Vorona

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mg">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>mgwiki</dbname>
    <base>https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.26</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Rakitra</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Manokana</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Dinika</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Mpikambana</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Dinika amin'ny mpikambana</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Dinika amin'ny Wikipedia</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Sary</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Dinika amin'ny sary</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Dinika amin'ny MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Endrika</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Dinika amin'ny endrika</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Fanoroana</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Dinika amin'ny fanoroana</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Sokajy</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Dinika amin'ny sokajy</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Discussion module</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Discussion gadget</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Définition de gadget</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Discussion définition de gadget</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Vorona</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2465</id>
    <revision>
      <id>1047750</id>
      <parentid>990633</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T03:04:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1597" xml:space="preserve">{{vangovango}}
[[Sary:הגליל התחתון - אלוני אבא - המבנים הטמפלרים (1).JPG|vignette|Vorona]]
Ny '''vorona''' dia ao amin'ny kilasin'ny [[biby manana taolan-damosina]], ny ''Aves''.

Izy ireo dia manana ra mafana ary manana [[atody]]. Feno volom-borona ny tenany ary manana [[elatra]]. Ny volom-borona dia manana asa telo, ny fisidinana, ny famehezana ny mari-pana ary ny fampisehoana. Manana [[taolana]] poak'aty ny vorona hahakely ny lanjany.

Noho izy ireo mafana vatana, dia mampiasa hery betsaka izy ireo. Noho izany, dia mihinana [[sakafo]] be dia be ireo raha oharina amin'ny lanjany.

Karazam-borona samihafa mihoatra ny 9000 no efa fantatra.

Ny vorona dia hita ao amin'ny [[kaontinanta]] rehetra eto amin'izao tontolo izao. Ny karazam-borona samihafa dia afaka miaina amin'ny tontolo mangatsiaka, ary ny hafa dia afaka miaina ao amin'ny toe-tany mahamay. Ny vorona dia hita anaty [[ala]], amin'ny kijana, amin'ny harambato tarehy, amin'ny sisin-drenirano, ny vato amoron'ny [[ranomasina]], amin'ny zana-tsipìkany sy ny tampon-trano.

Mihinana sakafo isan-karazany ny vorona isan-karazany. Mihinan-kena ny ankamaroan'ny vonona ary mihinana nofon-kena izy ireo. Maro ireo vorona mihinana [[bibikely]] na [[trondro]]. Mihinana karazam-[[bibilava]] na [[voalavo]] na koa karazam-borona hafa izy ireo. Misy vorona hafa ihany koa mihinana fatim-biby. Ireo biby toa ny [[boloky]] dia mihinana voa ary [[voankazo]].

== Jereo koa ==
* [[Akoho]]
* [[Flamingô]]
* [[Fody]]
* [[Pelikana]]
* [[Voromahery]]
* [[Vorompiremby]]
* [[Voronaparadisa]]

[[Sokajy:Vorona| ]]</text>
      <sha1>86sxwne44u1lpzhynvjvda7bjm8zqa3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047751</id>
      <parentid>1047750</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T03:06:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1613" xml:space="preserve">{{vangovango}}
[[Sary:הגליל התחתון - אלוני אבא - המבנים הטמפלרים (1).JPG|vignette|Vorona]]
Ny '''vorona''' dia ao amin'ny kilasin'ny [[biby manana taolan-damosina]], ny ''Aves''.

Izy ireo dia manana ra mafana ary manana [[atody]]. Feno volom-borona ny tenany ary manana [[elatra]]. Ny volom-borona dia manana asa telo, ny fisidinana, ny famehezana ny mari-pana ary ny fampisehoana. Manana [[taolana]] poak'aty ny vorona hahakely ny lanjany.

Noho izy ireo mafana vatana, dia mampiasa hery betsaka izy ireo. Noho izany, dia mihinana [[sakafo]] be dia be ireo raha oharina amin'ny lanjany.

Karazam-borona samihafa mihoatra ny 9000 no efa fantatra.

Ny vorona dia hita ao amin'ny [[kaontinanta]] rehetra eto amin'izao tontolo izao. Ny karazam-borona samihafa dia afaka miaina amin'ny tontolo mangatsiaka, ary ny hafa dia afaka miaina ao amin'ny toe-tany mahamay. Ny vorona dia hita anaty [[ala]], amin'ny kijana, amin'ny harambato tarehy, amin'ny sisin-drenirano, ny vato amoron'ny [[ranomasina]], amin'ny zana-tsipìkany sy ny tampon-trano.

Mihinana sakafo isan-karazany ny vorona isan-karazany. Mihinan-kena ny ankamaroan'ny vonona ary mihinana nofon-kena izy ireo. Maro ireo vorona mihinana [[bibikely]] na [[trondro]]. Mihinana karazam-[[bibilava]] na [[voalavo]] na koa karazam-borona hafa izy ireo. Misy vorona hafa ihany koa mihinana fatim-biby. Ireo biby toa ny [[boloky]] dia mihinana voa ary [[voankazo]].

== Jereo koa ==
* [[Akoho]]
* [[Flamingô]]
* [[Fody]]
* [[Pelikana]]
* [[Voromahery]]
* [[Vorombola]]
* [[Vorompiremby]]
* [[Voronaparadisa]]

[[Sokajy:Vorona| ]]</text>
      <sha1>a8jh64wo10vzh1t1kzcmgx0j0rom8jt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047752</id>
      <parentid>1047751</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T03:14:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1627" xml:space="preserve">{{vangovango}}
[[Sary:הגליל התחתון - אלוני אבא - המבנים הטמפלרים (1).JPG|vignette|Vorona]]
Ny '''vorona''' dia ao amin'ny kilasin'ny [[biby manana taolan-damosina]], ny ''Aves''.

Izy ireo dia manana ra mafana ary manana [[atody]]. Feno volom-borona ny tenany ary manana [[elatra]]. Ny volom-borona dia manana asa telo, ny fisidinana, ny famehezana ny mari-pana ary ny fampisehoana. Manana [[taolana]] poak'aty ny vorona hahakely ny lanjany.

Noho izy ireo mafana vatana, dia mampiasa hery betsaka izy ireo. Noho izany, dia mihinana [[sakafo]] be dia be ireo raha oharina amin'ny lanjany.

Karazam-borona samihafa mihoatra ny 9000 no efa fantatra.

Ny vorona dia hita ao amin'ny [[kaontinanta]] rehetra eto amin'izao tontolo izao. Ny karazam-borona samihafa dia afaka miaina amin'ny tontolo mangatsiaka, ary ny hafa dia afaka miaina ao amin'ny toe-tany mahamay. Ny vorona dia hita anaty [[ala]], amin'ny kijana, amin'ny harambato tarehy, amin'ny sisin-drenirano, ny vato amoron'ny [[ranomasina]], amin'ny zana-tsipìkany sy ny tampon-trano.

Mihinana sakafo isan-karazany ny vorona isan-karazany. Mihinan-kena ny ankamaroan'ny vonona ary mihinana nofon-kena izy ireo. Maro ireo vorona mihinana [[bibikely]] na [[trondro]]. Mihinana karazam-[[bibilava]] na [[voalavo]] na koa karazam-borona hafa izy ireo. Misy vorona hafa ihany koa mihinana fatim-biby. Ireo biby toa ny [[boloky]] dia mihinana voa ary [[voankazo]].

== Jereo koa ==
* [[Akoho]]
* [[Flamingô]]
* [[Fody]]
* [[Pelikana]]
* [[Voltora]]
* [[Voromahery]]
* [[Vorombola]]
* [[Vorompiremby]]
* [[Voronaparadisa]]

[[Sokajy:Vorona| ]]</text>
      <sha1>39x6vncm5jqdqrxqv2yw1rngl8452fn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047753</id>
      <parentid>1047752</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T03:26:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1679" xml:space="preserve">{{vangovango}}
[[Sary:הגליל התחתון - אלוני אבא - המבנים הטמפלרים (1).JPG|vignette|Vorona]]
Ny '''vorona''' dia ao amin'ny kilasin'ny [[biby manana taolan-damosina]], ny ''Aves''.

Izy ireo dia manana ra mafana ary manana [[atody]]. Feno volom-borona ny tenany ary manana [[elatra]]. Ny volom-borona dia manana asa telo, ny fisidinana, ny famehezana ny mari-pana ary ny fampisehoana. Manana [[taolana]] poak'aty ny vorona hahakely ny lanjany.

Noho izy ireo mafana vatana, dia mampiasa hery betsaka izy ireo. Noho izany, dia mihinana [[sakafo]] be dia be ireo raha oharina amin'ny lanjany.

Karazam-borona samihafa mihoatra ny 9000 no efa fantatra.

Ny vorona dia hita ao amin'ny [[kaontinanta]] rehetra eto amin'izao tontolo izao. Ny karazam-borona samihafa dia afaka miaina amin'ny tontolo mangatsiaka, ary ny hafa dia afaka miaina ao amin'ny toe-tany mahamay. Ny vorona dia hita anaty [[ala]], amin'ny kijana, amin'ny harambato tarehy, amin'ny sisin-drenirano, ny vato amoron'ny [[ranomasina]], amin'ny zana-tsipìkany sy ny tampon-trano.

Mihinana sakafo isan-karazany ny vorona isan-karazany. Mihinan-kena ny ankamaroan'ny vonona ary mihinana nofon-kena izy ireo. Maro ireo vorona mihinana [[bibikely]] na [[trondro]]. Mihinana karazam-[[bibilava]] na [[voalavo]] na koa karazam-borona hafa izy ireo. Misy vorona hafa ihany koa mihinana fatim-biby. Ireo biby toa ny [[boloky]] dia mihinana voa ary [[voankazo]].

== Jereo koa ==
* [[Akoho]]
* [[Boloky]]
* [[Flamingô]]
* [[Fody]]
* [[Goaika]]
* [[Kibobo]]
* [[Pelikana]]
* [[Tsipoy]]
* [[Voltora]]
* [[Voromahery]]
* [[Vorombola]]
* [[Vorompiremby]]
* [[Voronaparadisa]]

[[Sokajy:Vorona| ]]</text>
      <sha1>m1mp2tdsr2c05eqhv3dgb706xh3urz8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047754</id>
      <parentid>1047753</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T03:27:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1666" xml:space="preserve">{{vangovango}}
[[Sary:הגליל התחתון - אלוני אבא - המבנים הטמפלרים (1).JPG|vignette|Vorona]]
Ny '''vorona''' dia ao amin'ny kilasin'ny [[biby manana taolan-damosina]], ny ''Aves''.

Izy ireo dia manana ra mafana ary manana [[atody]]. Feno volom-borona ny tenany ary manana [[elatra]]. Ny volom-borona dia manana asa telo, ny fisidinana, ny famehezana ny mari-pana ary ny fampisehoana. Manana [[taolana]] poak'aty ny vorona hahakely ny lanjany.

Noho izy ireo mafana vatana, dia mampiasa hery betsaka izy ireo. Noho izany, dia mihinana [[sakafo]] be dia be ireo raha oharina amin'ny lanjany.

Karazam-borona samihafa mihoatra ny 9000 no efa fantatra.

Ny vorona dia hita ao amin'ny [[kaontinanta]] rehetra eto amin'izao tontolo izao. Ny karazam-borona samihafa dia afaka miaina amin'ny tontolo mangatsiaka, ary ny hafa dia afaka miaina ao amin'ny toe-tany mahamay. Ny vorona dia hita anaty [[ala]], amin'ny kijana, amin'ny harambato tarehy, amin'ny sisin-drenirano, ny vato amoron'ny [[ranomasina]], amin'ny zana-tsipìkany sy ny tampon-trano.

Mihinana sakafo isan-karazany ny vorona isan-karazany. Mihinan-kena ny ankamaroan'ny vonona ary mihinana nofon-kena izy ireo. Maro ireo vorona mihinana [[bibikely]] na [[trondro]]. Mihinana karazam-[[bibilava]] na [[voalavo]] na koa karazam-borona hafa izy ireo. Misy vorona hafa ihany koa mihinana fatim-biby. Ireo biby toa ny [[boloky]] dia mihinana voa ary [[voankazo]].

== Jereo koa ==
* [[Akoho]]
* [[Boloky]]
* [[Flamingô]]
* [[Fody]]
* [[Goaika]]
* [[Kibobo]]
* [[Pelikana]]
* [[Voltora]]
* [[Voromahery]]
* [[Vorombola]]
* [[Vorompiremby]]
* [[Voronaparadisa]]

[[Sokajy:Vorona| ]]</text>
      <sha1>7rxczcjhkq50ubygqrwzutm1zhkcs7f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Merina</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3322</id>
    <revision>
      <id>1047734</id>
      <parentid>1047412</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T19:55:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:9D41:3202:6297:6B1B</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29015" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]

* [[Krisantema]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>hhwj10kq6rzxm5yoyww9iyst7m72ve2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047738</id>
      <parentid>1047734</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T20:04:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:9D41:3202:6297:6B1B</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28999" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]


== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>b9vap7bta87yokisi1sdjjewnysu9m4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047741</id>
      <parentid>1047738</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T01:40:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29020" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]

* [[Voronaparadisa]]

== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>95orsc320b7vm5oy2r54iq61map0jm5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047744</id>
      <parentid>1047741</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T01:48:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28999" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]


== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>b9vap7bta87yokisi1sdjjewnysu9m4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047745</id>
      <parentid>1047744</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T02:11:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29023" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]

* [[Vorompitantsoratra]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>b7bctp9t3xd658iwl7bzb3ca5u9d9kr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047746</id>
      <parentid>1047745</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T02:12:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29017" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]

* [[Vorompiremby]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>qjk1nv3szeqkpvpj2tur5jbusllfsku</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047749</id>
      <parentid>1047746</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T02:20:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28998" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]

== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>erxjyv4zrgxhnkcw76xh7lae09qrb4n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047755</id>
      <parentid>1047749</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T03:39:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29018" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]

* [[Volondavenona]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>idxepugv1n7z00k4vz1z38sd5tt9f50</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047756</id>
      <parentid>1047755</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T03:42:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29022" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]

* [[Vanovolondavenona]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>2efqsz2d1crs931rktuybucuhuq9dut</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047759</id>
      <parentid>1047756</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T03:50:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28998" xml:space="preserve">[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]

Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy  no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]&lt;nowiki/&gt;n' i Madagasikara, izy ireo.

Raha faritana ara-jeôgrafia ny faritra nentim-paharazana misy ny Merina dia ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina. Izany hoe eo ampovoan-tany amin' ny lembalemba avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.  

Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.  

Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara  izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny samy mpihavana (lova tsy mifindra), ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].

==Tantara==

Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maley]]-[[Indônezia|Indôneziana]] sy amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maley tonga teto Madagasikara tokony ho 2&amp;nbsp;000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.

Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.

Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina &quot;tena Aostrôneziana&quot; tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.

Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.

Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]). 

Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho &quot;[[Fanjakan' i Madagasikara]]&quot;.
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.

Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.

Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.

Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&amp;nbsp;000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.

Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.

Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' (&quot;faritany ampitan-dranomasina&quot;) ao anatin'ny ''Union Française'' (&quot;Vondrona Frantsay&quot;).

Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.

Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny  taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.

Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.

==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra  ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].

Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe &quot;tsy lafo&quot;. Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.

== Fivavahana ==

=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.

Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].

Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.

Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].

Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]]. 

Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao &quot;rebik' omby&quot; na &quot;rebik' ondry&quot;). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.

=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].

Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]&lt;nowiki/&gt;n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.

== Fiarahamonina sy kolontsaina ==

=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].

Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.

Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].

Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo  any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.

Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.

Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.

=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary  manana hery mahagaga.

Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.

Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.

=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe &quot;mihinam-bary&quot; fotsiny no ilazana ny hoe &quot;misakafo&quot;. Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.

=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.

=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay  mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.

=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.

Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.

I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa &quot;Merina lava sofina&quot; sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.

Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]

== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] -  [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''

* [[Jiosy malagasy]]

== Boky azo anovozan-kevitra ==

* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-84162-197-5&lt;/nowiki&gt;.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-85194-307-3&lt;/nowiki&gt;) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (&lt;nowiki&gt;ISBN 2-907754-65-3&lt;/nowiki&gt;).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, &quot;De quelques attitudes et coutumes merina&quot;, dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, &quot;L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations&quot;, dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 978-2-7053-3782-7&lt;/nowiki&gt;) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), &quot;Ny Andriantompokoindrindra&quot;, 1909, 50 pages.
* Louis Molet, &quot;Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)&quot;, dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, &quot;Gender and social change in Merina rural society&quot;, in ''Repenser &quot;la femme malgache&quot;: de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking &quot;la femme malgache&quot;: new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0521314046&lt;/nowiki&gt;).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. &lt;nowiki&gt;ISBN 9789231017117&lt;/nowiki&gt;.
* Pier Martin Larson, &quot;Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories&quot;, in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (&lt;nowiki&gt;ISBN 0-325-00216-9&lt;/nowiki&gt;).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.

== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]</text>
      <sha1>erxjyv4zrgxhnkcw76xh7lae09qrb4n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Baolina kitra</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8807</id>
    <revision>
      <id>1047789</id>
      <parentid>993026</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T11:39:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>112</id>
      </contributor>
      <comment>Replacing Football_iu_1996.jpg with [[File:Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR2|Criterion 2]] (meaningless or ambiguous name)).</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1261" xml:space="preserve">{{Orphan|date=Aprily 2010}}
[[Sary:Football in Bloomington, Indiana, 1996.jpg|200px|ankavanana|thumb|Ny mpilalao baolina kitra hamono baolina]]
[[Sary:La mejor Hinchada de Futbol Argentino.jpg|200px|ankavanana|thumb|Amin'ny baolina kitra, ny tanjon'ny mpankafy dia ny famporisihana ny ekipany mandritra ny lalao.]]

Ny '''Baolina kitra''' dia [[fanatanjahantena]] mampitohitra ekipa roa misy mpilalao 11 isany avy ao anaty kianka. Ny tanjon'ny ekipa iray dia mametraka baolina boribory ao anatin'ny zava-kendrehina any amin'ny  sahan'ny ekipa iray, tsy mampiasa tanana, ary matetika kokoa nohon'ny ekipa iray hafa.

Ny baolina kitra dia voakaodin'ny britanika tamin'ny faran'ny taonjato faha 19, nanangana federasiôna iraisam-pirenena izy, ny [[FIFA]] tamin'ny [[1904]]. Tamin'ny [[2006]], olona 264 tapitrisa eo ho eo ny isan'ny mpilalao baolina kitra manerana ny tany, ary izy no fanatanjahantena voalohany ao amin'ny ankabeazan'ny firenena. Ny kaontinanta sasany, toy ny [[Afrika]], ny [[Amerika Atsimo]] na ny [[Eoropa]], dia voazakazakan'ny baolina kitra. Ny hamoran'ny [[fitsipi-pilalaovana]] sy ny havitsy ny fitaovana ilaina mba hilalao azy, dia manazava kely io fahombiazany io.

{{vangovango}}

[[Sokajy:Baolina kitra|*]]
[[Sokajy:Fanatanjahan-tena]]</text>
      <sha1>izgeutx2mdo45cy65nlhhbd3wj0q5tj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gerstheim</title>
    <ns>0</ns>
    <id>103474</id>
    <revision>
      <id>1047788</id>
      <parentid>1032084</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T11:23:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>112</id>
      </contributor>
      <comment>Replacing Gerstheim,_Temple_Saint-Guillaume.jpg with [[File:Gerstheim,_Église_luthérienne_Saint-Guillaume.jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: correct name).</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1145" xml:space="preserve">{{Coord|48.3831|7.7031}}

{{infobox tanàna
|tanàna=Gerstheim
|sary=Gerstheim, Église luthérienne Saint-Guillaume.jpg
|firenena={{Frantsa}}
|faritany=[[Grand Est]]
|velarantany=16.42
|isam-ponina=2965
|ben'ny tanàna=Marc-Daniel Roth
}}

I '''Gerstheim''' dia kaominina ao amin'ny fivondronan'i Sélestat-Erstein, ao amin'ny departemantan'i [[Bas-Rhin]], ao amin'ny faritr'i [[Grand Est]], ao [[Frantsa]]. 
Ny INSEE dia mampiasa ny kaodim-paositra 67154.
I Marc-Daniel Roth no ben'ny tanàna mandritry ny taona 2001&amp;ndash;2008. Ilay kaominina dia kaominina mpikambana amin'ny fivondronan-kaominin'i 
== Jeografia ==

Ny isam-ponin'i Gerstheim dia 2965 mponina araka ny fanisana natao tamin'ny taona 2006.  Ny haavon'ny toerana ambany indrindra dia 149 metatra. Ny haavon'ny toerana avo indrindra dia 157 metatra. Ny fisiana ara-daharampehintany ary ara-daharanjarahasin'ilay kaominina dia 48.3831° ary 7.7031° amin'ny soratra desimaly.
Ny faritr'ora dia GMT+1.

== Rohy ivelany ==
*  : Tranonkala 
* [http://www.communes.com/recherche/?q=Gerstheim Eo amin'i www.communes.com]

&lt;references/&gt;


[[Sokajy:Tanàna ao amin'ny faritr'i Bas-Rhin]]</text>
      <sha1>p0ug4fzyz38njw12lpyhnj76sfbht1z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Evanjelin'i Joany</title>
    <ns>0</ns>
    <id>246775</id>
    <redirect title="Filazantsara araka an&#039; i Joany" />
    <revision>
      <id>1047771</id>
      <parentid>972855</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:08:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Filazantsara araka an' i Joany]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Filazantsara araka an' i Joany]]</text>
      <sha1>677xflevwy6kgc539a28tzovru1y9kg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Evanjely araka an'i Joany</title>
    <ns>0</ns>
    <id>246777</id>
    <redirect title="Filazantsara araka an&#039; i Joany" />
    <revision>
      <id>1047772</id>
      <parentid>972856</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:08:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Filazantsara araka an' i Joany]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Filazantsara araka an' i Joany]]</text>
      <sha1>677xflevwy6kgc539a28tzovru1y9kg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jaona (boky)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255686</id>
    <redirect title="Filazantsara araka an&#039; i Joany" />
    <revision>
      <id>1047779</id>
      <parentid>972857</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:09:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Filazantsara araka an' i Joany]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Filazantsara araka an' i Joany]]</text>
      <sha1>677xflevwy6kgc539a28tzovru1y9kg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Joany (evanjely)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255687</id>
    <redirect title="Filazantsara araka an&#039; i Joany" />
    <revision>
      <id>1047781</id>
      <parentid>972858</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:10:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Filazantsara araka an' i Joany]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Filazantsara araka an' i Joany]]</text>
      <sha1>677xflevwy6kgc539a28tzovru1y9kg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Romana (epistily)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255688</id>
    <redirect title="Epistily ho an&#039; ny Rômana" />
    <revision>
      <id>1047782</id>
      <parentid>952352</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:10:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistily ho an' ny Rômana]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistily ho an' ny Rômana]]</text>
      <sha1>hzdu6brqgiojg5rh3adcp2gecqizmfl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Romana (epistola)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255689</id>
    <redirect title="Epistily ho an&#039; ny Rômana" />
    <revision>
      <id>1047783</id>
      <parentid>952353</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:10:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistily ho an' ny Rômana]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistily ho an' ny Rômana]]</text>
      <sha1>hzdu6brqgiojg5rh3adcp2gecqizmfl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rômanina (taratasy)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255690</id>
    <redirect title="Epistily ho an&#039; ny Rômana" />
    <revision>
      <id>1047784</id>
      <parentid>952354</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:10:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistily ho an' ny Rômana]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistily ho an' ny Rômana]]</text>
      <sha1>hzdu6brqgiojg5rh3adcp2gecqizmfl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Galatiana (epistily)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255695</id>
    <redirect title="Epistily ho an&#039; ny Galatiana" />
    <revision>
      <id>1047777</id>
      <parentid>952359</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:09:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistily ho an' ny Galatiana]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistily ho an' ny Galatiana]]</text>
      <sha1>on33m9et1wfk78z1cy6k4eemzhfd40b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Galata (epistola)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255696</id>
    <redirect title="Epistily ho an&#039; ny Galatiana" />
    <revision>
      <id>1047776</id>
      <parentid>952360</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:09:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistily ho an' ny Galatiana]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistily ho an' ny Galatiana]]</text>
      <sha1>on33m9et1wfk78z1cy6k4eemzhfd40b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Galatianina (taratasy)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255697</id>
    <redirect title="Epistily ho an&#039; ny Galatiana" />
    <revision>
      <id>1047778</id>
      <parentid>952361</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:09:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistily ho an' ny Galatiana]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistily ho an' ny Galatiana]]</text>
      <sha1>on33m9et1wfk78z1cy6k4eemzhfd40b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Efesiana (epistily)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255698</id>
    <redirect title="Epistily ho an&#039; ny Efesiana" />
    <revision>
      <id>1047765</id>
      <parentid>952362</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:07:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistily ho an' ny Efesiana]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistily ho an' ny Efesiana]]</text>
      <sha1>agr8u9360gt0g2olw0xajow9fjcain4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Efeziana (epistola)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255699</id>
    <redirect title="Epistily ho an&#039; ny Efesiana" />
    <revision>
      <id>1047767</id>
      <parentid>952363</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:07:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistily ho an' ny Efesiana]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistily ho an' ny Efesiana]]</text>
      <sha1>agr8u9360gt0g2olw0xajow9fjcain4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Efesianina (taratasy)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255700</id>
    <redirect title="Epistily ho an&#039; ny Efesiana" />
    <revision>
      <id>1047766</id>
      <parentid>952364</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:07:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistily ho an' ny Efesiana]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistily ho an' ny Efesiana]]</text>
      <sha1>agr8u9360gt0g2olw0xajow9fjcain4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Efezianina (taratasy)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>255701</id>
    <redirect title="Epistily ho an&#039; ny Efesiana" />
    <revision>
      <id>1047768</id>
      <parentid>952365</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:08:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistily ho an' ny Efesiana]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistily ho an' ny Efesiana]]</text>
      <sha1>agr8u9360gt0g2olw0xajow9fjcain4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jaona (filazantsara)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>259416</id>
    <redirect title="Filazantsara araka an&#039; i Joany" />
    <revision>
      <id>1047780</id>
      <parentid>972859</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:10:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Filazantsara araka an' i Joany]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Filazantsara araka an' i Joany]]</text>
      <sha1>677xflevwy6kgc539a28tzovru1y9kg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Epistolà ho an'i Galata</title>
    <ns>0</ns>
    <id>261638</id>
    <redirect title="Epistily ho an&#039; ny Galatiana" />
    <revision>
      <id>1047769</id>
      <parentid>962278</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:08:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Epistily ho an' ny Galatiana]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Epistily ho an' ny Galatiana]]</text>
      <sha1>on33m9et1wfk78z1cy6k4eemzhfd40b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Filazantsara araka an'i Jaona</title>
    <ns>0</ns>
    <id>263970</id>
    <redirect title="Filazantsara araka an&#039; i Joany" />
    <revision>
      <id>1047775</id>
      <parentid>972854</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:09:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Filazantsara araka an' i Joany]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Filazantsara araka an' i Joany]]</text>
      <sha1>677xflevwy6kgc539a28tzovru1y9kg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Evanjely nosoratan'i Masindahy Joany</title>
    <ns>0</ns>
    <id>265522</id>
    <redirect title="Filazantsara araka an&#039; i Joany" />
    <revision>
      <id>1047774</id>
      <parentid>977390</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:09:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Filazantsara araka an' i Joany]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Filazantsara araka an' i Joany]]</text>
      <sha1>677xflevwy6kgc539a28tzovru1y9kg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Evanjely nosoratan'i Joany</title>
    <ns>0</ns>
    <id>265567</id>
    <redirect title="Filazantsara araka an&#039; i Joany" />
    <revision>
      <id>1047773</id>
      <parentid>977526</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:08:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Filazantsara araka an' i Joany]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Filazantsara araka an' i Joany]]</text>
      <sha1>677xflevwy6kgc539a28tzovru1y9kg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Voninkazo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>278767</id>
    <revision>
      <id>1047737</id>
      <parentid>1045952</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T20:01:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:9D41:3202:6297:6B1B</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="555" xml:space="preserve">[[Sary:Bloemenpanorama_Maurice_van_Bruggen.jpg|thumb|Voninkazo]]

'''Voninkazo''' iray, izay antsoina matetika hoe voninkazo na voniny iray, dia ny firafitry ny fiterahana hita ao anaty zavamaniry voninkazo (zavamaniry misy ny fizarana Magnoliophyta, antsoina koa hoe angiosperma). Ny fiasan'ny voninkazo iray dia misy fiantraikany amin'ny fiterahana, mazàna amin'ny alàlan'ny mekanika ny firaisana amin'ny tsiranoka amin'ny atody.

== Jerezo koa ==
* [[Hôrtenzia]]
* [[Jasmina]]
* [[Krisantema]]
* [[Lilia]]
* [[Magnôlia]]
* [[Raozy]]
* [[Tolipàna]]</text>
      <sha1>0ipt73olyv1meqnfdn3abd6th9w42zj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047739</id>
      <parentid>1047737</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T20:05:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:9D41:3202:6297:6B1B</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="575" xml:space="preserve">[[Sary:Bloemenpanorama_Maurice_van_Bruggen.jpg|thumb|Voninkazo]]

'''Voninkazo''' iray, izay antsoina matetika hoe voninkazo na voniny iray, dia ny firafitry ny fiterahana hita ao anaty zavamaniry voninkazo (zavamaniry misy ny fizarana Magnoliophyta, antsoina koa hoe angiosperma). Ny fiasan'ny voninkazo iray dia misy fiantraikany amin'ny fiterahana, mazàna amin'ny alàlan'ny mekanika ny firaisana amin'ny tsiranoka amin'ny atody.

