezana an’i [[Eorôpa Afovoany]] hatramin’ ny taonjato faha-17 niafaran’ izany.

=== Fiantraikany teo amin' ny finoana ===
Na dia izany aza dia nampitombo ny fifikirana amin’ ny finoana izany fanafihana masina zany ho an’ny Kristiana sady nanamafy ny fahatsapany ny maha iray azy ireo. Amin’ ny fitondran’ ny papa dia fitaovana nahafaha-nanitatra ny fahefany sy nampandrosoany ny fakana hetra ny kroazada. Ny ezaka nataon’ ny papa sy ny mpanjaka maro haka vola amin’ ny vahoaka mba hamatsiam-bola ny kroazada dia niteraka fampandrosoana ny fakana hetra mivantana amin’ ny olon-drehetra ka naova tanteraka ny fandaminana ny hetra teo amin’ireo fitondram-panjakana eorôpeana. 

=== Fiantraikany teo amin’ ny raharaham-barotra ===
Amin’ ny lafiny ara-toekarena dia nahafahana nampitombo ny raharaham-barotra manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]] ho amin’ ny tombontsoan’ ireo tanàn-dehibe italiana ny fanohanana ny fanjakana latina any Atsinanana. Rehefa niroborobo ny raharaham-barotra sy ny fifanakalozana dia namorona ny fomba fiasana vaovao ny banky.

=== Fiantraikany teo amin' ny fiainana ara-pôlitika ===
Nisy fiantraikany amin’ ny fiainana ara-pôlitikan’ ny Tany Andrefana koa ny kroazada: nihamafy ny fahefan’ ny fanjakan’ ireo mpanjaka tamin’ ny fandefasana ireo olona ao amin’ ny saranga ambony hiady any Atsinanana, ary noho ny fitombon’ ny filana ara-bola nateraky ny fandehanana miady dia niteraka fivarotana ny tanin’ ireo olona ireo na ny fanomezana taratasy mamaritra ny satan’ ireo tanàna ka nitarika ny fihetsiketseham-pahaleovan-tenan’ ny raharaham-barotra.

=== Fiantraikany teo amin' ny zavakanto ===
Any [[Eorôpa]] no tena nahatsapana ny fiantraikan’ ny kroazada: ny mari-trano tamin’ny nampiasana ny fahaiza-manao bizantina, ny literatiora tamin’ ny fandrosoan’ ny fanorantana tantara amin’ ny fiteny andavanandro ampiasain’ ny vahoaka.   

=== Fiantraikan' ny kroazada tany Atsinanana ===
Tsy namela zavatra firy tao [[Siria (faritra)|Siria]] sy tao [[Palestina]] ny kroazada izay naharitra taonjato roa, afa-tsy ireo trano fiangonana maro sy ireo manda fiarovana ary ireo trano makadiry mijoalajoala (''chateaux'') milahatra sahala amin’ i Marqab, any amin’ ny morontsirak’ i Siria, i Montréal any Transjordania, ny tanàna voaro manda (krak des Chevaliers) ao akaikin’ i [[Tripoli]], ary i Montfort ao akaikin’i Haifa.

== Fanovozan-kevitra ==

* Balard (Michel), ''Les Croisades,'' Paris, MA Éditions, collection « Les noms, les thèmes, les lieux », 1988.
* Tate (Georges), ''L'Orient des croisades,'' Paris, Gallimard, collection « Découvertes histoire », 1991.
* Bordonove (Georges), ''Les Croisades et le royaume de Jérusalem,'' Paris, Pygmalion, 1992.

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>1yirlv09oub4oavvjix4jvvnddjhcus</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046866</id>
      <parentid>1046865</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T18:50:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fiantraikan' ny kroazada tany Atsinanana */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28128" xml:space="preserve">[[Sary:1099jerusalem.jpg|vignette|287x287px|Fanaovana fahirano an' i Jerosalema]]
Ny '''kroazada''' na '''kroazady''' dia fanafihana mitam-piadiana nataon’ ny Kristiana avy tany Andrefana nanomboka tamin’ ny taona 1095, mba hamonjena ny Kristiana any Atsinanana, hanafahana ny [[Tany Masina]], izay matetika tanterahina araka ny fangatahan’ ny papa, mba nandroahana ny [[Miozolmana]] izay nanjakazaka tao amin’ ireo toerana masina tao amin’ ny faritra misy an’ i [[Palestina]] sy [[Israely]] ankehitriny, ary indrindra mba handroahana azy ireo hiala ny tanànan’ i [[Jerosalema]] izay misy ny fasan’ i [[Jesoa]]. Miisa valo ny kroazada ka ny farany indrindra dia vita tamin’ ny taona 1270. Isan’ ny tanjon’ny kroazada koa ny famonjena  ireo fanjakana latina any Atsinanana&lt;ref&gt;&lt;small&gt;Ny fanjakana latina any Atsinanana dia fanjakana kristiana maromaro naorin’ ny mpisalotra vokovoko tany [[Siria (faritra)|Siria]] sy tany [[Palestina]] teo anelanelan’ ny taona 1095 sy 1109, ka isan’ izany ny Kômtean’ i Edesse, ny Prinsipaotean’ i Antiôkia, ny Fanjakan’ i Jerosalema ary ny Kômtean’ i Tripoli; azon’ ny Miozolmàna ihany ireo fanjakana ireo teo anelanelan’ ny taona 1144 sy 1291.&lt;/small&gt;&lt;/ref&gt;.

== Fiforonan-teny ==
Ny teny hoe ''kroazada'' na ''kroazady'' dia [[fanagasiana]] ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe ''croisade''. Tamin' ny tenatenan' ny taonjato faha-13 no nisehoany tamin' ny [[Fiteny latina|teny latina]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Andro Antenatenany]], nefa nakalanhkalana ny fampiasana izany. Miresaka matetika ny amin' ny ''iter hierosolymitanum'' (&quot;dia mankany Jerosalema&quot;) na ''peregrinatio'' (&quot;fivahiniana&quot;) ny lahatsoratra latina tamin' ny Andro Antenatenany. Taty aoriana dia nampiasaina ny teny hoe ''auxilium terre sancte'' (&quot;fanampiana ny Tany Masina&quot;) sy ny maro hafa.

Ny fiteny frantsay dia nandika io teny latina io amin' ny hoe ''croiserie'' tamin' ny [[kroazada fahefatra]] (1204), fa ny [[fiteny espaniôla]] dia efa nampiasa ny hoe ''cruzada'' tamin' ny taona 1212. Ireo teny ireo dia anarana azo avy amin' ny [[mpamari-toetra]] hoe ''crucesignatus'' (&quot;voamarika vokovoko&quot;) na avy amin' ny [[matoanteny]] hoe ''crucesignare'' (&quot;mandray ny mariky ny vokovoko&quot;) izay nampiasaina matetika tamin' ny taonjato faha-12. Mbola tsy nampiasaina io teny nogasina hoe ''kroazada'' io tamin' ny fotoan' ny [[kroazada voalohany]].

== Ny niandohan' ny kroazada ==
Niandoha lavitra tamin' ny fampianaran' ny fiangonanana tamin' ny taonjato faha-9 izay nanamasina ny ady amin' ny tsy mpino mba hiarovana ny Kristiana tratran' ny tsindry hazo lena. Tamin' ny voalohany dia vahoaka tsy manam-piadiana afa-tsy ny finoany no nanatanteraka ny kroazada ka faharipahana ny vokatr' izany.

=== Fiitaran' ny tany nanjakan' ny Torka ===
Ny kroazada dia niandoha tamin’ ny fitroarana ara-pôlitika nitranga taorian’ ny fiitaran’ ny tany nanjakan’ ny [[Torka seljokida]] tany [[Atsinanana Akaiky]], tamin’ ny tenantenan’ ny taonjato faha-11. Ny fahazoan’ ny Seljokida miozolmana (izay lasa tompon’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 1078) an’ i [[Siria (faritra)|Siria]] sy an’ i [[Palestina]] dia nanaitra ny Kristiana tany Andrefana. Niaraka tamin’ izay koa dia nisy mpanani-bohitra torka hafa izay niditra tany anivon’ ireo tamin’ ny [[Empira Bizantina|Empira bizantina]] ka nampanompo Kristiana grika sy siriana ary armeniana maro. Ny [[fivahiniana masina]] any amin’ ny [[Tany Masina]] dia lasa nampidi-doza kokoa vokatry ny ady maro nifanaovan’ ny Torka sy ny Bizantina.

