Wikipedia mgwiki https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Rakitra Manokana Dinika Mpikambana Dinika amin'ny mpikambana Wikipedia Dinika amin'ny Wikipedia Sary Dinika amin'ny sary MediaWiki Dinika amin'ny MediaWiki Endrika Dinika amin'ny endrika Fanoroana Dinika amin'ny fanoroana Sokajy Dinika amin'ny sokajy TimedText TimedText talk Module Discussion module Gadget Discussion gadget Définition de gadget Discussion définition de gadget 0 5618 1046895 978797 2022-08-14T04:06:21Z Thelezifor 15140 wikitext text/x-wiki I '''Sindo''' na '''Indosy''' na '''Indo''' (izay fantatra amin' ny anarana hoe '''Sindh''' na '''Sindhu''' tamin' ny [[Andro Taloha]], dia [[renirano]] any [[Pakistàna|Pakistàna]] nanome ny anarany an' i [[India]]. Ny loharanony dia any amin' ny tendrombohitra [[Himalaya]] ary mizotra makany atsimo-andrefana izy. Anisan' ny renirano inoana ho masina any India i Sindo, miaraka amin' ny [[Gange]]. Ao amin' ny [[Ranomasin'i Omàna]] izy no mivarina. == Jeografia == [[Sary:Indus.A2002274.0610.1km.jpg|250px|ankavanana|Thumb|Ny renirano Indus]] Ny loharanon'i [[Indus|Indosy]] dia any [[Tibeta]], ao amin'ny tangorombohitra [[Kailās]] na [[Gangri]]. Manomboka mitondra ny anarany i Indosy eo amin'ny sakeli-dranon'ny renirano [[Sengge]] sy ny renirano [[Gar]] midina amin'ny [[Himalaya]]. Mandalo any avaratra andrefana i Indosy, ary miampita an'i [[Kashmira]] any atsimon'ny tangorombohitr'i [[Karakoram]], ary midina any atsimo izy, miala amin'ny vohitra [[Peshawar]] sy [[Rawalpindi]] izy. Eo amin'io faitra io, misy tohadrano mampisy tahirin-dranon'i [[Tarbela]]. Azo andehanan'ny [[sambo]] ilay renirano eo amin'ny vinanin'ny renirano Kaboul. Manaraka ny tany lemak'i [[Penjab]] sy ny an'i Sind i Indosy, ary mandeha moramora kokoa izy. Miampita ny tanànan'i [[Hyderābād]] izy ary mivarina ao amin'ny ranomasin'i Omàna, manao [[vavarano]] mivelatra 7 700 {{km2}} eo am-pirvarinana, any atsimo andrefan'i [[Karāchi]] ny misy ilay varavaro. Ankehitriny, anisan'ny faritra ekolojika indrindra eto an-tany i Sindo. [[sokajy:Renirano any Azia]] [[sokajy:Renirano]] 1nlsf09z9ixyuwo4vzlwjj5mofwnhpv 1046896 1046895 2022-08-14T04:07:13Z Thelezifor 15140 wikitext text/x-wiki I '''Sindo''' na '''Indosy''' na '''Indo''' (izay fantatra amin' ny anarana hoe '''Sindh''' na '''Sindhu''' tamin' ny [[Andro Taloha]], dia [[renirano]] any [[Pakistàna|Pakistàna]] nanome ny anarany an' i [[India]]. Ny loharanony dia any amin' ny tendrombohitra [[Himalaya]] ary mizotra makany atsimo-andrefana izy. Anisan' ny renirano inoana ho masina any India i Sindo, miaraka amin' ny [[Gange]]. Ao amin' ny [[Ranomasin' i Ômàna]] izy no mivarina. == Jeografia == [[Sary:Indus.A2002274.0610.1km.jpg|250px|ankavanana|Thumb|Ny renirano Indus]] Ny loharanon'i [[Indus|Indosy]] dia any [[Tibeta]], ao amin'ny tangorombohitra [[Kailās]] na [[Gangri]]. Manomboka mitondra ny anarany i Indosy eo amin'ny sakeli-dranon'ny renirano [[Sengge]] sy ny renirano [[Gar]] midina amin'ny [[Himalaya]]. Mandalo any avaratra andrefana i Indosy, ary miampita an'i [[Kashmira]] any atsimon'ny tangorombohitr'i [[Karakoram]], ary midina any atsimo izy, miala amin'ny vohitra [[Peshawar]] sy [[Rawalpindi]] izy. Eo amin'io faitra io, misy tohadrano mampisy tahirin-dranon'i [[Tarbela]]. Azo andehanan'ny [[sambo]] ilay renirano eo amin'ny vinanin'ny renirano Kaboul. Manaraka ny tany lemak'i [[Penjab]] sy ny an'i Sind i Indosy, ary mandeha moramora kokoa izy. Miampita ny tanànan'i [[Hyderābād]] izy ary mivarina ao amin'ny ranomasin'i Omàna, manao [[vavarano]] mivelatra 7 700 {{km2}} eo am-pirvarinana, any atsimo andrefan'i [[Karāchi]] ny misy ilay varavaro. Ankehitriny, anisan'ny faritra ekolojika indrindra eto an-tany i Sindo. [[sokajy:Renirano any Azia]] [[sokajy:Renirano]] 7ibxchpjlea3uu6q4grsg4r7w4df2h7 1046897 1046896 2022-08-14T04:12:48Z Thelezifor 15140 Tsipelina wikitext text/x-wiki I '''Sindo''' na '''Indosy''' na '''Indo''' (izay fantatra amin' ny anarana hoe '''Sindh''' na '''Sindhu''' tamin' ny [[Andro Taloha]], dia [[renirano]] any [[Pakistàna|Pakistàna]] nanome ny anarany an' i [[India]]. Ny loharanony dia any amin' ny tendrombohitra [[Himalaya]] ary mizotra makany atsimo-andrefana izy. Anisan' ny renirano inoana ho masina any India i Sindo, miaraka amin' ny [[Gange]]. Ao amin' ny [[Ranomasin' i Ômàna]] izy no mivarina. == Jeôgrafia == [[Sary:Indus.A2002274.0610.1km.jpg|250px|ankavanana|Thumb|Ny renirano Indus]] Ny loharanon' i Indosy dia any [[Tibeta]], ao amin' ny tangorombohitra [[Kailās]] na [[Gangri]]. Manomboka mitondra ny anarany i Indosy eo amin' ny sakeli-dranon' ny renirano [[Sengge]] sy ny renirano [[Gar]] midina amin' i [[Himalaya]]. Mandalo any avaratra-andrefana i Indosy, ary miampita an' i [[Kashmira]] any atsimon' ny tangorombohitr' i [[Karakoram]], ary midina any atsimo izy, miala amin' ny vohitra [[Peshawar]] sy [[Rawalpindi]] izy. Eo amin' io faitra io, misy tohadrano mampisy ny tahirin-dranon' i [[Tarbela]]. Azon' ny [[sambo]] andehanana ilay renirano eo amin' ny vinanin' ny renirano Kaboul. Manaraka ny tany lemak' i [[Penjab]] sy ny an' i Sind i Indosy, ary mandeha moramora kokoa izy. Miampita ny tanànan' i [[Hyderābād]] izy ary mivarina ao amin' ny Ranomasin' i Ômàna, mamorona [[vavarano]] mivelatra 7 700 {{km2}} eo am-pivarinana, any atsimo andrefan' i [[Karāchi]] no misy ilay varavaro. Ankehitriny dia anisan' ny faritra ekôlôjika manan-danja indrindra eto an-tany i Sindo. [[sokajy:Renirano any Azia]] [[sokajy:Renirano]] c2zfeinv0yk15isqlc8lj6yohqsippb 0 278132 1046898 1041560 2022-08-14T04:22:42Z Thelezifor 15140 wikitext text/x-wiki [[Sary:ReligijneSymbole.svg|vignette|255x255px|Eva famantarana ny fivavahana sasany]] Ny '''fivavahana''' dia fanao sy finoana mampifandray ny fiainan' ny [[olombelona]] amin' ny masina, izay hery ambony noho ny olombelona, ka izany finoana izany dia ifampizaran' ny fianakaviamben' ny mpino. Miteraka fanao ara-pitondrantena, fomba fijery manokana ny zava-misy, toerana masina, [[faminaniana]], fandaminana ary lahatsoratra, izay heverina fa mampifandray ny olombelona amin' ny fisiana [[Fihoa-draha|mihoa-draha]] na ara-panahy, ny fivavahana. Tsy mitovy anefa ny isa sy ny fisehon' ireo singa mpamaritra ireo ao amin' ny fivavahana tsirairay. Misy ny fivavahana mampianatra ny fisian' ny [[Andriamanitra (ankapobeny)|andriamanitra]] izay tokony hinoana, misy koa ireo tsy mampianatra sady [[Fivavahana tsy misy andriamanitra|tsy mino ny fisian' ny andriamanitra]]. Ny fivavahana iray dia mety hiavaka amin' ny fisiana fombafomba, fahatsiarovana sy fitantarana zava-nitranga manana ny lanjany, fanazavana ny finoana, fanazavana ny fiavian' ny fiainana sy izao tontolo izao, fitsaohana ny andriamanitra na ny olo-masina, fanaovana sorona, firavoravoana, fanatanterahana fomba fandevenana manokana, fandinihan-tena, zavakanto (hira, mozika, sary, dihy, sns), [[vavaka]], famantarana manokana, [[fedrà]], ary singa maro momba ny [[kolontsaina]]. Tombanana ho 10&nbsp;000 any ho any ny isan' ny karazam-pivavahana maneran-tany, ka ny 84&nbsp;% amin' izany dia ao amin' ny [[kristianisma]], ny [[finoana silamo]], ny [[hindoisma]], ny [[bodisma]] ary ny [[fivavahan-drazana]] sasany. == Ankapobeny amin 'ny fivavahana == === Singa hamaritana ny fivavahana === Ny fivavahana iray dia finoana arahim-panao sady ampiharina. Ny finoana ao amin' ny fivavavahana iray dia mitaky fanajana ny fanao voafehin-dalàna, ka izany fanao izany dia mety tanterahin' olona iray na tanterahin' olona maro miaraka. Ohatra, ny fanompoam-pivavahana (fanajana omena ny [[Andriamanitra (ankapobeny)|andriamanitra]]) dia mety ho tanterahina amin' ny alalan' ny [[vavaka]] sy ny [[fivahiniana masina]]. Ny toeram-pivavahana dia mety an' ny olona isan-tokantrano na itambarana, toy ny [[Sinagoga|sinagôga]] jiosy sy ny fiangonana ary [[môskea]] miozolmana.    