== Jerezo koa ==
* [[Hôrtenzia]]
* [[Jasmina]]
* [[Krisantema]]
* [[Lilia]]
* [[Magnôlia]]
* [[Raozy]]
* [[Tanamasoandro]]
* [[Tolipàna]]</text>
      <sha1>jg4k9gyj9ah09wo8rxzbjj4pfeiuv9w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047740</id>
      <parentid>1047739</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T21:47:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="587" xml:space="preserve">[[Sary:Bloemenpanorama_Maurice_van_Bruggen.jpg|thumb|Voninkazo]]

'''Voninkazo''' iray, izay antsoina matetika hoe voninkazo na voniny iray, dia ny firafitry ny fiterahana hita ao anaty zavamaniry voninkazo (zavamaniry misy ny fizarana Magnoliophyta, antsoina koa hoe angiosperma). Ny fiasan'ny voninkazo iray dia misy fiantraikany amin'ny fiterahana, mazàna amin'ny alàlan'ny mekanika ny firaisana amin'ny tsiranoka amin'ny atody.

== Jereo koa ==
* [[Hôrtenzia]]
* [[Jasmina]]
* [[Krisantema]]
* [[Lilia]]
* [[Magnôlia]]
* [[Orkide]]
* [[Raozy]]
* [[Tanamasoandro]]
* [[Tolipàna]]</text>
      <sha1>5mptm63u6ovqvr30c6qfigmjbqofb8a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Evanjelin' i Joany</title>
    <ns>0</ns>
    <id>279288</id>
    <redirect title="Filazantsara araka an&#039; i Joany" />
    <revision>
      <id>1047770</id>
      <parentid>999028</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:08:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>2486</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Rôbô : mamaha olam-pihodinana mankany amin'i [[Filazantsara araka an' i Joany]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46" xml:space="preserve">#FIHODINANA [[Filazantsara araka an' i Joany]]</text>
      <sha1>677xflevwy6kgc539a28tzovru1y9kg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tantaran' ny kristianisma</title>
    <ns>0</ns>
    <id>281713</id>
    <revision>
      <id>1047760</id>
      <parentid>1047142</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T07:19:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fiandohana */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101588" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|natahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]

Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].

Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;[[Olon' ny Boky]]&quot; ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - araka ny hita ao amin' ny hoe &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa &quot;ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray&quot;. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;''Filioque''&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;[[Fisaraham-bazana Lehibe]]&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Holafitry ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i  Bremen, nomena anaram-bosotra hoe &quot;Apôstôlin' ny Avaratra&quot; no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]&lt;nowiki/&gt;zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]

I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan'ny Renaissance (1300-1520) ==

=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon, izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin'ny 1309 ka hatramin'ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any Frantsa ankehitriny.[134] Tamin’ny 1309, dia nifindra tany Avignon any atsimon’i Frantsa ny papa Klemento V. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-politika, satria nihena ny laza sy ny herin’i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ny 1378, rehefa maty i Gregôrio XI rehefa nitsidika an’i Rôma. Nisy kônklava papaly nivory tany Rôma ary nifidy an'i Orbano VI, Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’i Rôberto avy any Genève handimby an’i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly Tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filozofa skolastika anglisy sady teolojiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ny Eglizy Katolika, dia mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta.[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ny fifandraisana mivantana eo amin’Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran'i Wycliffe, dia nandray anjara tamin'ny Fanavaozana anglisy.[135][136][137] Jan Hus, teôlôjiana kristiana tseky monina any Prague, dia voataonan’i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran'i Jôn Hus, izay lasa solontenan'ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon'ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katolika.[126][127][135]

=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ô ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan'ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin'ny fironana klasika sy ny fitomboan'ny harena amin'ny alàlan'ny varotra varotra. Ny tanànan’i Rôma sy ny fanjakan’ny papa ary ny fanjakan’ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ny maritrano izany, izay nanirahan’ny Fiangonana mpanakanto toa an’i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ny episkôpaly, anisan’izany ny papa, ho an’ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’i Aleksandra VI sy Siksto IV.

Ankoatra ny maha lohan’ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’i Jolio II dia matetika nanao fampielezan-kevitra mba hiarovana sy hanitarana ny faritra ara-nofo. Fanampin’izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ny fifaninanana voadio tamin’ireo tompo italianina hafa, dia nandany be dia be tamin’ny rendrarendran’olon-tsotra, fa tamin’ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin'ny 1453, dia nianjera tamin'ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’i Kônstantinôpla, sy ireo sora-tanana grika nentin’izy ireo, no anisan’ny nahatonga ny fanavaozana ara-literatiora tany Andrefana tamin’io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin'ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ny fomba ôfisialy ho [[olon' ny Boky]] ny Kristianina. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ny Fiangonana kanonika sy ara-jeografika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin'ireo zavatra voalohany nataon'i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan'izany ny fahalalahan'ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin'ny foto-kevitra saingy mahalana no nifanaraka tamin'ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan'ny fanirian'ny sultan sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho môske. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ny Kristianina, ary tonga tamin’ny fara tampony tamin’ny fandripahana foko armeniana sy asirianina ary grika.

== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==

=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin'ny onja voalohany tamin'ny fanjanahantany eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin'ny fivavahan'ny teratany teratany dia nataon'ireo Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin'ny taonjato faha-15 ka hatramin'ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny Vanim-potoanan'ny Fikarohana sy ny taonjato manaraka, ny empira mpanjanaka Espaniola sy Portiogey no tena navitrika indrindra tamin'ny fikasana hanova ny Tompontany any Amerika ho amin'ny fivavahana Kristiana.[11][12] Ny Papa Alexander VI dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin'ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian'ny Fanjakan'i Espaina, ary nanome baiko ho takalon'ny hiova finoana ny Vazimba ho Kristianisma Katolika. Nandritra ny dia faharoan’i Columbus, dia niaraka taminy ireo frera Benoitsin, niaraka tamin’ny pretra roa ambin’ny folo hafa. Tamin'ny fandresen'ny Espaniola ny fanjakan'ny Azteky, dia natao ny fitoriana ny filazantsara tamin'ireo vazimba teratany midadasika tao amin'ilay antsoina hoe &quot;fandresena ara-panahy&quot;. Nianatra fiteny indizeny ny Franciscan sy Dominikanina, toy ny Nahuatl, Mixtec, ary Zapotec.[144] Iray amin'ireo sekoly voalohany ho an'ny Vazimba teratany any Meksika no naorin'i Pedro de Gante tamin'ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ireo mpitarika vazimba ireo frera, miaraka amin'ny fanantenana sy fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin'ny faritra be mponina, dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina vazimba teratany ireo frera mba hanorina fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo fiangonana sy trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ny toerana mitovy amin’ny tempoly tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho valiny isan-karazany ny tompon-tany, nanomboka tamin'ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin'ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimon'i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny vazimba teratany tamin'ny famoronana lahatsoratra an-tsoratra, dia nampianatra ireo mpanora-dalàna vazimba teratany ireo frera mba hanoratra ny azy manokana. fiteny amin’ny litera latina. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin'ny fiteny indizeny noforonin'ny sy ho an'ny vazimba teratany ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an'ny tanjony manokana. Any amin'ny faritra sisin-tany izay tsy nisy mponina teratany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny Zezoita no namorona iraka, nampivondrona ireo Vazimba niparitaka tany amin'ireo vondrom-piarahamonina nokarakarain'ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran'izy ireo amin'ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ireo zanatany Espaniola izay niitatra avy any amin'ny faritra atsimo andrefan'i Etazonia amin'izao fotoana izao ka hatrany Meksika ary hatrany Arzantina sy Sily.


Rehefa tonga tany Meksika ny Franciscans voalohany tamin'ny 1524, dia nodoran'izy ireo ny toerana masina natokana ho an'ny fivavahan'ny teratany.[147] Na izany aza, tamin’ny Mesoamerica talohan’ny andron’i Columbia, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ny antokon’olona resy, aseho amin’ny sora-tanana vazimba teratany, toy ny Codex Mendoza. Ireo vondrona vazimba teratany nandresy dia nanantena ny haka ireo andriamanitry ny tompom-panjakany vaovao, hanampy azy ireo amin'ny pantheon efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ny Kristianisma dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin'ny 1539, ny eveka Meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any Texcoco noho ny fivadiham-pinoana tamin'ny Kristianisma.[148] Taorian’izay, dia nesorin’ny Eglizy Katolika tsy ho eo amin’ny fari-piadidian’ny Inquisition ireo teratany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ny fitoriana ny filazantsara. Tamin'ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny Tompontany[149]

Nanerana an’i Amerika, dia navitrika tamin’ny fiezahana hanova ny Vazimba ho Kristianisma ny Zezoita. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin'ny sisin-tany tany Nouvelle France, [150] Brezila Portiogey, ary Antonio de Vieira, S.J;[151] ary tany Paragoay, izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin'ny fanjakana iray.[152]

=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katolika ireo teolojiana kristiana Martin Luther sy Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ny maro hafa. Noheverin'izy ireo ho foto-pampianarana ny fototry ny kolikoly ao amin'ny Eglizy Katolika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, fahalemena ara-moraly, na tsy fisian'ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ary noho izany dia niaro ny fahaleovantenan'Andriamanitra amin'ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ny olona. Ny Reformasiona dia matetika noheverina fa nanomboka tamin'ny famoahana ny Tesis dimy amby sivifolo nataon'i Lotera tamin'ny 1517, na dia tsy nisy fisarahana aza raha tsy tamin'ny 1521 Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ny Diet of Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra. amin'ny alalan'ny olona meloka ho nanohana ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Protestanta” dia tsy nampiasain’ireo mpitarika tamin’ny andron’ny Reformasiona tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ny filazantsara marina (grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simony, ny fitazonana biraon'ny fiangonana maro amin'ny fotoana iray, ny fahabangan'ny episkopaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ny Protestanta koa dia nahitana ny Five solae (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan’ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny fomban-drazana telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin'ny Reformasiona dia ny Loterana, Nohavaozina ary Anglikanina, na dia ny vondrona farany aza dia samy milaza fa &quot;Reforme&quot; sy &quot;katolika&quot;, ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho &quot;Protestanta&quot;.

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin'ny herin'ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katolika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ny 1521 dia niaro ny papa tamin’i Lotera izy tao amin’ny boky nasainy mitondra ny lohateny hoe Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito, izay nanomezan’ny Papa Léon X azy ny anaram-boninahitra Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ny papa anefa ny mpanjaka rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ny papa. I Catherine, anisan’ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ny Emperora Charles V, ilay mpanohana ny papaly lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian'izay dia nitarika ho amin'ny fialana tamin'i Roma sy ny fanambarana ny Mpanjakan'i Angletera ho lohan'ny Eglizy Anglisy, izay nahita ny tenany ho fiangonana Protestanta mamakivaky lalana manelanelana ny Loterana sy ny Kristianisma Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin'ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana ary koa ny Counter-Reformation. Ireo mpanjaka toa an'i Edward VI, Lady Jane Grey, Mary I, Elizabeth I, ary ny Arsevekan'i Canterbury toa an'i Thomas Cranmer sy William Laud, dia nanosika ny Eglizy Angletera tamin'ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan'ny fanjakana iray izay nihevitra ny tenany ho &quot;Reformed&quot; sy &quot;Katolika&quot; fa tsy &quot;Romana&quot;, ary ireo hetsika mahery vaika tsy ofisialy hafa, toy ny Puritains. Eo amin'ny lafiny politika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra fitsarana mivadi-pinoana, ny sesitany ny Katolika Romana tany Espaina sy tany amin'ny tany katolika hafa, ary ny sivana sy ny fandrarana ny boky.[157]

=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.

Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po.&quot;[160]

Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.

=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.

=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.

== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==

=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny &quot;fifohazana lehibe&quot; tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.

=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217  Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho &quot;fanavaozana&quot; ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny &quot;Restorationism&quot; dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.

Ny teny hoe &quot;mpamerenana amin'ny laoniny&quot; dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]

Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]

Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.

=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe &quot;liberaly&quot; ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.

Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho &quot;Kristianina&quot;. Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny &quot;fototra&quot;: tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.

=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

== Kristianisma ankehitriny ==

=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.

=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe &quot;izao tontolo izao misy mponina&quot;, fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny &quot;firaisan'ny rehetra&quot;. Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny &quot;fivavahana&quot; (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.

Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny &quot;voalohany amin'ny mitovy.&quot; &quot;mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny &quot;Fiangonana Kristiana&quot;, ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.

=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.

=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe &quot;Kristianisma maneran-tany&quot;, dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny &quot;Kristiana tsy tandrefana&quot; izay &quot;misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]

== Jereo koa ==

* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>92s6lg8o01wwgcarupbxcm2gxdp98sq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047761</id>
      <parentid>1047760</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T07:21:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Andro Apôstôlika */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101588" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]

Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].

Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;[[Olon' ny Boky]]&quot; ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadiana iraisam-pinoana ao amin' ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - araka ny hita ao amin' ny hoe &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa &quot;ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray&quot;. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;''Filioque''&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;[[Fisaraham-bazana Lehibe]]&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Holafitry ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i  Bremen, nomena anaram-bosotra hoe &quot;Apôstôlin' ny Avaratra&quot; no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]&lt;nowiki/&gt;zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]

I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan'ny Renaissance (1300-1520) ==

=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon, izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin'ny 1309 ka hatramin'ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any Frantsa ankehitriny.[134] Tamin’ny 1309, dia nifindra tany Avignon any atsimon’i Frantsa ny papa Klemento V. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-politika, satria nihena ny laza sy ny herin’i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ny 1378, rehefa maty i Gregôrio XI rehefa nitsidika an’i Rôma. Nisy kônklava papaly nivory tany Rôma ary nifidy an'i Orbano VI, Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’i Rôberto avy any Genève handimby an’i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly Tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filozofa skolastika anglisy sady teolojiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ny Eglizy Katolika, dia mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta.[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ny fifandraisana mivantana eo amin’Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran'i Wycliffe, dia nandray anjara tamin'ny Fanavaozana anglisy.[135][136][137] Jan Hus, teôlôjiana kristiana tseky monina any Prague, dia voataonan’i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran'i Jôn Hus, izay lasa solontenan'ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon'ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katolika.[126][127][135]

=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ô ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan'ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin'ny fironana klasika sy ny fitomboan'ny harena amin'ny alàlan'ny varotra varotra. Ny tanànan’i Rôma sy ny fanjakan’ny papa ary ny fanjakan’ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ny maritrano izany, izay nanirahan’ny Fiangonana mpanakanto toa an’i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ny episkôpaly, anisan’izany ny papa, ho an’ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’i Aleksandra VI sy Siksto IV.

Ankoatra ny maha lohan’ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’i Jolio II dia matetika nanao fampielezan-kevitra mba hiarovana sy hanitarana ny faritra ara-nofo. Fanampin’izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ny fifaninanana voadio tamin’ireo tompo italianina hafa, dia nandany be dia be tamin’ny rendrarendran’olon-tsotra, fa tamin’ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin'ny 1453, dia nianjera tamin'ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’i Kônstantinôpla, sy ireo sora-tanana grika nentin’izy ireo, no anisan’ny nahatonga ny fanavaozana ara-literatiora tany Andrefana tamin’io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin'ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ny fomba ôfisialy ho [[olon' ny Boky]] ny Kristianina. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ny Fiangonana kanonika sy ara-jeografika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin'ireo zavatra voalohany nataon'i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan'izany ny fahalalahan'ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin'ny foto-kevitra saingy mahalana no nifanaraka tamin'ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan'ny fanirian'ny sultan sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho môske. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ny Kristianina, ary tonga tamin’ny fara tampony tamin’ny fandripahana foko armeniana sy asirianina ary grika.

== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==

=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin'ny onja voalohany tamin'ny fanjanahantany eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin'ny fivavahan'ny teratany teratany dia nataon'ireo Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin'ny taonjato faha-15 ka hatramin'ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny Vanim-potoanan'ny Fikarohana sy ny taonjato manaraka, ny empira mpanjanaka Espaniola sy Portiogey no tena navitrika indrindra tamin'ny fikasana hanova ny Tompontany any Amerika ho amin'ny fivavahana Kristiana.[11][12] Ny Papa Alexander VI dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin'ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian'ny Fanjakan'i Espaina, ary nanome baiko ho takalon'ny hiova finoana ny Vazimba ho Kristianisma Katolika. Nandritra ny dia faharoan’i Columbus, dia niaraka taminy ireo frera Benoitsin, niaraka tamin’ny pretra roa ambin’ny folo hafa. Tamin'ny fandresen'ny Espaniola ny fanjakan'ny Azteky, dia natao ny fitoriana ny filazantsara tamin'ireo vazimba teratany midadasika tao amin'ilay antsoina hoe &quot;fandresena ara-panahy&quot;. Nianatra fiteny indizeny ny Franciscan sy Dominikanina, toy ny Nahuatl, Mixtec, ary Zapotec.[144] Iray amin'ireo sekoly voalohany ho an'ny Vazimba teratany any Meksika no naorin'i Pedro de Gante tamin'ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ireo mpitarika vazimba ireo frera, miaraka amin'ny fanantenana sy fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin'ny faritra be mponina, dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina vazimba teratany ireo frera mba hanorina fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo fiangonana sy trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ny toerana mitovy amin’ny tempoly tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho valiny isan-karazany ny tompon-tany, nanomboka tamin'ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin'ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimon'i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny vazimba teratany tamin'ny famoronana lahatsoratra an-tsoratra, dia nampianatra ireo mpanora-dalàna vazimba teratany ireo frera mba hanoratra ny azy manokana. fiteny amin’ny litera latina. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin'ny fiteny indizeny noforonin'ny sy ho an'ny vazimba teratany ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an'ny tanjony manokana. Any amin'ny faritra sisin-tany izay tsy nisy mponina teratany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny Zezoita no namorona iraka, nampivondrona ireo Vazimba niparitaka tany amin'ireo vondrom-piarahamonina nokarakarain'ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran'izy ireo amin'ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ireo zanatany Espaniola izay niitatra avy any amin'ny faritra atsimo andrefan'i Etazonia amin'izao fotoana izao ka hatrany Meksika ary hatrany Arzantina sy Sily.


Rehefa tonga tany Meksika ny Franciscans voalohany tamin'ny 1524, dia nodoran'izy ireo ny toerana masina natokana ho an'ny fivavahan'ny teratany.[147] Na izany aza, tamin’ny Mesoamerica talohan’ny andron’i Columbia, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ny antokon’olona resy, aseho amin’ny sora-tanana vazimba teratany, toy ny Codex Mendoza. Ireo vondrona vazimba teratany nandresy dia nanantena ny haka ireo andriamanitry ny tompom-panjakany vaovao, hanampy azy ireo amin'ny pantheon efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ny Kristianisma dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin'ny 1539, ny eveka Meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any Texcoco noho ny fivadiham-pinoana tamin'ny Kristianisma.[148] Taorian’izay, dia nesorin’ny Eglizy Katolika tsy ho eo amin’ny fari-piadidian’ny Inquisition ireo teratany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ny fitoriana ny filazantsara. Tamin'ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny Tompontany[149]

Nanerana an’i Amerika, dia navitrika tamin’ny fiezahana hanova ny Vazimba ho Kristianisma ny Zezoita. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin'ny sisin-tany tany Nouvelle France, [150] Brezila Portiogey, ary Antonio de Vieira, S.J;[151] ary tany Paragoay, izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin'ny fanjakana iray.[152]

=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katolika ireo teolojiana kristiana Martin Luther sy Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ny maro hafa. Noheverin'izy ireo ho foto-pampianarana ny fototry ny kolikoly ao amin'ny Eglizy Katolika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, fahalemena ara-moraly, na tsy fisian'ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ary noho izany dia niaro ny fahaleovantenan'Andriamanitra amin'ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ny olona. Ny Reformasiona dia matetika noheverina fa nanomboka tamin'ny famoahana ny Tesis dimy amby sivifolo nataon'i Lotera tamin'ny 1517, na dia tsy nisy fisarahana aza raha tsy tamin'ny 1521 Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ny Diet of Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra. amin'ny alalan'ny olona meloka ho nanohana ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Protestanta” dia tsy nampiasain’ireo mpitarika tamin’ny andron’ny Reformasiona tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ny filazantsara marina (grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simony, ny fitazonana biraon'ny fiangonana maro amin'ny fotoana iray, ny fahabangan'ny episkopaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ny Protestanta koa dia nahitana ny Five solae (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan’ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny fomban-drazana telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin'ny Reformasiona dia ny Loterana, Nohavaozina ary Anglikanina, na dia ny vondrona farany aza dia samy milaza fa &quot;Reforme&quot; sy &quot;katolika&quot;, ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho &quot;Protestanta&quot;.

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin'ny herin'ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katolika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ny 1521 dia niaro ny papa tamin’i Lotera izy tao amin’ny boky nasainy mitondra ny lohateny hoe Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito, izay nanomezan’ny Papa Léon X azy ny anaram-boninahitra Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ny papa anefa ny mpanjaka rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ny papa. I Catherine, anisan’ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ny Emperora Charles V, ilay mpanohana ny papaly lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian'izay dia nitarika ho amin'ny fialana tamin'i Roma sy ny fanambarana ny Mpanjakan'i Angletera ho lohan'ny Eglizy Anglisy, izay nahita ny tenany ho fiangonana Protestanta mamakivaky lalana manelanelana ny Loterana sy ny Kristianisma Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin'ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana ary koa ny Counter-Reformation. Ireo mpanjaka toa an'i Edward VI, Lady Jane Grey, Mary I, Elizabeth I, ary ny Arsevekan'i Canterbury toa an'i Thomas Cranmer sy William Laud, dia nanosika ny Eglizy Angletera tamin'ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan'ny fanjakana iray izay nihevitra ny tenany ho &quot;Reformed&quot; sy &quot;Katolika&quot; fa tsy &quot;Romana&quot;, ary ireo hetsika mahery vaika tsy ofisialy hafa, toy ny Puritains. Eo amin'ny lafiny politika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra fitsarana mivadi-pinoana, ny sesitany ny Katolika Romana tany Espaina sy tany amin'ny tany katolika hafa, ary ny sivana sy ny fandrarana ny boky.[157]

=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.

Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po.&quot;[160]

Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.

=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.

=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.

== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==

=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny &quot;fifohazana lehibe&quot; tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.

=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217  Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho &quot;fanavaozana&quot; ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny &quot;Restorationism&quot; dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.

Ny teny hoe &quot;mpamerenana amin'ny laoniny&quot; dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]

Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]

Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.

=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe &quot;liberaly&quot; ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.

Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho &quot;Kristianina&quot;. Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny &quot;fototra&quot;: tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.

=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

== Kristianisma ankehitriny ==

=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.

=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe &quot;izao tontolo izao misy mponina&quot;, fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny &quot;firaisan'ny rehetra&quot;. Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny &quot;fivavahana&quot; (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.

Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny &quot;voalohany amin'ny mitovy.&quot; &quot;mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny &quot;Fiangonana Kristiana&quot;, ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.

=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.

=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe &quot;Kristianisma maneran-tany&quot;, dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny &quot;Kristiana tsy tandrefana&quot; izay &quot;misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]

== Jereo koa ==

* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>3ndc28l19l6e2xg34eau1mphoxjmxug</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047762</id>
      <parentid>1047761</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T07:25:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Kalifata Ômeiada */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101590" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]

Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].

Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;[[Olon' ny Boky]]&quot; ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - araka ny hita ao amin' ny hoe &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa &quot;ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray&quot;. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;''Filioque''&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;[[Fisaraham-bazana Lehibe]]&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny Holafitry ny Mpangataka. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny Filaharana Dôminikana.

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i  Bremen, nomena anaram-bosotra hoe &quot;Apôstôlin' ny Avaratra&quot; no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]&lt;nowiki/&gt;zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]

I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan'ny Renaissance (1300-1520) ==

=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon, izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin'ny 1309 ka hatramin'ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any Frantsa ankehitriny.[134] Tamin’ny 1309, dia nifindra tany Avignon any atsimon’i Frantsa ny papa Klemento V. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-politika, satria nihena ny laza sy ny herin’i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ny 1378, rehefa maty i Gregôrio XI rehefa nitsidika an’i Rôma. Nisy kônklava papaly nivory tany Rôma ary nifidy an'i Orbano VI, Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’i Rôberto avy any Genève handimby an’i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly Tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filozofa skolastika anglisy sady teolojiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ny Eglizy Katolika, dia mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta.[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ny fifandraisana mivantana eo amin’Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran'i Wycliffe, dia nandray anjara tamin'ny Fanavaozana anglisy.[135][136][137] Jan Hus, teôlôjiana kristiana tseky monina any Prague, dia voataonan’i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran'i Jôn Hus, izay lasa solontenan'ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon'ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katolika.[126][127][135]

=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ô ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan'ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin'ny fironana klasika sy ny fitomboan'ny harena amin'ny alàlan'ny varotra varotra. Ny tanànan’i Rôma sy ny fanjakan’ny papa ary ny fanjakan’ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ny maritrano izany, izay nanirahan’ny Fiangonana mpanakanto toa an’i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ny episkôpaly, anisan’izany ny papa, ho an’ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’i Aleksandra VI sy Siksto IV.

Ankoatra ny maha lohan’ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’i Jolio II dia matetika nanao fampielezan-kevitra mba hiarovana sy hanitarana ny faritra ara-nofo. Fanampin’izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ny fifaninanana voadio tamin’ireo tompo italianina hafa, dia nandany be dia be tamin’ny rendrarendran’olon-tsotra, fa tamin’ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin'ny 1453, dia nianjera tamin'ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’i Kônstantinôpla, sy ireo sora-tanana grika nentin’izy ireo, no anisan’ny nahatonga ny fanavaozana ara-literatiora tany Andrefana tamin’io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin'ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ny fomba ôfisialy ho [[olon' ny Boky]] ny Kristianina. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ny Fiangonana kanonika sy ara-jeografika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin'ireo zavatra voalohany nataon'i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan'izany ny fahalalahan'ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin'ny foto-kevitra saingy mahalana no nifanaraka tamin'ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan'ny fanirian'ny sultan sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho môske. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ny Kristianina, ary tonga tamin’ny fara tampony tamin’ny fandripahana foko armeniana sy asirianina ary grika.

== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==

=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin'ny onja voalohany tamin'ny fanjanahantany eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin'ny fivavahan'ny teratany teratany dia nataon'ireo Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin'ny taonjato faha-15 ka hatramin'ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny Vanim-potoanan'ny Fikarohana sy ny taonjato manaraka, ny empira mpanjanaka Espaniola sy Portiogey no tena navitrika indrindra tamin'ny fikasana hanova ny Tompontany any Amerika ho amin'ny fivavahana Kristiana.[11][12] Ny Papa Alexander VI dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin'ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian'ny Fanjakan'i Espaina, ary nanome baiko ho takalon'ny hiova finoana ny Vazimba ho Kristianisma Katolika. Nandritra ny dia faharoan’i Columbus, dia niaraka taminy ireo frera Benoitsin, niaraka tamin’ny pretra roa ambin’ny folo hafa. Tamin'ny fandresen'ny Espaniola ny fanjakan'ny Azteky, dia natao ny fitoriana ny filazantsara tamin'ireo vazimba teratany midadasika tao amin'ilay antsoina hoe &quot;fandresena ara-panahy&quot;. Nianatra fiteny indizeny ny Franciscan sy Dominikanina, toy ny Nahuatl, Mixtec, ary Zapotec.[144] Iray amin'ireo sekoly voalohany ho an'ny Vazimba teratany any Meksika no naorin'i Pedro de Gante tamin'ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ireo mpitarika vazimba ireo frera, miaraka amin'ny fanantenana sy fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin'ny faritra be mponina, dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina vazimba teratany ireo frera mba hanorina fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo fiangonana sy trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ny toerana mitovy amin’ny tempoly tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho valiny isan-karazany ny tompon-tany, nanomboka tamin'ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin'ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimon'i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny vazimba teratany tamin'ny famoronana lahatsoratra an-tsoratra, dia nampianatra ireo mpanora-dalàna vazimba teratany ireo frera mba hanoratra ny azy manokana. fiteny amin’ny litera latina. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin'ny fiteny indizeny noforonin'ny sy ho an'ny vazimba teratany ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an'ny tanjony manokana. Any amin'ny faritra sisin-tany izay tsy nisy mponina teratany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny Zezoita no namorona iraka, nampivondrona ireo Vazimba niparitaka tany amin'ireo vondrom-piarahamonina nokarakarain'ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran'izy ireo amin'ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ireo zanatany Espaniola izay niitatra avy any amin'ny faritra atsimo andrefan'i Etazonia amin'izao fotoana izao ka hatrany Meksika ary hatrany Arzantina sy Sily.


Rehefa tonga tany Meksika ny Franciscans voalohany tamin'ny 1524, dia nodoran'izy ireo ny toerana masina natokana ho an'ny fivavahan'ny teratany.[147] Na izany aza, tamin’ny Mesoamerica talohan’ny andron’i Columbia, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ny antokon’olona resy, aseho amin’ny sora-tanana vazimba teratany, toy ny Codex Mendoza. Ireo vondrona vazimba teratany nandresy dia nanantena ny haka ireo andriamanitry ny tompom-panjakany vaovao, hanampy azy ireo amin'ny pantheon efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ny Kristianisma dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin'ny 1539, ny eveka Meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any Texcoco noho ny fivadiham-pinoana tamin'ny Kristianisma.[148] Taorian’izay, dia nesorin’ny Eglizy Katolika tsy ho eo amin’ny fari-piadidian’ny Inquisition ireo teratany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ny fitoriana ny filazantsara. Tamin'ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny Tompontany[149]

Nanerana an’i Amerika, dia navitrika tamin’ny fiezahana hanova ny Vazimba ho Kristianisma ny Zezoita. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin'ny sisin-tany tany Nouvelle France, [150] Brezila Portiogey, ary Antonio de Vieira, S.J;[151] ary tany Paragoay, izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin'ny fanjakana iray.[152]

=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katolika ireo teolojiana kristiana Martin Luther sy Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ny maro hafa. Noheverin'izy ireo ho foto-pampianarana ny fototry ny kolikoly ao amin'ny Eglizy Katolika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, fahalemena ara-moraly, na tsy fisian'ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ary noho izany dia niaro ny fahaleovantenan'Andriamanitra amin'ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ny olona. Ny Reformasiona dia matetika noheverina fa nanomboka tamin'ny famoahana ny Tesis dimy amby sivifolo nataon'i Lotera tamin'ny 1517, na dia tsy nisy fisarahana aza raha tsy tamin'ny 1521 Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ny Diet of Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra. amin'ny alalan'ny olona meloka ho nanohana ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Protestanta” dia tsy nampiasain’ireo mpitarika tamin’ny andron’ny Reformasiona tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ny filazantsara marina (grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simony, ny fitazonana biraon'ny fiangonana maro amin'ny fotoana iray, ny fahabangan'ny episkopaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ny Protestanta koa dia nahitana ny Five solae (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan’ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny fomban-drazana telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin'ny Reformasiona dia ny Loterana, Nohavaozina ary Anglikanina, na dia ny vondrona farany aza dia samy milaza fa &quot;Reforme&quot; sy &quot;katolika&quot;, ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho &quot;Protestanta&quot;.