=== Fikatsahan’ ny papa hanitatra fanjakana ===
Tamin’ ny fiandohan’ ny kroazada dia nisy koa ny nofinofim-pahombiazan’ ireo papa izay nikatsaka ny hanitatra ny fahefany ara-pivavahana sy ara-pôlitika. Zary fitaovam-piadiana ara-pôlitikan’ ny papa ny tafika tao amin’ ny kroazada. Ny Kristiana, izay nilanja [[vokovoko]] ([[hazo fijaliana]]) dia tsy nitaky valiny fa nionona amin’ ny fanomezana an’ Andriamanitra ny fanompoany, na dia nisy aza ny loza mety mitranga sy ny fijaliana: aretina, dia lavitra, fahafatesana amin’ ny ady. Ankoatry ny tsy fahazoan’ ny mpandray anjara tombon-tsoa firy dia nandany vola nihoa-pampana ny fanatanterahana kroazada.

=== Fitomboan' ny mponina sy fandrosoan' ny varotra ===
Ny mpahay tantara sasany dia manazava ny antony nahatonga olona maro nandray anjara tamin’ ny kroazada ho vokatry ny fitombon’ ny isan’ ny mponina be loatra sy ny fandrosoan’ ny raharaham-barotra tany [[Eorôpa]] teo anelanelan’ ny taonjato faha-12 sy faha-14. Amin' ny ampahany iray amin’ ny vahoaka, ny kroazada dia natao hikatsahana toerana hanitarana ny fahefana sy hanatanterahana ny nofinofy izay te halaza sy te hanan-karena ary te hisedra zava-tsarotra tsy ampoizina. Ny kroazada koa dia nahafahan’ ny mpivarotra ao amin’ ireo tanàna manodidina an’ i [[Ranomasina Mediteranea|Mediteranea]] nampiroborobo ny raharaham-barony, indrindra ny tao Gênes sy tao Pise azy tao Venise. Izany dia lavitra izany dia nanome aim-baovao ny fiarahamonina kristiana tamin’ ny [[Andro Antenantenany]]. Satria te hamerina indray ireo toerana masina, izay azon’ ny Miozolmana tamin’ ny taonjato faha-8, ny Kristiana katôlika tao Eorôpa, dia nanantena ny hamely sy hahafaty tateraka ny [[fivavahana silamo]] izay efa niady tamin’ ny Rekônkista espaniôla.

== Ireo kroazada nifanesy ==

=== Ny kroazada voalohany ===

==== Fiomanan-tsaina amin’ny kroazada voalohany ====
[[Sary:Saint Urbain II prêchant la croisade.jpg|vignette|&quot;I Md Orbano II mitory ny kroazada&quot; (1455-1460)]]
Nanomboka tamin’ ny 27 Novambra 1095 ny kroazada, tamin’ ny toriteny nataon’ ny papa [[Orbano II]] teo anatrehan’ ny mpivory nandritra ny [[kôsily tao Clermont]] ([[Clermont-Ferrand]] ankehitriny), izay nanainga ny mpandray anjara hamonjy ny Kristiana any Atsinanana sy hanafaka ireo tanàna sy toerana masina any. Maro ireo noho izany ireo nanatevin-daharana ny mpiantafika, rehefa avy nosalorana ankanjo misy [[vokovoko]] (latina: ''crux''). Nanome [[Endolzansy|indolzansa]] feno izay nandray anjara tamin’ ny dia nankany [[Jerosalema]] ny papa sady nanapa-kevitra ny hiandry ny volana Aogositra 1096 vao izay hamela ny fandehanana isan’ andiany. Ny vondrona tsirairay izay nianto-tena sy nanana ny mpitarika azy dia nifidy ny lalan-kombany hatrany Kônstantinôpla. Ao no niaingan’ ireo fanafihana namelezana ny [[Seljokida]] tao [[Anatôlia]] sy namelezana ny emperora bizantina, alohan’ ny hahafahana mankany [[Jerosalema]].

==== Ireo tafika misalotra vokovoko ====
Notanterahina mandritra ny tapany sisa tamin’ ny taona 1095 sy tamin’ ireo volana voalohany amin’ ny taona 1096 ny fampidirana mpandray anjara amin' ny ny kroazada voalohany, ary voangona tamin’ ny fiafaran’ny taona 1096 ny tafika. Ankoatry ny [[kroazadan' ny mpanan-karena]] dia nisy ny [[kroazadan' ny mahantra]] izay notarihin’ ilay mpitoriteny atao hoe Pierre l'Ermite, avy any Amiens sy i Gautier Sans-Avoir no niainga voalohany, namakivaky an’ i [[Eorôpa Afovoany]]. Maro ny herisetra nataon’ izy ireo nandritra ny fandalovany, indrindra ny nataon’ izy ireo tamin’ ny [[Jiosy]] tao Jermania. Noho izy ireo tsy ampy fitaovana anefa dia matin’ ny Torka avokoa tao Nicomédie (atao hoe ''Izmit'' ankehitriny) tamin’ ny volana Oktobra 1096.

==== Ny nahazoana an’ i Anatôlia ====
[[Sary:CrusadeLeaders.jpg|vignette|196x196px|Ireo mpitarika ny kroazada:  i Godefroy de Bouillon, i Bohémond de Tarente, i Raymond IV de Toulouse ary i Tancrède de Hauteville.]]
Lalana isan-karazany no nomban’ ireo tafika efatry ny saranga ambony dia tonga tany Kônstantinôpla teo anelanelan’ ny volana Novambra 1096 sy Mey 1997. I [[Godefroy de Bouillon]], i Bohémond I, ny kômten’ i Toulouse atao hoe Raymond de Saint-Gilles sy ny solontenan’ ny papa Adhémar de Monteil no mpitarika azy ireo. 

Nanararaotra izany [[Kroazada voalohany|kroazada]] izany ny emperora bizantina Alexis I Comnène ka nandroso hevitra, ho takalon’ ny fanampiany, ny amin’ ny hanaovana sonia ny fifanarahana hamerenana amin’ ny [[Empira Bizantina|Empira bizantina]] ireo tany bizantina rehetra azon’ ny mpanao kroazada indray. Tamin’ ny volana Mey 1097 dia nisy mpisalotra vokovoko miisa 30 000 any ho any nanafika an’ i [[Nikea]] (na Nisea), renivohitr’ i [[Anatôlia]] torka, ka nampikavo lefona an' ity tanàna ity tamin’ ny volana Jona 1097. Nanaja ny fifanarahana natao ny mpanao kroazada ka nanome ny tany azony voalohany ho an’ ny Bizantina. Fotoana fohy taorian’ ny nahazoana an’ i Nikea dia nifandona tamin’ ny tafika seljokida tao Dorylée na Dorylaion (atao hoe ''Eskişehir'' ankehitriny) ny Kristiana. Tamin’ ny voalohan’ ny volana Jolay 1097 dia resin’ izy ireo ny Torka, ka tsy dia nisy firy ny fanoherana tany [[Azia Minora]].

Ny dingana manaraka dia ny tanànan’ i [[Antiôkia]] na Antiôka (''[[Antakia]]'' ankehitriny) tao [[Siria (faritra)|Siria]] avaratra. Tamin’ ny 21 Oktobra 1097 dia nanao fahirano an' io tanàna io, izay tsy azo raha tsy tamin’ ny 3 Jona 1098, ny mpisalotra vokovoko. Raha vao avy nahazo an’ i Antiôkia anefa izy ireo dia novelezin’ ny tafika torka izay tonga nanampy ireo voafahirano. Niandry ny famonjen’ ny Bizantina ireo mpisalotra vokovoko, indrindra fa i Bohémond I, nefa tsy tonga izany. Izy ireo samirery no nanosika ny Torka tamin’ ny 28 Jona 1097. Tapa-kevitra ny hiorim-ponenana ao Antiôkia fa tsy nanolotra ny tanàna tamin’ i [[Aleksios I Komnênos]] i Bohémond I.