Ny fanao sasany ao amin' ny fivavahana dia hita taratra avy hatrany eo amin' ny fiarahamonina: ny fitafiana (ny ''kippa'' izay manafy lohan' ny lehilahy jiosy, ny akanjo lava miloko volom-boasary itafian' ny [[moanina]] [[Bodisma|bodista]]), ny sakafo (ohatra: ny fifadian' ny Miozolmana sy ny Jiosy ny fihinanana [[kisoa]]), ary koa ireo dingana maro andalovan' ny olombeona mandritra ny fiainany na mialoha na aorian' izany aza (fankalazana ny fahaterahana, ny maha vanto-jaza, ny fanambadiana, ny fandevenana aorian' ny fahafatesana). === Mamorona fianakaviambe ny fivavahana === Ny fianakaviambe miforona manodidina ny fivavahana iray dia manorina ny fombafombany manokana, ny fehezan-dalànany, ny tenim-pinoany ary ny fomba amam-panaony. Manana ny fandaminana ao aminy ahitana antanan-tohatra ny fivavahana iray. Amin' ireo mpino ao amin' ny fivavahana iray dia misy ireo mpino vitsy anisa kokoa izay manokana ny androny amin' ny fanompoana ilay fanahy ivavahany ka tsy misahana asa hafa ankoatra izany (ireo no mpitondra fivavahana), ao koa ny mpino maro anisa izay mitoetra ao amin' ny fiarahamonina mahazatra (ireo no atao hoe mpivavavaka tsotra na lahîka). === Akon' ny fivavahana eo amin' ny fiarahamonina === Misy akony eo amin' ny [[fiarahamonina]] nipoirany na ivelarany koa ny fivavahana. Ohatra, ny [[mozika]], ny [[hosodoko]], ny [[sarisokitra]], ny [[sarivongana]], ny [[maritrano]] ary ny [[asasoratra]] dia enti-manandratra ny fivavahana (Ohatra amin' izany ny [[sarimasina]] nataon' ny [[moanina]] ôrtôdôksa hatramin' ny [[Andro Antenantenany]]). Misy ny [[zavakanto]] jiosy, zavakanto kristiana, zavakanto miozolmana, zavakanto bodista, sns. == Ny karazam-pivavahana == === Fivavahana amin' ny andriamanitra === Ny [[Andriamanitra (ankapobeny)|andriamanitra]] dia [[fanahy]] izay inoana na heverina fa mihoatra ny fisiana sy ny herin' ny natiora ka atao hoe masina sady matetika anehoan' ny olombelona fanajana sy fatahorana manokana sady anaovany fanompoana ara-pivavahana. Mety hinoana ho tokana ny andriamanitra ([[mônôteisma]]) fa mety ho maro koa ([[Politeisma|pôliteisma]]). Raha maro izy dia mety hinoana ho mifandray amin' izy samy izy sahala amin' ny mpianakavy na misy fandaminana ara-piarahamonina. ==== Ny pôliteisma ==== Ny [[Politeisma|pôliteisma]] dia finoana ny fisian' ny andriamanitra maro sy fivavahana amin' izy rehetra na amin' ny sasany aminy. Raha ny iray aminy fotsiny no safidina hivavahana dia izay no atao hoe [[henôteisma]]. Manana ny anjara toerany ao amin' ny lamina misy ambaratonga ireo andriamanitra ireo araka ny hita ao amin' ny [[fedrà]] maro. Ny fandaminana misy eo amin' ny fiarahamonin' olombelona no heverina fa fandaminana misy koa ao amin' ny tontolon' ireo andriamanitra ireo ka misy ny andriamani-dehibe sy ny andriamanitra kely, ny andriamanitra lahy sy ny [[andriamanibavy]], ny andriamanitra ray sy ny andriamanitra reny ary ny andriamanitra zanaka, misy ny andriamanitra mpanjaka sy ny andriamanitra mpanohitra ny andriamanitra mpanjaka, sns. ==== Ny mônôteisma ==== Ny [[mônôteisma]] dia finoana andriamanitra tokana na finoana ny maha tokana an' Andriamanitra izay [[Famoronana (finoana sy fedrà)|namorona]] ny zavatra rehetra ka tsy mifangaro aminy. Telo ny fivavahana fantatra mazava fa mônôteista, dia ny [[jodaisma]] sy ny [[kristianisma]] ary ny [[silamo]]. Ny [[zôrôastrisma]] dia fivavahana tany [[Persia]] izay azo lazaina koa ho mônôteisma koa. ==== Ny panteisma ==== Ny [[panteisma]] dia finoana anambaràna fa ny fitambaran' ny zava-drehetra no atao hoe ''Andriamanitra''. Izany hoe izao tontolo izao dia tsy noforonon' Andriamanitra fa tenan' Andriamanitra ka sady Andriamanitra no fanahiny koa. Ny [[hindoisma]] koa dia ahitana endrika panteisma. Mifanakaiky hevitra amin' ny panteisma ny panenteisma. ==== Ny panenteisma ==== Ny [[panenteisma]] dia finoana ilazana an' Andriamanitra ho sady miely amin' ny faritry ny natiora rehetra, sady mihoatra azy na ara-potoana na ara-toerana. Tsy mpamorona Andriamanitra fa hery mandrakizay manetsika an' izao tontolo izao. Lehibe noho izao tontolo izao io Andriamanitra io ka noho izany dia miaty an' izao rehetra izao izy. === Ny fivavahana amin' ny fanahy === Amin' ny faritra sasany eto amin' izao tontolo izao, misy ny finoana tranainy dia tranainy izay mbola misy mpanaraka.  Ireo fivavahana ireo matetika dia miampita amin' ny alalan’ ny [[lovantsofina am-bava]]. Matetika dia tsy misy ny fanompoam-pivavahana atao amin' ny andriamanitra fa ny fitokavana atao amin' ny [[fanahy eo amin' ny zavaboary]] na ny [[Fivavahana amin'ny razana|fanahin' ireo razana]] efa maty. ==== Ny animisma ==== Ny [[animisma]] dia finoana ny fisian' ny fanahy ao amin' ny toerana sasany (loharano, tendrombohitra, sns), ao amin' ny biby, ao amin' ny zavamaniry, na ao amin' ny zavatra heverin' ny tsy mino ho tsy misy aina. ==== Ny fetisisma ==== Ny [[fetisisma]] dia fivavahana amin' ny zavatra heverina ho manana hery ambonin'  ny ara-boajanahary. Karazana animisma ny fetisisma. ==== Ny tôtemisma ==== Ny [[tôtemisma]] dia finoana ny fisian' ny razana na fanahy mpiaro ny foko na vondrom-poko iray, izay mitoetra ao amin' ny atao hoe [[tôtema]], izay mety zavatra voasokitra na biby na zavamaniry inoana fa manan-kasina. Karazana animisma koa ny tôtemisma. ==== Ny samanisma ==== Amin' ny kolontsaina animista amin' ny faritra sasany dia afaka mifandray sy mifampiresaka amin' ny fanahy tsy hita maso ny velona amin' ny alalan' ny mpanelanelana atao hoe [[samàna]] (karazana mpimasy na [[ombiasa]]): izany no atao hoe [[samanisma]]. === Fivavahana tsy misy andriamanitra mpamorona === Ny fivavahana tsy misy andriamanitra na fivavahana tsy mino andriamanitra dia ireo fombafomba na finoana na fitsipika na tenimpinoana (dôgma) an' ny olona na vondron' olona tsy misy ifandraisany amin' [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]] na amin' ny [[Andriamanitra (anarana iombonana)|andriamanitra]] na iza na iza. Azo ampitovina amin' endrika [[filôzôfia]] na fiainam-panahy ny fivavahana toy izany. Ny [[jainisma]] sy ny [[bodisma]] no fivavahana heverina fa tsy mino ny fisian' ny andriamanitra mpamorona. == Ny karazam-pivavahana misy eto amin' izao tontolo izao == [[Sary:Religions du monde.PNG|vignette|382x382px|Sarin-tanin' izao tontolo izao maneho ireo fivavahana be mpanaraka isam-paritra]] Maro isan-karazany ny fivavahana eto an-tany ka ny sasany izay mitovitovy na iray fiaviana dia azo atambatra ho vondrom-pivavahana. === Fivavahana abrahamika === Ny [[fivavahana abrahamika]] dia ireo finoana heverina fa nandova tamin' i [[Abrahama]] (patriarka hebreo) ny [[Monoteisma|finoana Andriamanitra tokana,]] ka ny tena fantatra amin' izany dia ny [[Jodaisma]] sy ny [[Kristianisma]] ary ny [[Finoana silamo|Silamo]], izay manorina izany finoany izany amin' ny boky heveriny ho [[Soratra Masina]], dia ny [[Tanakh]] sy ny [[Baiboly]] ary ny [[Kor'any]]. Isan'ny fivavahana abrahamika koa ny [[iazdanisma]], ny [[samaritanisma]], ny [[fivavahan'ny Droza]], ny [[babisma]], ny [[finoana bahay]], ny [[Rastafarisma|rastafarisma,]] ny [[mandeisma]], ny [[sabakisma]], ny [[iazdanisma]] ary ny [[iazidisma]]. ==== Jodaisma ==== Ny [[jodaisma]] dia endriky ny fivavahan'ny [[Israelita]] taorian'ny faharavan'ny [[Tempolin'i Jerosalema]] (taona 587 tal. J.K.) sy taorian'ny [[Fahababoana tany Babilona|fahababoan'ny Jiosy avy tany Babilôna]] (587 - 538 tal. J.K.). Ny jodaisma dia finoana an'Andriamanitra tokana antsoina hoa ''[[IHVH]]''. Dimy ambin'ny folo tapitrisa no isan'ny [[Jiosy]] manerana izao tontolo izao ary fito tapitrisa amin'ireo no mipetraka any Israely. Ny [[Tanakh]] no [[Soratra Masina|Soratra Masin]]'ny jodaisma. Araka ny Baiboly dia i Abrahama razamben'ny [[Hebreo (mponina)|Hebreo]] no rain'ny fivavahana jiosy. Ny fanompoam-pivavahana ao amin'ny [[Tempolin'i Jerosalema]], izay nanatanterahana sorona, dia nosoloana fanompoam-pivavahana ao amin'ny [[sinagoga|sinagôga]], izay trano fanaovana vavaka fa tsy fanaovana sorona (jodaisma rabinika). Ankehitriny dia ireto ny sampan'ny jodaisma matanjaka: [[jodaisma ôrtôdôksa]] (mihevi-tena ho hany mandray tokoa ny finoana sy ny fanaon'ny Jiosy mandala ny Lalàna voasoratra sy ny Lalàna am-bava nampitain'i [[Mosesy]] teo amin'ny tendrombohitra Sinay, miaraka amin'ny fivoasana ireo lalàna ireo), ny [[jodaisma nohavaozina]] (mamporisika ny Jiosy handray ny fandrosoana amin'izao andro ankehitriny izao, sady atao hoe jodaisma liberaly) ary ny [[jodaisma mpitahiry]] (mandray ny fotokevitry ny fanavaozana nefa tsy manao izany ho lasan-davitra loatra) izay samy ao amin'ny [[jodaisma rabinika]] avokoa. Manampy an'ireo sampana ireo ny [[jodaisma karaita]] vitsy anisa izay tsy manaiky ny fivoasana ataon'ny raby. Endriky ny jodaisma an'ny Samaritana manokana ny [[samaritanisma]]. ==== Kristianisma ==== Ny [[kristianisma]] dia fivavahana miorina amin'ny fiainan' i [[Jesoa avy any Nazareta]] sy ny fampianarany araka ny voalaza ao amin'ny [[Testamenta Vaovao]]. Ny finoan'ny kristiana dia finoana an'i Jesoa ho [[Kristy]] [[zanak'Andriamanitra]] sy Mpamonjy ary Tompo. Ny ankamaroan'ny Kristiana dia mino ny [[Trinite]], izany hoe Andriamanitra ahitana [[Persona (teolojia)|persôna]] (na Olona) telo, dia ny [[Andriamanitra Ray|Ray]] sy ny [[Andriamanitra Zanaka|Zanaka]] (Jesoa Kristy) ary ny [[Fanahy Masina (kristianisma)|Fanahy Masina]]. Izany finoana ny Trinite izany dia voarakitra ao amin'ny [[Fanekem-pinoana nikeana|Fiekem-pinoana nikeana]]. Miely eran'izao tontolo izao ny fivavahana kristiana sady ahitana mpino maro anisa indrindra. Madray ny [[Baiboly]] (dia ny [[Testamenta Taloha]] sy [[Testamenta Vaovao]]) ho [[Soratra Masina]] sady tenin'Andriamanitra ny Kristiana. Izao ireo sampana lehiben'ny fivavahana kristiana: ireo [[Katolisisma|fiangonana katôlika]] (izay ahitana ny [[Fiangonana latina]] sy ireo [[Fiangonana katolika tatsinanana|fiangonana katôlika tatsinanana]] miisa 23 toy ny [[Fiangonana katôlika marônita]]), ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] ([[fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]], [[fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]], ny [[Fiangonan'ny Atsinanana]]), ny [[prôtestantisma]] (ahitana ny [[anglikanisma]], ny [[kalvinisma]], ny [[loteranisma]] ary ny [[evanjelisma]]. Ao koa ireo fiangonana hafa toy ny [[Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany|Fiangonani Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany]] sy ny [[Vavolombelon'i Jehovah]]. Niisa 2&nbsp;355&nbsp;000 tapitrisa ny Kristiana maneran-tany tamin' ny taona 2013, ka ny 1&nbsp;2000&nbsp;000 tapitrisa Katôlika, ny 440 tapitrisa Prôtestanta, ny 280 tapitrisa Ôrtôdôksa, ny 92 tapitrisa Anglikana, ny 370 tapitrisa Kristiana tsy miankina, ary ny 38 tapitrisa Kristiana hafa<ref><small>''World Christian Encyclopedia'', David. G. Barrett (éd), Oxford University Press, 2001 (<nowiki>ISBN 978-0195079630</nowiki>).