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin'ny herin'ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katolika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ny 1521 dia niaro ny papa tamin’i Lotera izy tao amin’ny boky nasainy mitondra ny lohateny hoe Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito, izay nanomezan’ny Papa Léon X azy ny anaram-boninahitra Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ny papa anefa ny mpanjaka rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ny papa. I Catherine, anisan’ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ny Emperora Charles V, ilay mpanohana ny papaly lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian'izay dia nitarika ho amin'ny fialana tamin'i Roma sy ny fanambarana ny Mpanjakan'i Angletera ho lohan'ny Eglizy Anglisy, izay nahita ny tenany ho fiangonana Protestanta mamakivaky lalana manelanelana ny Loterana sy ny Kristianisma Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin'ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana ary koa ny Counter-Reformation. Ireo mpanjaka toa an'i Edward VI, Lady Jane Grey, Mary I, Elizabeth I, ary ny Arsevekan'i Canterbury toa an'i Thomas Cranmer sy William Laud, dia nanosika ny Eglizy Angletera tamin'ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan'ny fanjakana iray izay nihevitra ny tenany ho &quot;Reformed&quot; sy &quot;Katolika&quot; fa tsy &quot;Romana&quot;, ary ireo hetsika mahery vaika tsy ofisialy hafa, toy ny Puritains. Eo amin'ny lafiny politika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra fitsarana mivadi-pinoana, ny sesitany ny Katolika Romana tany Espaina sy tany amin'ny tany katolika hafa, ary ny sivana sy ny fandrarana ny boky.[157]

=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.

Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po.&quot;[160]

Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.

=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.

=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.

== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==

=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny &quot;fifohazana lehibe&quot; tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.

=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217  Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho &quot;fanavaozana&quot; ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny &quot;Restorationism&quot; dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.

Ny teny hoe &quot;mpamerenana amin'ny laoniny&quot; dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]

Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]

Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.

=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe &quot;liberaly&quot; ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.

Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho &quot;Kristianina&quot;. Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny &quot;fototra&quot;: tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.

=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

== Kristianisma ankehitriny ==

=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.

=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe &quot;izao tontolo izao misy mponina&quot;, fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny &quot;firaisan'ny rehetra&quot;. Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny &quot;fivavahana&quot; (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.

Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny &quot;voalohany amin'ny mitovy.&quot; &quot;mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny &quot;Fiangonana Kristiana&quot;, ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.

=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.

=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe &quot;Kristianisma maneran-tany&quot;, dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny &quot;Kristiana tsy tandrefana&quot; izay &quot;misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]

== Jereo koa ==

* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>mcj8hf4ml395yb5olxk1ebleum9j2lc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047763</id>
      <parentid>1047762</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T07:30:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fanavaozana mônastika */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101597" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]

Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].

Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;[[Olon' ny Boky]]&quot; ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - araka ny hita ao amin' ny hoe &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa &quot;ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray&quot;. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;''Filioque''&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;[[Fisaraham-bazana Lehibe]]&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny famadihana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe any Litoania pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny Knights ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i  Bremen, nomena anaram-bosotra hoe &quot;Apôstôlin' ny Avaratra&quot; no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]&lt;nowiki/&gt;zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]

I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan'ny Renaissance (1300-1520) ==

=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon, izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin'ny 1309 ka hatramin'ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any Frantsa ankehitriny.[134] Tamin’ny 1309, dia nifindra tany Avignon any atsimon’i Frantsa ny papa Klemento V. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-politika, satria nihena ny laza sy ny herin’i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ny 1378, rehefa maty i Gregôrio XI rehefa nitsidika an’i Rôma. Nisy kônklava papaly nivory tany Rôma ary nifidy an'i Orbano VI, Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’i Rôberto avy any Genève handimby an’i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly Tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filozofa skolastika anglisy sady teolojiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ny Eglizy Katolika, dia mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta.[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ny fifandraisana mivantana eo amin’Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran'i Wycliffe, dia nandray anjara tamin'ny Fanavaozana anglisy.[135][136][137] Jan Hus, teôlôjiana kristiana tseky monina any Prague, dia voataonan’i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran'i Jôn Hus, izay lasa solontenan'ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon'ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katolika.[126][127][135]

=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ô ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan'ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin'ny fironana klasika sy ny fitomboan'ny harena amin'ny alàlan'ny varotra varotra. Ny tanànan’i Rôma sy ny fanjakan’ny papa ary ny fanjakan’ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ny maritrano izany, izay nanirahan’ny Fiangonana mpanakanto toa an’i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ny episkôpaly, anisan’izany ny papa, ho an’ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’i Aleksandra VI sy Siksto IV.

Ankoatra ny maha lohan’ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’i Jolio II dia matetika nanao fampielezan-kevitra mba hiarovana sy hanitarana ny faritra ara-nofo. Fanampin’izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ny fifaninanana voadio tamin’ireo tompo italianina hafa, dia nandany be dia be tamin’ny rendrarendran’olon-tsotra, fa tamin’ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin'ny 1453, dia nianjera tamin'ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’i Kônstantinôpla, sy ireo sora-tanana grika nentin’izy ireo, no anisan’ny nahatonga ny fanavaozana ara-literatiora tany Andrefana tamin’io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin'ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ny fomba ôfisialy ho [[olon' ny Boky]] ny Kristianina. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ny Fiangonana kanonika sy ara-jeografika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin'ireo zavatra voalohany nataon'i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan'izany ny fahalalahan'ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin'ny foto-kevitra saingy mahalana no nifanaraka tamin'ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan'ny fanirian'ny sultan sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho môske. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ny Kristianina, ary tonga tamin’ny fara tampony tamin’ny fandripahana foko armeniana sy asirianina ary grika.

== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==

=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin'ny onja voalohany tamin'ny fanjanahantany eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin'ny fivavahan'ny teratany teratany dia nataon'ireo Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin'ny taonjato faha-15 ka hatramin'ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny Vanim-potoanan'ny Fikarohana sy ny taonjato manaraka, ny empira mpanjanaka Espaniola sy Portiogey no tena navitrika indrindra tamin'ny fikasana hanova ny Tompontany any Amerika ho amin'ny fivavahana Kristiana.[11][12] Ny Papa Alexander VI dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin'ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian'ny Fanjakan'i Espaina, ary nanome baiko ho takalon'ny hiova finoana ny Vazimba ho Kristianisma Katolika. Nandritra ny dia faharoan’i Columbus, dia niaraka taminy ireo frera Benoitsin, niaraka tamin’ny pretra roa ambin’ny folo hafa. Tamin'ny fandresen'ny Espaniola ny fanjakan'ny Azteky, dia natao ny fitoriana ny filazantsara tamin'ireo vazimba teratany midadasika tao amin'ilay antsoina hoe &quot;fandresena ara-panahy&quot;. Nianatra fiteny indizeny ny Franciscan sy Dominikanina, toy ny Nahuatl, Mixtec, ary Zapotec.[144] Iray amin'ireo sekoly voalohany ho an'ny Vazimba teratany any Meksika no naorin'i Pedro de Gante tamin'ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ireo mpitarika vazimba ireo frera, miaraka amin'ny fanantenana sy fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin'ny faritra be mponina, dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina vazimba teratany ireo frera mba hanorina fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo fiangonana sy trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ny toerana mitovy amin’ny tempoly tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho valiny isan-karazany ny tompon-tany, nanomboka tamin'ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin'ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimon'i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny vazimba teratany tamin'ny famoronana lahatsoratra an-tsoratra, dia nampianatra ireo mpanora-dalàna vazimba teratany ireo frera mba hanoratra ny azy manokana. fiteny amin’ny litera latina. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin'ny fiteny indizeny noforonin'ny sy ho an'ny vazimba teratany ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an'ny tanjony manokana. Any amin'ny faritra sisin-tany izay tsy nisy mponina teratany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny Zezoita no namorona iraka, nampivondrona ireo Vazimba niparitaka tany amin'ireo vondrom-piarahamonina nokarakarain'ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran'izy ireo amin'ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ireo zanatany Espaniola izay niitatra avy any amin'ny faritra atsimo andrefan'i Etazonia amin'izao fotoana izao ka hatrany Meksika ary hatrany Arzantina sy Sily.


Rehefa tonga tany Meksika ny Franciscans voalohany tamin'ny 1524, dia nodoran'izy ireo ny toerana masina natokana ho an'ny fivavahan'ny teratany.[147] Na izany aza, tamin’ny Mesoamerica talohan’ny andron’i Columbia, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ny antokon’olona resy, aseho amin’ny sora-tanana vazimba teratany, toy ny Codex Mendoza. Ireo vondrona vazimba teratany nandresy dia nanantena ny haka ireo andriamanitry ny tompom-panjakany vaovao, hanampy azy ireo amin'ny pantheon efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ny Kristianisma dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin'ny 1539, ny eveka Meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any Texcoco noho ny fivadiham-pinoana tamin'ny Kristianisma.[148] Taorian’izay, dia nesorin’ny Eglizy Katolika tsy ho eo amin’ny fari-piadidian’ny Inquisition ireo teratany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ny fitoriana ny filazantsara. Tamin'ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny Tompontany[149]

Nanerana an’i Amerika, dia navitrika tamin’ny fiezahana hanova ny Vazimba ho Kristianisma ny Zezoita. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin'ny sisin-tany tany Nouvelle France, [150] Brezila Portiogey, ary Antonio de Vieira, S.J;[151] ary tany Paragoay, izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin'ny fanjakana iray.[152]

=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katolika ireo teolojiana kristiana Martin Luther sy Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ny maro hafa. Noheverin'izy ireo ho foto-pampianarana ny fototry ny kolikoly ao amin'ny Eglizy Katolika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, fahalemena ara-moraly, na tsy fisian'ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ary noho izany dia niaro ny fahaleovantenan'Andriamanitra amin'ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ny olona. Ny Reformasiona dia matetika noheverina fa nanomboka tamin'ny famoahana ny Tesis dimy amby sivifolo nataon'i Lotera tamin'ny 1517, na dia tsy nisy fisarahana aza raha tsy tamin'ny 1521 Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ny Diet of Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra. amin'ny alalan'ny olona meloka ho nanohana ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Protestanta” dia tsy nampiasain’ireo mpitarika tamin’ny andron’ny Reformasiona tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ny filazantsara marina (grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simony, ny fitazonana biraon'ny fiangonana maro amin'ny fotoana iray, ny fahabangan'ny episkopaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ny Protestanta koa dia nahitana ny Five solae (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan’ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny fomban-drazana telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin'ny Reformasiona dia ny Loterana, Nohavaozina ary Anglikanina, na dia ny vondrona farany aza dia samy milaza fa &quot;Reforme&quot; sy &quot;katolika&quot;, ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho &quot;Protestanta&quot;.

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin'ny herin'ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katolika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ny 1521 dia niaro ny papa tamin’i Lotera izy tao amin’ny boky nasainy mitondra ny lohateny hoe Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito, izay nanomezan’ny Papa Léon X azy ny anaram-boninahitra Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ny papa anefa ny mpanjaka rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ny papa. I Catherine, anisan’ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ny Emperora Charles V, ilay mpanohana ny papaly lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian'izay dia nitarika ho amin'ny fialana tamin'i Roma sy ny fanambarana ny Mpanjakan'i Angletera ho lohan'ny Eglizy Anglisy, izay nahita ny tenany ho fiangonana Protestanta mamakivaky lalana manelanelana ny Loterana sy ny Kristianisma Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin'ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana ary koa ny Counter-Reformation. Ireo mpanjaka toa an'i Edward VI, Lady Jane Grey, Mary I, Elizabeth I, ary ny Arsevekan'i Canterbury toa an'i Thomas Cranmer sy William Laud, dia nanosika ny Eglizy Angletera tamin'ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan'ny fanjakana iray izay nihevitra ny tenany ho &quot;Reformed&quot; sy &quot;Katolika&quot; fa tsy &quot;Romana&quot;, ary ireo hetsika mahery vaika tsy ofisialy hafa, toy ny Puritains. Eo amin'ny lafiny politika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra fitsarana mivadi-pinoana, ny sesitany ny Katolika Romana tany Espaina sy tany amin'ny tany katolika hafa, ary ny sivana sy ny fandrarana ny boky.[157]

=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.

Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po.&quot;[160]

Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.

=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.

=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.

== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==

=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny &quot;fifohazana lehibe&quot; tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.

=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217  Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho &quot;fanavaozana&quot; ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny &quot;Restorationism&quot; dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.

Ny teny hoe &quot;mpamerenana amin'ny laoniny&quot; dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]

Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]

Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.

=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe &quot;liberaly&quot; ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.

Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho &quot;Kristianina&quot;. Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny &quot;fototra&quot;: tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.

=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

== Kristianisma ankehitriny ==

=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.

=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe &quot;izao tontolo izao misy mponina&quot;, fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny &quot;firaisan'ny rehetra&quot;. Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny &quot;fivavahana&quot; (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.

Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny &quot;voalohany amin'ny mitovy.&quot; &quot;mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny &quot;Fiangonana Kristiana&quot;, ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.

=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.

=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe &quot;Kristianisma maneran-tany&quot;, dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny &quot;Kristiana tsy tandrefana&quot; izay &quot;misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]

== Jereo koa ==

* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>6nm9wkokn01ivjuljkpjyzjja21g2sw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047764</id>
      <parentid>1047763</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T07:36:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Kroazada */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101647" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]

Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].

Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;[[Olon' ny Boky]]&quot; ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - araka ny hita ao amin' ny hoe &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa &quot;ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray&quot;. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy tandrefana (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;''Filioque''&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;[[Fisaraham-bazana Lehibe]]&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i  Bremen, nomena anaram-bosotra hoe &quot;Apôstôlin' ny Avaratra&quot; no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]&lt;nowiki/&gt;zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]

I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan'ny Renaissance (1300-1520) ==

=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon, izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin'ny 1309 ka hatramin'ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any Frantsa ankehitriny.[134] Tamin’ny 1309, dia nifindra tany Avignon any atsimon’i Frantsa ny papa Klemento V. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-politika, satria nihena ny laza sy ny herin’i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ny 1378, rehefa maty i Gregôrio XI rehefa nitsidika an’i Rôma. Nisy kônklava papaly nivory tany Rôma ary nifidy an'i Orbano VI, Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’i Rôberto avy any Genève handimby an’i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly Tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filozofa skolastika anglisy sady teolojiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ny Eglizy Katolika, dia mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta.[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ny fifandraisana mivantana eo amin’Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran'i Wycliffe, dia nandray anjara tamin'ny Fanavaozana anglisy.[135][136][137] Jan Hus, teôlôjiana kristiana tseky monina any Prague, dia voataonan’i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran'i Jôn Hus, izay lasa solontenan'ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon'ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katolika.[126][127][135]

=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ô ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan'ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin'ny fironana klasika sy ny fitomboan'ny harena amin'ny alàlan'ny varotra varotra. Ny tanànan’i Rôma sy ny fanjakan’ny papa ary ny fanjakan’ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ny maritrano izany, izay nanirahan’ny Fiangonana mpanakanto toa an’i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ny episkôpaly, anisan’izany ny papa, ho an’ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’i Aleksandra VI sy Siksto IV.

Ankoatra ny maha lohan’ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’i Jolio II dia matetika nanao fampielezan-kevitra mba hiarovana sy hanitarana ny faritra ara-nofo. Fanampin’izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ny fifaninanana voadio tamin’ireo tompo italianina hafa, dia nandany be dia be tamin’ny rendrarendran’olon-tsotra, fa tamin’ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin'ny 1453, dia nianjera tamin'ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’i Kônstantinôpla, sy ireo sora-tanana grika nentin’izy ireo, no anisan’ny nahatonga ny fanavaozana ara-literatiora tany Andrefana tamin’io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin'ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ny fomba ôfisialy ho [[olon' ny Boky]] ny Kristianina. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ny Fiangonana kanonika sy ara-jeografika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin'ireo zavatra voalohany nataon'i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan'izany ny fahalalahan'ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin'ny foto-kevitra saingy mahalana no nifanaraka tamin'ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan'ny fanirian'ny sultan sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho môske. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ny Kristianina, ary tonga tamin’ny fara tampony tamin’ny fandripahana foko armeniana sy asirianina ary grika.

== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==

=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin'ny onja voalohany tamin'ny fanjanahantany eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin'ny fivavahan'ny teratany teratany dia nataon'ireo Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin'ny taonjato faha-15 ka hatramin'ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny Vanim-potoanan'ny Fikarohana sy ny taonjato manaraka, ny empira mpanjanaka Espaniola sy Portiogey no tena navitrika indrindra tamin'ny fikasana hanova ny Tompontany any Amerika ho amin'ny fivavahana Kristiana.[11][12] Ny Papa Alexander VI dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin'ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian'ny Fanjakan'i Espaina, ary nanome baiko ho takalon'ny hiova finoana ny Vazimba ho Kristianisma Katolika. Nandritra ny dia faharoan’i Columbus, dia niaraka taminy ireo frera Benoitsin, niaraka tamin’ny pretra roa ambin’ny folo hafa. Tamin'ny fandresen'ny Espaniola ny fanjakan'ny Azteky, dia natao ny fitoriana ny filazantsara tamin'ireo vazimba teratany midadasika tao amin'ilay antsoina hoe &quot;fandresena ara-panahy&quot;. Nianatra fiteny indizeny ny Franciscan sy Dominikanina, toy ny Nahuatl, Mixtec, ary Zapotec.[144] Iray amin'ireo sekoly voalohany ho an'ny Vazimba teratany any Meksika no naorin'i Pedro de Gante tamin'ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ireo mpitarika vazimba ireo frera, miaraka amin'ny fanantenana sy fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin'ny faritra be mponina, dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina vazimba teratany ireo frera mba hanorina fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo fiangonana sy trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ny toerana mitovy amin’ny tempoly tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho valiny isan-karazany ny tompon-tany, nanomboka tamin'ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin'ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimon'i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny vazimba teratany tamin'ny famoronana lahatsoratra an-tsoratra, dia nampianatra ireo mpanora-dalàna vazimba teratany ireo frera mba hanoratra ny azy manokana. fiteny amin’ny litera latina. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin'ny fiteny indizeny noforonin'ny sy ho an'ny vazimba teratany ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an'ny tanjony manokana. Any amin'ny faritra sisin-tany izay tsy nisy mponina teratany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny Zezoita no namorona iraka, nampivondrona ireo Vazimba niparitaka tany amin'ireo vondrom-piarahamonina nokarakarain'ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran'izy ireo amin'ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ireo zanatany Espaniola izay niitatra avy any amin'ny faritra atsimo andrefan'i Etazonia amin'izao fotoana izao ka hatrany Meksika ary hatrany Arzantina sy Sily.


Rehefa tonga tany Meksika ny Franciscans voalohany tamin'ny 1524, dia nodoran'izy ireo ny toerana masina natokana ho an'ny fivavahan'ny teratany.[147] Na izany aza, tamin’ny Mesoamerica talohan’ny andron’i Columbia, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ny antokon’olona resy, aseho amin’ny sora-tanana vazimba teratany, toy ny Codex Mendoza. Ireo vondrona vazimba teratany nandresy dia nanantena ny haka ireo andriamanitry ny tompom-panjakany vaovao, hanampy azy ireo amin'ny pantheon efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ny Kristianisma dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin'ny 1539, ny eveka Meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any Texcoco noho ny fivadiham-pinoana tamin'ny Kristianisma.[148] Taorian’izay, dia nesorin’ny Eglizy Katolika tsy ho eo amin’ny fari-piadidian’ny Inquisition ireo teratany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ny fitoriana ny filazantsara. Tamin'ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny Tompontany[149]

Nanerana an’i Amerika, dia navitrika tamin’ny fiezahana hanova ny Vazimba ho Kristianisma ny Zezoita. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin'ny sisin-tany tany Nouvelle France, [150] Brezila Portiogey, ary Antonio de Vieira, S.J;[151] ary tany Paragoay, izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin'ny fanjakana iray.[152]

=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katolika ireo teolojiana kristiana Martin Luther sy Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ny maro hafa. Noheverin'izy ireo ho foto-pampianarana ny fototry ny kolikoly ao amin'ny Eglizy Katolika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, fahalemena ara-moraly, na tsy fisian'ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ary noho izany dia niaro ny fahaleovantenan'Andriamanitra amin'ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ny olona. Ny Reformasiona dia matetika noheverina fa nanomboka tamin'ny famoahana ny Tesis dimy amby sivifolo nataon'i Lotera tamin'ny 1517, na dia tsy nisy fisarahana aza raha tsy tamin'ny 1521 Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ny Diet of Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra. amin'ny alalan'ny olona meloka ho nanohana ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Protestanta” dia tsy nampiasain’ireo mpitarika tamin’ny andron’ny Reformasiona tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ny filazantsara marina (grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simony, ny fitazonana biraon'ny fiangonana maro amin'ny fotoana iray, ny fahabangan'ny episkopaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ny Protestanta koa dia nahitana ny Five solae (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan’ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny fomban-drazana telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin'ny Reformasiona dia ny Loterana, Nohavaozina ary Anglikanina, na dia ny vondrona farany aza dia samy milaza fa &quot;Reforme&quot; sy &quot;katolika&quot;, ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho &quot;Protestanta&quot;.

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin'ny herin'ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katolika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ny 1521 dia niaro ny papa tamin’i Lotera izy tao amin’ny boky nasainy mitondra ny lohateny hoe Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito, izay nanomezan’ny Papa Léon X azy ny anaram-boninahitra Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ny papa anefa ny mpanjaka rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ny papa. I Catherine, anisan’ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ny Emperora Charles V, ilay mpanohana ny papaly lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian'izay dia nitarika ho amin'ny fialana tamin'i Roma sy ny fanambarana ny Mpanjakan'i Angletera ho lohan'ny Eglizy Anglisy, izay nahita ny tenany ho fiangonana Protestanta mamakivaky lalana manelanelana ny Loterana sy ny Kristianisma Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin'ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana ary koa ny Counter-Reformation. Ireo mpanjaka toa an'i Edward VI, Lady Jane Grey, Mary I, Elizabeth I, ary ny Arsevekan'i Canterbury toa an'i Thomas Cranmer sy William Laud, dia nanosika ny Eglizy Angletera tamin'ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan'ny fanjakana iray izay nihevitra ny tenany ho &quot;Reformed&quot; sy &quot;Katolika&quot; fa tsy &quot;Romana&quot;, ary ireo hetsika mahery vaika tsy ofisialy hafa, toy ny Puritains. Eo amin'ny lafiny politika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra fitsarana mivadi-pinoana, ny sesitany ny Katolika Romana tany Espaina sy tany amin'ny tany katolika hafa, ary ny sivana sy ny fandrarana ny boky.[157]

=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.

Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po.&quot;[160]

Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.

=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.

=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.

== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==

=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny &quot;fifohazana lehibe&quot; tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.

=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217  Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho &quot;fanavaozana&quot; ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny &quot;Restorationism&quot; dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.

Ny teny hoe &quot;mpamerenana amin'ny laoniny&quot; dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]

Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]

Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.

=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe &quot;liberaly&quot; ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.

Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho &quot;Kristianina&quot;. Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny &quot;fototra&quot;: tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.

=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

== Kristianisma ankehitriny ==

=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.

=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe &quot;izao tontolo izao misy mponina&quot;, fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny &quot;firaisan'ny rehetra&quot;. Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny &quot;fivavahana&quot; (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.

Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny &quot;voalohany amin'ny mitovy.&quot; &quot;mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny &quot;Fiangonana Kristiana&quot;, ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.

=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.

=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe &quot;Kristianisma maneran-tany&quot;, dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny &quot;Kristiana tsy tandrefana&quot; izay &quot;misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]

== Jereo koa ==

* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>7qz9f5yxoei0zyh6goakc4s0fg8kqrd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047785</id>
      <parentid>1047764</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:45:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101664" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]

Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].

Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;[[Olon' ny Boky]]&quot; ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - araka ny hita ao amin' ny hoe &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa &quot;ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray&quot;. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy [[Kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;''Filioque''&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;[[Fisaraham-bazana Lehibe]]&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i  Bremen, nomena anaram-bosotra hoe &quot;Apôstôlin' ny Avaratra&quot; no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]&lt;nowiki/&gt;zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]

I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan'ny Renaissance (1300-1520) ==

=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon, izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin'ny 1309 ka hatramin'ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any Frantsa ankehitriny.[134] Tamin’ny 1309, dia nifindra tany Avignon any atsimon’i Frantsa ny papa Klemento V. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-politika, satria nihena ny laza sy ny herin’i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ny 1378, rehefa maty i Gregôrio XI rehefa nitsidika an’i Rôma. Nisy kônklava papaly nivory tany Rôma ary nifidy an'i Orbano VI, Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’i Rôberto avy any Genève handimby an’i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly Tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filozofa skolastika anglisy sady teolojiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ny Eglizy Katolika, dia mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta.[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ny fifandraisana mivantana eo amin’Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran'i Wycliffe, dia nandray anjara tamin'ny Fanavaozana anglisy.[135][136][137] Jan Hus, teôlôjiana kristiana tseky monina any Prague, dia voataonan’i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran'i Jôn Hus, izay lasa solontenan'ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon'ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katolika.[126][127][135]

=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ô ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan'ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin'ny fironana klasika sy ny fitomboan'ny harena amin'ny alàlan'ny varotra varotra. Ny tanànan’i Rôma sy ny fanjakan’ny papa ary ny fanjakan’ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ny maritrano izany, izay nanirahan’ny Fiangonana mpanakanto toa an’i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ny episkôpaly, anisan’izany ny papa, ho an’ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’i Aleksandra VI sy Siksto IV.

Ankoatra ny maha lohan’ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’i Jolio II dia matetika nanao fampielezan-kevitra mba hiarovana sy hanitarana ny faritra ara-nofo. Fanampin’izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ny fifaninanana voadio tamin’ireo tompo italianina hafa, dia nandany be dia be tamin’ny rendrarendran’olon-tsotra, fa tamin’ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin'ny 1453, dia nianjera tamin'ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’i Kônstantinôpla, sy ireo sora-tanana grika nentin’izy ireo, no anisan’ny nahatonga ny fanavaozana ara-literatiora tany Andrefana tamin’io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin'ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ny fomba ôfisialy ho [[olon' ny Boky]] ny Kristianina. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ny Fiangonana kanonika sy ara-jeografika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin'ireo zavatra voalohany nataon'i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan'izany ny fahalalahan'ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin'ny foto-kevitra saingy mahalana no nifanaraka tamin'ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan'ny fanirian'ny sultan sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho môske. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ny Kristianina, ary tonga tamin’ny fara tampony tamin’ny fandripahana foko armeniana sy asirianina ary grika.

== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==

=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin'ny onja voalohany tamin'ny fanjanahantany eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin'ny fivavahan'ny teratany teratany dia nataon'ireo Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin'ny taonjato faha-15 ka hatramin'ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny Vanim-potoanan'ny Fikarohana sy ny taonjato manaraka, ny empira mpanjanaka Espaniola sy Portiogey no tena navitrika indrindra tamin'ny fikasana hanova ny Tompontany any Amerika ho amin'ny fivavahana Kristiana.[11][12] Ny Papa Alexander VI dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin'ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian'ny Fanjakan'i Espaina, ary nanome baiko ho takalon'ny hiova finoana ny Vazimba ho Kristianisma Katolika. Nandritra ny dia faharoan’i Columbus, dia niaraka taminy ireo frera Benoitsin, niaraka tamin’ny pretra roa ambin’ny folo hafa. Tamin'ny fandresen'ny Espaniola ny fanjakan'ny Azteky, dia natao ny fitoriana ny filazantsara tamin'ireo vazimba teratany midadasika tao amin'ilay antsoina hoe &quot;fandresena ara-panahy&quot;. Nianatra fiteny indizeny ny Franciscan sy Dominikanina, toy ny Nahuatl, Mixtec, ary Zapotec.[144] Iray amin'ireo sekoly voalohany ho an'ny Vazimba teratany any Meksika no naorin'i Pedro de Gante tamin'ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ireo mpitarika vazimba ireo frera, miaraka amin'ny fanantenana sy fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin'ny faritra be mponina, dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina vazimba teratany ireo frera mba hanorina fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo fiangonana sy trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ny toerana mitovy amin’ny tempoly tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho valiny isan-karazany ny tompon-tany, nanomboka tamin'ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin'ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimon'i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny vazimba teratany tamin'ny famoronana lahatsoratra an-tsoratra, dia nampianatra ireo mpanora-dalàna vazimba teratany ireo frera mba hanoratra ny azy manokana. fiteny amin’ny litera latina. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin'ny fiteny indizeny noforonin'ny sy ho an'ny vazimba teratany ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an'ny tanjony manokana. Any amin'ny faritra sisin-tany izay tsy nisy mponina teratany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny Zezoita no namorona iraka, nampivondrona ireo Vazimba niparitaka tany amin'ireo vondrom-piarahamonina nokarakarain'ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran'izy ireo amin'ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ireo zanatany Espaniola izay niitatra avy any amin'ny faritra atsimo andrefan'i Etazonia amin'izao fotoana izao ka hatrany Meksika ary hatrany Arzantina sy Sily.