==== Ny nahazoana an' i Jerosalema ====
Taorian’ ny nonenana fotoana visy tao Antiôkia dia niainga indray ny mpisalotra vokovoko mba hamarana ny diany, tamin’ ny faran’ ny volana Novambra 1098. Tamin’ ny volana Mey 1099 dia tonga teo amin’ ny sisin-tany avaratr’ i [[Palestina]] izy ireo, ka tamin’ ny takarivan’ ny 7 Jona izy ireo dia nanorin-day rehefa nahatsinjo ny rindrin’ i [[Jerosalema]].

Ny Egiptiana izay nifehy ny tanànan dia niomana amin’ ny fahirano. Namely ny tanàna ny mpisalotra vokovoko tamin’ ny 15 Jolay 1099. Nanampy azy ireo ny miaramila avy any Gènes sy ny fiatovana lehibe fanaovam-pahirano vaovao, ka nandringana saika ny mponina miozolmana tao. Roa taona taty aorian’ ny dia fanafihana vao tratra ny tanjon’ ny kroazada: afaka ny Tanàna Masina sady voadio tamin’ ny alalan’ ny ran’ ny tsy mino izay resy.

Niorim-ponenana ny tafika ka herinandro taorian’ izay dia nifidy an’ i [[Godefroy de Bouillon]] ho andriamanjakan’ ny fanjakana latina vaovaon’ i Jerosalema. Tsy nanainky ny hiantsoana azy amin’ ny anaram-boninahitra hoe mpanjaka noho ny fanetren-tena i Godefroy. Teo ambany fitarihany ny tafika izay namely farany ka nampandositra ny tafika egiptiana tao Ascalon (''Ashqelon'' ankehitriny) tamin’ny 12 Aogositra 1099. Fotoana fohy taty aoriana dia nody any [[Eorôpa]] ny ankabeazan’ ny mpisalotra vokovoko ka namela an’ i Godefroy sy ny amopahan’ny tafika mba nanangana fitondram-panjakana sady hifehy ireo tany azon’ izy ireo.

==== Ny tampon' ny tanjaky ny Latina tany Atsinanana ====
Taorian’ny [[kroazada voalohany]] dia fanjakana latina efatra no natsangana tany Atsinanana (Ampahatsinana). Ny natanjaka indrindra dia ny fanjakana latinan’i Jerosalema izay notarihin’i Baudouin taorian’ny nahafatesan’i Godefroy de Bouillon rahalahiny tamin’ny taona 1100. Tao avaratr’ity fanjakana ity no nahitana ny kômte kelin’i Tripoli teo amin’ny faritra amorontsiraka siriana. Ao ambadik’ i Tripoli no nahitana ny prensipaotean’i Antiôkia, izay naorina tao amin’ny lohasahan’ i Oronte sy ny manodidina azy. Tany atsinanana indrindra no nahitana ny kômten’i Edesse, izay nahitana indrindra kristiana armeniana.

Mba hiarovana ireo fanjakana latina ireo dia nisy moanina miaramila nalamina ho tafika maharitra: isan’ izany ny Hospitaliers tamin’ ny taona 1113 sy ny Templiers tamin’ ny taona 1118. Maro koa ny manda fiarovana naorina. Nanararaotra izany fifandraisana vaovao tamin’ ny Atsinanana izany ny mpivarotra manodidina an’ i Mediteranea ka nampitombo ny raharaham-barotra izay niroborobo fatratra. 

=== Ny kroazada faharoa ===
Nahomby ny [[kroazada voalohany]], indrindra vokatry ny fitokana-monin’ ireo tafika miozolmana. Nisy ny fampikambanana indray ny Miozolmana tao [[Atsinanana Akaiky]] taty aoriana, ka i Imad al-Din Zanki, andriamanjaka tao Mossoul sy Halab, no nitarika izany. Tamin’ ny fanapahany dia nahazo fandresena voalohany ny tafika miozolmana ka naka ny tanànan’ i Edesse tamin’ ny taona 1144.

Rehefa naheno izany ny papa [[Eogenio III]] dia nanambara ny hanaovana [[Kroazada faharoa|kroazada fanindroany]] amin’ ny faran’ny taona 1145. I Bernard de Clairvaux no nampiandraiketiny ny toriteny ho amin’ ny ady amin’ ny tsy mpino, tamin’ ny fivoriana natao tao Vézelay tamin’ ny fotoan’ ny Paska tamin’ ny taona 1146. Izany fanentanana izany dia nahomby ka nahataona olona maro, ka isan’ izany i Louis VII mpanjakan’ i Frantsa sy i Conrad III (Konrad III) emperoran’ ny [[Empira Jermanika Masina|Empira Masina Jermanika]]. Ny tafik’ i Conrad dia niainga avy tao Nuremberg any Bavière tamin’ny volana Mey 1147 ho any Jerosalema. Ny tafiky ny Fanjakan' i  Frantsa dia nanaraka azy ireo iray volana taty aoriana.

Tao akaikin’ i Dorylée any [[Anatôlia]], ny tafiky ny emperora dia tafalatsaka tamin’ ny otrika nataon’ ny Torka, ka nahatona ny ankamaroan’ ny miaramila misalotra vokovoko sy ny mpanao fivahiniana masina hiverin-dalana. Ny tafika frantsay kosa dia nanohy ny diany nefa ny ampahany tamin’ ny tafika tany am-piaingnana ihany no tonga tany Jerosalema tamin’ ny taona 1148. Niaraka nanao fahirano an’ i Damasy (na [[Damaskosy|Damaskôsy]]) tamin’ ny volana Jolay izy ireo sy i Baudoin III mpanjakan’ i Jerosalema miaraka amin’ ny miaramila mpitaingin-tsoavaliny. Tsy nahomby anefa izany fahirano izany. Fotoana fohy taty aoriana dia nody niaraka tamin’ ny andian-tafiny ny mpanjakan’ i Frantsa.

=== Ny kroazada fahatelo   ===
Ny tsy fahombiazan’ ny [[kroazada faharoa]] dia nahafahan’ ny [[Miozolmana]] nivondrona amin-kalalahana. Maty tamin’ ny taona 1146 i Zanki nefa i Nur al-Din mpandimby azy nanamafy ny fahefan’ ny fanjakany. Tamin’ ny taona 1169 dia ny tafiny, izay teo ambany fibaikoan’ i Saladin vizirin’ ny kalifa fatimidan’ ny tananan’ i [[Kahira|Kairo]] (Ejipta), no nifehy an’ i Egipta. Rehefa maty i Nur al-Din dimy taona taty aoriana, dia nandimby azy i Saladin tamin’ ny fitarihana ny fanjakana miozolmana izay niitatra hatrany amin’ ny taniefitr’ i Libia ka hatrany amin’ ny lohasahan’ ny ony Tigra ([[Tigrisy]]), ka nanodidina ny sisa tamin’ ireo fanjakana latina.   

Tamin’ ny volana Mey 1187 dia nitari-tafika lehibe i [[Saladin]] ka niditra tao amin’ ny fanjakan’ i Jerosalema. Tamin’ ny 4 Jolay 1187 dia resiny tao Hattin any [[Galilea (faritra)|Galilea]] (na Galilia) ny tafika latina. Nitolo-batana ny mpanjaka Gui de Jérusalem niaraka tamin’ ny miaramila mpitaingon-tsoavaly sasany ka tsy novonoina, nefa ny Templiers rehetra sy ny Hospitaliers de Saint-Jean-de-Jérusalem dia notapahin-doha teo akaikin’ ny toerana niadiana. Taorian’ io fandresena io dia nalain’ i Saladin ny ankamaroan’ ny tanàna voaaro manda an’ ny mpisalotra vokovoko, ka isan’ izany i Jerosalema, izay nitolo-batana tamin’ ny 2 Oktobra 1187. Ny mpisalotra vokovoko dia tsy nanana tanàna manan-danja ara-tafika afa-tsy ny tanànan’ i Tiro (atao hoe ''Sour'' ankehitriny).