</small></ref>. ==== Finoana silamo ==== Ny [[finoana silamo]] dia fivavahana mifototra amin'ny finoana an' [[Andriamanitra]] tokana mifototra amin'ny [[Kor'any]] izay inoan'ny mpino silamo fa boky nandraiketana ny tenin'Andriamanitra (''[[Allah]]'') natao sora-tononina, nambara tamin'i [[Mohamady]] mpaminan'Andriamanitra. Maro ny sampan'ny finoana silamo fa ny telo lehibe dia ny [[sonisma]] (sampana lehibe indrindra izay ahitana ny 80 %n'ny mpino silamo maneran-tany, izay atao hoe Miozolmana ôrtôdôksa koa) sy ny [[Shiisma|siisma]] (sampan' ny finoana silamo manaiky an'i Ali sy ny taranany ho mpandimby an'i Mohamady) ary ny [[karijisma]] (sampan'ny finoana silamo teraka tamin'ny fanelanelanana natao tamin'i Ali sy i Mu'awiya raha avy niady tao Siffin izy ireo tamin'ny taona 657). Niisa 1&nbsp;635&nbsp;000 tapitrisa ny Miozolmana tamin' ny taona 2013. ==== Fivavahana abrahamika hafa ==== Isan' ny fivavahana abrahamika ny [[bahaisma]] (fivavahana nentin' ny irak' Andriamanitra iray antsoina hoe [[Baháʼu'lláh|Baha'u'llah]], mitory ny maha iray ara-panahy ny olombelona rehetra, ao Haifa no foibeny), ny [[babisma]] (fihetseketsehana ara-pivavahana [[Milenarisma|milenarista]] naorin' i Sayyid ʿAlī Muḥammad Šīrāzī, nipoitra avy amin' ny sampana [[Shiisma|siita]]<nowiki/>n' ny finoana silamo, izay mampianatra fa fisehoan' Andriamanitra avokoa ny mpaminanany rehetra), ny [[rastafarisma]] (fihetsiketsehana [[Mesianisma|mesianika]] ara-piarahamonina sy ara-panahy izay nandroso avy ao [[Jamaika]], izay miseho amin'ny lafiny mozika amin' ny alalan'ny [[reggae]]) ary ny [[fivavahan'ny Droza]]. === Fivavahana any Azia Atsinanana === Ny fivavahana any [[Azia Atsinanana]] dia ny [[taôisma]] sy ny [[kônfosianisma]] (izay [[filôzôfia]] koa indrindraindrindra) ary fivavaham-bahoaka maro koa. ==== Taôisma ==== Ny [[taôisma]] dia iray amin' ireo andry telon' ny filôzôfia sinoa (ny roa hafa dia ny [[kônfosianisma]] sy ny [[bodisma]]), izay miorina amin' ny fisian' ny foto-javatra niavian' ny zava-drehetra atao hoe "Taô". ==== Kônfosianisma ==== Ny [[kônfosianisma]] dia iray amin' ireo sekoly ara-pilôzôfia sy ara-pitondrantena sy ara-pôlitika ary ara-pivavahana ao Sina. Ny asan' ilay filôzôfa atao hoe Kongfuzi (fantatra amin' ny anarana hoe [[Kônfosiosy]]) no niteraka azy. Mifameno amin' ny taôisma sy ny bodisma izy ao amn' ny fiainan' ny vahoaka ao Sina. ==== Fivavaham-bahoaka any Azia Atsinanana ==== Maro koa ireo fivavahana nentim-paharazana na fivavaham-bahoaka any [[Azia Atsinanana]] ka isan' izany ny fivavahan-drazan' ny [[Sina|Sinoa]], ny an' ny [[Kôrea|Kôreana]], ny an' ny [[Vietnamy|Vietnamiana]], ny an' ny [[Japana|Japôney]], sy ny hafa koa. === Fivavahana darmika === Ny [[fivavahana darmika]] dia ireo fivavahana teraka tao amin' ny [[zana-kôntinenta indiana]], dia ny [[hindoisma]], ny [[bodisma]], ny [[jainisma]] ary ny [[sikisma]] mbamin' ireo firehana ara-pivavahana nipoitra avy amin' izy ireo. Ny fivavahana darmika dia be mpanaraka ao amin' ny [[zana-kôntinenta indiana]] sy ao [[Azia Atsinanana]] ary ao [[Azia Atsimo Atsinanana|Azia Atsimo-Atsinanana]]. ==== Hindoisma ==== Ny [[hindoisma]] dia fivavahana sy [[filôzôfia]] ary fomba fiainana nipoitra ao amin'ny zana-kôntinenta indiana, isan'ireo fivavahana tranainy indrindra eran'izao tontolo mbola misy manaraka, mino ny fahefan'ireo boky atao hoe ''Veda'' izay nambara tamin'ny olombelona tamin'ny alalan'ilay [[Andriamanitra (anarana iombonana)|andriamanitra]] mpamorona atao hoe ''Brahmâ''. Mampiavaka ny hindoisma ny fanambarany karazana finoana sy fanao avy amin'ny fivavahana samihafa ([[sinkretisma]]). Ny hindoisma dia manakaiky ny atao hoe [[animisma]]. Ao amin'ny zana-kôntinenta indiana no tena betsaka mpanaraka ny hindoisma nefa ahitana azy koa ireo toerana ivelan'i [[India]] izay misy Indiana mpifindra monina toa an'i [[Afrika Atsinanana]] sy Atsimo, i [[Azia Atsimo Atsinanana|Azia Atsimo-Atsinanana]], ireo Antilia ary i [[Angletera]]. Ny hindoisma no laharana fahatelo amin'ny fivavahana be mpanaraka indrindra aorian'ny [[kristianisma]] sy ny [[silamo]]. Niisa 982 000 tapitrisa ny Hindo tamin' ny taona 2013. ==== Jainisma ==== Ny [[jainisma]] na darma jaina dia fivavahana izay mampianatra fa ny tanjon'ny fiainana dia mitovy ho an'ny hindoisma sy ny bodisma ary ny sikisma. Ny mpanaraka io fivavahana io dia tokony hanao tanjona ny fahatratrarana ny fihazavana izay mitarika amin'ny fitsaharan'ny fifindran'ny fanahin'ny zavamananaina iray amin'ny zavamananaina iray hafa (''samsara''), atao hoe ''môska'' na ''nirvana''. Mandala ny fisainanana tsy misy herisetra (''ahimsa'') ny jainisma. Amin'ny jainisma dia mifampiankina ny fiainana rehetra ka tokony hifanampy. Ny fandinihan-tena sy ny fifadian-kanina dia fanao ao amin'ny jainisma. ==== Bodisma ==== Ny [[bodisma]] dia finoana noforonin' i Siddharta Gautama. Mampianatra ny olona hamarana ny fijaliany amin' ny alalan' ny fanalana ny fankahalana sy ny tsifahalalana ary ny fitiavam-bola tafahoatra ny bodisma. Mino ny Bodista fa rehefa manao zava-dratsy ny olona dia hitarika voka-dratsy ho azy izany, rehefa manao zavatra tsara ny olona dia hitarika voka-tsoa ho azy izany. Tsy mifandanja ny zavatra tsara sy ny zava-dratsy. Isan' ny atao hoe [[fivavahana tsy misy andriamanitra]] ny bodisma. Niisa 510 tapitrisa ny Bodista tamin' ny taona 2013. ==== Sikisma ==== Ny [[sikisma]] dia fivavahana mônôteista naorin' i Gurû Nanak tao amin' ny tapany avaratr' i [[India]] tamin' ny taonjato faha-15. Mino [[Mônôteisma|Andriamanitra tokana]] Faratampony ny mpino ao aminy, ka izany Andriamanitra izany dia tsy manam-petra, mandrakizay, mpamorona, anton' ny anton-javatra rehetra, tsy manam-pahavalo, tsy misy fankahalana, izay sady ato amin' izao tontolo izao no ao ivelany sy mihoatra azy ([[Fihoa-draha|mihoa-draha]]). === Fivavahana iraniana === Ny [[fivavahana iraniana]] dia ireo fivavahana efa nisy hatry ny ela talohan'ny nidiran'ny fivavahana silamo tany [[Iràna Lehibe]]. Ankehitriny dia olom-bitsy no manaraka ireo fivavahana ireo. Isan'ireo fivavahana ireo ny [[zôrôastrisma]], ny [[mandeisma]] ary ireo fivavahana korda toy ny [[iazdanisma]]. ==== Ny zôrôastrisma ==== Ny [[zôrôastrisma]] dia fivavahana [[Monoteisma|mônôteista]] naorin’ i [[Zaratostra]] (na Zôrôastra) tany [[Persia]] tany amin’ ny taonjato faha-7 tal. J.K. ka i [[Ahora Mazda]] (''Ahura Mazda'') no anaran’ ny andriamaniny. Manindry mafy ny fifanoheran’ ny herin’ ny tsara amin’ ny herin’ny ratsy ([[Doalisma (finoana)|doalisma]]) ny zôrôastrisma nefa tsy mitory fisian’ andriamanitra roa mifanohitra. ==== Ny zervanisma ==== Tany [[Persia]] tamin' ny andron' ny [[Akemenida]] no nipoiran' ny [[zervanisma]] (na zorvanisma), avy amin' ny anaran' ny zavatra inoany atao hoe Zorvana na Zervana, ary heverina fa nisy talohan' ny zôrôastrisma izay nahazoany ampahany tamin' ny fampianarany, indrindra ny [[doalisma]]. I Zorvàna dia hevitra fa tsy andriamanitra, foto-javatra tsy voafaritra. ==== Ny mandeisma ==== Ny [[mandeisma]] dia [[fivavahana abrahamika]], batista (manao batisa), [[Mônôteisma|mônôteista]] ary [[Gnostisisma|gnôstika]]. Fototry ny fampianaran' ny mandeisma ny fifanoheram-poto-javatra roa ([[Doalisma (finoana)|doalisma]]) izay ahitana ny "tontolo ambony" sy ny "tontolo ambany", ny "toeran' ny fahazavana" sy ny "toeran' ny haizina". Araka ny lovantsofina mandeana dia i [[Joany mpanao batisa]] no irakyny lanitra sady sady mpaminany lehibe ho an' izy ireo. Ny Mandeana dia mitsaoka an' i [[Adama (Baiboly)|Adama]], an' i [[Abela]], an' i [[Seta]], an' i [[Henoka]], an' i [[Noa]], an' i [[Sema]], an' i [[Arama (olona)|Arama]] ary indrindra an' i Joany mpanao batisa. ==== Ny fivavahana amin' i Mitra ==== Ny fivavahana amin' i [[Mitra (andriamanitra)|Mitra]] (''Mithra'') antsoina hoe [[mitraisma]] dia fivavahana misy zava-miafina. Ny mitraisma dia fivavahana niseho tamin' ny taonjato faha-2 tal. J.K. tany Persia. Nivavahana tao amin' ny [[Empira rômana]] izy io tamin' ny taonjato voalohany hatramin' ny faha-4 taor. J.K. ==== Ny manikeisma ==== Ny [[manikeisma]], izay fivavahana naorin' ilay [[Persia|Persiana]] atao hoe Manỳ (na Manika) tamin' ny taonjato faha-3, dia fivavahana mino ny fifamenoan' ny andriamanitra roa mifanohitra. Fifangaroan' ny [[Zoroastrisma|zôrôastrisma]] sy ny [[bodisma]] ary ny [[kristianisma]] ny manikeisma ([[sinkretisma]]). Nandray zavatra be dia be tamin' ny [[Gnostisisma|gnôstisisma]] ny manikeisma. Ny ivon' ny fampianarany dia ny fizarany izao rehetra izao ho roa ([[doalisma]]), ahitana ny fanjakan' ny Tsara (atao hoe fanjakan' ny Fahazavana) izay