Rehefa tonga tany Meksika ny Franciscans voalohany tamin'ny 1524, dia nodoran'izy ireo ny toerana masina natokana ho an'ny fivavahan'ny teratany.[147] Na izany aza, tamin’ny Mesoamerica talohan’ny andron’i Columbia, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ny antokon’olona resy, aseho amin’ny sora-tanana vazimba teratany, toy ny Codex Mendoza. Ireo vondrona vazimba teratany nandresy dia nanantena ny haka ireo andriamanitry ny tompom-panjakany vaovao, hanampy azy ireo amin'ny pantheon efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ny Kristianisma dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin'ny 1539, ny eveka Meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any Texcoco noho ny fivadiham-pinoana tamin'ny Kristianisma.[148] Taorian’izay, dia nesorin’ny Eglizy Katolika tsy ho eo amin’ny fari-piadidian’ny Inquisition ireo teratany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ny fitoriana ny filazantsara. Tamin'ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny Tompontany[149]

Nanerana an’i Amerika, dia navitrika tamin’ny fiezahana hanova ny Vazimba ho Kristianisma ny Zezoita. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin'ny sisin-tany tany Nouvelle France, [150] Brezila Portiogey, ary Antonio de Vieira, S.J;[151] ary tany Paragoay, izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin'ny fanjakana iray.[152]

=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katolika ireo teolojiana kristiana Martin Luther sy Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ny maro hafa. Noheverin'izy ireo ho foto-pampianarana ny fototry ny kolikoly ao amin'ny Eglizy Katolika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, fahalemena ara-moraly, na tsy fisian'ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ary noho izany dia niaro ny fahaleovantenan'Andriamanitra amin'ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ny olona. Ny Reformasiona dia matetika noheverina fa nanomboka tamin'ny famoahana ny Tesis dimy amby sivifolo nataon'i Lotera tamin'ny 1517, na dia tsy nisy fisarahana aza raha tsy tamin'ny 1521 Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ny Diet of Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra. amin'ny alalan'ny olona meloka ho nanohana ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Protestanta” dia tsy nampiasain’ireo mpitarika tamin’ny andron’ny Reformasiona tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ny filazantsara marina (grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simony, ny fitazonana biraon'ny fiangonana maro amin'ny fotoana iray, ny fahabangan'ny episkopaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ny Protestanta koa dia nahitana ny Five solae (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan’ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny fomban-drazana telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin'ny Reformasiona dia ny Loterana, Nohavaozina ary Anglikanina, na dia ny vondrona farany aza dia samy milaza fa &quot;Reforme&quot; sy &quot;katolika&quot;, ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho &quot;Protestanta&quot;.

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin'ny herin'ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katolika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ny 1521 dia niaro ny papa tamin’i Lotera izy tao amin’ny boky nasainy mitondra ny lohateny hoe Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito, izay nanomezan’ny Papa Léon X azy ny anaram-boninahitra Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ny papa anefa ny mpanjaka rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ny papa. I Catherine, anisan’ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ny Emperora Charles V, ilay mpanohana ny papaly lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian'izay dia nitarika ho amin'ny fialana tamin'i Roma sy ny fanambarana ny Mpanjakan'i Angletera ho lohan'ny Eglizy Anglisy, izay nahita ny tenany ho fiangonana Protestanta mamakivaky lalana manelanelana ny Loterana sy ny Kristianisma Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin'ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana ary koa ny Counter-Reformation. Ireo mpanjaka toa an'i Edward VI, Lady Jane Grey, Mary I, Elizabeth I, ary ny Arsevekan'i Canterbury toa an'i Thomas Cranmer sy William Laud, dia nanosika ny Eglizy Angletera tamin'ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan'ny fanjakana iray izay nihevitra ny tenany ho &quot;Reformed&quot; sy &quot;Katolika&quot; fa tsy &quot;Romana&quot;, ary ireo hetsika mahery vaika tsy ofisialy hafa, toy ny Puritains. Eo amin'ny lafiny politika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra fitsarana mivadi-pinoana, ny sesitany ny Katolika Romana tany Espaina sy tany amin'ny tany katolika hafa, ary ny sivana sy ny fandrarana ny boky.[157]

=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.

Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po.&quot;[160]

Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.

=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.

=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.

== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==

=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny &quot;fifohazana lehibe&quot; tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.

=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217  Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho &quot;fanavaozana&quot; ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny &quot;Restorationism&quot; dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.

Ny teny hoe &quot;mpamerenana amin'ny laoniny&quot; dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]

Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]

Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.

=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe &quot;liberaly&quot; ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.

Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho &quot;Kristianina&quot;. Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny &quot;fototra&quot;: tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.

=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

== Kristianisma ankehitriny ==

=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.

=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe &quot;izao tontolo izao misy mponina&quot;, fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny &quot;firaisan'ny rehetra&quot;. Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny &quot;fivavahana&quot; (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.

Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny &quot;voalohany amin'ny mitovy.&quot; &quot;mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny &quot;Fiangonana Kristiana&quot;, ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.

=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.

=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe &quot;Kristianisma maneran-tany&quot;, dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny &quot;Kristiana tsy tandrefana&quot; izay &quot;misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]

== Jereo koa ==

* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>r41c6w4kwlukxqgxricces46k5uxepg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047786</id>
      <parentid>1047785</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T10:47:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101667" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]

Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].

Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;[[Olon' ny Boky]]&quot; ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - araka ny hita ao amin' ny hoe &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa &quot;ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray&quot;. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;''Filioque''&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;[[Fisaraham-bazana Lehibe]]&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i  Bremen, nomena anaram-bosotra hoe &quot;Apôstôlin' ny Avaratra&quot; no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]&lt;nowiki/&gt;zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]

I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan'ny Renaissance (1300-1520) ==

=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon, izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin'ny 1309 ka hatramin'ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any Frantsa ankehitriny.[134] Tamin’ny 1309, dia nifindra tany Avignon any atsimon’i Frantsa ny papa Klemento V. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-politika, satria nihena ny laza sy ny herin’i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ny 1378, rehefa maty i Gregôrio XI rehefa nitsidika an’i Rôma. Nisy kônklava papaly nivory tany Rôma ary nifidy an'i Orbano VI, Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’i Rôberto avy any Genève handimby an’i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly Tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filozofa skolastika anglisy sady teolojiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ny Eglizy Katolika, dia mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta.[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ny fifandraisana mivantana eo amin’Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran'i Wycliffe, dia nandray anjara tamin'ny Fanavaozana anglisy.[135][136][137] Jan Hus, teôlôjiana kristiana tseky monina any Prague, dia voataonan’i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran'i Jôn Hus, izay lasa solontenan'ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon'ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katolika.[126][127][135]

=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ô ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan'ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin'ny fironana klasika sy ny fitomboan'ny harena amin'ny alàlan'ny varotra varotra. Ny tanànan’i Rôma sy ny fanjakan’ny papa ary ny fanjakan’ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ny maritrano izany, izay nanirahan’ny Fiangonana mpanakanto toa an’i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ny episkôpaly, anisan’izany ny papa, ho an’ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’i Aleksandra VI sy Siksto IV.

Ankoatra ny maha lohan’ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’i Jolio II dia matetika nanao fampielezan-kevitra mba hiarovana sy hanitarana ny faritra ara-nofo. Fanampin’izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ny fifaninanana voadio tamin’ireo tompo italianina hafa, dia nandany be dia be tamin’ny rendrarendran’olon-tsotra, fa tamin’ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin'ny 1453, dia nianjera tamin'ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’i Kônstantinôpla, sy ireo sora-tanana grika nentin’izy ireo, no anisan’ny nahatonga ny fanavaozana ara-literatiora tany Andrefana tamin’io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin'ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ny fomba ôfisialy ho [[olon' ny Boky]] ny Kristianina. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ny Fiangonana kanonika sy ara-jeografika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin'ireo zavatra voalohany nataon'i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan'izany ny fahalalahan'ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin'ny foto-kevitra saingy mahalana no nifanaraka tamin'ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan'ny fanirian'ny sultan sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho môske. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ny Kristianina, ary tonga tamin’ny fara tampony tamin’ny fandripahana foko armeniana sy asirianina ary grika.

== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==

=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin'ny onja voalohany tamin'ny fanjanahantany eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin'ny fivavahan'ny teratany teratany dia nataon'ireo Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin'ny taonjato faha-15 ka hatramin'ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny Vanim-potoanan'ny Fikarohana sy ny taonjato manaraka, ny empira mpanjanaka Espaniola sy Portiogey no tena navitrika indrindra tamin'ny fikasana hanova ny Tompontany any Amerika ho amin'ny fivavahana Kristiana.[11][12] Ny Papa Alexander VI dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin'ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian'ny Fanjakan'i Espaina, ary nanome baiko ho takalon'ny hiova finoana ny Vazimba ho Kristianisma Katolika. Nandritra ny dia faharoan’i Columbus, dia niaraka taminy ireo frera Benoitsin, niaraka tamin’ny pretra roa ambin’ny folo hafa. Tamin'ny fandresen'ny Espaniola ny fanjakan'ny Azteky, dia natao ny fitoriana ny filazantsara tamin'ireo vazimba teratany midadasika tao amin'ilay antsoina hoe &quot;fandresena ara-panahy&quot;. Nianatra fiteny indizeny ny Franciscan sy Dominikanina, toy ny Nahuatl, Mixtec, ary Zapotec.[144] Iray amin'ireo sekoly voalohany ho an'ny Vazimba teratany any Meksika no naorin'i Pedro de Gante tamin'ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ireo mpitarika vazimba ireo frera, miaraka amin'ny fanantenana sy fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin'ny faritra be mponina, dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina vazimba teratany ireo frera mba hanorina fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo fiangonana sy trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ny toerana mitovy amin’ny tempoly tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho valiny isan-karazany ny tompon-tany, nanomboka tamin'ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin'ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimon'i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny vazimba teratany tamin'ny famoronana lahatsoratra an-tsoratra, dia nampianatra ireo mpanora-dalàna vazimba teratany ireo frera mba hanoratra ny azy manokana. fiteny amin’ny litera latina. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin'ny fiteny indizeny noforonin'ny sy ho an'ny vazimba teratany ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an'ny tanjony manokana. Any amin'ny faritra sisin-tany izay tsy nisy mponina teratany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny Zezoita no namorona iraka, nampivondrona ireo Vazimba niparitaka tany amin'ireo vondrom-piarahamonina nokarakarain'ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran'izy ireo amin'ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ireo zanatany Espaniola izay niitatra avy any amin'ny faritra atsimo andrefan'i Etazonia amin'izao fotoana izao ka hatrany Meksika ary hatrany Arzantina sy Sily.


Rehefa tonga tany Meksika ny Franciscans voalohany tamin'ny 1524, dia nodoran'izy ireo ny toerana masina natokana ho an'ny fivavahan'ny teratany.[147] Na izany aza, tamin’ny Mesoamerica talohan’ny andron’i Columbia, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ny antokon’olona resy, aseho amin’ny sora-tanana vazimba teratany, toy ny Codex Mendoza. Ireo vondrona vazimba teratany nandresy dia nanantena ny haka ireo andriamanitry ny tompom-panjakany vaovao, hanampy azy ireo amin'ny pantheon efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ny Kristianisma dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin'ny 1539, ny eveka Meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any Texcoco noho ny fivadiham-pinoana tamin'ny Kristianisma.[148] Taorian’izay, dia nesorin’ny Eglizy Katolika tsy ho eo amin’ny fari-piadidian’ny Inquisition ireo teratany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ny fitoriana ny filazantsara. Tamin'ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny Tompontany[149]

Nanerana an’i Amerika, dia navitrika tamin’ny fiezahana hanova ny Vazimba ho Kristianisma ny Zezoita. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin'ny sisin-tany tany Nouvelle France, [150] Brezila Portiogey, ary Antonio de Vieira, S.J;[151] ary tany Paragoay, izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin'ny fanjakana iray.[152]

=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katolika ireo teolojiana kristiana Martin Luther sy Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ny maro hafa. Noheverin'izy ireo ho foto-pampianarana ny fototry ny kolikoly ao amin'ny Eglizy Katolika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, fahalemena ara-moraly, na tsy fisian'ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ary noho izany dia niaro ny fahaleovantenan'Andriamanitra amin'ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ny olona. Ny Reformasiona dia matetika noheverina fa nanomboka tamin'ny famoahana ny Tesis dimy amby sivifolo nataon'i Lotera tamin'ny 1517, na dia tsy nisy fisarahana aza raha tsy tamin'ny 1521 Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ny Diet of Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra. amin'ny alalan'ny olona meloka ho nanohana ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Protestanta” dia tsy nampiasain’ireo mpitarika tamin’ny andron’ny Reformasiona tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ny filazantsara marina (grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simony, ny fitazonana biraon'ny fiangonana maro amin'ny fotoana iray, ny fahabangan'ny episkopaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ny Protestanta koa dia nahitana ny Five solae (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan’ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny fomban-drazana telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin'ny Reformasiona dia ny Loterana, Nohavaozina ary Anglikanina, na dia ny vondrona farany aza dia samy milaza fa &quot;Reforme&quot; sy &quot;katolika&quot;, ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho &quot;Protestanta&quot;.

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin'ny herin'ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katolika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ny 1521 dia niaro ny papa tamin’i Lotera izy tao amin’ny boky nasainy mitondra ny lohateny hoe Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito, izay nanomezan’ny Papa Léon X azy ny anaram-boninahitra Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ny papa anefa ny mpanjaka rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ny papa. I Catherine, anisan’ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ny Emperora Charles V, ilay mpanohana ny papaly lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian'izay dia nitarika ho amin'ny fialana tamin'i Roma sy ny fanambarana ny Mpanjakan'i Angletera ho lohan'ny Eglizy Anglisy, izay nahita ny tenany ho fiangonana Protestanta mamakivaky lalana manelanelana ny Loterana sy ny Kristianisma Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin'ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana ary koa ny Counter-Reformation. Ireo mpanjaka toa an'i Edward VI, Lady Jane Grey, Mary I, Elizabeth I, ary ny Arsevekan'i Canterbury toa an'i Thomas Cranmer sy William Laud, dia nanosika ny Eglizy Angletera tamin'ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan'ny fanjakana iray izay nihevitra ny tenany ho &quot;Reformed&quot; sy &quot;Katolika&quot; fa tsy &quot;Romana&quot;, ary ireo hetsika mahery vaika tsy ofisialy hafa, toy ny Puritains. Eo amin'ny lafiny politika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra fitsarana mivadi-pinoana, ny sesitany ny Katolika Romana tany Espaina sy tany amin'ny tany katolika hafa, ary ny sivana sy ny fandrarana ny boky.[157]

=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.

Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po.&quot;[160]

Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.

=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.

=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.

== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==

=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny &quot;fifohazana lehibe&quot; tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.

=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217  Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho &quot;fanavaozana&quot; ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny &quot;Restorationism&quot; dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.

Ny teny hoe &quot;mpamerenana amin'ny laoniny&quot; dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]

Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]

Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.

=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe &quot;liberaly&quot; ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.

Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho &quot;Kristianina&quot;. Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny &quot;fototra&quot;: tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.

=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

== Kristianisma ankehitriny ==

=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.

=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe &quot;izao tontolo izao misy mponina&quot;, fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny &quot;firaisan'ny rehetra&quot;. Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny &quot;fivavahana&quot; (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.

Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny &quot;voalohany amin'ny mitovy.&quot; &quot;mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny &quot;Fiangonana Kristiana&quot;, ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.

=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.

=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe &quot;Kristianisma maneran-tany&quot;, dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny &quot;Kristiana tsy tandrefana&quot; izay &quot;misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]

== Jereo koa ==

* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>ar9f88gdx84nlslyjo2imv07mx7drtp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047787</id>
      <parentid>1047786</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T11:07:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan'ny Renaissance (1300-1520) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="101937" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]

Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].

Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;[[Olon' ny Boky]]&quot; ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - araka ny hita ao amin' ny hoe &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa &quot;ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray&quot;. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;''Filioque''&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;[[Fisaraham-bazana Lehibe]]&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i  Bremen, nomena anaram-bosotra hoe &quot;Apôstôlin' ny Avaratra&quot; no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]&lt;nowiki/&gt;zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]

I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==

=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]

=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].

Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)]] sy [[Asirianina (vahoaka)]] ary [[Grika (vahoaka)]].

== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==

=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin'ny onja voalohany tamin'ny fanjanahantany eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin'ny fivavahan'ny teratany teratany dia nataon'ireo Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin'ny taonjato faha-15 ka hatramin'ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny Vanim-potoanan'ny Fikarohana sy ny taonjato manaraka, ny empira mpanjanaka Espaniola sy Portiogey no tena navitrika indrindra tamin'ny fikasana hanova ny Tompontany any Amerika ho amin'ny fivavahana Kristiana.[11][12] Ny Papa Alexander VI dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin'ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian'ny Fanjakan'i Espaina, ary nanome baiko ho takalon'ny hiova finoana ny Vazimba ho Kristianisma Katolika. Nandritra ny dia faharoan’i Columbus, dia niaraka taminy ireo frera Benoitsin, niaraka tamin’ny pretra roa ambin’ny folo hafa. Tamin'ny fandresen'ny Espaniola ny fanjakan'ny Azteky, dia natao ny fitoriana ny filazantsara tamin'ireo vazimba teratany midadasika tao amin'ilay antsoina hoe &quot;fandresena ara-panahy&quot;. Nianatra fiteny indizeny ny Franciscan sy Dominikanina, toy ny Nahuatl, Mixtec, ary Zapotec.[144] Iray amin'ireo sekoly voalohany ho an'ny Vazimba teratany any Meksika no naorin'i Pedro de Gante tamin'ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ireo mpitarika vazimba ireo frera, miaraka amin'ny fanantenana sy fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin'ny faritra be mponina, dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina vazimba teratany ireo frera mba hanorina fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo fiangonana sy trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ny toerana mitovy amin’ny tempoly tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho valiny isan-karazany ny tompon-tany, nanomboka tamin'ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin'ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimon'i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny vazimba teratany tamin'ny famoronana lahatsoratra an-tsoratra, dia nampianatra ireo mpanora-dalàna vazimba teratany ireo frera mba hanoratra ny azy manokana. fiteny amin’ny litera latina. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin'ny fiteny indizeny noforonin'ny sy ho an'ny vazimba teratany ao amin'ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an'ny tanjony manokana. Any amin'ny faritra sisin-tany izay tsy nisy mponina teratany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny Zezoita no namorona iraka, nampivondrona ireo Vazimba niparitaka tany amin'ireo vondrom-piarahamonina nokarakarain'ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran'izy ireo amin'ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ireo zanatany Espaniola izay niitatra avy any amin'ny faritra atsimo andrefan'i Etazonia amin'izao fotoana izao ka hatrany Meksika ary hatrany Arzantina sy Sily.


Rehefa tonga tany Meksika ny Franciscans voalohany tamin'ny 1524, dia nodoran'izy ireo ny toerana masina natokana ho an'ny fivavahan'ny teratany.[147] Na izany aza, tamin’ny Mesoamerica talohan’ny andron’i Columbia, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ny antokon’olona resy, aseho amin’ny sora-tanana vazimba teratany, toy ny Codex Mendoza. Ireo vondrona vazimba teratany nandresy dia nanantena ny haka ireo andriamanitry ny tompom-panjakany vaovao, hanampy azy ireo amin'ny pantheon efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ny Kristianisma dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin'ny 1539, ny eveka Meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any Texcoco noho ny fivadiham-pinoana tamin'ny Kristianisma.[148] Taorian’izay, dia nesorin’ny Eglizy Katolika tsy ho eo amin’ny fari-piadidian’ny Inquisition ireo teratany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ny fitoriana ny filazantsara. Tamin'ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny Tompontany[149]

Nanerana an’i Amerika, dia navitrika tamin’ny fiezahana hanova ny Vazimba ho Kristianisma ny Zezoita. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin'ny sisin-tany tany Nouvelle France, [150] Brezila Portiogey, ary Antonio de Vieira, S.J;[151] ary tany Paragoay, izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin'ny fanjakana iray.[152]

=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katolika ireo teolojiana kristiana Martin Luther sy Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ny maro hafa. Noheverin'izy ireo ho foto-pampianarana ny fototry ny kolikoly ao amin'ny Eglizy Katolika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, fahalemena ara-moraly, na tsy fisian'ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ary noho izany dia niaro ny fahaleovantenan'Andriamanitra amin'ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ny olona. Ny Reformasiona dia matetika noheverina fa nanomboka tamin'ny famoahana ny Tesis dimy amby sivifolo nataon'i Lotera tamin'ny 1517, na dia tsy nisy fisarahana aza raha tsy tamin'ny 1521 Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ny Diet of Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra. amin'ny alalan'ny olona meloka ho nanohana ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Protestanta” dia tsy nampiasain’ireo mpitarika tamin’ny andron’ny Reformasiona tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ny filazantsara marina (grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simony, ny fitazonana biraon'ny fiangonana maro amin'ny fotoana iray, ny fahabangan'ny episkopaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ny Protestanta koa dia nahitana ny Five solae (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan’ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny fomban-drazana telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin'ny Reformasiona dia ny Loterana, Nohavaozina ary Anglikanina, na dia ny vondrona farany aza dia samy milaza fa &quot;Reforme&quot; sy &quot;katolika&quot;, ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho &quot;Protestanta&quot;.

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin'ny herin'ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katolika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ny 1521 dia niaro ny papa tamin’i Lotera izy tao amin’ny boky nasainy mitondra ny lohateny hoe Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito, izay nanomezan’ny Papa Léon X azy ny anaram-boninahitra Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ny papa anefa ny mpanjaka rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ny papa. I Catherine, anisan’ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ny Emperora Charles V, ilay mpanohana ny papaly lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian'izay dia nitarika ho amin'ny fialana tamin'i Roma sy ny fanambarana ny Mpanjakan'i Angletera ho lohan'ny Eglizy Anglisy, izay nahita ny tenany ho fiangonana Protestanta mamakivaky lalana manelanelana ny Loterana sy ny Kristianisma Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin'ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana ary koa ny Counter-Reformation. Ireo mpanjaka toa an'i Edward VI, Lady Jane Grey, Mary I, Elizabeth I, ary ny Arsevekan'i Canterbury toa an'i Thomas Cranmer sy William Laud, dia nanosika ny Eglizy Angletera tamin'ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan'ny fanjakana iray izay nihevitra ny tenany ho &quot;Reformed&quot; sy &quot;Katolika&quot; fa tsy &quot;Romana&quot;, ary ireo hetsika mahery vaika tsy ofisialy hafa, toy ny Puritains. Eo amin'ny lafiny politika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra fitsarana mivadi-pinoana, ny sesitany ny Katolika Romana tany Espaina sy tany amin'ny tany katolika hafa, ary ny sivana sy ny fandrarana ny boky.[157]

=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.

Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po.&quot;[160]

Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.

=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.

=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.

== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==

=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny &quot;fifohazana lehibe&quot; tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.

=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217  Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho &quot;fanavaozana&quot; ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny &quot;Restorationism&quot; dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.

Ny teny hoe &quot;mpamerenana amin'ny laoniny&quot; dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]

Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]

Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.

=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe &quot;liberaly&quot; ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.

Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho &quot;Kristianina&quot;. Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny &quot;fototra&quot;: tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.

=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

== Kristianisma ankehitriny ==

=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.

=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe &quot;izao tontolo izao misy mponina&quot;, fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny &quot;firaisan'ny rehetra&quot;. Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny &quot;fivavahana&quot; (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.

Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny &quot;voalohany amin'ny mitovy.&quot; &quot;mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny &quot;Fiangonana Kristiana&quot;, ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.

=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.

=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe &quot;Kristianisma maneran-tany&quot;, dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny &quot;Kristiana tsy tandrefana&quot; izay &quot;misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]

== Jereo koa ==

* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>d8a6zw1mileg4khmnsem2dxfylvxkaz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047790</id>
      <parentid>1047787</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T11:47:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102275" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]

Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].

Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;[[Olon' ny Boky]]&quot; ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - araka ny hita ao amin' ny hoe &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa &quot;ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray&quot;. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;''Filioque''&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;[[Fisaraham-bazana Lehibe]]&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i  Bremen, nomena anaram-bosotra hoe &quot;Apôstôlin' ny Avaratra&quot; no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]&lt;nowiki/&gt;zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]

I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==

=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]

=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].

Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)]] sy [[Asirianina (vahoaka)]] ary [[Grika (vahoaka)]].

== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==

=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe &quot;fandresena ara-panahy&quot;. Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].

Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]],  talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]

Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]

=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katolika ireo teolojiana kristiana Martin Luther sy Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ny maro hafa. Noheverin'izy ireo ho foto-pampianarana ny fototry ny kolikoly ao amin'ny Eglizy Katolika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, fahalemena ara-moraly, na tsy fisian'ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ary noho izany dia niaro ny fahaleovantenan'Andriamanitra amin'ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ny olona. Ny Reformasiona dia matetika noheverina fa nanomboka tamin'ny famoahana ny Tesis dimy amby sivifolo nataon'i Lotera tamin'ny 1517, na dia tsy nisy fisarahana aza raha tsy tamin'ny 1521 Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ny Diet of Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra. amin'ny alalan'ny olona meloka ho nanohana ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Protestanta” dia tsy nampiasain’ireo mpitarika tamin’ny andron’ny Reformasiona tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ny filazantsara marina (grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simony, ny fitazonana biraon'ny fiangonana maro amin'ny fotoana iray, ny fahabangan'ny episkopaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ny Protestanta koa dia nahitana ny Five solae (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan’ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny fomban-drazana telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin'ny Reformasiona dia ny Loterana, Nohavaozina ary Anglikanina, na dia ny vondrona farany aza dia samy milaza fa &quot;Reforme&quot; sy &quot;katolika&quot;, ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho &quot;Protestanta&quot;.

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin'ny herin'ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katolika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ny 1521 dia niaro ny papa tamin’i Lotera izy tao amin’ny boky nasainy mitondra ny lohateny hoe Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito, izay nanomezan’ny Papa Léon X azy ny anaram-boninahitra Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ny papa anefa ny mpanjaka rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ny papa. I Catherine, anisan’ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ny Emperora Charles V, ilay mpanohana ny papaly lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian'izay dia nitarika ho amin'ny fialana tamin'i Roma sy ny fanambarana ny Mpanjakan'i Angletera ho lohan'ny Eglizy Anglisy, izay nahita ny tenany ho fiangonana Protestanta mamakivaky lalana manelanelana ny Loterana sy ny Kristianisma Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin'ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana ary koa ny Counter-Reformation. Ireo mpanjaka toa an'i Edward VI, Lady Jane Grey, Mary I, Elizabeth I, ary ny Arsevekan'i Canterbury toa an'i Thomas Cranmer sy William Laud, dia nanosika ny Eglizy Angletera tamin'ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan'ny fanjakana iray izay nihevitra ny tenany ho &quot;Reformed&quot; sy &quot;Katolika&quot; fa tsy &quot;Romana&quot;, ary ireo hetsika mahery vaika tsy ofisialy hafa, toy ny Puritains. Eo amin'ny lafiny politika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra fitsarana mivadi-pinoana, ny sesitany ny Katolika Romana tany Espaina sy tany amin'ny tany katolika hafa, ary ny sivana sy ny fandrarana ny boky.[157]

=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.

Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po.&quot;[160]

Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.

=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.

=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.

== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==

=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny &quot;fifohazana lehibe&quot; tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.

=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217  Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho &quot;fanavaozana&quot; ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny &quot;Restorationism&quot; dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.

Ny teny hoe &quot;mpamerenana amin'ny laoniny&quot; dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]

Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]

Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.

=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe &quot;liberaly&quot; ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.

Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho &quot;Kristianina&quot;. Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny &quot;fototra&quot;: tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.

=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

== Kristianisma ankehitriny ==

=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.

=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe &quot;izao tontolo izao misy mponina&quot;, fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny &quot;firaisan'ny rehetra&quot;. Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny &quot;fivavahana&quot; (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.

Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny &quot;voalohany amin'ny mitovy.&quot; &quot;mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny &quot;Fiangonana Kristiana&quot;, ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.

=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.

=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe &quot;Kristianisma maneran-tany&quot;, dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny &quot;Kristiana tsy tandrefana&quot; izay &quot;misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]

== Jereo koa ==

* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>0t62mqqyfw771l929jh7u6luhi1j967</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047791</id>
      <parentid>1047790</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T11:49:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fianjeran' i Kônstantinôpla */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102300" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]

Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].

Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;[[Olon' ny Boky]]&quot; ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - araka ny hita ao amin' ny hoe &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa &quot;ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray&quot;. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;''Filioque''&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;[[Fisaraham-bazana Lehibe]]&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i  Bremen, nomena anaram-bosotra hoe &quot;Apôstôlin' ny Avaratra&quot; no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]&lt;nowiki/&gt;zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]

I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==

=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]

=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].

Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana|Armeniana (vahoaka)]] sy [[Asiriana|Asirianina (vahoaka)]] ary [[Grika|Grika (vahoaka)]].

== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==

=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe &quot;fandresena ara-panahy&quot;. Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].

Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]],  talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]

Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]

=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katolika ireo teolojiana kristiana Martin Luther sy Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ny maro hafa. Noheverin'izy ireo ho foto-pampianarana ny fototry ny kolikoly ao amin'ny Eglizy Katolika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, fahalemena ara-moraly, na tsy fisian'ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ary noho izany dia niaro ny fahaleovantenan'Andriamanitra amin'ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ny olona. Ny Reformasiona dia matetika noheverina fa nanomboka tamin'ny famoahana ny Tesis dimy amby sivifolo nataon'i Lotera tamin'ny 1517, na dia tsy nisy fisarahana aza raha tsy tamin'ny 1521 Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ny Diet of Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra. amin'ny alalan'ny olona meloka ho nanohana ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Protestanta” dia tsy nampiasain’ireo mpitarika tamin’ny andron’ny Reformasiona tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ny filazantsara marina (grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simony, ny fitazonana biraon'ny fiangonana maro amin'ny fotoana iray, ny fahabangan'ny episkopaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ny Protestanta koa dia nahitana ny Five solae (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan’ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny fomban-drazana telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin'ny Reformasiona dia ny Loterana, Nohavaozina ary Anglikanina, na dia ny vondrona farany aza dia samy milaza fa &quot;Reforme&quot; sy &quot;katolika&quot;, ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho &quot;Protestanta&quot;.

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin'ny herin'ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katolika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ny 1521 dia niaro ny papa tamin’i Lotera izy tao amin’ny boky nasainy mitondra ny lohateny hoe Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito, izay nanomezan’ny Papa Léon X azy ny anaram-boninahitra Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ny papa anefa ny mpanjaka rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ny papa. I Catherine, anisan’ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ny Emperora Charles V, ilay mpanohana ny papaly lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian'izay dia nitarika ho amin'ny fialana tamin'i Roma sy ny fanambarana ny Mpanjakan'i Angletera ho lohan'ny Eglizy Anglisy, izay nahita ny tenany ho fiangonana Protestanta mamakivaky lalana manelanelana ny Loterana sy ny Kristianisma Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin'ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana ary koa ny Counter-Reformation. Ireo mpanjaka toa an'i Edward VI, Lady Jane Grey, Mary I, Elizabeth I, ary ny Arsevekan'i Canterbury toa an'i Thomas Cranmer sy William Laud, dia nanosika ny Eglizy Angletera tamin'ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan'ny fanjakana iray izay nihevitra ny tenany ho &quot;Reformed&quot; sy &quot;Katolika&quot; fa tsy &quot;Romana&quot;, ary ireo hetsika mahery vaika tsy ofisialy hafa, toy ny Puritains. Eo amin'ny lafiny politika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra fitsarana mivadi-pinoana, ny sesitany ny Katolika Romana tany Espaina sy tany amin'ny tany katolika hafa, ary ny sivana sy ny fandrarana ny boky.[157]

=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.

Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po.&quot;[160]

Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.

=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.

=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.

== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==

=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny &quot;fifohazana lehibe&quot; tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.

=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217  Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho &quot;fanavaozana&quot; ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny &quot;Restorationism&quot; dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.

Ny teny hoe &quot;mpamerenana amin'ny laoniny&quot; dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]

Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]

Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.

=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe &quot;liberaly&quot; ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.

Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho &quot;Kristianina&quot;. Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny &quot;fototra&quot;: tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.

=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

== Kristianisma ankehitriny ==

=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.

=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe &quot;izao tontolo izao misy mponina&quot;, fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny &quot;firaisan'ny rehetra&quot;. Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny &quot;fivavahana&quot; (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.

Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny &quot;voalohany amin'ny mitovy.&quot; &quot;mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny &quot;Fiangonana Kristiana&quot;, ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.

=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.

=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe &quot;Kristianisma maneran-tany&quot;, dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny &quot;Kristiana tsy tandrefana&quot; izay &quot;misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]

== Jereo koa ==

* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>ikof5y7y8a77n70larjfmv54el5q81b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047792</id>
      <parentid>1047791</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T11:54:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Thelezifor</username>
        <id>15140</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Fianjeran' i Kônstantinôpla */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102300" xml:space="preserve">Ny '''tantaran' ny kristianisma''' dia tantara mahakasika ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], ny [[firenena kristiana]], ary ny [[Kristianina|Kristiana]] miaraka amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, nanomboka tamin' ny [[Kristiana tamin' ny taonjato voalohany|taonjato voalohany]] ka hatramin' izao.

Ny kristianisma dia niainga tamin' ny asa fanompoana nataon' i [[Jesoa]] (na [[Jesosy]]),  izay Jiosy mpampianatra sy mpanasitrana, nanambara ny maha efa akaiky ny [[fanjakan' Andriamanitra]] ary [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]] tamin' ny taona 30–33 taor. J.K. tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] tao [[Jodea]] izay faritany rômana. Mino ny mpanara-dia azy fa, araka ny [[Filazantsara]] na [[Evanjely]] dia [[Zanak'Andriamanitra (kristianisma)|Zanak' Andriamanitra]] izy ary maty ho famelan-keloka ary [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin' ny maty]] sy nasandratr' Andriamanitra, ary hiverina tsy ho ela amin' ny fiandohan' ny fanjakan' Andriamanitra.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia ireo [[Jodeô-kristianisma|Kristiana jiosy]] [[Apôkaliptisisma|apôkaliptika]]. Ny fampidirana ny [[Jentily]] na [[Jentilisa]] ao amin' ny Fiangonana kristiana voalohany izay an-dalam-pandrosoana dia niteraka fisarahana teo amin' ny [[jodaisma]] sy ny kristianisma jiosy nandritra ireo taonjato roa voalohany tamin' ny [[vanim-potoana kristiana]]. Tamin' ny taona 313, ny emperora [[Kônstantino I]] dia namoaka ny [[Didy tao Milano]] izay naha ara-dalàna ny fivavahana kristiana. Tamin' ny taona 380, niaraka tamin’ny [[Didy tao Tesalônika]] navoaka teo ambany fitarihan' i [[Teôdôsiosy I|Teôdôsiôsy I]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[Trinite|kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]], ary ny kristianisma dia nametraka ny tenany ho fivavahana rômanina nanjaka tao amin' ny Fiangonan' ny Empira Rômana. Ny adihevitra [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] momba ny maha-olombelona sy ny maha-Andriamanitra an' i Jesoa dia nandreraka ny ny Fiangonana kristiana nandritra ny taonjato roa, ary ny [[kônsily ekiomenika]] fito dia natao mba hamahàna ireo adihevitra ireo. Nomelohina ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]] nandritra amin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325), izay nanohana ny fampianarana momba ny Trinite izay nohazavaina tao amin' ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

Tany am-piandohan' ny [[Andro Antenatenany]], ny [[Fitoriana ny Filazantsara|asa fitoriana]] nataon' ny misiônera dia nampiely ny kristianisma tany Andrefana teo amin' ireo [[Jermanika|vahoaka jermanika]]. Nandritra ny [[Andro Antenatenany Ambony]] (manodidina ny taona 1000 hatramin' ny 1250) dia nisaraka ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] sy [[Kristianisma Tandrefana|kristianisma tandrefana]], ka nitarika ho amin' ny Fisarahan' ny [[Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana]] tamin' ny taona 1054. Nitombo ny fanakianana ny rafi-piangonana katôlika rômana sy ny fitondran-tena tao aminy ka nitarika ny hetsika prôtestanta tamin' ny taonjato faha-16 sy ny fivakisan' ny kristianisma tandrefana. Nanomboka tamin' ny vanim-potoan' ny Renaissance, miaraka amin' ny [[fanjanahan-tany]] izay nentanin' ny Fiangonana, dia niely eran' izao tontolo izao ny kristianisma. Amin' izao fotoana izao dia misy Kristiana maherin' ny 2&amp;nbsp;000 tapitrisa eran-tany, ary ny kristianisma no lasa fivavahana lehibe indrindra eran-tany. Tao anatin' ny taonjato farany, rehefa nihena ny fitaoman' ny kristianisma tany Andrefana, dia nitombo haingana izany tany Atsinanana sy tany amin' ny faritra Atsimo amin' ny Tany; any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], any [[Kôrea Atsimo]] ary any amin' ny ankamaroan' ny firenena aty [[Afrika atsimon' i Sahara]].

== Fiandohana ==

=== Fiaviana jodeô-helenista ===
Ny zava-nisy ara-pivavahana sy ara-tsôsialy ary ara-pôlitika tany [[Jodea]] na Josoa nofehezin' ny Rômana tamin' ny taonjato voalohany sy tany amin' ireo faritany mifanolo-bodirindrina aminy dia tena samy hafa ary tsy mitsaha-mitombo ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika, [1][22][23] miaraka amin' ny hetsika jodaika maro izay samy mahakasika ny fivavahana sy ny pôlitika. [24] I [[Flavio Jôsefa]] mpahay tantara rômana sy jiosy fahiny, dia nanoritsoritra ny amin' ny sekta efatra nisongadina indrindra tao anatin’ ny jodaisma nandritra ny vanimpotoan’ ny Tempoly Faharoa: ny [[Fariseo]] (na Fariziina), ny [[Sadoseo]] (na Sadoseana) ny [[Eseniana]], ary ny “[[Filôzôfia Fahefatra (jodaisma)|Filôzôfia Fahefatra]]” tsy fantatra anarana,[25] izay eken’ ny mpahay tantara môderna ho tsy iza fa ny [[Zelôta]] sy ny [[Sikary]] [26]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. dia nanana mpitondra fivavahana karismatika maro nandray anjara tamin' izay ho lasa mishnah ny jodaisma rabinika, anisan' izany ny olon-kendry jiosy Yohanan ben Zakkai sy Hanina ben Dosa. Ny mesianisma jiosy, sy ny foto-kevitry ny Mesia jiosy, dia avy amin' ny [[literatiora apôkaliptika]] novokarina teo anelanelan' ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K., [27] mampanantena mpitarika &quot;voahosotra&quot; ho avy ([[mesia]] na mpanjaka) avy amin' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mba hanangana ny [[Fanjakan' Andriamanitra|Fanjakan’ Andriamanitra]] israelita, ho solon’ ireo mpitondra hafa firenena tamin’ izany fotoana izany.[1]

=== Asa fanompoan' i Jesoa ===
Ny loharanom-baovao lehibe indrindra momba ny fiainan’ i [[Jesoa]] sy ny fampianarany dia ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) kanônika efatra, ary amin’ ny ampahany kely dia ny [[Asan' ny Apôstôly|Asan’ ny Apôstôly]] sy ny [[Epistilin' i Paoly|epistilin’ i Paoly]]. Araka ny voalazan’ ny Filazantsara dia [[Zanak' Andriamanitra]] i Jesoa izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana tamin' ny hazo fijaliana]] manodidina ny taona 30–33 taor. J.K. tany [[Jerosalema]].[1] Nino ny mpanara-dia azy fa [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|natsangana tamin’ ny maty]] izy ary nasandratr’ Andriamanitra, nitory ny Fanjakan’ Andriamanitra ho avy.[1]

== Kristianisma voalohany ==
Ny kristianisma voalohany (manodidina ny taona 31/33–324) amin' ny ankapobeny dia raisin’ ny mpahay tantaran’ ny fiangonana manomboka amin’ ny fanompoan’ i Jesoa (manodidina ny taona 27–30) ary nifarana tamin’ ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325). Matetika izy io dia mizara ho vanim-potoana roa: ny vanim-potoana apôstôlika (taona 30–100 any ho any, fony mbola velona ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] voalohany) sy ny vanim-potoana ante-nikeana (taona 100–325 tany ho any).[28]

=== Andro Apôstôlika ===
Ny vanim-potoana apôstôlika dia nomena ny anaran' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy ny asa fitoriana nataon' izy ireo. Izy io dia manana dikany manokana amin' ny lova kristiana amin' ny maha-andron' ny Apôstôlin' i Jesoa mivantana azy ireo. Loharanom-baovao voalohany ho an' ny vanim-potoanan' ny Apôstôly ny [[Asan' ny Apôstôly]], saingy niadian-kevitra ny fahamarinany ara-tantara ary ny fari-potoana voarakony dia ampahany, izay mifantoka indrindra amin' ny Asan' ny Apôstôly toko faha-15[29] hatrany amin' ny asa fanompoan' i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]], ary nifarana tamin' ny 62 taor. J.K. tamin' ny fitorian' i Paoly tany [[Rôma Taloha|Rôma]] izay nigadrany tao an-tranomaizina.

Ny mpanara-dia an' i Jesoa voalohany indrindra dia sekta nisy ny [[Kristiana jiosy apôkaliptika]] tao anatin' ny [[jodaisman' ny Tempoly Faharoa]].[1][30][31][32][33] Ireo antokon’ olona kristiana tany am-boalohany ireo dia tena [[Jiosy]], toy ny [[Ebiônita]], [30] sy ny fiangonana kristiana voalohany tany [[Jerosalema]], izay notarihan’ i [[Jakoba ilay Marina|Jakoba Ilay Marina]], rahalahin’ i Jesoa.[34] Araka ny Asan’ ny Apôstôly toko fa-9, [35] dia nilaza ny tenany ho “mpianatry ny Tompo” sy [mpanara-dia] “ny Lalana” izy ireo, ary araka ny Asan’ ny Apôstôly toko faha-11, [36] dia ny vondron’ ny mpianatra nanorim-ponenana tany [[Antiôkia]] no nantsoina voalohany amin' ny anarana hoe “''Kristiana”''. Ny sasany tamin' ireo vondrom-piarahamonina kristiana voalohany ireo dia nahasarika an' ireo olona antsoina hoe &quot;[[Matahotra an' Andriamanitra|matahotra an' Andriamanitra]]&quot;, izany hoe ireo Grekô-Rômana niray fo tamin' ny jodaisma nefa tsy nety niova finoana ho amin' izany fivavahana izany fa nitazona ny maha [[Jentilisa]] na Jentily (tsy Jiosy, tsy Jody) azy, izay efa nitsidika [[sinagôga]] jiosy.[37][38] Niteraka olana ny fampidirana ny Jentilisa, satria tsy afaka nitandrina tsara ny [[Halakà]] izy ireo. I Saoly avy any Tarsosy, izay fantatra amin’ ny anarana hoe Paoly Apôstôly, dia nanenjika ny Kristiana jiosy tany am-boalohany, nefa niova fo taty aoriana sy nanomboka nanao ny asa nanirahana azy tany amin’ ny Jentilisa[37]. Ny tena zava-dehibe amin’ ny [[Epistilin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] dia ny fampidirana ny Jentilisa ao amin’ ny [[Fanekem-pihavanana vaovao]]&lt;nowiki/&gt;n’ Andriamanitra, izay mandefa hafatra fa ny finoana an’ i Kristy dia ampy hahazoana ny [[famonjena]][37][39][40]. Noho io fampidirana ny Jentilisa io dia niova ny toetran' ny kristianisma voalohany ary nitombo tsikelikely ivelan' ny [[jodaisma]] nandritra ny taonjato roa voalohany amin' ny vanim-potoana kristiana.[37] Nanao tonon-tsiahy lovantsofina i Eosebio sy Epifanio avy any Salamisy, izay [[Rain' ny Fiangonana]], tamin’ ny taonjato fahefatra, fa talohan’ ny nandravana an’ i [[Jerosalema]] tamin’ ny taona 70, dia nampitandremina tamin’ ny fomba mahagaga ny Kristiana tao Jerosalema mba handositra ho any Pela, any amin’ ny faritr’ i [[Dekapôlisy]], any ampitan’ ny ony [[Jordana (ony)|Jôrdana]].[41]

Ny [[Filazantsara]] sy ny [[Epistily]] ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] dia mirakitra ireo fiekem-pinoana sy fihirana tany am-boalohany, ary koa ny fitantarana momba ny [[fijalian' i Jesoa]], ny [[fasana foana]] ary ny fisehoan' i Jesoa taorin' ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany amin' ny maty]][43]. Ny kristianisma tany am-boalohany dia niely hatrany tamin' ny mpino tao amin' ireo vahoaka [[Fiteny arameana|miteny arameana]] teny amin' ny tany manamorona ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary koa tany amin' ny faritra afovoan' ny [[Empira Rômana]] sy tany amin' ny faritra hafa, tany amin' ny [[Empira Partiana]] sy ny [[Empira Sasaniana]] tatỳ aoriana, anisan' izany i [[Mesôpôtamia]], izay nanjakan' ireo empira ireo tamin' ny vanim-potoana samihafa.[44]

=== Vanim-potoana ante-nikeana ===
Ny vanim-potoana talohan' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsily tao Nikea]] (na Nisea) dia vanim-potoana taorian' ny vanim-potoana apôstôlika ka hatramin' ity [[kônsily]] ity tamin' ny taona 325. Tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana nikeana niely nanerana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy ny Lemaka Mediteraneana ary any [[Afrika Avaratra]] sy [[Afrika Atsinanana|Atsinanana]] ny finoana. Nisy rafitry ny Fiangonana ara-dalàna kokoa nipoitra avy tamin’ ireo vondrom-piarahamonina tany am-boalohany, ary nivelatra ny [[foto-pampianarana]] kristiana samihafa. Nihataka tamin’ ny [[jodaisma]] ny [[kristianisma]], ka namorona ny maha-izy azy manokana tamin’ ny alalan’ ny fandavana mafy ny jodaisma sy ny fanao jiosy.

==== Fampandrosoana ny rafi-piangonana ====
Nitombo teo amin' ny 40% teo ho eo isan-taona ny isan' ny Kristiana nandritra ny taonjato voalohany sy faharoa.[45] Tao amin' ny fiangonana taorian' ny Apôstôly dia nisy ambaratongam-pitondram-pivavahana nipoitra tsikelikely satria ny mpiandraikitra ny vahoaka kristiana an-tanàn-dehibe dia naka endrika &quot;''episkopoi''&quot; (mpiandraikitra; niandohan' ny teny hoe &quot;eveka&quot; sy &quot;episkôpaly&quot;) sy &quot;''presbyter''&quot; (loholona; niandohan' ny teny hoe &quot;pretra&quot;) ary avy eo &quot;diakon&quot; (mpanompo; niavian' ny hoe &quot;diakôna&quot; na &quot;diakra&quot;). Saingy nipoitra tsikelikely izany ary tamin' ny fotoana samihafa tany amin' ny toerana samihafa. I [[Klemento avy any Rôma|Klemento]], evekan’ i Rôma tamin’ ny taonjato voalohany, dia nanondro ny mpitarika ny fiangonana kôrintiana tao amin’ ny epistiliny ho an’ ny Kôrintiana ho &quot;eveka&quot; sy &quot;presbitera&quot; mifandimby. Ny mpanoratra ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] koa dia mampiasa ny teny hoe mpiandraikitra sy loholona amin' ny fifandimbiasana sy amin' ny teny mitovy hevitra.[46]

==== Kristianisma isan-karazany ====
Ny vanim-potoana ante-nikeana dia nahita ny firongatry ny sekta sy fivavahana ary hetsika kristiana marobe izay nanana toetra mampiray sy matanjaka izay tsy ampy tamin' ny vanim-potoanan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]. Samy nanana ny fomba fahazoany ny [[Baiboly]] izy ireo, indrindra fa ny momba ny foto-pampianarana teôlôjika toy ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra an’ i Jesoa]] sy ny toetran’ ny [[Trinite]]. Maro amin' ny fiovaovana nisy nandritra izany fotoana izany no manohitra ny fanasokajiana tsara, satria ny endrika samihafan' ny kristianisma dia nifanerasera tamin' ny fomba sarotra mba hamoronana ny toetran' ny kristianisma mavitrika izay nisy nandritra izany vanim-potoana izany. Ny vanim-potoana taorian' ny Andro Aapôstôlika dia samy hafa na teo amin' ny finoana sy ny fanao. Ho fanampin' ny sampana midadasika amin' ny kristianisma, dia nisy fiovana tsy tapaka sy fahasamihafàna izay niteraka fifandirana teo amin' ny samy ao anatiny sy ny fananganana [[sinkretisma]].[47][48][49][50]

==== Fampandrosoana ny kanônan' ny Baiboly ====
Ny [[epistilin' i Paoly]] dia nivezivezy tamin' ny endrika voangona tamin' ny faran' ny taonjato voalohany.[51] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-3 dia nisy andiana asa soratra kristiana mitovy amin' ny [[Testamenta Vaovao]] ankehitriny, na dia mbola nisy aza ny fifandirana momba ny maha-kanônika ny [[Epistily ho an' ny Hebreo]], ny [[Epistilin' i Jakoba]], ny [[Epistily voalohan' i Petera]], ny [[Epistily voalohan' i Joany|Epistily voalohany]] sy [[Epistily faharoan' i Joany|faharoan' i Joany]] ary ny [[Apôkalipsin' i Joany|Apôkalipsy]].[52][53] Tamin' ny taonjato faha-4, dia nisy firaisankina teo amin' ny Tandrefana momba ny kanônan' ny [[Testamenta Vaovao]], [54] ary tamin' ny taonjato faha-5 dia nanaiky ny Bokin' ny Apôkalipsy ny Atsinanana, afa-tsy ny maningana vitsivitsy, ka dia nifanaraka tamin' io raharaha io. ny kanôna.[55]

==== Asa soratra prôtô-ôrtôdôksa ====
Rehefa niely nanerana ny tanin’ ny [[Empira Rômana]] sy tany ivelan’ ny sisin-taniny ny kristianisma, dia nahazo mpikambana sasany avy amin’ ny saranga ara-tsôsialy ambony sy ny nahita fianarana tsara teo amin’ ny tontolo grika izy; lasa eveka izy ireo indraindray. Namokatra karazana asa roa izy ireo, dia ny [[teôlôjia]] sy ny [[apôlôjia]], ary ireto farany dia asa natao hiarovana ny finoana kristiana amin’ ny fampiasana ny saina sy ny [[filôzôfia]] ary ny Soratra Masina mba hanoherana ny hevitra manohitra ny fahamarinan’ ny kristianisma. Ireo mpanoratra ireo dia fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Fiangonana]] na Aban' ny Eglizy, ary ny fandalinana ny fiainany sy ny asa sorany dia antsoina hoe [[patristika]]. Anisan' ireo Rain' ny Fiangonana voalohany malaza i Ignatiôsy avy any Antiôkia, i Pôlikarpôsy, i Jostinôsy Martira, i Ireneo, i Klemento avy any Aleksandria, i Tertoliano, ary i Ôrigenesy.

==== Zavakanton' ny Kristiana voalohany ====
Ny zavakanto sy ny maritrano kristiana tany am-boalohany dia nipoitra somary tara ary ny sary kristiana voalohany fantatra dia nipoitra tamin' ny taona 200 tany ho any, [56] na dia misy porofo avy amin' ny literatiora aza fa nampiasaina teo aloha ny sary kely an-trano. [[katakômba]], nisy tamin' ny 200 teo ho eo, ary ny sary sokitra kristiana tranainy indrindra dia avy amin' ny [[sarkôfazy]], nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-3.[57] Ny fandavana ny sary tany am-boalohany, sy ny tsy maintsy hanafenana ny fanao kristiana amin' ny fanenjehana, dia namela firaketana an-tsoratra vitsivitsy momba ny kristianisma voalohany sy ny fivoarany.[57]

==== Nenjehina avy eo nekena ho ara-dalàna ====
Tsy nisy fanenjehana nanerana ny [[Empira Rômana]] ny Kristiana hatramin' ny nanjakan' i [[Dekio]] tamin' ny taonjato faha-3.[58] Ny fanenjehana farany sy mafy indrindra nokarakarain' ny manampahefana rômana dia ny fanenjehana nataon' i [[Diôkletiano]] tamin' ny taona, 303 hatramin' ny 311.[59]

Ny Didin' i Serdica dia navoaka tamin' ny 311 avy amin' ny emperora rômana Galerio, izay namarana tamin' ny fomba ôfisialy ny fanenjehana ny Kristiana tany Atsinanana. Tamin’ ny famoahana ny Didin’ i Milano (313), izay nametrahan’ ny emperora rômana [[Kônstantino Lehibe]] sy i Likinio ho ara-dalàna ny fivavahana kristiana, dia nitsahatra ny fanenjehana ny Kristiana nataon’ ny Empira Rômana[60].

Ny [[Fanjakan' i Armenia]] no firenena voalohany teto amin' izao tontolo izao nametraka ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, rehefa, tamin' ny hetsika fanao mahazatra tamin' ny taona 301, i [[Gregôrio Mpanazava]] nandresy lahatra an' i [[Tiridatesy III]], mpanjakan' i Armenia, hiova ho Kristiana.

== Ampahany farany amin' ny Andro Taloha (325–476) ==

=== Ny fitaoman' ny emperora Kônstantino ===
Sarotra ny hamantarana hoe hatraiza ny kristianisma noraisin’ ny emperora rômana Kônstantino tamin’ io fotoana io,[61] fa ny nidirany dia kihon-dalana ho an’ ny Fiangonana kristiana. Nanohana ara-bola ny Fiangonana izy, nanorina [[bazilika]] isan-karazany, nanome tombontsoa (ohatra: fanafahana amin’ ny hetra sasany) ho an’ ny mpitondra fiangonana, nampisondrotra ny Kristiana ho amin’ ny toerana ambony sasany, ary namerina ny fananana nogiazana [62] . Nandray anjara mavitrika tamin’ ny fitarihana ny Fiangonana i Kônstantino. Tamin' ny taona 316, dia nitsara ny ady tany Afrika Avaratra momba ny adihevitra mikasika ny dônatista izy. Ny zava-dehibe kokoa, tamin' ny 325 dia nampiantso ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] izy, izay [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Noho izany dia nametraka ohatra ho an’ ny emperora izy ho tompon’ andraikitra eo anatrehan’ Andriamanitra amin’ ny fahasalamana ara-panahin’ ireo olom-peheziny, ary noho izany dia manana adidy hihazona ny ôrtôdôksia (na fampianarana marina). Izy dia tokony hampihatra ny [[foto-pampianarana]], hamongotra ny [[fivavahan-diso]], ary hanohana ny firaisan-kina ara-pivavahana[63].

Ilay mpandimby ny zanak' i Kônstantino, atao hoe Joliano, zana-drahalahiny, teo ambany fitarihan' i Mardônio mpanolo-tsaina azy, dia nandao ny kristianisma ary nandray ny endriky ny [[paganisma grika-rômana]] [[Neôplatônisma|neôplatônika]] sy mistika, izay nanafintohina ny fiorenan' ny Kristiana[64]. Niezaka namelona indray ny paganisma grika-rômana tao amin’ ny [[Empira Rômana]] izy ary nanomboka tamin’ ny fanokafana indray ny tempolin’ izany fivavahana izany, ka nanova azy ireo hitovy amin’ ny fomba kristiana, toy ny [[rafitra episkôpaly]] sy ny fiantrana ampahibemaso (izay tsy fantatra teo amin’ ny fivavahana grika-rômana). Nifarana ny fotoana fohy nanjakan’ i Joliano rehefa maty tamin’ ny ady tamin’ ny [[Persia|Persiana]] izy (363).

=== Ny arianisma sy ny kônsily ekiomenika voalohany ===
Ny fotopampianaran' ny [[kristôlôjia]] manohitra ny [[Trinite]] malaza, izay niely nanerana ny [[Empira Rômana]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-4, dia ny [[Arianisma (teôlôjia)|arianisma]], [65] [66] naorin' ny presbitera kristiana [[Ariosy]] avy any Aleksandria, any Egipta, izay nampianatra fa i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] dia zavaboary miavaka sy ambany noho [[Andriamanitra Ray]].[65][66]

Na dia nohelohina ho [[fivavahan-diso]] aza ny fampianaran' i Ariosy ka nesorin’ ny Fiangonana tao amin’ ny Empira Rômana tamin’ ny farany, dia nalaza hatrany ivelan' ny tanin' ilay empira izy io nandritra ny fotoana elaela. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-4, i Olfila, eveka rômana mpomba ny arianisma, no voatendry ho misiônera kristiana voalohany tany amin' ny [[Gôty (vahoaka)|Gôty]], [[vahoaka jermanika]] tany amin' ny ampahany be amin' i [[Eorôpa]] teo amin' ny sisin-tany sy tao anatin' ny Empira Rômana.[65][66] I Olfila dia nampiely ny arianisma teo amin' ny Gôty, nampiorina mafy ny finoana teo amin' ny foko jermanika maro, ka nanampy azy ireo hitoetra tsy hitovy amin' ny kolontsaina sy ny fivavahan' ny [[Kristianisma kalkedôniana|Kristiana kalkedôniana]].[65][66][67]

Nandritra io vanim-potoana io, dia natao ny [[kônsily ekiomenika]] voalohany. Niadian-kevitra ny fifandirana ara-pinoana sy ara-pivavahana. Ny [[Kônsily voalohany tao Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpla]] (taona 381) dia niafara tamin’ ny fanamelohana ny arianisma ho fivavahan-diso ary namoaka ny [[Fanekem-pinoana nikeana]].

=== Ny kristianisma lasa fivavaham-panjakana rômana ===
Tamin' ny 27 Febroary 380, tamin' ny alàlan' ny Didin' i Tesalônika navoaka teo ambany fahefàn' i [[Teôdôsio I]] sy i Gratiano ary i [[Valentiniano II]], ny [[Empira Rômana]] dia nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny [[kristianisma trinitariana]] ho [[fivavaham-panjakana]]. Talohan’ io daty io, i [[Kônstantio II]] sy i [[Valentio]] dia nankasitraka manokana ny kristianisma ariana na semi-ariana, saingy i Teôdôsio I, mpandimby an’ i Valentio, dia nanohana ny fampianarana momba ny [[Trinite]], araka ny nohazavaina tao amin’ ny Fiekem-pinoana nikeana.

Taorian' ny niorenany, ny Fiangonana dia nandray ny sisin-tanin' ny fandaminana mitovy amin' ny an' ny empira: faritany ara-jeôgrafia, antsoina hoe [[diôsezy]], mifanitsy amin' ny fizarazaran' ny governemantan' ny empira. Ny [[eveka]], izay nipetraka tao amin' ny tanàna lehibe toy ny tamin' ny fomba mahazatra talohan' ny lalàna, dia nanara-maso ny diôsezy tsirairay. Tamin’ ireo fari-piadidian' ny eveka ireo, dia nisy dimy lasa nitana toerana ambony: i [[Rôma]], i [[Kônstantinôpla]], i [[Jerosalema]], i [[Antiôkia]] (na Antiôka), ary i [[Aleksandria]]. Niankina tamin’ ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] mpanorina azy ireo ny lazan’ ny ankamaroan’ ireo toerana ireo, ka ny eveka no mpandimby ara-panahy. Na dia mbola noheverina ho voalohany teo amin’ ireo mitovy aminy aza ny evekan’ i Rôma, dia i Kônstantinôpla no laharana faharoa tamin’ ny maha-renivohitra vaovaon’ ilay empira azy.