Noho ny fahatsapan’ ny papa [[Gregôrio VIII]] ny tombon-tsoa mety ho very, na ara-tafika na ara-pivavahana, vokatry ny fihemoran’ ny Kristiana any Atsinanana, dia nanambara ny hanaovana [[kroazada fahatelo]] tamin’ ny 29 Oktobra 1187, ka nampirongatra ny hafanam-pon’ ny vahoaka. Mpanjaka telo lehibe tao [[Eorôpa]] no nandray anjara tamin’ izany: i Frederic I Barberousse emperoran’ ny [[Empira Jermanika Masina|Empira Masina]], i Philippe II Auguste mpanjakan’ i Frantsa, ary i Richard I Cœur de Lion mpanjakan’ i [[Angletera]]. Maro koa ireo mpanjaka madinika miankina izay niara-dia tamin’ ireo mpanjaka telo ireo ka nahaforona tafika lehibe mosalotra vokovoko izay tsy mbola fahita hatramin’ ny taona 1095 nanombohan’ ny kroazada. Tsy dia lehibe anefa ny tombontsoa azo tamin’ ity kroazada fahatelo ity. Maty tany Anatôlia i Frederic izay tonga voalohany tany [[Azia Minora]], ka nahatonga ankabeazan’ ny tafiny hiverin-dalana. I Philippe Auguste sy i Richard Cœur de Lion kosa tonga tany [[Palestina]] ka afaka naka tanàna maromaro amin’ ny faritra amoron-dranomasina teo am-pelantanan’ i Saladin tamin’ ny taona 1191, isan’ izay i Saint-Jean d’Acre.

Niala tsy nandray anjara tamin’ ny kroazada intsony i Philippe ka i Richard no navelany hiandraikitra ny fakana ny tany tamin’ ny Miozolmana. Azon’ i Philippe i Jaffa sy i Ascalon, nefa tsy niady intsony haka an’ i Jerosalema izy tamin’ ny volana Janoary 1192. Nanao fifanarahana tamin’ i Saladin izy ka isan’ ny nifanarahana ny tsy hisian’ ny ady mandritra ny telo taona sy ny hahafahan’ ny Kristiana manao fivahiniana maina ao amin’ ny Tanàna Masina. Tamin’ ny volana Oktobra 1192, tamin’ ny nandaozan’ i Richard an’ i Palestina, dia tafaverina indray ny fanjakana latina, nefa kely kokoa noho ny fanjakana voalohany izany sady naharitra taonjato iray.     

=== Ny kroazada fahefatra ===
Ny kroazada manaraka dia tsy nahita fahombiazana hanatratra ny fahombizan’ ny tafika teo aloha. Ny [[kroazada fahefatra]] (1202-1204), izay namporisihin’ ny papa [[Inôkentio III|Inôkento III]] nanomboka tamin’ ny taona 1198, dia voamariky ny tsy fifanarahana teo amin’ ny papa sy ny mpisalotra vokovoko. Mba hahatongavana any Ejipta izay lasa ivon’ ny herin’ ny fivavahana silamo dia nanao fifanarahana ny Kristiana ny amin’ ny hitaterana ny tafika miaraka amin’ i Venitia (''Venise''), nefa tsy nahazoana alalana amin’ ny [[papa]] izany, ka nanodina ny tanjon’ ny kroazada amin’ ny tombontsoany. Ny lehiben’ ny kroazada dia nifanaraka amin’ny Venitiana sy i Alexis Ange (izay nikendry ny haka ny seza fiandrianana bizantina) ny amin’ ny paikady hanafihana an’ i [[Kônstantinôpla]]. Ny mpitaingin-tsoavaly (chevaliers) mitafy vokovoko dia nahazo an’ i Kônstantinôpla tamin’ ny 17 Jolay 1203 sady nanolotra an’i Isaac Ange rain’ i Alexis ny maha emperora azy. Noho ny revolisiona nahafahan’ i Alexis Doukas haka ny fahefana, dia nanapa-kevitra ny mpisalora vokovoko ny hanafika haka an’ i Kônstantinôpla izay norobainy tamin’ ny 12 sy 13 Avrily 1204. Na dia tsy nandray anjara tamin’ ny fiarovana ny [[Tany Masina]] aza izy ireo dia izy ireo no nanorina ny Empira Latina any Atsinanana izay rava tamin’ ny taona 1261 tamin’ ny fiakaran’ ny emprora bizantina Michel VIII Paléologue.

=== Ny kroazada fahadimy sy fahenina ===

==== Ny kroazada fahadimy ====
Ny papa [[Inôkento III]] tamin’ ny taona 1215 (Kônsily faha-4 tao Latràna), ny [[Kroazada fahadimy|kroazada faha-5]] (1217-1221) dia nialohavan’ ny [[Kroazadan' ny Ankizy]] (1212). Ny papa [[Hônôrio III]] dia nampiasa ny paikadin’ ireo teo alohany ka nikendry indraimandeha an’ i Ejipta. 

Ny fanafihana voalohany tamin’ ity kroazada faha-5 dia natao tamin’ ny seranan-tsambon’ i Damiette tamin’ ny taona 1219. Ny tanjona manaraka dia ny fakana ny tanànan’ i Kairo sy ny fanafihana mitohy mba hiantohana ny fifehezana an’ i [[Tany efitr'i Sinay|Sinay]] (na Sinaia). Tamin’ ny farany, ny fanafihana an’ i Kairo dia nilaozana, noho ny tsy fisian’ ny mpanatevin-daharana nampanantenain’ ny emperoran’ ny [[Empira Jermanika Masina|Empira Masina]], i Frédéric II. Tamin’ ny volana Aogositra 1221 dia voahodidina ny mpisalotra vokovoko ka namela an’ i Damiette tamin’ ny Ejipsiana ho takalon’ ny fahafahan’ izy ireo. Rava ka niparitaka izy ireo tamin’ ny volana Septambra 1221.

==== Ny kroazada fahenina ====
Ny [[Kroazada fahenina|kroazada faha-6]] dia notarihin’ ny emperora Frederic II izay, haramin’ ny taona 1215, nivoady ny hitarika ny fanafihan’ ny kroazada. Nohavaoziny teo anatrehan’ ny papa izany fampanantenany izany tamin’ ny taona 1220 nefa, nohony antony ara-poôlitika anatiny dia nihemorta ny fiaingany. Tsy nisy vokany ny fandrahonana hanongana avy amin’ ny fiangonana nataon’ ny papa [[Gregôrio IX]] (Gregoara IX). Tezitra noho izany fahatarana izany ny papa ka nanatanteraka ny fanonganany ny emperora tamin’ ny taona 1227. Niainga an-tsambo nankany amin’ ny Tany Masina tamin’ ny volana Jona 1228 ka nanatona ny ampahany be amin’ ny tafika nalefany tany Saint-Jean d’Acre. Nanao izay hahazoany an’ i Jerosalema izy tamin’ ny nanaovany fifampiraharahana tamin’ ny soltàna ejipsiana Al-Kamil. Izany fifampiraharahana izany dia niteraka fifanaraham-pandriam-pahalemana izay nosoniavina tao Jaffa tamin’ ny taona 1229, izay nahatonga ny Ejipsiana namerina an’i Betlehema sy i Nazareta sy i Silon ary i Jerosalema tamin’ ny kristiana sady namela malalaka ny lalana manany amin’ ireo tanàna masina. Izany fifanarahana izany, izay nohajaina andritra ny folo taona, dia tsy nankasitrahan’ ny fiangonana kristiana manontolo izay tsy mampitovy ny kroazada amin’ ny fifampiraharahana ara-diplômasia.