anjakan' Andriamanitra, sy ny fanjakan' ny Ratsy (na fanjakan' ny Haizina) izay anjakan' i [[Satana]]. ==== Ny mazdakisma ==== Ny [[mazdakisma]] dia fivavahana [[Gnôstisisma|gnôstika]] izay niavaka tamin' ny fanafoanany ny fananan-tsamirery fa nanandratra ny fananana iombonana (mpialoha lalana ny [[kômonisma]]), izay niseho tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-5 sy ,ny fiandohan' ny taonjato faha-6. Nipoitra avy tamin' ny zôrôastrisma ny mazdakisma. Avy amin' ny anaran' ilay mpiaro azy io anarana io, dia i Mazdaka (''Mazdak''). ==== Ny iazdanisma ==== Ny [[iazdanisma]] dia fivavahana [[Mônôteisma|mônôteista]] efa nisy taloha, manao fanompoam-pivavahana amin' ny [[anjely]] (''iazdâny''), izay narahin' ny [[Korda (vahoaka)|Korda]] talohan' ny niitaran' ny tany fehezin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] tamin' ny taonjato faha-7 sy ny talohan' ny nanovana azy ireo ho [[Finoana silamo|Silamo]]. Ny iazdanisma dia mampianatra ny fahaterahan' ny zavamananaina indray miaraka amin' ny [[Fanahin'ny vatana|fanahin]]' ny zavamananaina hafa efa maty taloha, sahala amin' ny [[hindoisma]], ary mino ny anjely fito izay miaro an' izao tontolo izao amin' ny devoly na demony fito. ==== Ny iarsanisma ==== Ny [[iarsanisma]] dia fivavahana naorin' ilay soltàna atao hoe Sahâk tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-14 tao [[Iràna]] andrefana. Heverina ho sampan' ny [[iazdanisma]] ny iarsanisma. Hatramin' izay nisiany ka hatramin' ny taonjato faha-20 dia notorina sy nampianarina ao amin' ny fianakaviambe [[Korda (vahoaka)|korda]] ihany sy amin' ireo olona teraka ao amin' io fianakaviambe io ny finona iarsany. Ao Iràna Andrefana sy ao [[Iràka]] no tena ahitana azy ireo. === Ny fivavahan-drazana === Ny [[fivavahan-drazana]] dia fivavahana na finoana an' ny foko na vondrom-poko na firenena iray manokana. Avahana amin' ny fivavahana manana fikendrena anjiaby, toy ny [[kristianisma]] sy ny [[finoana silamo]] (izay tsy voafetra ho an' ny foko na vondrom-poko na firenena iray), ny fivavahan-drazana. ==== Ny fivavahan-drazana afrikana ==== Ny [[fivavahan-drazana afrikana]] dia fivavahana isan-karazany ahitana fivavaham-poko maro. Matetika dia tsy voasoratra ny fomba sy fanao ao amin'ireo fivavahana ireo fa [[Lovantsofina|miampita am-bava]], ka ahitana karazan' andriamanitra ambony sy ambany, indraindray ahitana finoana andriamanitra [[Famoronana|mpamorona]], finoana ny fisian' ny [[fanahy]], ny fivavahana amin' ny fanahin' ny maty, ny fampiasana majika sy sikidy sy fitsaboana nentim-paharazana. Maro amin' ireo fivavahana ireo dia mananana endrika [[Animisma|animista]], ny sasany [[Politeisma|pôliteista]] ary ny hafa [[Panteisma|panteista]]. ==== Ny fivavahan-drazana sinoa ==== === Fivavahana hafa === ==== Ny spiritisma ==== ==== Ny kaôdaisma ==== ==== Ny tenrikiô ==== ==== Ny neô-paganisma ==== ==== Ny siantôlôjia ==== ==== Ny jotse ==== == Jereo koa == * [[Andriamanitra (anarana iombonana)|Andriamanitra]] * [[Fiainana aorian'ny fahafatesana|Fiainana aorian' ny fahafatesana]] *[[Fivavahan-drazana malagasy]] *[[Fivavahana eto Madagasikara]] *[[Ateisma]] == Loharano sy hanamarihana == b5u2645949ek7bzkaruic5c9l31kcsa 0 281713 1046891 1046885 2022-08-14T03:46:18Z Thelezifor 15140 wikitext text/x-wiki Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao. Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra. Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]]. Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]]. == Fiandohana == === Fiaviana jiosy-helenista === Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1] === Asa fanompoan' i Jesoa === Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1] == Kristianisma voalohany == Ny kristianisma voalohany ((manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28] === Andro Apôstôlika === Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina. Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41] Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44] === Vanim-potoana ante-nikeana === Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy. ==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ==== Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46] ==== Kristianisma isan-karazany ==== Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50] ==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ==== Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55] ==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ==== Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy. ==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ==== Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57] ==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ==== Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59] Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60]. Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana. == Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) == === Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino === Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63]. Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363). === Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany === Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66] Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67] Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana. === Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana === Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana. Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy. Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70] === Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana === Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany. Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana. Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana. === Mônastisisma === Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73] Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74] Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77] Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79] == Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) == Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely. === Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana === Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania. Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82]. === Kalifata Rasidona === Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "Olon' ny Boky" ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84] Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88] === Kalifata Ômeiada === Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ] Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92] Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88] === Kalifata Abasida === Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela. Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85] I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34 Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30 Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42 Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85] === Ikônôklasma bizantina === Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842. == Andro Antenatenany Ambony (800–1299) == === Renaissance karôlinjiana === Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy. === Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana === Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] . Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe "sy ny Zanaka" - toy ny ao amin' ny "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104]. === Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy === Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "Filioque". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa. === Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) === Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "Fisaraham-bazana Lehibe", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny. === Fanavaozana mônastika === Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12. Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena. Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana. === Fisondrotan' ny oniversite === Ny oniversite tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113] === Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana === Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho eo amin' ny fitondrana. Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka. === Kroazada === Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina, notohanan' ny papa, tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany Mediteranea, indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i Espaina, sy atsimo amin' i Italia, ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117] Ny Tany Masina dia tao anatin' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sady nanafika an' i Bizantioma (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118] Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôkento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary natsangany ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119] Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany Eorôpa, ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (atao hoe Reconquista), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimo amin' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120] === Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany === Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny eglizy katôlika rômana nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsiky ny inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana. 7nb04hpt97ikqdr3qwl5jwftv8pjr8n 1046892 1046891 2022-08-14T03:47:25Z Thelezifor 15140 /* Kristianisma voalohany */ wikitext text/x-wiki Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao. Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra. Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]]. Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]]. == Fiandohana == === Fiaviana jiosy-helenista === Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny ivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1] === Asa fanompoan' i Jesoa === Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1] == Kristianisma voalohany == Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28] === Andro Apôstôlika === Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina. Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41] Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44] === Vanim-potoana ante-nikeana === Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy. ==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ==== Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46] ==== Kristianisma isan-karazany ==== Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50] ==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ==== Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55] ==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ==== Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy. ==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ==== Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57] ==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ==== Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59] Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60]. Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana. == Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) == === Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino === Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63]. Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363). === Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany === Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66] Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67] Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana. === Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana === Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana. Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy. Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70] === Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana === Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany. Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana. Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana. === Mônastisisma === Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73] Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74] Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77] Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79] == Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) == Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely. === Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana === Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania. Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82]. === Kalifata Rasidona === Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "Olon' ny Boky" ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84] Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88] === Kalifata Ômeiada === Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ] Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92] Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88] === Kalifata Abasida === Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela. Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85] I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34 Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30 Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42 Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85] === Ikônôklasma bizantina === Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842. == Andro Antenatenany Ambony (800–1299) == === Renaissance karôlinjiana === Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy. === Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana === Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] . Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe "sy ny Zanaka" - toy ny ao amin' ny "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104]. === Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy === Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "Filioque". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa. === Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) === Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "Fisaraham-bazana Lehibe", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny. === Fanavaozana mônastika === Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12. Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena. Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana. === Fisondrotan' ny oniversite === Ny oniversite tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113] === Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana === Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho eo amin' ny fitondrana. Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka. === Kroazada === Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina, notohanan' ny papa, tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany Mediteranea, indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i Espaina, sy atsimo amin' i Italia, ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117] Ny Tany Masina dia tao anatin' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sady nanafika an' i Bizantioma (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118] Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôkento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary natsangany ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119] Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany Eorôpa, ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (atao hoe Reconquista), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimo amin' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120] === Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany === Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny eglizy katôlika rômana nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsiky ny inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana. nw6wsvfmax0ptued3kwky37w3eodw0c 1046893 1046892 2022-08-14T03:49:12Z Thelezifor 15140 /* Fiaviana jiosy-helenista */ wikitext text/x-wiki Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao. Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra. Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]]. Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]]. == Fiandohana == === Fiaviana jiosy-helenista === Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1] === Asa fanompoan' i Jesoa === Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1] == Kristianisma voalohany == Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28] === Andro Apôstôlika === Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina. Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41] Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44] === Vanim-potoana ante-nikeana === Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy. ==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ==== Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46] ==== Kristianisma isan-karazany ==== Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50] ==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ==== Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55] ==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ==== Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy. ==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ==== Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57] ==== Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna ==== Tsy nisy fanenjehana nanerana ny empira ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59] Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60]. Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana. == Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) == === Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino === Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63]. Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363). === Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany === Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66] Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67] Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana. === Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana === Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana. Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy. Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70] === Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana === Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany. Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana. Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana. === Mônastisisma === Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73] Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74] Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77] Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79] == Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) == Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely. === Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana === Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania. Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82]. === Kalifata Rasidona === Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "Olon' ny Boky" ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84] Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88] === Kalifata Ômeiada === Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ] Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92] Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88] === Kalifata Abasida === Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela. Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85] I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34 Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30 Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42 Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85] === Ikônôklasma bizantina === Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842. == Andro Antenatenany Ambony (800–1299) == === Renaissance karôlinjiana === Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy. === Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana === Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] . Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe "sy ny Zanaka" - toy ny ao amin' ny "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104]. === Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy === Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "Filioque". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa. === Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) === Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "Fisaraham-bazana Lehibe", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny. === Fanavaozana mônastika === Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12. Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena. Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana. === Fisondrotan' ny oniversite === Ny oniversite tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113] === Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana === Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho eo amin' ny fitondrana. Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka. === Kroazada === Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina, notohanan' ny papa, tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany Mediteranea, indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i Espaina, sy atsimo amin' i Italia, ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117] Ny Tany Masina dia tao anatin' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sady nanafika an' i Bizantioma (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118] Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôkento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary natsangany ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119] Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany Eorôpa, ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (atao hoe Reconquista), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimo amin' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120] === Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany === Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny eglizy katôlika rômana nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsiky ny inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana. 2prpw3k15umhdst7d9mkyis33du6pz0 1046894 1046893 2022-08-14T03:51:54Z Thelezifor 15140 /* Fanenjehana avy eo fanaovana ho ara-dalàna */ wikitext text/x-wiki Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao. Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]), izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra. Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]]. Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]]. == Fiandohana == === Fiaviana jiosy-helenista === Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika "voahosotra" ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1] === Asa fanompoan' i Jesoa === Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1] == Kristianisma voalohany == Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28] === Andro Apôstôlika === Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina. Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe "[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]", izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]<nowiki/>n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41] Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44] === Vanim-potoana ante-nikeana === Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy. ==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ==== Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika "''episkopoi''" (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe "eveka" sy "episkôpaly") sy "''presbyter''" (loholona; niandohan' ny teny hoe "pretra") ary avy eo "diakon" (mpanompo; niavian' ny hoe "diakôna" na "diakra"). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho "eveka" sy "presbitera" mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46] ==== Kristianisma isan-karazany ==== Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50] ==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ==== Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55] ==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ==== Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy. ==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ==== Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57] ==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ==== Tsy nisy fanenjehana nanerana ny Empira Rômana ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] taming ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59] Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60]. Ny Fanjakan' i Armenia no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i Gregôrio ilay Mpanazava nandresy lahatra an' i Tiridatesy III, mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana. == Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) == === Ny fitaoman’ ny emperora Kônstantino === Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Eglizy izy, nanorina bazilika isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny Kônsilin' i Nikea izy, izay kônsily ekiomenika voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia. Izy dia tokony hampihatra ny foto-pampianarana, hamongotra ny fivavahan-diso, ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63]. Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny paganisma grika-rômana neôplatônika sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny Empira Romana izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny rafitra episkôpaly sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-romana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny Persiana izy (363). === Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany === Ny fotopampianaran' ny kristôlôjia manohitra ny Trinite malaza, izay niely nanerana ny Empira Rômana nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny arianisma, [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana Ariosy avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i Jesoa Kristy dia zavaboary miavaka sy ambany noho Andriamanitra Ray.[65][66] Na dia nohelohina ho fivavahan-diso aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Eglizy tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny Gôty, vahoaka jermanika tany amin' ny ampahany be amin' i Eorôpa teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny Kristiana kalkedôniana.