Namoaka didy i [[Teôdôsio I]] fa ireo izay tsy mino ny &quot;lovam-pampianarana mahatoky&quot;, toy ny [[Trinite]], dia tokony hoheverina ho mpanao [[fivavahan-diso]] tsy ara-dalàna, [68] ary tamin' ny 385, izany no nahatonga ny Fanjakana ho voalohany, fa tsy ny Fiangonana, nanao fanasaziana ho faty ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]], dia i Priskiliano.[69][70]

=== Ny Fiangonan' ny Atsinanana sy ny Empira Sasaniana ===
Nandritra ny fiandohan' ny taonjato faha-5, ny Sekolin' i Edesa dia nampianatra fomba fijery [[Kristôlôjia|kristôlôjika]] izay milaza fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia midika fa olona miavaka izy. Ny vokany manokana amin’ io fomba fijery io dia ny hoe tsy azo antsoina ho [[Renin' Andriamanitra|Renin’ Andriamanitra]] i [[Maria (renin' i Jesoa)|Maria]] fa azo raisina ho [[Renin’ i Kristy]] ihany. Ny mpomba an' io fomba fijery io malaza indrindra dia ny patriarkan' i Kônstantinôpla antsoina hoe [[Nestôriôsy]]. Hatramin' ny niantsoana an' i Maria ho Renin' Andriamanitra dia nanjary nalaza tany amin' ny faritra maro tao amin' ny Fiangonana ka nanjary olana mampisara-bazana izany.

Nangataka ny hanaovana ny [[Kônsilin' i Efesôsy]] (431) i [[Teôdôsio II]], emperora rômana, mba handaminana ilay raharaha. Nolavin' ny kôsily tamin' ny farany ny hevitr' i Nestôriôsy. Nisaraka tamin’ ny Eglizy Rômana ny fiangonana maro nanaraka ny fomba fijerin’ ny Nestôriana, ka niteraka fisarahana lehibe izany. Nesorina ny fiangonana nestôriana, ary maro ny mpanara-dia nandositra nankany amin’ ny [[Empira Sasanida]] (Persiana) izay nanaiky izany. Ny Empira Sasanida dia nanana Kristianina niova fo maro tany am-piandohan' ny tantarany, nifamatotra akaiky tamin' ny sampana siriakan' ny kristianisma. [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] tamin' ny fomba ôfisialy ny Empira Sasanida ary nifikitra mafy tamin' io finoana io, amin' ny ampahany mba hanavahany ny tenany amin' ny fivavahan' ny [[Empira Rômana]] (ny [[paganisma grika-rômana]] tany am-boalohany ary avy eo ny kristianisma). Nanjary noleferina ny kristianisma tao amin' ny Empira Sasanida, ary rehefa nihamaro ny [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] vokatry ny nataon' ny Empira Rômana nandritra ny taonjato faha-4 sy faha-6, dia nitombo haingana ny vondrom-piarahamonina kristiana sasaniana.[71] Tamin' ny faran' ny taonjato faha-5 dia niorina mafy ny Fiangonana Persiana ary nanjary nahaleo tena tamin' ny Fiangonana Rômana. Io fiangonana io dia nivoatra ka lasa ilay antsoina ankehitriny hoe [[Fiangonan' ny Atsinanana]].

Tamin' ny taona 451, ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] dia natao mba hanazavana bebe kokoa ny olana ara-[[kristôlôjia]] manodidina ny [[nestôrianisma]]. Ny kônsily tamin' ny farany dia nanambara fa ny maha Andriamanitra sy ny maha olombelona an' i Kristy dia misaraka fa samy ao anatin' ny singa iray, fomba fijery nolavin' ny fiangonana maro izay niantso ny tenany ho [[Miafizisma|miafizita]] izany. Niteraka fiandanian' ny fiangonana izany fisarahana izany, anisan' izany ny Fiangonana Armeniana sy Siriana ary Ejipsiana[72] Na dia nisy ezaka natao tamin’ ny fampihavanana aza nandritra ny taonjato vitsivitsy nanaraka, dia nitohy hatrany ny fisarahana, ka niteraka ilay antsoina ankehitriny hoe Ôrtôdôksa Tatsinanana.

=== Mônastisisma ===
Ny [[mônastisisma]] dia ny fanaon' ny olona izay miala amin' ny fikatsahana izao tontolo izao ary mandeha irery ho mpitoka-monina (hermita) na miditra amin' ny vondrom-piarahamonina voalamina tsara. Nanomboka tany am-boalohany tao amin’ ny Fiangonana kristiana izy io tamin’ ny maha fianakaviana nanana fanao ifandovana mitovy amin’ izany, nalaina tamin’ ny ohatra sy foto-kevitra araka ny [[Soratra Masina]], ary avy amin’ ny fakan' ny sasany tahaka ny [[jodaisma]]. I [[Joany mpanao batisa|Joany Mpanao Batisa]] no noheverina ho [[moanina]] (na monka) môdely voalohany, ary ny mônastisisma dia nentanin' ny fandaminana tao amin' ny vondrom-piarahamonin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] araka ny voarakitra ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] (Asa 2:42–47).[73]

Mpanoratra kristiana malaza tamin' ny tapany farany amin' ny [[Andro Taloha]] toa an' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]], i Hierônimôsy (na Jerôma), i Joany Krisôstôma, ary i Aogostino avy any Hipôna, no nandika ny hevitry ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] tao anatin' ny tontolom-pivavahana feno fanavakavahana.[74] Ny ohatra ara-Baiboly momba ny [[asketisma]] dia hita teo amin' ny fiainan' i Joany Mpanao Batisa, i [[Jesoa|Jesoa Kristy]], ny Apôstôly roa ambin' ny folo ary i [[Paoly (apôstôly)|Paoly Apôstôly]].[74] Nahariharin’ ny [[Horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty]] ny fanaon’ ny [[Eseniana]], sekta jiosy fahiny, izay nivoady fa hifady hanomanana ady masina. Ny fanantitranterana ny fiainana ara-pivavahana asketika dia hita tao amin' ny asa soratra kristiana voalohany (jereo: [[Filôkalia]]) sy ny fanao tamin' izany fotoana izany (jereo: [[hesikasma]]). Anisan' ireo mpivavaka kristianina hafa amin' ny asketisma ny olo-masina toa an' i Paoly Hermita, i Simeôna Stilita, i Davida avy any Valesa, i Joany avy any Damaskôsy, ary i Fransisko avy any Assise.[74]

Ny Tany efitr' i [[Afovoany Atsinanana]] dia nisy fotoana nonenan' ny lehilahy sy vehivavy kristiana asketika sy hermita ary ankôrita an' arivony, [75] anisan' izany i Md Antôniôsy Lehibe (fantatra amin' ny anarana hoe Md Antôniôsy avy any an' Efitra), Mb Maria avy any Ejipta, ary Md Simeôna Stilita, fantatra amin' ny anarana hoe [[Rain' ny Taniefitra]] sy [[Renin' ny Taniefitra]]. Tamin' ny taona 963 dia niforona ny fikambanan' ny [[mônastera]] antsoina hoe Lavra teo amin' ny [[Tendrombohitra Athos]], araka ny lovantsofina ôrtôdôksa tatsinanana.[76] Io no ivon-toerana manan-danja indrindra amin' ireo antokon' olona asketika kristiana ôrtôdôksa nandritra ny taonjato maro nanaraka.[76] Amin' izao vanim-potoana môderina izao, ny Tendrombohitra Athos sy Meteora dia nitoetra ho foibe manan-danja lehibe.[77]

Miaina irery ny moanina ermita na hermita, fa ny kenôbitika kosa dia miaina ao anaty vondrom-piarahamonina, amin' ny ankapobeny ao amin' ny mônastera, eo ambanin' ny fitsipika (na fitsipika fanao) ary fehezin' ny abôta. Tany am-boalohany, ny moanina kristiana rehetra dia mpitolona, ​​nanaraka ny ohatr’ i Antôniôsy Lehibe. Na izany aza, ny filana endrika fitarihana ara-panahy voalamina dia nitarika an' i Pakômiôsy tamin' ny taona 318 mba handamina ny mpanara-dia azy maro ho lasa monastera voalohany. Tsy ela dia nisy andrim-pandaminana toy izany naorina nanerana ny tany efitr’ i Ejipta sy ny sisa tamin’ ny tapany atsinanan’ ny [[Empira Rômana]]. Tena nahasarika ny vehivavy izany hetsika izany.[78] Isan' ny ivon' ny fampandrosoana ny mônastisisma dia i Basiliôsy Lehibe any Atsinanana ary, any Andrefana, i Benedikto (na Benoà), namorona ny Fitsipik' i Md Benedikto, izay ho lasa fitsipika mahazatra indrindra mandritra ny Andro Antenatenany sy ny fiandohan' ny fitsipika mônastika hafa. [79]

== Tapany voalohany amin' ny Andro Antenatenany (476–842) ==
Ny tetezamita mankany amin' ny fiandohan' ny [[Andro Antenatenany]] dia dingana tsikelikely sy isan-toerana. Nitombo ny faritra ambanivohitra noho ny tobim-pamokarana raha nihena ny tanàn-dehibe. Na dia betsaka kokoa aza ny Kristiana nijanona tany Atsinanana (faritra grika), dia nisy fivoarana lehibe teo amin’ ny Tandrefana (faritra latina), ary samy nanana endrika miavaka. Ny evekan’ i Rôma nifandimby, izany hoe ny [[papa]], dia voatery nampifanaraka tamin’ ny toe-javatra niova be. Tsy nifikitra afa-tsy tamin’ ny emperora izy ireo, ka voatery nifampiraharaha tamin’ ny “mpanapaka barbarianina” tany amin’ ny faritany rômana rehetra taloha. Tany Atsinanana, ny Fiangonana dia nitazona ny rafitra sy ny toetrany ary nivoatra tsikelikely.

=== Fanitarana nataon' ny misiônera tandrefana ===
Nifanindry tamin' ny ezaka misiônera tany am-boalohany tany amin' ny faritra tsy voafehin' ny fanjakana nirodana ny famoizana tsikelikely ny fanjakan' ny [[Empira Rômana Tandrefana]], izay nosoloina ny fanjakana federaly sy jermanika.[80] Tany am-piandohan' ny taonjato faha-5, ny asa misiônera avy any [[Britaina Lehibe]] nofehezin' ny Rômana ho any amin' ny faritra seltika ([[Ekôsy]] sy [[Irlandy]] ary [[Valesa]]) dia namokatra fomba fanao nifaninana tamin' ny kristianisma seltika, izay naverina teo ambany fifehezan' ny Fiangonana tany Rôma tatỳ aoriana. Ny misiônera nalaza tany [[Eorôpa Avaratra-Andrefana]] tamin’ izany fotoana izany dia ny olo-masina kristiana Patrick sy Columba ary Columbanus. Ny vahoaka anglô-saksôna izay nanafika an' i Britaina Lehibe atsimo, fotoana fohy taorian' ny nandaozan' ny Rômana dia mpanaraka ny paganisma tamin' ny voalohany, saingy nampiova fo ho amin' ny kristianisma tamin' ny alalan' i Aogostino avy any Canterbéry noho ny asa nanirahana ny papa [[Gregôrio Lehibe]]. Tsy ela dia lasa foiben' ny misiônera, ny misiônera toa an' i Wilfrid sy i Willibrord sy i Lullus ary i Boniface dia nampiova fo ny havany [[Saksôna (vahoaka)|Saksôna]] tany Jermania.

Ny ankamaroan' ny Kristiana galô-rômana monina any [[Galia]] ([[Frantsa]] sy [[Belzika]] ankehitriny) dia resin' ny [[Franka (vahoaka)|Franka]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5. Nenjehina ny tompon-tany mandra-piovan’ ny mpanjaka Francis Clovis I avy amin’ ny [[paganisma]] ho amin’ ny fivavahana katôlika rômana, tamin’ ny taona 496. Nanizingizina i Clovis fa hanaraka an’ izany ireo andriana namany, ka nanamafy ny fanjakany vao niorina tamin’ ny fampiraisana ny finoan’ ny mpitondra sy ny an’ ny vahoaka [81]. Taorian’ ny nipoiran’ ny Fanjakana Franka sy ny toe-draharaha ara-pôlitika nilamina, dia nampitombo ny asan’ ny misiônera ny tapany andrefana tamin’ ny Fiangonana, izay notohanan’ ny tarana-mpanjaka [[merôvinjiana]] ho fitaovana hampitoniana ny mponina manodidina sahirana. Taorian' ny nanorena fiangonana iray tao Utrecht nataon' i Willibrord, dia nitranga ny fihenjanana rehefa nandrava foibe kristiana maro ny mpanjaka frisiana Radbod teo anelanelan' ny taona 716 sy 719. Tamin' ny taona 717, i Boniface, misiônera anglisy, dia nalefa hanampy an' i Willibrord, nanangana indray ny fiangonana rehetra tany Frisia ary nanohy ny asa fitoriana any Jermania.[81] Nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8, dia nanao famonoana faobe i [[Charlemagne]] mba handresena ny Saksôna mpanaraka ny paganisma sy hanerena azy ireo hanaiky ny kristianisma [82].

=== Kalifata Rasidona ===
Koa satria ny Kristiana dia heverina ho &quot;[[Olon' ny Boky]]&quot; ao amin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]], ny Kristianina teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia niharan' ny satan' ny ''dhimmi'' (miaraka amin' ny [[Jiosy]], ny [[Samaritana]], ny [[Gnôstisisma|Gnôstika]], ny [[Mandeisma|Mandeana]], ary ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]]), izay ambany noho ny satan' ny Miozolmana. [83][84][85] Niatrika fanavakavahana ara-pivavahana sy fanenjehana noho izany ny Kristianina sy ny antokom-pivavahana vitsy madinika vokatry ny fandrarana azy ireo tsy hitahita ny olona hiova finoana (ho an’ ny Kristianina dia voarara ny mitory ny filazantsara na manaparitaka ny kristianisma) tany amin’ ireo tany azon’ ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana noho ny fanaintainan’ ny fahafatesana, voarara tsy hitondra fitaovam-piadiana, nanao asa sasany, ary voatery nanao fitafiana hafa izy ireo mba hampiavaka ny tenany amin' ny Arabo[84] . Teo ambanin' ny [[lalàna silamo]] (''sharīʿa''), ny tsy Miozolmana dia voatery nandoa ny hetra atao hoe ''jizya'' sy ''kharaj'', [83][84][85] miaraka amin' ny vidim-panavotana mavesatra ara-potoana nalain' ny mpitondra miozolmana amin' ny vondrom-piarahamonina kristiana mba hamatsiana ny fanafihana ara-miaramila mitohy. Tamin' izany dia nitondra ampahany betsaka amin' ny fidiram-bola ho an' ny fanjakana silamo sy nampahantra Kristiana maro, ary ireo fahasahiranana ara-bola sy ara-tsôsialy ireo dia nanery ny Kristiana maro hivadika ho miozolmana.[84] Ireo Kristiana tsy afaka nandoa ireo hetra ireo dia voatery nanolotra ny zanany ho an' ireo mpitondra miozolmana izay hivarotra azy ireo ho andevo ho an' ny tokantrano miozolmana na voatery hivadika ho Miozolmana.[84]

Araka ny fomban' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Siriaka]], ny fandresen' ny Miozolmana any [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] dia fanamaivanana ho an' ireo Kristiana ampahorian' ny [[Empira Rômana Tandrefana]][85]. Mikaela Siriana, patriarika tany [[Antiôkia]], dia nanoratra tatỳ aoriana fa ny Andriamanitry ny Kristiana dia “nanandratra ny zanak’ i Ismaela avy tany atsimo mba hanafaka antsika amin’ ny tanan’ ny Rômana”[85]. Ny vondrom-piarahamonina kristiana isan-karazany any amin' ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] sy [[Siria (faritra)|Siria]] sy [[Libanona (faritra)|Libanona]] ary [[Armenia (faritra)|Armenia]] dia nankahala ny fitondran' ny Empira Rômana Tandrefana na ny an' ny [[Empira Bizantina]], ka noho izany dia naleony niaina tao anatin' ny toe-javatra ara-toekarena sy ara-pôlitika tsara kokoa noho ny ''dhimmi'' teo ambany fitondran' ny Miozolmana.[85] Na izany aza, ny mpahay tantara môderna dia manaiky ihany koa fa ny vahoaka kristiana monina any amin' ireo tany azon' ny tafika arabo miozolmana teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-10 dia niharan' ny fanenjehana sy herisetra ara-pivavahana ary fahafatesana maritiora imbetsaka teo am-pelan-tanan' ny manampahefana sy mpanapaka miozolomana arabo [85]. ][86][87][88] maro no novonoina teo ambanin' ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika noho ny fiarovana ny finoana kristiana tamin' ny alalan' ny hetsika fanoherana mahery vaika toy ny fandavana ny hiova finoana ho miozolmana, ny fandavana ny fivavahana silamo ary ny fiverenana amin' ny kristianisma avy eo, ary ny fitenenan-dratsy ny [[Allah|Andriamanitry ny finoana silamo]].[86][87][88]

=== Kalifata Ômeiada ===
Araka ny Sekoly Ḥanafī momba ny lalàna silamo (''sharīʿa''), ny fijoroana vavolombelona ataon' ny tsy Miozolmana (toy ny Kristiana na Jiosy) dia tsy noheverina ho manan-kery manoloana ny fijoroana vavolombelona ataon' ny Miozolmana amin' ny raharaha ara-dalàna na sivily. Ara-tantara, ao amin' ny kolontsaina miozolmana sy ny lalàna silamo nentim-paharazana, dia voarara ny vehivavy miozolmana tsy hanambady lehilahy kristiana na jiosy, fa ny lehilahy miozolmana kosa dia navela hanambady vehivavy kristiana na jiosy[89][90] (jereo ny: [[fanambadian' ny samy hafa finoana araka ny silamo]]). Ny Kristiana teo ambany fitondran' ny Miozolmana dia nanana zo hivadika ho miozolmana na fivavahana hafa, raha mifanohitra amin' izany kosa ny ''murtad'', na mpivadi-pinoana amin' ny silamo, dia nahazo sazy henjana na ''hadd'' mihitsy aza, izay mety ahitana ny fanamelohana ho faty araka ny lalàna islamika.[86][87][88] ]

Amin' ny ankapobeny, ny Kristiana teo ambany fitondrana islamika dia navela hanatanteraka ny fivavahany miaraka amin' ny fetra miavaka sasany avy amin' ny Dina apôkrifan' i Umar. Io fifanarahana io, izay heverina fa natao tamin’ ny taona 717, dia nandrara ny Kristiana tsy hampiseho ampahibemaso ny [[hazo fijaliana]] teo amin’ ny trano fiangonany, tsy hiantso ny mpiangona hivavaka amin’ ny alalan' ny lakolosy, tsy hanorina indray na hanamboatra fiangonana sy [[mônasitera]] taorian’ ny fandravana na fahasimbana, ary nametraka fameperana hafa mifandraika amin' ny asa sy fitafiana ary fitaovam-piadiana[91] Nanenjika Kristiana berbera maro ny Kalifata Omeiada tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8, ka niova tsikelikely ho amin' ny finoana silamo ireo Kristiana ireo.[92]

Tany Umayyad al-Andalus (ao amin' ny [[Saikinosy Iberiana]]), ny sekolin' ny lalàna islamika Malikī no tena nanjaka.[87] Ny fahafatesan' ny maritiora kristiana valo amby efapolo izay nitranga tao amin' ny Emiratan' i Córdoba teo anelanelan' ny taona 850 sy 859[93] dia voarakitra ao amin' ny trakta hagiôgrafika nosoratan' i Eulogius avy any Córdoba, Kristiana iberiana sy latinista manam-pahaizana.[86][87][88]. ] Novonoina teo ambany fitondran' i Abd al-Rahman II sy Muhammad I ireo maritiora tao Córdoba ireo, ary ny hagiôgrafian' i Eulogius dia miresaka amin' ny antsipiriany ny famonoana ny maritiora noho ny fanitsakitsahana ny lalàna islamika, anisan' izany ny [[fivadiham-pinoana]] sy ny fitenenan-dratsy ([[blasfemia]]).[86][87][86] 88]

=== Kalifata Abasida ===
Mpahay siansa kristiana tatsinanana sy manam-pahaizana momba ny tontolo islamika tamin' ny [[Andro Antenatenany]] (indrindra fa ny Kristiana jakôbita sy nestôriana) dia nandray anjara tamin' ny sivilizasiôna arabo silamo nandritra ny fitondran' ny Omaiada sy ny Abasida, tamin' ny fandikana ny sangan' asan' ny filôzôfa grika ho amin' ny [[Fiteny siriaka|teny siriaka]] ary taorian' izay, tamin' ny [[Fiteny arabo|teny arabo]].[94] [95][96] Nahay [[filôzôfia]], [[siansa]], [[teôlôjia]] ary fitsaboana koa izy ireo.[97][98][99] Ary ny mpitsabo manokana ny kalifa abasida dia matetika Kristiana asiriana toy ny tarana-mpanjaka Bukhtishu naharitra ela.

Ny kalifa abasida dia tsy nandefitra loatra tamin' ny kristianisma raha oharina tamin' ireo kalifa omaiada[85]. Na izany aza, dia nanohy niasa tao amin' ny governemanta ny manam-pahefana kristiana, ary matetika ny Kristiana ao amin' ny Fiangonan' ny Tatsinanana no nandika ny [[filôzôfia grika]] fahiny sy ny [[matematika]] grika.[85] Ny asa soratr' i al-Jahiz dia nandresy ny Kristiana noho ny fanambinana loatra, ary nilaza fa afaka tsy miraharaha na dia ireo fameperana napetraky ny fanjakana aza [85]. Tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-9, ny patriarkan' i Jerosalema, Theodosius, dia nanoratra tamin' ny mpiara-miasa aminy, ilay patriarkan' i Kônstantinôpla Ignatios, fa &quot;marina izy ireo ary tsy manisy ratsy antsika na mampiseho herisetra amintsika&quot;.[85]

I Elias avy any Heliôpôlisy, rehefa nifindra tany [[Damaskôsy]] (na Damasy) avy any [[Heliôpôlisy]] (Ba'albek), dia voampanga ho nivadi-pinoana tamin' ny kristianisma rehefa avy nanatrika fety nokarakarain' ny Arabo mozolmana iray, ary voatery nandositra an' i Damaskôsy ho any amin' ny tanàna niaviany, ary niverina valo taona taty aoriana, izay nisy azy. ekena sy nogadrain' ny &quot;eparka&quot;, angamba ilay mpahay lalàna al-Layth ibn Sa'd.[100]: 34  Rehefa avy nandà ny hivadika ho miozolmana izy, na dia nampijalina, dia nentina teo anatrehan' ny emira Damaskena sady havan' ny kalifa al-Mahdi (manodidina ny taona 775–785), Muhammad ibn-Ibrahim, izay nampanantena fitondrana tsara raha hiova fo i Elias.[100]: 34  Tamin’ ny fandavany imbetsaka, dia nampijalina sy notapahin-doha i Elias ary nodorana ny vatany, notapahana ary natsipy tany amin’ ny renirano Chrysorrhoes. (ny Barada) tamin’ ny taona 779 [100]: 34

Araka ny voalazan' i Synaxarion avy any Kônstantinôpla, ny hegômenôsy Michael avy any Zobe sy ny [[moanina]] enina amby telopolo tao amin' ny Mônasteran' i Zobe akaikin' i Sebasteia (Sivas) dia novonoina tamin' ny fanafihana ny vondrom-piarahamonina. ny Hagarenes&quot;, &quot;Alim&quot;, angamba i Ali ibn-Sulayman, governora abasida izay nanafika ny faritanin' ny Rômana tamin' ny taona 785. I Bacchus dia Palestiniana, izay ny fianakaviany, kristiana, dia niova fo ho amin' ny finoana silamo ny rainy.[100]: 29–30  i Bacchus anefa dia nijanona ho [[kriptô-kristiana]] ary nanao fivahiniana masina tany Jerosalema, izay natao [[batisa]] (na batemy) sy niditra tao amin' ny mônastera. an' i Mar Saba.[100]: 29–30  Ny fihaonany sy ny fianakaviany dia nahatonga azy ireo hiverina ho kristiana indray ary ny fitsarana sy ny famonoana an' i Bacchus noho ny fivadiham-pinoana teo ambany fitondran' ny emira Harthama ibn A'yan.[100]: 29–30

Taorian' ny fanaovam-pahirano an' i Amorium tamin' ny taona 838, tanàna niavian' ny emperora Theophilos (r. 829–842) sy ny tarana-mpanjaka amôriana, ny kalifa al-Mu'tasim (manodidina ny taona 833–842) dia nitondra babo rômana maherin' ny efapolo [100]: 41–42  Nentina tany Samarra renivohitra izy ireo, ary taorian’ ny fito taona nisian’ ny adihevitra ara-teôlôjia sy ny fandavana ny hivadika ho miozolmana, dia novonoina ho faty izy ireo tamin’ ny vola a Marsa 845 teo ambany fitondran’ ny kalifa al-Wathiq (manodidina ny taona 842–847).[ 100]: 41–42  Tao anatin' ny taranaka iray dia nohajaina ho maritiora 42 tao Amorium izy ireo. Araka ny filazan' i Euodius, hagiôgrafan' izy ireo, izay angamba nanoratra tao anatin' ny taranaka iray nisy ny zava-nitranga, dia i Theophilos sy ny [[ikônôklasma]] no nahatonga ny faharesena tao Amorium. mpanoratra fantatra amin' ny anarana hoe Michael avy any Synkellos, anisan' ireo roa amby efapolo i Kallistos, ilay Malemy Fanahy an' ny thema Kôlôneiana, ary ilay maritiora mahery fo Theodore Karteros.[100]: 41–42

Nandritra ny [[ady nifanaovan' ny Arabo sy ny Bizantina]] tamin' ny taonjato faha-10, ny fandresen' ny Rômana ny Arabo dia niafara tamin' ny fanafihan' ny vahoaka ny Kristiana, izay noheverina fa niray fo tamin' ny [[Empira Rômana]].[85] Araka ny voalazan' i Bar Hebraeus, Katôlika tao amin' ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]], i Abraham III (manodidina ny taona 906–937), dia nanoratra tamin' ny [[viziry lehibe]] hoe: &quot;isika Nestôriana dia naman' ny Arabo sady mivavaka ho an' ny fandreseny&quot;. Ny fihetsiky ny [[Nestôrianisma|Nestôriana]] “izay tsy manana mpanjaka hafa afa-tsy ny Arabo”, dia nampifanohitra tamin’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Grika, izay nolazainy fa “tsy nitsahatra niady tamin’ ny Arabo ny emperorany [85] Teo anelanelan’ ny taona 923 sy 924 rava ny fiangonana tao anatin' ny herisetran' ny vahoaka tao Ramla, Askelôna sy tao Kaisarea Maritima, ary [[Damaskôsy]].[85] Isaky ny tranga, araka ny filazan' i Eutychius, mpanoratra tantara kristiana sady arabo melkita avy any [[Aleksandria]], ny kalifa al-Muqtadir (manodidina ny taona 908–932) dia nandray anjara tamin' ny ady. fanorenana indray ny fananan’ ny Fiangonana.[85]

=== Ikônôklasma bizantina ===
Taorian' ny andian-tafika mahery vaika nanohitra ny Miozolmana, dia nipoitra tao amin' ny tanin' ny [[Empira Bizantina]] ny ikônôklasma tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-8. Tamin' ny taona 720, ny emperora bizantina Leo III Isaurian dia nandrara ny fanehoana an-tsary an' i Kristy sy ny olo-masina ary ny seho ara-Baiboly. Tany Latina Andrefana, ny papa [[Gregôrio III]] dia nanao sinôda roa tany [[Rôma]] ary nanameloka ny nataon’ i Leo. Ny Filankevitry ny ikônôklasta bizantina, natao tao Hieria tamin' ny taona 754, dia nanapa-kevitra fa ny sary masina dia [[fivadiham-pinoana]].[101] Ny hetsika ikônôklastika dia nandrava ny ankamaroan' ny tantaran' ny zavakanto voalohany tao amin' ny Fiangonana kristiana. Ny hetsika ikônôklastika taty aoriana dia noheverina ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]] tamin' ny taona 787 teo ambanin' ny [[Kônsily faharoa tao Nikea|Kônsily faharoan' i Nikea]] ([[kônsily ekiomenika]] fahafito) saingy nisy fitsanganana vetivety teo anelanelan' ny taona 815 sy 842.

== Andro Antenatenany Ambony (800–1299) ==

=== Renaissance Karôlinjiana ===
Ny Renaissance Karôlinjiana dia vanim-potoana fifohazana ara-tsaina sy ara-kolontsaina momba ny [[literatiora]] sy ny [[zavakanto]] ary ny fandalinana [[Soratra Masina]] nandritra ny faramparan' ny taonjato faha-8 sy faha-9 teo ambany fitondran' ny tarana-mpanjaka karôlinjiana, indrindra tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Franka (vahoaka)|franka]] [[Charlemagne]], mpanorina sy emperora voalohany tao amin' ny [[Empira Karôlinjiana]], sy ny zanany lahy, Louis Tia Vavaka. Mba hamahana ny olan’ ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra teo amin' ny klerjy sy ny mpitan-tsoratra ao amin’ ny fitsarana, dia nanorina sekoly i Charlemagne ary nisarika ireo lehilahy nahay indrindra any [[Eorôpa]] manontolo ho any amin’ ny fitsarana azy.