==== Ny kroazadan' ny mpanan-karena ====
Ny fahombiazana ara-diplômasia azon’ i Frédéric II dia nohamafisin’ ny kroazada nampanaovin’ i [[Gregôrio IX]] nanomboka nanomboka tamin’ ny taona 1237. Izany [[kroazadan' ny mpanan-karena]] izany (frantsay: ''Croisade des barons'') dia nahafahana namerina amin’ ny Kristiana ny ampahany be amin’ ny fanjakan’ i Jerosalema (1239-1241) tamin’ ny alalan’ ny fifampiraharahana. 

=== Ny kroazadan' i Louis IX ===

==== Ny kroazada fahafito ====
I Louis IX (izay atao hoe Saint Louis), mpanjakan’ i Frantsa, dia nanomana [[Kroazada fahafito|kroazada]] hakana indray an’ i Jerosalema izay nalain’ ny Miozolmana tamin’ ny taona 1244. Nanomana paika nandritra ny efatra taona i Saint Louis hanatanterahana ny nofinofiny. Tamin’ ny fiafaran’ ny volana Aogositra 1248 dia niondrana an-tsambo niaraka tamin’ ny tafiny izy tao Aigues-Mortes hankany amin’ ny nosy Kipra (Sipra) izay nandaniany ny ririnina tamin’ ny fanohizana ny fanomanana. Nampiasa ny paikady tamin’ ny kroazada faha-5 i Saint Louis sy ny miaramilany, ka niondrana an-tsambo tao Ejipta tamin’ ny 5 Jona 1249 ka naka an’ i Damiette ny ampitson’ io. Teo am-pandehanana mankany [[Kairo]] izy ireo no niady tamin’ ny Mameloka tamin’ny 8 Febroary 1250, nefa voan’ ny pesta izy ireo ka niverin-dalana nanao tari-dositra ary voasambotra tamin’ ny farany tamin’ ny 6 Avrily 1250. Nandoa onitra tamin’ ireo mpandresy sady namerina an’ i Damiette tamin’ ny Miozolmana i Saint Louis, avy eo nandeha any Palestina, izay nandaniany afa-taona nananganany manda fiarovana sy nanamafisany ny fiarovana ny Fanjakana Latina. Tamin’ ny lohataonan’ ny 1254, taorian’ ny fifanarahana hampiato ny ady tamin’ ireo andriana miozolmana, dia nody tany Frantsa niaraka tamin’ ny tafika izy. 

==== Ny kroazada fahavalo ====
Nanomana ny [[Kroazada fahavalo|kroazada]] farany i Saint Louis tamin’ ny taona 1270. Nanentana ireo olona ao amin’ ny saranga ambony izy nefa tsy narisika izy ireo. Ny fanafihana an’ i Tonizia dia natao mba hampiovana finoana ny emiran’ i Tunis. Nijanona tampoka izany tamin’ ny nahafatean’ i Saint Louis teo ambany mandan’ i Tunis tamin’ ny 25 Aogositra 1270.

Nandritra ny fotoana fohy taorian’ izany dia niharan’ ny fanerena tsy nitsaha-mitombo tamin’ ny tafika ejipsiana i Siria sy i Palestina. Nifanarakaraka ny faharesen’ny tanàna ao amin’ireo fanjakàna naorin’ ny tafiky ny kroazada noho ny nafitsoky ny tafiky ny Mameloka. Ny tanàna mimandan’ i Saint-Jean d’Acre dia azon’ ny Miozolmana tamin’ ny 18 Mey 1291 ary ireo mpijirika kroaze toy ny moanina Mpiaro ny Tempoly (frantsay: ''Templiers'') sy ny moanina Mpampiantrano (frantsay: ''Hospitaliers'') izay nitsoa-ponenana tany [[Kiprosy]] (Sipra). Tamin’ny taona 1306 ireo moana Mpampiatrano dia niorim-ponenana tao amin’ ny nosy Rhodes ao amin’ ny Ranomasina Mediteranea, ka nitoetra tao hatramin’ izay ka hatramin’ ny taona 1522 izay nampitolo-batana azy ireo tamin’ ny Torka. Tamin’ ny taona 1570 dia azon’ ny Torka koa i Kiprosy (Kipra) izay teo ambany fiandrianan’ i Venitia (Venise). Ny fanjakana latina hafa tao [[Grisia]] (Gresy), izay niorina tamin’ ny kroazada fahefatra, dia afaka nanohy ny fisiany hatramin’ ny tenantenan’ ny taonjato faha-15 naharavany.

== Ny vokatry ny kroazada ==

=== Fiantraikany teo amin’ ny tafika ===
Amin’ny lafiny ara-tafika dia faharesena no vokatra faran’ny kroazada. Tamin’ ny filana ady amin’ ny [[Miozolmana]], izay nandefitra hatramin’ izay ny fisian’ ny Kristiana, dia nampifoha fankasitrahana ny atao hoe ady masina ny kroazada, ady izay nohararaotin’ ny andriamanjaka ôtômàna, namoha koa ny toetsaina mamaly faty naseho tamin’ ny alalan’ ny fakana an’i [[Kônstantinôpla]] tamin’ ny taona 1453 izany, sy ny fifehezana an’i [[Eorôpa Afovoany]] hatramin’ ny taonjato faha-17 niafaran’ izany.

=== Fiantraikany teo amin' ny finoana ===
Na dia izany aza dia nampitombo ny fifikirana amin’ ny finoana izany fanafihana masina zany ho an’ny Kristiana sady nanamafy ny fahatsapany ny maha iray azy ireo. Amin’ ny fitondran’ ny papa dia fitaovana nahafaha-nanitatra ny fahefany sy nampandrosoany ny fakana hetra ny kroazada. Ny ezaka nataon’ ny papa sy ny mpanjaka maro haka vola amin’ ny vahoaka mba hamatsiam-bola ny kroazada dia niteraka fampandrosoana ny fakana hetra mivantana amin’ ny olon-drehetra ka naova tanteraka ny fandaminana ny hetra teo amin’ireo fitondram-panjakana eorôpeana. 

=== Fiantraikany teo amin’ ny raharaham-barotra ===
Amin’ ny lafiny ara-toekarena dia nahafahana nampitombo ny raharaham-barotra manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]] ho amin’ ny tombontsoan’ ireo tanàn-dehibe italiana ny fanohanana ny fanjakana latina any Atsinanana. Rehefa niroborobo ny raharaham-barotra sy ny fifanakalozana dia namorona ny fomba fiasana vaovao ny banky.

=== Fiantraikany teo amin' ny fiainana ara-pôlitika ===
Nisy fiantraikany amin’ ny fiainana ara-pôlitikan’ ny Tany Andrefana koa ny kroazada: nihamafy ny fahefan’ ny fanjakan’ ireo mpanjaka tamin’ ny fandefasana ireo olona ao amin’ ny saranga ambony hiady any Atsinanana, ary noho ny fitombon’ ny filana ara-bola nateraky ny fandehanana miady dia niteraka fivarotana ny tanin’ ireo olona ireo na ny fanomezana taratasy mamaritra ny satan’ ireo tanàna ka nitarika ny fihetsiketseham-pahaleovan-tenan’ ny raharaham-barotra.

=== Fiantraikany teo amin' ny zavakanto ===
Any [[Eorôpa]] no tena nahatsapana ny fiantraikan’ ny kroazada: ny mari-trano tamin’ny nampiasana ny fahaiza-manao bizantina, ny literatiora tamin’ ny fandrosoan’ ny fanorantana tantara amin’ ny fiteny andavanandro ampiasain’ ny vahoaka.   

=== Fiantraikan' ny kroazada tany Atsinanana ===
Tsy namela zavatra firy tao [[Siria (faritra)|Siria]] sy tao [[Palestina]] ny kroazada izay naharitra taonjato roa, afa-tsy ireo trano fiangonana maro sy ireo manda fiarovana ary ireo trano makadiry mijoalajoala (''chateaux'') milahatra sahala amin’ i Marqab, any amin’ ny morontsirak’ i Siria, i Montréal any Transjordania, ny tanàna voaro manda (krak des Chevaliers) ao akaikin’ i [[Tripoli]], ary i Montfort ao akaikin’ i Haifa.