[65][66][67] Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny kônsily ekiomenika voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny Kônsily voalohany tao Nikea (325) sy ny Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla (381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny Fanekem-pinoana nikeana. === Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana === Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i Teôdôsio I sy i Gratiano ary i Valentiniano II, ny Empira Rômana dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny kristianisma trinitariana ho fivavaham-panjakana. Talohan’ io daty io, i Kônstantio II sy i Valentio dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny Trinite, araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana. Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny Empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe diôsezy, mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ireo eveka, izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i Rôma, i Kônstantinôpla, i Jerosalema, i Antiôkia, ary i Aleksandria. Niankina tamin’ ny Apôstôly mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ny Empira azy. Namoaka didy i Teôdôsio I fa ireo izay tsy mino ny "lovam-pampianarana mahatoky", toy ny Trinite, dia tokony hoheverina ho mpanao fivavahan-diso tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny mpivadi-pinoana, dia i Priskiliano.[69][70] === Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana === Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery kristôlôjika izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina araka ny tokony ho Renin’ Andriamanitra i Maria fa azo raisina ho Renin’ i Kristy ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe Nestôriôsy. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany. Nangataka ny hanaovana ny Kônsilin’ i Efesôsy (431) i Teôdôsio II, emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriosy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestoriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny Empira Sasaniana izay nanaiky izany. Ny Empira Sasaniana (Persiana) dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. Zôrôastriana tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasaniana ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny Empira Rômana (ny paganisma grika-rômana tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasaniana, ary rehefa nihamaro ny mpivadi-pinoana vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe Fiangonan' ny Atsinanana. Tamin' ny taona 451, ny Kônsilin' i Kalkedôna dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-kristôlôjia manodidina ny nestôrianisma. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho miafizita izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana. === Mônastisisma === Ny mônastisisma dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny Soratra Masina, ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny jodaisma. I Joany Mpanao Batisa no hita ho moanina (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny Apôstôly araka ny voarakitra ao amin' ny Asan' ny Apôstôly (Asa 2:42–47).[73] Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha toa an' i Ôrigenesy, i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny asketisma dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i Jesoa Kristy, ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i Paoly Apôstôly.[74] Nahariharin’ ny Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny fanaon’ ny Eseniana, sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: Filôkalia) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: hesikasma). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74] Ny Tany efitr' i Afovoany Atsinanana dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe Rain' ny Taniefitra sy Renin' ny Taniefitra. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny mônastera antsoina hoe Lavra teo amin' ny Tendrombohitra Athos, araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77] Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny Empira Rômana. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79] == Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) == Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny Andro Antenatenany dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny papa, dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely. === Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana === Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny Empira Rômana Tandrefana, izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any Britaina Lehibe rômana ho any amin' ny faritra seltika (Ekôsy sy Irlandy ary Valesa) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany Eorôpa Avaratra-Andrefana tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa Gregôrio Lehibe. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany Saksôna tany Jermania. Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any Galia (Frantsa sy Belzika ankehitriny) dia resin' ny Franka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny paganisma ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka merôvinjiana ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena ny fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka Frisian Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i Charlemagne mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82]. === Kalifata Rasidona === Koa satria ny Kristiana dia heverina ho "Olon' ny Boky" ao amin' ny fivavahana silamo, ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny dhimmi (miaraka amin' ny Jiosy, ny Samaritana, ny Gnôstika, ny Mandeana, ary ny Zôrôastriana), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny Arabo miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny lalàna silamo (sharīʿa), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe jizya sy kharaj, [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fampielezan-kevitra ara-miaramila. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo ary nampahantra ny Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho Miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84] Araka ny fomban' ny Eglizy Ôrtôdôksa Siriaka, ny fandresen' ny Miozolmana any Ampiposahana dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny Empira Rômana Tandrefana[85]. Mikaela Syriana, patriarika tany Antiôkia, dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i Palestina sy Siria sy Libanona ary Armenia dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny Empira Bizantina, ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny dhimmi teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho Miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny Andriamanitry ny finoana silamo.[86][87][88] === Kalifata Ômeiada === Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (sharīʿa), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny fivavahana silamo). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho Miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny murtad, na mpivadi-pinoana amin' ny finoana silamo, dia nahazo sazy henjana na hadd mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ] Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny hazo fijaliana teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy mônasitera taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92] Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny Saikinosy Iberiana), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny fivadiham-pinoana sy ny fitenenan-dratsy (blasfemia).[86][87][86] 88] === Kalifata Abasida === Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny Andro Antenatenany (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan'asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny teny siriaka ary taorian' izay, tamin' ny teny arabo.[94] [95][96] Nahay filôzôfia, siansa, teôlôjia ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana an' ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela. Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny Kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny filôzôfia grika fahiny sy ny matematika grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa "marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika".[85] I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany Damaskôsy avy any Heliôpôlisy (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny "eparka", angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho Miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damascene sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena ny hitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34 Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegomenôsy Michael avy any Zobe sy ny moanina enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes", "Alim", angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, izay kristianina, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho kriptô-kristiana ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao batisa sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30 Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana tsy hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny ikônôklasma no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay doux an'ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42 Nandritra ny ady Arabo-Bizansy tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny Empira Rômana.