=== Mitombo ny disadisa eo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana ===
Nanomboka niharihary ny fihenjanana teo amin’ ny firaisan-kina kristiana tamin’ ny taonjato faha-4. Olana fototra roa no mifandrohirohy: ny toetran' ny fahambonian’ ny evekan' i Rôma sy ny fiantraika ara-teôlôjia momba ny fampidirana andian-teny iray ao amin’ ny [[Fanekem-pinoana nikeana]], fantatra amin’ ny anarana latina hoe ''[[Filioque]]''. Ireo olana ara-pampianarana ireo dia noresahina ampahibemaso voalohany tao amin’ ny patriarkan’ i Fôtiôsy. Ny Fiangonana Tatsinanana dia nihevitra ny fahatakaran' i Rôma ny toetoetran' ny fahefan' ny eveka ho toy ny mifanohitra mivantana amin' ny rafitry ny Fiangonana izay tena fampihavanana, ary noho izany dia nihevitra ireo [[ekleziôlôjia]] roa ireo ho mifanohitra tanteraka [102] .

Ny olana iray hafa dia nanjary tena nahasosotra ny antokom-piangonana kristiana, ny fampidirana tsikelikely ny Fanekem-pinoana nikeana any Andrefana amin' ny andian-teny hoe ''Filioque'' - midika hoe &quot;sy ny Zanaka&quot; - araka ny hita ao amin' ny hoe &quot;Fanahy Masina ... avy amin' ny Ray sy ny Zanaka&quot; , izay lazain’ ny Fanekem-pinoana tany am-boalohany, izay neken’ ny kônsily ary mbola ampiasain’ ny Ôrtôdôksa Tatsinanana ankehitriny, fa &quot;ny Fanahy Masina, ... avy amin’ ny Ray&quot;. Nanamafy ny Fiangonana Tatsinanana fa natovana tsy ara-dalàna io andian-teny io, satria tsy mbola nisy nidinika ny Atsinanana[103]. Ho fanampin' io resaka eklesiôlôjia io, ny Fiangonana Tatsinanana koa dia nihevitra fa tsy azo ekena ny andian-teny ''Filioque'' noho ny antony [[Teôlôjia dôgmatika|dôgmatika]][104].

=== Fisaraham-bazana vokatry ny hevitr' i Fôtiôsy ===
Tamin’ ny taonjato faha-9, dia nisy ady hevitra nipoitra teo amin’ ny [[Kristianisma Tatsinanana|kristianisma tatsinanana]] (bizantina, Ôrtôdôksa Grika) sy ny [[kristianisma tandrefana]] (latina, Katôlika Rômana), izay nipoitra noho ny fanoheran’ ny papa [[Joany VII]] ny fanendrena nataon’ ny emperora bizantina Michael III avy ao amin’ i Fôtiôsy I. ny toeran' ny patriarika tao [[Kônstantinôpla]]. Nolavin' ny papa i Fôtiôsy noho ny fifandirana teo amin' ny Atsinanana sy ny Andrefana teo aloha. Tsy nety nanaiky ny [[fahambonian’ ny papa]] tamin’ ny raharaha tatsinanana i Fôtiôsy na nanaiky ny andian-teny hoe &quot;''Filioque''&quot;. Ny delegasiôna latina tao amin' ny filan-kevitry ny fanokanana azy dia nanery azy hanaiky ilay andian-teny mba hahazoana antoka ny fanohanan' izy ireo. Ny resabe koa dia nikasika ny zon' ny Fiangonana Tatsinanana sy Tandrefana ao amin' ny fiangonana bolgara. Nanome fanelanelanana tokoa i Fôtiôsy momba ny zo ara-pitsarana momba an’ i [[Bolgaria]], ary ireo solontenan' ny papa dia nanao izany tamin’ ny fiverenany avy any Bolgaria ho any Rôma. Io fanekena io anefa dia nomena anarana fotsiny, satria ny fiverenan' i Bolgaria amin' ny fombam-pivavahana bizantina tamin' ny taona 870 dia efa nahatonga azy io ho [[fiangonana aotôkefaly]]. Raha tsy nisy ny faneken' i Boris I avy any Bolgaria, dia tsy afaka nampihatra ny fitakiany ny papa.

=== Fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana (1054) ===
Ny [[fisaraham-bazan' ny Atsinanana sy ny Andrefana]], fantatra ihany koa amin' ny anarana hoe &quot;[[Fisaraham-bazana Lehibe]]&quot;, dia nanasaraka ny Fiangonana ho sampana tandrefana (latina) sy tatsinanana (grika), izany hoe ny katôlika tandrefana sy ôrtôdôksa tatsinanana. Io no fivakisana lehibe voalohany hatramin’ ny nandavan’ ny antokon’ olona sasany tany Atsinanana ny didy navoakan’ ny [[Kônsilin' i Kalkedôna]] (jereo: Ôrtôdôksa Tatsinanana) ary niavaka kokoa. Na dia niseho tamin' ny taona 1054 aza ny Fisaraham-bazana Atsinanana sy Andrefana, dia vokatry ny fisarahana lava teo amin' ny kristianisma latina sy kristianisma grika noho ny maha ambony ny papa sy ny foto-pampianarana sasany momba ny ''Filioque'', saingy nihamafy noho ny kolontsaina ara-jeôgrafia sy ara-jeôpôlitika ary ara-piteny.

=== Fanavaozana mônastika ===
Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-6, ny ankamaroan’ ny [[mônastera]] tany amin’ ny Katôlika Andrefana dia fehezin' ny Didin' i Benedikto. Noho ny fanarahana hentitra kokoa ny fitondrana benediktina nohavaozina, ny Abeîn'  i Cluny dia nanjary ivon-toeran' ny [[mônastisisma]] tandrefana ekena nanomboka tamin' ny taonjato faha-10. I Cluny dia namorona lamina lehibe sy federasiôna izay nahatonga ny mpitantana ny trano fanampiny ho lefitry ny Abôta Cluny ary namaly azy. Ny toe-tsaina kloniaka dia fitaomana namelona indray ny Fiangonana nôrmana, tamin' ny faratampony nanomboka tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-12.

Tonga niaraka tamin' ny [[hetsika sistersiana]] ny onjam-panavaozana mônastika manaraka. Ny abey sistersiana voalohany dia naorina tamin' ny taona 1098, tao amin' ny Cîteaux Abbey. Ny foto-kevitry ny fiainana sistersiana dia fiverenana amin' ny fitandremana ara-bakiteny ny fitondrana benediktina, fandavana ny fivoarana benediktina. Ny tena nanaitra indrindra tamin' ny fanavaozana dia ny fiverenana amin' ny asa tanana, ary indrindra amin' ny asa an-tsaha. Nahazo aingam-panahy avy amin' i Bernard avy ao Clairvaux, mpanorina voalohany ny Sistersiana, izy ireo no lasa hery lehibe indrindra amin' ny fandrosoana ara-teknôlôjia sy amin' ny fampielezana ny filazantsara tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-12 dia niisa 500 ny trano sistersiana, ary tamin’ ny faramparan' ny taonjato faha-15, dia voalaza fa nanana trano efa ho 750 ilay fikambanana. Ny ankamaroan' ireo trano ireo dia naorina tany an' efitra, ary nandray anjara lehibe tamin' ny fitondrana ny faritra mitoka-monina any Eorôpa ho amin' ny fambolena ara-toekarena.

Ny ambaratonga fahatelo amin' ny fanavaozana mônastika dia nomen' ny fananganana ny [[Holafitry ny Mpangataka]]. Ny Mpangataka dia niaina eo ambany fitondrana mônastika miaraka amin' ny voady mahazatra momba ny fahantrana sy ny fahadiovam-pitondran-tena ary ny fankatoavana saingy manantitrantitra ny fitoriana ny filazantsara sy ny asa misiônera ary ny fanabeazana, ao amin' ny mônastera mitokana. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12, dia naorin’ ny mpanara-dia an’ i Fransisko avy any Assise ny Ôrdônansin’ ny Fransiskana, ary taorian’ izay dia i Md Dôminika no nanombohan’ ny [[Holafitra Dôminikana]].

=== Fisondrotan' ny oniversite ===
Ny [[oniversite]] tandrefana môderna dia nipoitra mivantana avy amin' ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Antenatenany]].[105][106][107][108][109] Sekolin' ny katedraly no nanombohan' izy ireo, ary noheverina ho mpitondra fivavahana ny mpianatra rehetra.[110] Tombontsoa izany satria nametraka ny mpianatra ho eo ambany fahefan' ny Fiangonana izy ka nanome fiarovana sasany. Nisaraka tamin' ny katedraly ny sekoly katedraly tamin' ny farany ary nanangana ny andrim-pianarany manokana, ny voalohany indrindra dia ny Oniversiten' i Bologne (taona 1088) sy ny Oniversiten' i  Oxford (taona 1096) ary ny Oniversiten' i  Paris (manodidina ny taona 1150).[111] 112][113]

=== Tsy fifanarahana momba ny fanendrena eveka ===
Ny ady hevitra momba ny fanendrena eveka eo amin' ny fahefana no ady lehibe indrindra teo amin' ny fahefana laîka sy ny fahefana ara-pivavahana izay nitranga tany [[Eorôpa]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]]. Nanomboka tamin’ ny ady tamin’ ny taonjato faha-11 teo amin’ ny emperora masina rômana [[Henri IV]] sy ny papa [[Gregôrio VII]] momba izay hanendry eveka (fametrahana hitondra). Ny fiafaran' ny fametrahana amin' ny fitondrana ny laîka dia nandrahona hampihena ny herin' ny [[Empira Rômana Masina]] sy ny fanirian' ny andriana eorôpeana. Ny episkôpata dia fanendrena mandritra ny androm-piainany fotsiny, ny mpanjaka dia afaka mifehy bebe kokoa ny fahefany sy ny fidiram-bolany noho ny an' ny olo-manan-kaja. Azony atao koa aza ny mamela ny toerana ho banga ary manangona ny vola miditra, araka ny teôrian' ny fitokisana ny eveka vaovao, na manome episkôpata mba hanome karama olona ambony iray. Ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] dia naniry ny hampitsahatra ny fandraisan' anjaran' ny laîka mba hampitsaharana izany toe-javatra izany sy ny fanararaotana hafa, mba hanavaozana ny episkôpata sy hanomezana fikarakarana pastôraly tsara kokoa. Namoaka ny ''Dictatus Papae'' ny papa Gregôrio VII, izay nanambara fa ny papa irery no afaka manendry eveka. Ny fandavan' i Henri IV an' ilay didim-panjakana dia nitarika ho amin' ny fandroahana azy sy ny fikomian' ny [[dioka]]. Tamin' ny farany dia nahazo famotsoran-keloka i Henri IV taorian' ny fivalozana ampahibemaso mahatsiravina nataony, na dia nitohy aza ny Fikomian' i Saksôna Lehibe sy ny fifandonana momba ny fanendrena eveka.

Nisy ady hevitra mitovy amin’ izany nitranga tany [[Angletera]] teo amin’ ny mpanjaka [[Henri I]] sy Md Anselm, arsevekan’ i Canterbery, momba ny fahabangan-toerana sy ny fahabangan-toerana ho eveka. Ny fifandirana anglisy dia voavaha tamin' ny Kônkôrdatan' i Lôndra (taona 1107), izay nandaozan' ny mpanjaka ny fitakiany hanendry eveka fa nanohy nitaky fianianana. Môdely ampahany ho an' ny Kônkôrdatan' i Worms (''Pactum Calixtinum'') io, izay namaha ny resabe momba ny fampiasam-bola imperialy tamin' ny marimaritra iraisana izay nahafahan' ny manam-pahefana nifehy ny fahefany, saingy nanome ny fifantenana ny eveka ho an' ny kanôna katedraly. Ho mariky ny marimaritra iraisana, dia samy nampiasa ny eveka niaraka tamin' ny mpiasa sy ny peratra ny eveka na ny manam-pahefana ara-pivavahana sy ny laîka.

=== Kroazada ===
Amin' ny ankapobeny, ny [[kroazada]] (1095–1291) dia ny adin' ny Kristiana eorôpeana tao amin' ny [[Tany Masina]], notohanan' ny [[papa]], tamin' ny [[Miozolmana]] mba hamerenana ny faritr' i [[Palestina (faritra)|Palestina]] amin' ny Kristiana indray.[114][115][116] Nisy diaben' ny mpiantafika hafa niady tamin' ny tafika miozolmana tany amin' ny manodidina an' i [[Mediteranea]], indrindra tany amin' ny faritra atsimo amin' i [[Espaina]], sy atsimo amin' i [[Italia]], ary any amin' ny nosy Sipra sy Malta ary Sisilia.[115] Ny papa koa dia nanohana kroazada maro hanoherana ny vahoaka [[Paganisma|pagàna]] any [[Eorôpa Avaratra Atsinanana|Eorôpa Avaratra-Atsinana]] mba handresena sy hampiova finoana azy ireo ho kristiana, [114] hanoherana ny fahavalony ara-pôlitika any [[Eorôpa Andrefana]], ary hanoherana ny [[Fampianaran-diso (fivavahana)|fivavahan-diso]] (herezia) na ny fivavahana vitsy mpanaraka ao amin' ny kristianisma eorôpeana.[117]

Ny Tany Masina dia tao anatin' ny [[Empira Rômana]], ary noho izany dia tao amin' ny [[Empira Bizantina]], mandra-pahatongan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] miozolmana tamin' ny taonjato faha-7 sy faha-8. Taorian' izay, amin' ny ankapobeny dia navela hitsidika ny toerana masina maro tao amin' ny Tany Masina ny Kristiana hatramin' ny taona 1071, rehefa nanakatona ny [[fivahiniana masina]] kristiana ny [[Seljokida|Tiorka Seljokida]] sady nanafika an' i [[Bizantioma]] (na Bizansa), nandresy azy ireo tamin' ny ady tao Manzikert. Ny emperora Aleksiôsy I dia nangataka fanampiana tamin' ny papa [[Orbano II]] hanoherana ny herisetra nataon' ny Miozolmana. Azo inoana fa nanantena vola tamin’ ny papa izy mba homena mpikarama an’ ady. Raha ny tokony ho izy dia niantso an’ ireo miaramilan’ ny fiangonana kristiana i Orbano II tamin’ ny lahateny nataony tao amin’ ny Kônsilin' i Clermont tamin’ ny 27 Nôvambra 1095, ka nampifangaro ny hevitra momba ny fivahiniana masina any amin' ny Tany Masina sy ny ady masina amin' ny tsy mpino.[118]

Ny [[Kroazada voalohany]] dia nahazo an' i [[Antiôkia]] (na Antiôka) tamin' ny taona 1099 ary avy eo nahazo an' i [[Jerosalema]]. Ny [[Kroazada faharoa]] dia nitranga tamin' ny taona 1145 rehefa nalain' ny tafika silamo i Edessa. I Jerosalema dia natao hatramin' ny 1187, ary ny [[Kroazada fahatelo]], taorian' ny ady teo amin' i Richard Fon-Diona sy i Saladîna. Ny [[Kroazada fahefatra]], natombok' i [[Inôkentio III]] tamin’ ny taona 1202, dia nikasa haka indray ny Tany Masina, saingy tsy ela dia noravan’ ny Venesiana. Rehefa tonga tao [[Kônstantinôpla]] ny mpiady dia norobainy ny tanàna sy ny faritra hafa tany [[Azia Minora]] ary natsangany ny [[Empira Latinan’ i Kônstantinôpla]] tany [[Grisia]] sy tany Azia Minora. Kroazada dimy no tany amin' ny Tany Masina, izay niafara tamin' ny fanaovana fahirano an' i Acre tamin' ny taona 1219, ary namarana ny fisian' ny Tandrefana tao amin' ny Tany Masina.[119]

Notanan' ny mpiantafika nandritra ny zato taona teo ho eo i Jerosalema, fa ny tanàna mimanda hafa tany amin' ny faritr' i [[Atsinanana Akaiky]] kosa dia nijanona ela kokoa teo amin' ny maha fananan' ny Kristiana azy. Tsy nahavita nanangana fanjakana kristiana maharitra ireo kroazada tao amin’ ny Tany Masina ireo. Nijanona ho loza mitatao nandritra ny taonjato maro ny fanitaran-tany nataon' ny Miozolmana tany [[Eorôpa]], ary niafara amin' ny fanafihana maharitra nataon' i Suleiman Mamirapiratra tamin' ny taonjato faha-16. Ny kroazada tany [[Iberia]] (atao hoe ''[[Reconquista]]''), atsimon' i Italia, sy tany Sisilia dia nitarika ho amin' ny faharavàn' ny fahefana silamo tany Eorôpa. Ny [[Kroazada Albizoà]] dia nikendry ireo [[Katarisma|Katara]] [[fivadiham-pinoana]] any atsimo amin' i [[Frantsa]]; miaraka amin' ny [[Inkizisiôna]] naorina taorian' izany, dia nahomby tamin' ny fandringanana ny Katara. Ny Kroazada Wendish dia nahomby tamin' ny fandresen-dahatra sy ny fampiovam-pinoana an-keriny ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] [[Paganisma|pagàna]] tany atsinanan' i [[Alemaina]] ankehitriny. Ny [[Kroazada Livôniana]], izay notanterahin' ny Teotônika Knights sy ny fikambanan' ny [[moanina]] mpiady hafa, dia nandresy sy nanova finoana an-keriny ny [[Balta (vahoaka)|Balta]] pagàna tao [[Livônia]] sy [[Prosia]]. Na izany aza, ny Diokea Lehibe tany Litoania izay pagàna dia nahomby tamin' ny fanoherana ny [[Holafitry ny Mpitaingin-tsoavaly]] ary niova finoana an-tsitrapo tamin' ny taonjato faha-14.[120]

=== Inkizisiôna tamin' ny Andro Antenatenany ===
Ny [[Inkizisiôna]] tamin' ny [[Andro Antenatenany]] dia andiana inkizisiôna (notanterahin' ny fikambanana ao amin' ny [[Eglizy katôlika rômanina|Eglizy Katôlika Rômana]] nanafoana ny hetsika kristiana noheverin' izy ireo ho [[Fampianaran-diso (fivavahana)|heretika]]) nanomboka tamin' ny taona 1184, anisan' izany ny Inkizisiôna Episkôpaly (1184–1230) ary taty aoriana ny Inkizisiôna Papaly (1230s–1240s). Izy io dia natao ho setrin' ny hetsika kristiana tao Eorôpa heverina ho [[Fivadiham-pinoana|mpivadi-pinoana]] na mivadi-pinoana amin' ny Katôlika tandrefana, indrindra ny [[Bôgômila]], [121] ny [[Katarisma|Katara]] (na Albizoà), [122] ny [[Valdisma|Valdeana]], [123] ny Begina sy Begara, [124] ny Lolara, [125] ny [[Hositisma|Hosita]], [126] ary Jiosy eorôpeana, [127] izay niely tany amin' ny Fanjakana Bolgara, [121] tao atsimo amin' i Frantsa, [122] any Italia Avaratra, [123] any Flandra sy Rhin, [124] any Angletera, [124] 125] any amin' ny tanin' ny Fanjakana Bôhemiana [126] sy ny tany maro nitambatra teo ambanin' ny Fanjakan' i Aragôna.[127] Io no hetsiky ny inkizisiôna voalohany amin' ny maro izay nanaraka tao amin' ny kristianisma eorôpeana.

=== Fielezan' ny kristianisma ===
Ny [[fitoriana ny Filazantsara]] tany [[Skandinavia]] tany am-boalohany dia notanterahan' ny [[Anglô-Saksona (vahoaka)|Anglô-Saksona]] izay efa kristiana nandritra ny asa fitoriana nataony tany amin' ny Saikinosy Skandinaviana; I Ansgar, arsevekan' i  Bremen, nomena anaram-bosotra hoe &quot;Apôstôlin' ny Avaratra&quot; no nisongadina indrindra tamin' ireo misiônera anglô-saksôna.[128] I Ansgar, teraka tany [[Amiens]], dia nirahina niaraka tamin’ ny andiana [[moanina]] nankany Jutland, any [[Danemarka]], tamin’ ny taona 820 tany ho any, tamin’ ny andron’i Harald Klak, mpanjaka mpomba ny Kristianina.[128] Nahomby ihany ilay iraka, ary niverina tany [[Alemaina]] i Ansgar roa taona tatỳ aoriana, rehefa noroahina hiala tao amin' ny fanjakany i Harald. Tamin’ ny taona 829, i Ansgar dia nankany Birka teo amin’ ny Farihin’ i Mälaren, any [[Soeda]], niaraka tamin’ i Witmar mpanampy azy, ary nisy fiangonana kely niforona tamin’ ny taona 831, izay nahitana an’ i Hergeir, mpitandrina ny mpanjaka. Niadam-pandroso anefa ny fiovam-pinoana, ary ny ankamaroan’ ny faritra skandinaviana dia lasa kristiana tanteraka tamin’ ny andron’ ny mpanapaka toa an’ i Saint Canute IV any Danemarka sy Olaf I any [[Nôrvezy]] tamin’ ny taona nanaraka ny taona 1000.

Ny fampielezana ny kristianisma tany amin' ny [[Slava (vahoaka)|Slava]] dia natomboky ny iray tamin' ireo mpiangona nahay indrindra tao Bizansa — ny patriarika Photios I avy any Kônstantinôpla. Nifidy an’ i Cyrille sy Methodius ny emperora bizantina Michael III ho valin’ ny fangatahan’ i Rastislav mpanjakan’ i [[Môravia]], izay naniry misiônera afaka miasa any amin' ny [[Môraviana (vahoaka)|Môraviana]] tamin’ ny fiteniny. Nampiasa ny [[fiteny slavônika]] teo an-toerana izy mirahalahy, ary nandika ny [[Baiboly]] sy ny boky fivavahana maro.[129] Koa satria ny fandikan-teny nomanin’ izy ireo dia nadikan’ ny mpiteny amin’ ny fitenim-paritra hafa, dia niforona ny [[fiteny slavônika tranain' ny fangonana i]]&lt;nowiki/&gt;zay fiteny safiotra nampiasaina amin' ny [[literatiora]], izay nivelatra ho [[fiteny slavônikan' ny fiangonana]] tatỳ aoriana, ary io no fiteny litorzika mahazatra mbola ampiasain’ ny Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana sy ny Kristianina ôrtôdôksa slava hafa. Nanohy ny fampiovam-pinoana ny [[Serba (vahoaka)|Serba]] i Methodius.[130]

I [[Bolgaria]] dia firenena [[Paganisma|pagana]] hatramin' ny niorenany tamin' ny 681 ka hatramin' ny 864, rehefa niova ho kristianina i Boris I. Sarotra ny anton' izany fanapahan-kevitra izany; ny antony lehibe indrindra dia ny hoe teo anelanelan' ny empira kristianina roa matanjaka i Bolgaria, dia i [[Bizansa]] sy i [[Frankia Atsinanana]]; ny foto-pampianarana kristiana dia nankasitraka indrindra ny toeran' ny mpanjaka amin' ny maha-solontenan' Andriamanitra azy eto an-tany, ary i Boris koa dia nahita izany ho fomba iray handresena ny tsy fitovian' ny [[Bolgara (vahoaka)|Bolgara]] sy ny Slava.[131][132] Neken’ i Kônstantinôpla tamin’ ny fomba ôfisialy ho patriarikata i Bolgaria tamin’ ny taona 927, i [[Serbia]] tamin’ ny taona 1346, ary i [[Rosia]] tamin’ ny taona 1589. Efa niova ho kristiana ela be talohan’ ireo daty ireo firenena rehetra ireo.

== Tapany faran' ny Andro Antenatenany sy fiandohan' ny Renaissance (1300-1520) ==

=== Ny fialokalofan' ny papa tany Avignon sy ny fisaraham-bazana tany Andrefana ===
Ny fialokalofan' ny papa tany [[Avignon]], izay antsoina indraindray hoe Fahababoana Babilôniana, dia vanim-potoana nanomboka tamin' ny 1309 sy niafara amin' ny 1378 izay nisy papa fito nipetraka tao Avignon, any [[Frantsa]] ankehitriny.[134] Tamin’ ny taona 1309, dia nifindra tany Avignon any amin' ny tapany atsimo amin’ i Frantsa ny papa [[Klemento V]]. Nitombo ny fisafotofotoana sy ny fifankahalana ara-pôlitika, satria nihena ny laza sy ny herin’ i Rôma raha tsy nisy papa. Nahatratra ny fara tampony ny olana tamin’ ny taona 1378, rehefa maty i [[Gregôrio XI]] rehefa nitsidika an’ i Rôma. Nisy kônklava papaly tany Rôma ary nifidy an' i [[Orbano VI]], Italiana. Tsy ela i Orbano dia nampisaraka ireo kardinaly frantsay, ary nanao kônklava faharoa izy ireo nifidy an’ i Rôberto avy any Genève handimby an’ i Gregôrio XI, nanomboka ny Fisaraham-bazana tany Andrefana.

=== Fanakianana ny fanararaotana sy ny kolikoly tao amin' ny Fiangonana Katôlika ===
I John Wycliffe, filôzôfa skôlastika anglisy sady teôlôjiana kristiana fanta-daza indrindra amin’ ny fiampangana ny fanararaotana sy ny kolikoly ataon’ ny Eglizy Katôlika, dia mpialoha lalana ny [[Fanavaozana prôtestanta]].[135] Nanantitrantitra ny fahambonian’ ny Baiboly izy ary nitaky ny hisian’ ny fifandraisana mivantana eo amin’ Andriamanitra sy ny olombelona, ​​tsy misy fitsabahan’ ny pretra sy ny eveka[135]. Ny Lollards, hetsika kristiana prôtô-prôtestanta nanaraka ny fampianaran' i Wycliffe, dia nandray anjara tamin' ny [[Fanavaozana anglisy]].[135][136][137] i [[Jan Hus]], teôlôjiana kristiana tseky monina any [[Prague]], dia voataonan’ i Wycliffe ary nanohitra ny fanararaotana sy ny kolikoly hitany tao amin’ ny Eglizy Katôlika.[127] Ny mpanaraka azy dia nanjary fantatra amin'ny anarana hoe Hosita, hetsika kristiana prôtô-pôtestanta izay nanaraka ny fampianaran' i Jôn Hus, izay lasa solontenan' ny Reformasiona bôhemiana malaza indrindra.[127][135] Izy no mpialoha lalana ny Fanavaozana prôtestanta,[127][135] ary ny lova navelany dia nanjary tandindon' ny kolontsaina tseky tany Bôhemia[138]. Samy voampanga ho nanao fivavahan-diso i Wycliffe sy Hus ary nomelohina ho faty noho ny fomba fijery mibaribary momba ny Eglizy Katôlika.[126][127][135]

=== Ny Renaissance sy ny Eglizy ===
Ny Renaissance dia vanim-potoanan' ny fiovana ara-kolontsaina lehibe sy zava-bita, voamarika tao Italia tamin' ny fironana klasika sy ny fitomboan' ny harena amin' ny alàlan' ny varotra varotra. Ny tanànan’ i Rôma sy ny fanjakan’ ny papa ary ny fanjakan’ ny papa dia nisy fiantraikany tamin’ ny Renaissance. Etsy ankilany, fotoanan’ ny fiahiana ara-javakanto lehibe sy ny hatsaran’ ny maritrano izany, izay nanirahan’ ny Fiangonana mpanakanto toa an’ i Michelangelo, Brunelleschi, Bramante, Raphael, Fra Angelico, Donatello, ary Leonardo da Vinci. Etsy an-danin’ izany, dia matetika ireo fianakaviana italianina mpanankarena no niantoka ny biraon’ ny episkôpaly, anisan’ izany ny papa, ho an’ ny mpikambana ao aminy, izay nalaza ho maloto fitondran-tena ny sasany, toa an’ i [[Aleksandra VI]] sy i [[Siksto IV]].

Ankoatra ny maha lohan’ ny Eglizy azy, dia lasa anisan’ ny mpitondra laîka lehibe indrindra tany Italia ny papa, ary ny papa toa an’ i [[Jolio II]] dia matetika nanao fanafihana misedy mba hiarovana sy hanitarana ny faritra tantanany. Fanampin’ izany, ny papa, noho ny toe-tsain’ ny fifaninanana voadio tamin’ ireo tompomenakely italiana hafa, dia nandany be dia be tamin’ ny rendrarendran’ olon-tsotra, fa tamin’ ny asam-panjakana koa, na fanamboarana na fanorenana fiangonana, tetezana, ary rafitra kanto misy lakandrano any Rôma izay mbola miasa ankehitriny.

=== Fianjeran' i Kônstantinôpla ===
Tamin' ny taona 1453, dia nazeran' ny tamin' ny Empira Ôtômana i Kônstantinôpla. Ny Kristianina tatsinanana nandositra an’ i Kônstantinôpla, niaraka amin' ireo sora-tanam-piraketana grika nentin’ izy ireo, no anisan’ ny nahatonga ny fanavaozana amin' ny mariny literatiora tany Andrefana tamin’ io fotoana io. Nanaraka ny lalàna silamo ny governemanta ôtômana rehefa nifampiraharaha tamin' ny vahoaka kristiana resy. Noleferina tamin’ ny fomba ôfisialy amin' ny maha [[Olon' ny Boky]] azy ny Kristiana. Araka izany, dia tsy nisy korontana be ny fikambanan’ ny Fiangonana kanônika sy ara-jeôgrafika, ary nitohy ny fitantanana azy. Ny iray amin' ny zavatra voalohany nataon' i Mehmet Mpandresy dia ny famelana ny Fiangonana hifidy patriarika vaovao, dia i Gennadius Scholarius. Na izany aza, ireo zo sy tombontsoa ireo, anisan' izany ny fahalalahan' ny fivavahana sy ny fikambanana ara-pivavahana, dia matetika napetraka amin' ny foto-kevitra saingy mahalana ny fifanarahany amin' ny zava-misy. Noheverina ho olom-pirenena kilasy faharoa ny Kristianina, ary ny fiarovana ara-dalàna niankinany dia niharan' ny fanirian' ny soltàna sy ny seranana ambony[139][140]. Ny Hagia Sophia sy ny Parthenon, izay fiangonana kristianina efa ho arivo taona, dia novana ho [[môske]]. Fahita ny fanenjehana mahery vaika natao tamin’ ny Kristianina, ary tonga tamin’ ny fara tampony tamin’ ny fandripahana ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] sy [[Asirianina (vahoaka)|Asiriana]] ary [[Grika (vahoaka)|Grika]].