== Fanovozan-kevitra ==

* Balard (Michel), ''Les Croisades,'' Paris, MA Éditions, collection « Les noms, les thèmes, les lieux », 1988.
* Tate (Georges), ''L'Orient des croisades,'' Paris, Gallimard, collection « Découvertes histoire », 1991.
* Bordonove (Georges), ''Les Croisades et le royaume de Jérusalem,'' Paris, Pygmalion, 1992.

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>lgwgop4n8d63d5bkfgg4ifwa22bu00c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tôtemisma</title>
    <ns>0</ns>
    <id>280076</id>
    <revision>
      <id>1046857</id>
      <parentid>1010905</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T14:21:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Petra-kevitra momba ny tôtemisma */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3712" xml:space="preserve">[[Sary:Kwakiutl1.jpg|vignette|Tsatokazo voasokitra atao tôtema any Ottawa, Ontario, Canada]]
Ny '''tôtemisma''' dia finoana ny fisian' ny razana na [[fanahy]] (mpiaro ny vondron' olona iray) izay mitoetra ao amin' ny atao hoe tôtema (izay mety zavatra voasokitra na biby na zavamaniry inoana fa manan-kasina). Lamin-kevitra sy famantarana ary fanao miorina amin' ny fifandraisan' ny olona na ny vondron' olona sy ny zavatra eny amin' ny zavaboary ny tôtemisma.

== Fiforonan-teny ==
Avy amin' ny [[Vondrom-piteny amerindiana|teny amerindiana]] avaratra ([[fiteny ôjibaoa]]) hoe ''ototeman'', izay manondro [[biby]] na [[zavamaniry]] na ny fanehoana an-tsary (hosodoko, sarivongana, sns) izany.

Na dia tany [[Amerika Avaratra]] aza no niavian' ny teny niforonan' ny hoe tôtemisma dia hita any ivelan' ity faritra ity koa io fomba io, ohatra amin' izany ny any [[Amazônia]], ny any [[Aostralia]], ny any [[Papoazia Ginea Vaovao]], ny aty [[Afrika]] (ao amin' ireo [[Dinka (vahoaka)|Dinka]]), sns.

== Ny tôtema ==
Ny tôtema dia fanehoana am-panoharana ny [[razana]] na ny [[fanahy]] mpiaro ao amin' ny vondron' olona iray. Ity vondrona ity dia manam-pifandraisana ara-pinoana amin' ny [[biby masina]], izay mpanome zava-tsoa sady miantoka ny firaisan' ilay vondrona. Any ivelan' i [[Afrika atsimon'i Sahara|Afrika atsimon' i Sahara]] sy ivelan' i [[Ôseania]], ny tôtemisma any amin' ny faritra avaratra-andrefan' i [[Amerika]] dia tanterahina amin' ny alalan' ny tsatokazo voasokitra sady misoratsoratra amin' ny loko maro, indrindra ao amin' ireo [[Tlingita (vahoaka)|Tlingita]] any [[Alaska]]. Ireo sarim-biby mifanongoa voasokitra eny amin' ny hazo dia famantarana ny lohan' ny foko sy ny tarika ary ny fokom-pianakaviana misy azy.

Ny fifandraisana amin' ny alalan' ny tôtema dia matanjaka ao amin' ny [[Teratanin'i Amerika|Amerindiana]] sasany sy ao amin' ireo Tompon-tany aostraliana. Ao amin' ny fiarahamonina misy azy dia matetika heverina ho namana sy havana manana hery tsy araka ny mahazatra sady hajaina ary ivavahana ny tôtema. Ny olona ao amin' ny vondrona tompon' ny tôtema iray dia matetika mampitovy ny tenany amin' ilay tôtema, izay azo tondroina amin' ny anarana na famantarana manokana. Ny fitohitohizan' ny taranaka dia mety tafakatra hatrany amin' ny razana nahazoana ny tôtema tany am-boalohany, izay manjary famantarana an' ilay vondrona. Ankoatry ny fombafomba fanao amin' ny fikarakarana momba ny tôtema dia tsy azo atao ny mamono, ny mihinana na ny mikasika ilay tôtema. Ny [[Samanisma|samàna]] sasany dia milaza ho manam-pifandraisana mivantana sy maharitra amin' ny biby na zavamaniry atao tôtema.

== Petra-kevitra momba ny tôtemisma ==
Maro ny adihevitra momba ny atao hoe tôtemisma nifanaovan' ny mamam-pahaizana. Ny ankamaroan' ny rijan-kevitra (teôria) natolotra tamin' ny taonjato faha-19 sy tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-20 dia notsipahin' ny mpikaroka taty aoriana. Taloha dia noheverina ho fivavahana ny tôtemisma, na, fara faharatsiny, ho endri-piandohàn' ny fanompoana ara-pivavahana, fa ankehitriny kosa dia heverina ho singan-kevitra ao amin' ny antrôpôlôjia, vokatry ny fisarahana araka epistemôlôjia sy tsy manam-pisiana azo tsapain-tanana. Eken' ny maro ankehitriny fa misy ny fifandraisana momba ny tôtema izay mety ahitana singa ara-pivavahana toy ny [[Fivavahana amin'ny razana|fivavahana amin' ny razana]] sy ny [[animisma]] ary ny finoana ny fisian' ny [[fanahy]].

Ankehitriny dia misy antrôpôlôga izay milaza fa ny tôtemisma aostraliana dia fomba fitahirizana ahafahan' ny olona mampifanaraka ny fiainany amin' ny tontolo ara-boajanahary manodidina azy.

== Jereo koa ==

* [[Animisma]]
* [[Fetisisma]]
* [[Aloalo]]</text>
      <sha1>cicfn900zc5xfkwv4yp43c5rkri5442</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tantaran' ny kristianisma</title>
    <ns>0</ns>
    <id>281713</id>
    <revision>
      <id>1046854</id>
      <parentid>1046812</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T13:51:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <comment>/* Fisaraham-bazana Atsinanana-Andrefana (1054) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59176" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy]] apôkaliptika tao anatin' ny [[jodaisma]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa|Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoany taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona amoron' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;Olon' ny Boky&quot; ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius  avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance karôlinjiana ===
Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - toy ny ao amin' ny &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny Kristianisma Tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy ny Tandrefana (latina, katôlika rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny Filioque. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nahitana ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny raharaha momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria tamin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahazo azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;Fisaraham-bazana Lehibe&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katolika tandrefana sy samoana ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia natao tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latinina sy kristianisma grika noho ny maha-lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina, ara-jeôgrafia, ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia an’ ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abein'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana normana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa tamin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy ny fanaparitahana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12, dia nisy 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia nilaza fa nisy trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' izy ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia miaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondrantena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny oniversite tandrefana môderna dia manana ny fiaviany mivantana ao amin' ny Fiangonan' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny eglizy izy ka nanome hery fiarovana sy fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana ===
Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eoropa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona ny hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy tsara kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Ny tsara kokoa aza dia azony atao ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teoria amin' ny fitokisana ho an' ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho amin' ny fitondrana.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkordatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia manondro ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina notohanan' ny papa tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpikomy hafa niady tamin' ny tafika islamika tany Mediterane, indrindra tany amin' ny faritra atsimon' i Espaina, atsimon' i Italia, sy ireo nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny Kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia anisan' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, tamin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sy nanafika an' i Bizansa, nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Alexius I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra islamika. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba hanakaramana mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy, dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny natao tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118]

Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika islamika i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôsento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpikomy, dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary nanangana ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy any amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpikomy nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra oreo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany islamika tany Eorôpa, ary niafara tamin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (Reconquista), atsimon' i Italia, ary Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimon' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana azy ireo. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay nataon' ny Teotônika Knights sy ny baikon' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia taloha. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova fo an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (fikambanana eglizy katôlika rômana voampanga ho nanafoana ny hetsika kristiana izay noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia naorina ho setrin' ny hetsika kristiana ao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy ny Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] atsimon' i Frantsa, [122] i Italia Avaratra, [123] i Flandra sy i Rhin, [124] i Angletera, [124] 125] ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ireo faritany nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsika inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana.</text>
      <sha1>ecnst9vpsifcw7uwphkywsohgunnpg1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046855</id>
      <parentid>1046854</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T13:57:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59163" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy]] apôkaliptika tao anatin' ny [[jodaisma]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa|Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoany taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona amoron' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;Olon' ny Boky&quot; ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius  avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance karôlinjiana ===
Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - toy ny ao amin' ny &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;Filioque&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;Fisaraham-bazana Lehibe&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katolika tandrefana sy samoana ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia natao tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latinina sy kristianisma grika noho ny maha-lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina, ara-jeôgrafia, ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia an’ ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abein'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana normana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa tamin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy ny fanaparitahana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12, dia nisy 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia nilaza fa nisy trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' izy ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia miaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondrantena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny oniversite tandrefana môderna dia manana ny fiaviany mivantana ao amin' ny Fiangonan' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny eglizy izy ka nanome hery fiarovana sy fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana ===
Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eoropa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona ny hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy tsara kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Ny tsara kokoa aza dia azony atao ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teoria amin' ny fitokisana ho an' ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho amin' ny fitondrana.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkordatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia manondro ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina notohanan' ny papa tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpikomy hafa niady tamin' ny tafika islamika tany Mediterane, indrindra tany amin' ny faritra atsimon' i Espaina, atsimon' i Italia, sy ireo nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny Kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia anisan' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, tamin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sy nanafika an' i Bizansa, nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Alexius I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra islamika. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba hanakaramana mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy, dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny natao tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118]

Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika islamika i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôsento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpikomy, dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary nanangana ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy any amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpikomy nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra oreo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany islamika tany Eorôpa, ary niafara tamin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (Reconquista), atsimon' i Italia, ary Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimon' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana azy ireo. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay nataon' ny Teotônika Knights sy ny baikon' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia taloha. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova fo an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (fikambanana eglizy katôlika rômana voampanga ho nanafoana ny hetsika kristiana izay noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia naorina ho setrin' ny hetsika kristiana ao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy ny Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] atsimon' i Frantsa, [122] i Italia Avaratra, [123] i Flandra sy i Rhin, [124] i Angletera, [124] 125] ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ireo faritany nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsika inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana.</text>
      <sha1>4aucajsfwt5c57do7hbtdlkf6hxv05c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046856</id>
      <parentid>1046855</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T14:01:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59156" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy]] apôkaliptika tao anatin' ny [[jodaisma]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa|Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoany taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona amoron' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;Olon' ny Boky&quot; ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius  avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance karôlinjiana ===
Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - toy ny ao amin' ny &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;Filioque&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;Fisaraham-bazana Lehibe&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia an’ ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abein'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana normana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa tamin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy ny fanaparitahana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12, dia nisy 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia nilaza fa nisy trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' izy ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia miaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondrantena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny oniversite tandrefana môderna dia manana ny fiaviany mivantana ao amin' ny Fiangonan' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny eglizy izy ka nanome hery fiarovana sy fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana ===
Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eoropa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona ny hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy tsara kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Ny tsara kokoa aza dia azony atao ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teoria amin' ny fitokisana ho an' ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho amin' ny fitondrana.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkordatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia manondro ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina notohanan' ny papa tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpikomy hafa niady tamin' ny tafika islamika tany Mediterane, indrindra tany amin' ny faritra atsimon' i Espaina, atsimon' i Italia, sy ireo nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny Kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia anisan' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, tamin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sy nanafika an' i Bizansa, nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Alexius I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra islamika. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba hanakaramana mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy, dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny natao tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118]

Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika islamika i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôsento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpikomy, dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary nanangana ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy any amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpikomy nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra oreo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany islamika tany Eorôpa, ary niafara tamin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (Reconquista), atsimon' i Italia, ary Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimon' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana azy ireo. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay nataon' ny Teotônika Knights sy ny baikon' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia taloha. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova fo an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (fikambanana eglizy katôlika rômana voampanga ho nanafoana ny hetsika kristiana izay noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia naorina ho setrin' ny hetsika kristiana ao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy ny Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] atsimon' i Frantsa, [122] i Italia Avaratra, [123] i Flandra sy i Rhin, [124] i Angletera, [124] 125] ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ireo faritany nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsika inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana.</text>
      <sha1>ri2jvk9cjbw3rm7czb5kb8svqhits3k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046858</id>
      <parentid>1046856</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T14:48:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fanavaozana mônastika */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59181" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy]] apôkaliptika tao anatin' ny [[jodaisma]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa|Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoany taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona amoron' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;Olon' ny Boky&quot; ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius  avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance karôlinjiana ===
Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - toy ny ao amin' ny &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;Filioque&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;Fisaraham-bazana Lehibe&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny oniversite tandrefana môderna dia manana ny fiaviany mivantana ao amin' ny Fiangonan' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny eglizy izy ka nanome hery fiarovana sy fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana ===
Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eoropa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona ny hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy tsara kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Ny tsara kokoa aza dia azony atao ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teoria amin' ny fitokisana ho an' ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho amin' ny fitondrana.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkordatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia manondro ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina notohanan' ny papa tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpikomy hafa niady tamin' ny tafika islamika tany Mediterane, indrindra tany amin' ny faritra atsimon' i Espaina, atsimon' i Italia, sy ireo nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny Kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia anisan' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, tamin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sy nanafika an' i Bizansa, nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Alexius I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra islamika. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba hanakaramana mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy, dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny natao tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118]

Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika islamika i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôsento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpikomy, dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary nanangana ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy any amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpikomy nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra oreo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany islamika tany Eorôpa, ary niafara tamin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (Reconquista), atsimon' i Italia, ary Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimon' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana azy ireo. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay nataon' ny Teotônika Knights sy ny baikon' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia taloha. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova fo an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (fikambanana eglizy katôlika rômana voampanga ho nanafoana ny hetsika kristiana izay noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia naorina ho setrin' ny hetsika kristiana ao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy ny Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] atsimon' i Frantsa, [122] i Italia Avaratra, [123] i Flandra sy i Rhin, [124] i Angletera, [124] 125] ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ireo faritany nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsika inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana.</text>
      <sha1>le7fgolmnywes96e13mvqe5jccvpgle</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046859</id>
      <parentid>1046858</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T14:52:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fisondrotan' ny oniversite */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59177" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy]] apôkaliptika tao anatin' ny [[jodaisma]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa|Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoany taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona amoron' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;Olon' ny Boky&quot; ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius  avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance karôlinjiana ===
Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - toy ny ao amin' ny &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;Filioque&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;Fisaraham-bazana Lehibe&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny oniversite tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana ===
Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eoropa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona ny hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy tsara kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Ny tsara kokoa aza dia azony atao ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teoria amin' ny fitokisana ho an' ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho amin' ny fitondrana.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkordatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia manondro ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina notohanan' ny papa tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpikomy hafa niady tamin' ny tafika islamika tany Mediterane, indrindra tany amin' ny faritra atsimon' i Espaina, atsimon' i Italia, sy ireo nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny Kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia anisan' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, tamin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sy nanafika an' i Bizansa, nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Alexius I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra islamika. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba hanakaramana mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy, dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny natao tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118]

Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika islamika i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôsento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpikomy, dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary nanangana ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy any amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpikomy nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra oreo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany islamika tany Eorôpa, ary niafara tamin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (Reconquista), atsimon' i Italia, ary Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimon' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana azy ireo. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay nataon' ny Teotônika Knights sy ny baikon' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia taloha. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova fo an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (fikambanana eglizy katôlika rômana voampanga ho nanafoana ny hetsika kristiana izay noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia naorina ho setrin' ny hetsika kristiana ao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy ny Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] atsimon' i Frantsa, [122] i Italia Avaratra, [123] i Flandra sy i Rhin, [124] i Angletera, [124] 125] ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ireo faritany nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsika inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana.</text>
      <sha1>8wil8900mfr0e1633l3wves0g41gxr5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046860</id>
      <parentid>1046859</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T15:06:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59179" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy]] apôkaliptika tao anatin' ny [[jodaisma]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa|Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoany taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona amoron' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;Olon' ny Boky&quot; ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius  avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance karôlinjiana ===
Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - toy ny ao amin' ny &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;Filioque&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;Fisaraham-bazana Lehibe&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny oniversite tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana ===
Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho eo amin' ny fitondrana.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia manondro ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina notohanan' ny papa tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpikomy hafa niady tamin' ny tafika islamika tany Mediterane, indrindra tany amin' ny faritra atsimon' i Espaina, atsimon' i Italia, sy ireo nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny Kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia anisan' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, tamin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sy nanafika an' i Bizansa, nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Alexius I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra islamika. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba hanakaramana mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy, dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny natao tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118]

Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika islamika i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôsento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpikomy, dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary nanangana ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy any amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpikomy nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra oreo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany islamika tany Eorôpa, ary niafara tamin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (Reconquista), atsimon' i Italia, ary Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimon' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana azy ireo. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay nataon' ny Teotônika Knights sy ny baikon' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia taloha. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova fo an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (fikambanana eglizy katôlika rômana voampanga ho nanafoana ny hetsika kristiana izay noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia naorina ho setrin' ny hetsika kristiana ao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy ny Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] atsimon' i Frantsa, [122] i Italia Avaratra, [123] i Flandra sy i Rhin, [124] i Angletera, [124] 125] ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ireo faritany nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsika inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana.</text>
      <sha1>1wkl72wknociomyndxz00ur3849lrwj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046861</id>
      <parentid>1046860</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T15:22:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <comment>/* Kroazada */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59245" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy]] apôkaliptika tao anatin' ny [[jodaisma]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa|Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoany taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona amoron' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;Olon' ny Boky&quot; ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius  avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance karôlinjiana ===
Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - toy ny ao amin' ny &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;Filioque&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;Fisaraham-bazana Lehibe&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny oniversite tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana ===
Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho eo amin' ny fitondrana.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia manondro ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina, notohanan' ny papa, tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika slamo tany Mediterane, indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i Espaina, atsimo amin' i Italia, sy any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia anisan' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sady nanafika an' i Bizantioma (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra nataony ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba hanakaramana mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy, dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny natao tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118]

Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika islamika i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôsento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpiady, dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary natsangany ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpikomy nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra oreo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany islamika tany Eorôpa, ary niafara tamin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (Reconquista), atsimon' i Italia, ary Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimon' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana azy ireo. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay nataon' ny Teotônika Knights sy ny baikon' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia taloha. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova fo an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (fikambanana eglizy katôlika rômana voampanga ho nanafoana ny hetsika kristiana izay noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia naorina ho setrin' ny hetsika kristiana ao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy ny Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] atsimon' i Frantsa, [122] i Italia Avaratra, [123] i Flandra sy i Rhin, [124] i Angletera, [124] 125] ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ireo faritany nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsika inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana.</text>
      <sha1>ekq70s2awiadjb3du0baq1d11oppvh5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046862</id>
      <parentid>1046861</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T16:46:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Kroazada */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59333" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy]] apôkaliptika tao anatin' ny [[jodaisma]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa|Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoany taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona amoron' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;Olon' ny Boky&quot; ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius  avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance karôlinjiana ===
Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - toy ny ao amin' ny &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;Filioque&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;Fisaraham-bazana Lehibe&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny oniversite tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana ===
Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho eo amin' ny fitondrana.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina, notohanan' ny papa, tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany Mediteranea, indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i Espaina, sy atsimo amin' i Italia, ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sady nanafika an' i Bizantioma (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118]

Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôkento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary natsangany ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany Eorôpa, ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (atao hoe Reconquista), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimo amin' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (fikambanana eglizy katôlika rômana voampanga ho nanafoana ny hetsika kristiana izay noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia naorina ho setrin' ny hetsika kristiana ao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy ny Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] atsimon' i Frantsa, [122] i Italia Avaratra, [123] i Flandra sy i Rhin, [124] i Angletera, [124] 125] ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ireo faritany nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsika inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana.</text>
      <sha1>g48vsun09ve7e9y6tarf056pdhjk96t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046863</id>
      <parentid>1046862</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T16:53:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59361" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy]] apôkaliptika tao anatin' ny [[jodaisma]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa|Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoany taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona amoron' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;Olon' ny Boky&quot; ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius  avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance karôlinjiana ===
Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - toy ny ao amin' ny &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;Filioque&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;Fisaraham-bazana Lehibe&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny oniversite tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana ===
Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho eo amin' ny fitondrana.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina, notohanan' ny papa, tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany Mediteranea, indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i Espaina, sy atsimo amin' i Italia, ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sady nanafika an' i Bizantioma (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118]

Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôkento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary natsangany ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany Eorôpa, ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (atao hoe Reconquista), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimo amin' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny eglizy katôlika rômana nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsika inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana.</text>
      <sha1>bh5swu1vh2839dcwf97ss2kt6gku3mg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1046868</id>
      <parentid>1046863</parentid>
      <timestamp>2022-08-10T19:18:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="59364" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jiosy-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) ==
Ny kristianisma voalohany amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy]] apôkaliptika tao anatin' ny [[jodaisma]]&lt;nowiki/&gt;n' ny [[Vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa|Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika olona &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grika-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io, dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, nampitandremana tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoany taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona amoron' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjaka tamin' ny vanim-potoana samy hafa amin' ireo fanjakana ireo.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66]

Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana.

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy.

Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana.

Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny 
Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;Olon' ny Boky&quot; ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius  avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance karôlinjiana ===
Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - toy ny ao amin' ny &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;Filioque&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;Fisaraham-bazana Lehibe&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny oniversite tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana ===
Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho eo amin' ny fitondrana.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina, notohanan' ny papa, tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany Mediteranea, indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i Espaina, sy atsimo amin' i Italia, ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sady nanafika an' i Bizantioma (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118]

Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôkento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary natsangany ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany Eorôpa, ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (atao hoe Reconquista), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimo amin' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny eglizy katôlika rômana nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsiky ny inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana.</text>
      <sha1>ixxng67o166jbw0nl80c3aauz02vocw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dinika amin'ny mpikambana:Velimir Ivanovic</title>
    <ns>3</ns>
    <id>282264</id>
    <revision>
      <id>1046881</id>
      <timestamp>2022-08-11T07:13:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Liuxinyu970226</username>
        <id>3661</id>
      </contributor>
      <comment>Pejy noforonina tamin'ny « &lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; == Global ban proposal notification == Apologies for writing in English. {{int:Please-translate}} There is an on-going discussion about a proposal that you be globally banned from editing all Wikimedia projects. You are invited to participate at [[:m:Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic|Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic]] on Meta-Wiki. {{int:Feedback-thanks-title}} ~~~~ »</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="583" xml:space="preserve">&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
== Global ban proposal notification ==
Apologies for writing in English. {{int:Please-translate}}
There is an on-going discussion about a proposal that you be globally banned from editing all Wikimedia projects. You are invited to participate at [[:m:Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic|Requests for comment/Global ban for Velimir Ivanovic]] on Meta-Wiki. {{int:Feedback-thanks-title}} [[Mpikambana:Liuxinyu970226|Liuxinyu970226]] ([[Dinika amin'ny mpikambana:Liuxinyu970226|resaka]]) 11 Aogositra 2022 à 07:13 (UTC)</text>
      <sha1>338f8vnss0j9ujgx1hgpqjs53y3g8zr</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>