[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, katôlika ao amin' ny Fiangonan' ny Atsinanana, i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny viziry lehibe fa "isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny". Ny fihetsiky ny Nestôriana “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Eglizy Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary Damaskôsy.[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any Aleksandria, ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85] === Ikônôklasma bizantina === Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny Empira Bizantina ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa Gregôrio III dia nanao sinôda roa tany Rôma ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta Bizansa, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia fivadiham-pinoana.[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia nofaritana ho heretika tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny Kônsily faharoan' i Nikea (kônsily ekiomenika fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842. == Andro Antenatenany Ambony (800–1299) == === Renaissance karôlinjiana === Ny Renaissance karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny literatiora sy ny zavakanto ary ny fandalinana Soratra Masina nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka franka Charlemagne, mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny Empira Karôlinjiana, sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin’ ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra avy any Eorôpa manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy. === Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana === Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan’ i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny Fanekem-pinoana nikeana, fantatra amin’ ny anarana hoe filioque. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiosy. Ny fiangonana tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo eklesiôlôjia roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] . Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny anaram-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe Filioque - midika hoe "sy ny Zanaka" - toy ny ao amin' ny "Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka" , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa “ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray”. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa nampiana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny Filioque noho ny antony dôgmatika[104]. === Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy === Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny kristianisma tatsinanana (Bizansa, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa Joany VII ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao Kônstantinôpla. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny fahambonian’ ny papa tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe "Filioque". Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i Bolgaria, ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho fiangonana aotôkefaly. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa. === Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) === Ny fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana, fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe "Fisaraham-bazana Lehibe", dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fizarazaràna lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny Kônsilin’ i Kalkedôna (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha lehiben' ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny Filioque, saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-jeôgrafia. fahasamihafan' ny fiteny. === Fanavaozana mônastika === Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny mônastera tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn' i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny mônastisisma tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana mamelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12. Tonga niaraka tamin' ny hetsika sistersiana ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena. Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Filaharan' ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana. === Fisondrotan' ny oniversite === Ny oniversite tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny Andro Antenatenany.[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologna (taona 1088) sy ny Oniversiten' i Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113] === Tsy fifanarahana momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana === Ny ady hevitra momba ny fametrahana eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany Eorôpa tamin' ny Andro Antenatenany. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana Henri IV sy ny papa Gregôrio VII momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny Empira Rômana Masina sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny Eglizy Katôlika Rômana dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny Dictatus Papae ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny dioka. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fametrahana ho eo amin' ny fitondrana. Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany Angletera teo amin’ ny mpanjaka Henri I sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hampiasa vola ho eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (Pactum Calixtinum) io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka. === Kroazada === Amin' ny ankapobeny, ny kroazada (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny Tany Masina, notohanan' ny papa, tamin' ny Miozolmana mba hamerenana ny faritr' i Palestina amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany Mediteranea, indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i Espaina, sy atsimo amin' i Italia, ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana ny kroazada maro hanoherana ny vahoaka pagàna any Eorôpa Avaratra-Atsinana mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any Eorôpa Andrefana, ary hanoherana ny fivavahan-diso (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117] Ny Tany Masina dia tao anatin' ny Empira Rômana, ary noho izany dia tao amin' ny Empira Bizantina, mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny Arabo miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny fivahiniana masina kristiana ny Tiorka Seljokida sady nanafika an' i Bizantioma (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa Orbano II hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin’ i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin’ ny Tany Masina sy ny ady masina amin’ ny tsy mpino.[118] Ny Kroazada voalohany dia nahazo an' i Antiôkia tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i Jerosalema. Ny Kroazada faharoa dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187 sy ny Kroazada fahatelo, taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny Kroazada fahefatra, natombok' i Inôkento III tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao Kônstantinôpla ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany Azia Minora ary natsangany ny Empira Latinan’ i Kônstantinôpla tany Grisia sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119] Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i Atsinanana Akaiky kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany Eorôpa, ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany Iberia (atao hoe Reconquista), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny Kroazada Albizoà dia nikendry ireo Katara mpivadi-pinoana any atsimo amin' i Frantsa; miaraka amin' ny Inkizisiôna naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny Slava pagàna tany atsinanan' i Alemaina môderina. Ny Kroazada Livôniana, izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny moanina mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny Balta pagàna tao Livônia sy Prosia. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120] === Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany === Ny Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny eglizy katôlika rômana nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho heretika) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho mpivadi-pinoana na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny Bôgômila, [121] ny Katara (na Albizoà), [122] ny Valdeana, [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny Hosita, [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Ireo no hetsiky ny inkizisiôna voalohany nataon’ ny maro izay nanaraka ny kristianisma eorôpeana. 8kiof6j3tle2xak7qoy04rgdqlw8hh9