== Tapany voalohany amin' ny Andro Vaovao (t. 1500–t. 1750) ==

=== Fanjanahantany sy fampielezana ny kristianisma tany Amerika ===
Nanomboka tamin' ny onja voalohany tamin' ny [[fanjanahantany]] eorôpeana, ny fanavakavahana ara-pivavahana, ny fanenjehana ary ny herisetra natao tamin' ny fivavahan' ny tompontany dia nataon' ny Eorôpeana mpanjanaka sy mpiavy tamin' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny faha-16.[11][12][13] ][14][141][142]

Nandritra ny vanim-potoan' ny fahitana tany vaovao sy ny taonjato manaraka, ny [[Empira mpanjana-tany espaniôla]] sy ny [[Empira mpanjana-tany pôrtiogey]] no tena navitrika indrindra tamin' ny fikasana hanova finoana ny tompontany any Amerika ho amin' ny fivavahana kristiana.[11][12] Ny papa [[Aleksandra V]] dia namoaka ny taratasy Inter caetera tamin' ny Mey 1493 izay nanamafy ny tany notakian' ny [[Fanjakan' i Espaina]], ary nanome baiko ho takalon' ny fiovam-pinoan' ny Tompontany ho amin' ny kristianisma katôlika. Nandritra ny dia faharoa nataon' i [[Christophe Colombe]], dia niaraka taminy ireo [[frera benediktina]], niaraka tamin’ ny [[pretra]] roa ambin’ ny folo hafa. Tamin' ny fandresen' ny Espaniôla ny [[Fanjakan' ny Azteka]], dia natao ny fitoriana ny Filazantsara tamin' ny tompontany niely patrana nandritra ilay antsoina hoe &quot;fandresena ara-panahy&quot;. Nianatra ny fitenin' ny tompontany ny [[Fransiskana]] sy [[Dôminikana]], toy ny [[fiteny nahoatla]] sy ny [[fiteny miksteka]], ary ny [[fiteny zapôteka]].[144] Ny iray amin' ny sekoly voalohany ho an' ny tompontany any [[Meksika]] dia naorin' i Pedro de Gante tamin' ny taona 1523. Nikendry ny hampiova finoana ny mpitarika tompontany ny frera, miaraka amin' ny fanantenana fa hanaraka izany ny fiaraha-monina misy azy.[145] Tany amin' ny faritra be mponina dia nanetsika ny vondrom-piarahamonina tompontany ireo frera ireo mba hanorina trano fiangonana, ka hita maso ny fiovana ara-pivavahana; ireo trano fiangonana ireo dia matetika tany amin’ ny toerana mitovy amin’ ny [[tempoly]] tranainy, ary matetika no nampiasa vato mitovy. “Naneho setriny isan-karazany ny tompontany, nanomboka amin' ny fankahalana an-kitsirano ka hatramin' ny fandraisana mavitrika ny fivavahana vaovao.”[146] Tany afovoan-tany sy atsimo amin' i Meksika izay nisy fomban-drazana nahazatra ny tompontany tamin' ny famoronana lahatsoratra, dia nampianatra ny mpitan-tsoratra tompontany ny [[frera]] mba hanoratra ny azy manokana, fiteny soratana amin’ ny alàlan' ny [[abidy latina]]. Misy andian-dahatsoratra manan-danja amin' ny fiteny tompontany noforonin' ny tompontany sy ho an' izy ireo ao amin' ny vondrom-piarahamonina misy azy manokana ho an' ny tanjony manokana. Any amin' ny faritra an-tsisin-tany izay tsy nisy mponina tompontany nanorim-ponenana, dia matetika ny frera sy ny [[Zezoita]] no namorona iraka, nampivondrona ireo tompontany niparitaka tany amin' ny vondrom-piarahamonina maro nokarakarain' ny frera mba ho mora kokoa ny hitory ny filazantsara sy hiantohana ny fifikiran' izy ireo amin' ny finoana. Ireo iraka ireo dia naorina nanerana ny zanatany espaniôla maro izay niitatra avy any amin' ny faritra atsimo-andrefana amin' i [[Etazonia]] amin' izao fotoana izao ka hatrany [[Meksika]] ary hatrany [[Arzantina]] sy [[Sily]].

Rehefa tonga tany Meksika ny [[Fransiskana]] voalohany tamin' ny taona 1524, dia nodoran' izy ireo ny toerana masina natokana ho an' ny fivavahan' ny tompontany.[147] Na izany aza, tany [[Amerika Afovoany]],  talohan’ ny andron’ i Colombe, dia fomba fanao mahazatra ny fandoroana ny tempolin’ ny antokon’ olona resy, hita amin’ ny sora-tanana tompontany, toy ny Codex Mendoza izany. Ny vondrona tompontany nandresy dia nanantena ny haka ny andriamanitry ny tompom-panjakana vaovao, hanampy azy ireo amin' ny [[panteôna]] efa misy. Azo inoana fa tsy fantatr’ izy ireo fa ny fiovam-pony ho amin’ ny fivavahana kristiana dia nitarika ny fandavana tanteraka sy tsy azo ivalozana ny finoan’ ny razambeny sy ny fanaony ara-pivavahana. Tamin' ny taona 1539, ny [[eveka]] meksikana Juan de Zumárraga dia nanara-maso ny fitsarana sy ny famonoana ilay andriana teratany Carlos avy any [[Texcoco]] noho ny fivadiham-pinoana tamin' ny kristianisma.[148] Taorian’ izay, dia nesorin’ ny Eglizy Katôlika tsy ho eo amin’ ny fari-piadidian’ ny [[Inkizisiôna]] ny tompontany niova fo, satria nisy vokany mangidy tamin’ ny fitoriana ny Filazantsara izany. Tamin' ny famoronana vondrona kristiana voaaro, dia tsy afaka naniry ny ho voatokana ho pretra kristiana intsony ny tompontany[149]

Nanerana an’ i [[Amerika]], dia navitrika tamin’ ny fiezahana hanova ny tompontany ho kristiana ny [[Zezoita]]. Nahazo fahombiazana lehibe izy ireo tany amin' ny sisin-tany tany [[Nouvelle France]], [150] tany [[Brezila]] pôrtiogey, ary tany [[Antonio de Vieira]], S.J;[151] ary tany [[Paragoay]], izay saika fanjakana mizaka tena ao anatin' ny fanjakana iray.[152]

=== Fanavaozana prôtestanta ===
Teo am-piandohan’ny taonjato faha-16, dia nanandrana nanavao ny Eglizy Katolika ireo teolojiana kristiana Martin Luther sy Huldrych Zwingli, niaraka tamin’ny maro hafa. Noheverin'izy ireo ho foto-pampianarana ny fototry ny kolikoly ao amin'ny Eglizy Katolika sy ny rafitra ara-pivavahana ao aminy, fa tsy resaka faharatsiana, fahalemena ara-moraly, na tsy fisian'ny fitsipi-pifehezana ara-pivavahana, ary noho izany dia niaro ny fahaleovantenan'Andriamanitra amin'ny fanavotana izy ireo, ary manohitra ny fiheverana an-tsitrapo fa ny famonjena. mety ho azon’ny olona. Ny Reformasiona dia matetika noheverina fa nanomboka tamin'ny famoahana ny Tesis dimy amby sivifolo nataon'i Lotera tamin'ny 1517, na dia tsy nisy fisarahana aza raha tsy tamin'ny 1521 Diet of Worms. Nanameloka an'i Lotera ny didim-pitsarana ary nandrara tamin'ny fomba ofisialy ny olom-pirenen'ny Empira Romana Masina tsy hiaro na hampiely ny heviny[153].

Ny teny hoe Protestanta dia avy amin’ny teny latinina protestatio, midika hoe fanambarana, izay manondro ny taratasin’ny protestanta nataon’ireo andriana loterana nanohitra ny fanapahan-kevitry ny Diet of Speyer tamin’ny 1529, izay nanamafy indray ny didy navoakan’ny Diet of Worms nandidy ny haka ny fananana rehetra. amin'ny alalan'ny olona meloka ho nanohana ny Loterana[154]. Ny teny hoe “Protestanta” dia tsy nampiasain’ireo mpitarika tamin’ny andron’ny Reformasiona tany am-boalohany; fa kosa niantso ny tenany ho “evanjelika” izy ireo, ary nanantitrantitra ny “fiverenana amin’ny filazantsara marina (grika: euangelion)”[155].

Ny hetsi-panoherana tany am-boalohany dia ny fanoherana ny kolikoly toy ny simony, ny fitazonana biraon'ny fiangonana maro amin'ny fotoana iray, ny fahabangan'ny episkopaly, ary ny fivarotana indolzansy. Ny toeran’ny Protestanta koa dia nahitana ny Five solae (sola scriptura, sola fide, sola gratia, solus Christus, soli Deo gloria), ny fisoronan’ny mpino rehetra, ny Lalàna sy ny Filazantsara, ary ny fampianarana momba ny fanjakana roa. Ny fomban-drazana telo manan-danja indrindra nipoitra mivantana avy amin'ny Reformasiona dia ny Loterana, Nohavaozina ary Anglikanina, na dia ny vondrona farany aza dia samy milaza fa &quot;Reforme&quot; sy &quot;katolika&quot;, ary ny vondrona sasany dia mandà ny fanasokajiana ho &quot;Protestanta&quot;.

Tsy toy ny fihetsiketsehana fanavaozana hafa, ny Fanavaozana Anglisy dia nanomboka tamin'ny herin'ny mpanjaka. Nihevitra ny tenany ho mpanjaka katolika tanteraka i Henri VIII, ary tamin’ny 1521 dia niaro ny papa tamin’i Lotera izy tao amin’ny boky nasainy mitondra ny lohateny hoe Ny Fiarovana ny Sakramenta Fito, izay nanomezan’ny Papa Léon X azy ny anaram-boninahitra Fidei Defensor (Mpiaro ny Finoana). Nifanohitra tamin’ny papa anefa ny mpanjaka rehefa naniry ny hanafoana ny fanambadiany tamin’i Catherine avy any Aragôna, izay nilana ny sazin’ny papa. I Catherine, anisan’ireo havan-kaja maro hafa, dia nenitoan’ny Emperora Charles V, ilay mpanohana ny papaly lehibe indrindra. Ny fifandirana taorian'izay dia nitarika ho amin'ny fialana tamin'i Roma sy ny fanambarana ny Mpanjakan'i Angletera ho lohan'ny Eglizy Anglisy, izay nahita ny tenany ho fiangonana Protestanta mamakivaky lalana manelanelana ny Loterana sy ny Kristianisma Nohavaozina, saingy nirona kokoa tamin'ilay farany.[Heb. 156] Noho izany, i Angletera dia niaina vanim-potoana fanavaozana ary koa ny Counter-Reformation. Ireo mpanjaka toa an'i Edward VI, Lady Jane Grey, Mary I, Elizabeth I, ary ny Arsevekan'i Canterbury toa an'i Thomas Cranmer sy William Laud, dia nanosika ny Eglizy Angletera tamin'ny lalana samihafa nandritra ny taranaka vitsivitsy monja. Ny nipoitra dia ny Eglizy Elizabeta Religious Settlement sy ny fiangonan'ny fanjakana iray izay nihevitra ny tenany ho &quot;Reformed&quot; sy &quot;Katolika&quot; fa tsy &quot;Romana&quot;, ary ireo hetsika mahery vaika tsy ofisialy hafa, toy ny Puritains. Eo amin'ny lafiny politika, ny Fanavaozana Anglisy dia nampiditra fitsarana mivadi-pinoana, ny sesitany ny Katolika Romana tany Espaina sy tany amin'ny tany katolika hafa, ary ny sivana sy ny fandrarana ny boky.[157]

=== Fanavaozana radikaly ===
Ny Fanavaozana Radika dia naneho ny valin'ny kolikoly na tao amin'ny Eglizy Katolika sy tao amin'ny hetsika Protestanta Magisterial izay notarihan'i Martin Luther sy ny maro hafa. Nanomboka tany Alemaina sy Soisa tamin’ny taonjato faha-16, ny Fanavaozana Radika dia niteraka antokon’olona protestanta mahery vaika nanerana an’i Eoropa. Ny teny dia mirakitra ireo fanavaozana mahery vaika toa an'i Thomas Müntzer sy Andreas Karlstadt, Kontra-refôrmampaminany Zwickau, ary ireo Kristiana Anabatista, indrindra fa ny Amish, Mennonites, Hutterites, ny Vondrom-piarahamonina Bruderhof, ary ny Mpirahalahy Schwarzenau.

=== Fanoherana ny Fanavaozana prôtestanta ===
Ny fanoherana ny fanavaozana prôtestanta no valin-tenin’ny Eglizy Katolika tamin’ny Fanavaozana protestanta. Raha ny momba ny fivoriana sy ny antontan-taratasy, dia nisy ny Confutatio Augustana, ny Konsilin'i Trente, ny Katesizy Romanina, ary ny Defensio Tridentinæ fidei. Eo amin’ny lafiny politika, ny Fanoherana ny Fanavaozana dia nahitana fitsarana fivavahan-diso, ny sesitany ny vahoaka Protestanta avy tany amin’ny tany katolika, ny fakana an-keriny ny ankizy avy amin’ny ray aman-dreniny Protestanta mba ho fitaizana katolika naorina, ady maromaro, ny Index Librorum Prohibitorum (ny lisitry ny boky voarara. ), ary ny Inquisition Espaniola.

Na dia nesorina aza ny Kristianina protestanta tamin'ny fikasana hampihena ny heriny ao amin'ny Eglizy Katolika, dia nenjehina nandritra ny Counter-Reformation izy ireo, ka nanosika ny sasany hiaina toy ny crypto-Protestant (antsoina koa hoe Nikodemita), nanohitra ny fampirisihan'i John Calvin. izay namporisika azy ireo hiaina ampahibemaso ny finoany[158]. Ny Crypto-Protestanta dia voarakitra an-tsoratra tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 tany Amerika Latina.[159]

Ny Konsilin’i Trente (1545–1563) notarihin’ny Papa Paoly III dia niresaka momba ny kolikoly ara-pivavahana sasany toy ny simony, ny tsy fahatongavana, ny kiantranoantrano, ny fitazonana biraom-piangonana maro ataon’ny olona iray, ary ny fanararaotana hafa. Nohamafisiny ihany koa ny fomba amam-panao nentim-paharazana sy ny foto-pampianaran’ny Fiangonana, toy ny rafitry ny episkopaly, ny tsy fivavahan’ny mpitondra fivavahana, ny Sakramenta fito, ny transubstantiation (ny finoana fa mandritra ny lamesa dia tena lasa vatana sy ran’i Kristy tokoa ny mofo sy divay nohamasinina), ny fanajana ny vakoka. , sary masina, ary olo-masina (indrindra fa i Maria Virjiny), ny ilàna ny finoana sy ny asa tsara ho amin’ny famonjena, ny fisian’ny afo fandiovana sy ny famoahana (fa tsy ny fivarotana) ny indolzansy. Raha lazaina amin’ny teny hafa, dia nolavina tsy nisy kilema ny fanoherana sy ny fiovana rehetra momba ny foto-pampianarana protestanta. Ny filan-kevitra ihany koa dia namporisika ny fahalianana amin'ny fanabeazana ho an'ny pretra paroasy mba hampitomboana ny fikarakarana pastoraly. Ny Arseveka Saint Charles Borromeo any Milan dia nanome ohatra tamin'ny fitsidihana ireo paroasy lavitra indrindra sy ny fametrahana fitsipika ambony.

=== Fanavaozana katôlika ===
Miaraka amin'ny Fanoherana ny Fanavaozana, ny Fanavaozana Katolika dia nahitana fanatsarana ny zavakanto sy ny kolontsaina, ny fepetra iadiana amin'ny kolikoly, ny fananganana ny Zezoita, ny fananganana seminera, ny fanamafisana indray ny foto-pinoana nentim-paharazana ary ny firongatry ny lamina ara-pivavahana vaovao mikendry ny fitondran-tena. fanavaozana sy asa fitoriana vaovao. Anisan'izany koa ny fivoaran'ny endrika ara-panahy vaovao nefa ortodoksa, toy ny an'ny mystika espaniola sy ny sekoly frantsay momba ny ara-panahy.

Ny Papa Pío V dia nalaza tsy tamin'ny fifantohana fotsiny tamin'ny fampitsaharana ny fivavahan-diso sy ny fanararaotana ara-tontolo iainana teo anivon'ny Fiangonana, fa koa tamin'ny fifantohany tamin'ny fanatsarana ny fitiavam-bavaka ho an'ny besinimaro amin'ny ezaka mafy mba hampitsaharana ny antson'ny Protestanta. Natomboka tamin'ny fanomezana fiantrana lehibe ho an'ny mahantra, ny fiantrana ary ny hopitaly i Pius, ary ny papa dia nalaza tamin'ny fampiononana ny mahantra sy ny marary ary koa ny fanohanana ireo misionera. Ireo hetsika ireo dia nifanindran-dalana tamin’ny fahitana indray ireo tranoben’ny Kristiana fahiny tany Roma. Araka ny nambaran’i Diarmaid MacCulloch hoe: “Tahaka ny nisehoan’ireo maritiora fahiny ireo indray, dia nanomboka novonoina ho maritiora indray ny Katolika, na tany amin’ny sahan’ny misiona tany ampitan-dranomasina na teo amin’ny tolona mba hamerenana ny Protestanta any Eoropa avaratra: ny catacombs dia hita ho fitaomam-panahy ho an’ny maro. asa sy ho amin'ny herim-po.&quot;[160]

Nentina tany amin’ny toerana vaovao ny iraka katolika, nanomboka tamin’ny vanim-potoan’ ny fahitana tany vaovao, ary nanangana iraka tany Amerika ny Eglizy Katolika Romana.

=== Fitsarana an’i Galileo ===
Ny raharaha Galileo, izay nahatonga an'i Galileo Galilei nifandona tamin'ny Eglizy Katolika Romana noho ny fanohanany ny heliocentrism, dia matetika noheverina ho fotoana voafaritra tsara amin'ny tantaran'ny fifandraisan'ny fivavahana sy ny siansa. Namoaka ny Sidereus Nuncius (Irak'i Starry) i Galileo, tamin'ny 1610, ary nilazalaza ny zavatra nahagaga nataony tamin'ny teleskaopy vaovao. Ireo sy ny zavatra hita hafa dia nampiharihary fahasahiranana lehibe tamin'ny fahatakarana ny lanitra izay nohazonina hatramin'ny fahagola, ary niteraka fahalianana vaovao tamin'ny fampianarana mahery vaika toy ny heliocentric theory of Copernicus. Ho setrin’izany, dia nanamafy ny manam-pahaizana maro fa mitombina ny fihetsehan’ny tany sy ny tsy fihetsehan’ny masoandro, satria mifanohitra amin’ny fitantarana sasany ao amin’ny Baiboly izay takatry ny saina tamin’izany fotoana izany. Ny anjara asan’i Galileo tamin’ireo fifandirana momba ny toerana ara-teôlôjia sy filozofika dia niafara tamin’ny fitsarana azy sy ny fanamelohana azy tamin’ny 1633, noho ny fiahiahiana mafy ny amin’ny fivavahan-diso.

=== Poritanisma tany Amerika Avaratra ===
Ny fanjanahan-tany nisy fiantraikany be indrindra tany amin’ny Tontolo Vaovao dia ny an’ny Poritana anglisy protestanta tany Amerika Avaratra. Tsy toy ny Espaniola na Frantsay, ny mpanjanaka anglisy dia nanao ezaka kely mba hitory ny filazantsara tamin'ireo teratany.[161] Nandao an’i Angletera ny Puritains, na ny Pèlerins, mba hahafahan’izy ireo nipetraka teo amin’ny faritra iray nisy ny Puritanisme naorina ho fivavahana sivily tokana. Na dia nandao an’i Angletera aza izy ireo noho ny fanafoanana ny fanaony ara-pivavahana, ny ankamaroan’ny Puritains dia nanorim-ponenana tany amin’ireo Tany Ambany tany am-boalohany, saingy nahita ny fahalotoam-pitondran-tena tany, izay nisalasala ny fanjakana hampihatra ny fanao ara-pivavahana, ho toy ny tsy azo ekena, ary noho izany dia niainga ho any amin’ny Fanjakana Vaovao izy ireo. Tontolo sy ny fanantenan'ny nofonofy poritana tsy azo taterahina.

== Tapany farany amin' ny Andro Vaovao (t. 1750–t. 1945) ==

=== Fifohazana kristiana ===
Ny Fifohazana Lehibe Voalohany dia onjan'ny hafanam-po ara-pivavahana teo amin'ny Protestanta tany amin'ireo zanatany Amerikana c. 1730–1740, nanantitrantitra ny hasin’ny Reforme nentim-paharazana amin’ny fitoriana araka an’Andriamanitra, ny litorjia fototra, ary ny fahatsapana lalina ny amin’ny heloky ny tena manokana sy ny fanavotana avy amin’i Kristy Jesosy. Hitan’i Sydney E. Ahlstrom, mpahay tantara, fa anisan’ny “fikorontanana iraisam-pirenena lehibe protestanta” izy io, izay nahatonga ny fivavahan-diso tany Alemaina, ny Fifohazana ara-pilazantsara, ary ny Metodisma tany Angletera.[162] Nifantoka tamin'ny famelomana ny ara-panahin'ireo kongregasiona niorina izy io ary nisy fiantraikany tamin'ny ankamaroan'ny fiangonana Congregational, Presbyterian, Reformed Dutch, Reformed German, Baptist ary Metodista, ary niparitaka tao anatin'ny vahoaka andevo. Ny Fifohazana Lehibe Faharoa (1800–1830), tsy tahaka ny voalohany, dia nifantoka tamin’ireo tsy niangona ary nikatsaka ny hametraka ao anatin’izy ireo fahatsapana lalina momba ny famonjena manokana izay niainana tamin’ireo fivoriana fifohazana. Izany koa dia niteraka ny fiantombohan'ny vondrona toy ny Môrmôna, ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny ary ny hetsika fahamasinana. Ny Fifohazana Lehibe Fahatelo dia nanomboka tamin'ny 1857 ary niavaka indrindra tamin'ny fandraisana ny hetsika manerana an'izao tontolo izao, indrindra any amin'ireo firenena miteny anglisy. Ny vondrona farany nipoitra avy amin'ny &quot;fifohazana lehibe&quot; tany Amerika Avaratra dia ny Pentekotista, izay nanana ny fakany tao amin'ny hetsika Metodista, Wesleyan ary Fahamasinana, ary nanomboka tamin'ny 1906 tao amin'ny Lalana Azusa any Los Angeles. Ny Pentekotista dia nitarika ho amin'ny hetsika Charismatic taty aoriana.

=== Restaorasiônisma ===
Ny famerenana amin'ny laoniny dia manondro ny finoana fa tokony haverina amin'ny laoniny ny endrika kristiana madio kokoa amin'ny fampiasana ny fiangonana voalohany ho modely.[163]: 635 [164]: 217  Amin'ny toe-javatra maro, ireo antokon'ny Restorationista dia nino fa ny Kristianisma ankehitriny, amin'ny endriny rehetra, dia nivily lalana. avy amin’ny Kristianisma marina sy tany am-boalohany, izay noezahan’izy ireo “havaozina” avy eo, ary matetika no nampiasa ny Bokin’ny Asan’ny Apostoly ho toy ny “boky torolalana”. Tsy mazàna milaza ny tenany ho &quot;fanavaozana&quot; ny fiangonana kristianina efa nisy hatramin'ny andron'i Jesosy ireo mpandrindra ny Famerenana amin'ny laoniny, fa toy ny famerenana amin'ny laoniny ny Fiangonana izay inoany fa very tamin'ny fotoana iray. Ny &quot;Restorationism&quot; dia matetika ampiasaina hamaritana ny Hetsika Famerenana amin'ny laoniny Stone-Campbell.

Ny teny hoe &quot;mpamerenana amin'ny laoniny&quot; dia ampiasaina koa mba hilazana ny hetsika Vavolombelon'i Jehovah, naorin'i Charles Taze Russell tamin'ny faramparan'ireo taona 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hamaritana ny hetsiky ny Olomasin'ny Andro Farany, anisan'izany Ny Fiangonan'i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin'ny Andro Farany (Fiangonan'ny Olomasin'ny Andro Farany), ny Fikambanan'i Kristy ary ireo sekta Olomasin'ny Andro Farany maro hafa. Ny Olomasin’ny Andro Farany, izay antsoina koa hoe Môrmôna, dia mino fa i Joseph Smith dia nofidina hamerina amin’ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany izay naorin’i Jesoa, izay “amin’ny fahafenoany” ankehitriny, fa tsy hanavao ny fiangonana.[165][166]

=== Ôrtôdôksa tatsinanana ===
Ny Eglizy Ortodoksa Rosiana dia nanana toerana ambony tao amin'ny Fanjakana Rosiana, nambara tao amin'ny teny filamatry ny empira farany tamin'ny 1833: Ortodoksa, Autokrasia ary Populisme. Na izany aza, ny fanavaozana ny Eglizy nataon’i Peter I tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-18 dia nametraka ny manam-pahefana ortodoksa ho eo ambany fahefan’ny tsar. Ober-procurator notendren'ny tsar no nitarika ny komity nitantana ny Fiangonana teo anelanelan'ny 1721 sy 1918: ny Synoda Masina Indrindra. Nandray anjara tamin'ny fampielezan-kevitra isan-karazany ho an'ny Rosiana ny Fiangonana, [167] ary voampanga ho nandray anjara tamin'ny fanoherana ny jiosy Rosiana,[168] na dia teo aza ny tsy fisian'ny toerana ofisialy momba ny Jodaisma toy izany.[169]

Ny Bolsheviks sy ny revolisionera Rosiana hafa dia nahita ny Fiangonana, toy ny fanjakana tsarist, ho fahavalon'ny vahoaka. Voarara mafy ny fanakianana ny tsy finoana an'Andriamanitra ary indraindray mitarika any am-ponja.[170][171][172] Ny fihetsika sasany natao tamin'ny pretra sy ny mpino ortodoksa dia nahitana fampijaliana, nalefa tany amin'ny tobin'ny fonja, toby fiasana an-terivozona na toeram-pitsaboana, ary koa ny famonoana olona.[173][174]

Tao anatin'ny dimy taona voalohany taorian'ny revolisiona Bolshevik, eveka 28 sy pretra 1200 no novonoina ho faty.[176] Anisan'izany ny olona toa an'i Grand Duchess Elizabeth Fyodorovna izay monastic tamin'izany fotoana izany. Nisy namono niaraka taminy: Grand Duke Sergei Mikhailovich Romanov; ny Printsy Ioann Konstantinvich, Konstantin Konstantinovich, Igor Konstantinovich ary Vladimir Pavlovich Paley; Ny sekreteran'i Grand Duke Sergei, Fyodor Remez; ary Varvara Yakovleva, anabavy avy ao amin'ny tranon'ny Grand Duchess Elizabeth.

=== Ny fironana amin'ny teôlôjia kristiana ===
Ny kristianisma liberaly, izay antsoina indraindray hoe teolojia liberaly, dia teny elo mirakitra ireo hetsika ara-pivavahana sy toe-po ara-filozofia amin'ny faramparan'ny taonjato faha-18, faha-19 ary faha-20. Ny teny hoe &quot;liberaly&quot; ao amin'ny Kristianisma liberaly dia tsy manondro fandaharam-potoana ara-politika ankavia na antokom-pinoana, fa kosa amin'ny fahalalahana amin'ny fizotry ny dialektika mifandray amin'ny filozofia kaontinanta sy ireo paradigma filozofika sy ara-pinoana hafa novolavolaina nandritra ny vanim-potoanan'ny Fahazavana.

Ny Kristianisma Fondamentalista dia hetsika izay nipoitra indrindra tao anatin'ny Protestanta Britanika sy Amerikana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan'ny taonjato faha-20 ho setrin'ny modernisma sy ireo vondrona Protestanta liberaly sasany izay nandà ireo fotopampianarana heverina ho fototry ny Kristianisma nefa mbola niantso ny tenany ho &quot;Kristianina&quot;. Noho izany, ny fondamentalisme dia nitady hanangana indray ireo foto-pinoana izay tsy azo lavina raha tsy miala amin'ny maha-kristiana azy, dia ny &quot;fototra&quot;: tsy fahatomombanan'ny Baiboly, ny foto-kevitry ny sola scriptura, ny nahaterahan'i Jesosy Virjiny, ny fampianarana momba ny sorompanavotana fanolo, ny ara-batana. ny fitsanganan’i Jesosy tamin’ny maty, ary ny fiverenan’i Jesosy Kristy tsy ho ela.

=== Teo ambanin' ny kômonisma sy ny nazisma ===
Teo ambanin’ny tsy finoan’ny fanjakana an' Andriamanitra tany amin’ny Firaisana Sovietika sy ny Vondrona Tatsinanana, dia niharan’ny fanenjehana ny Kristianina avy amin’ny antokom-pinoana maro, ka nisy fiangonana sy monasitera maro noravana, ary nisy mpitondra fivavahana novonoina ho faty.[177][178][179]

Sarotra be ny toeran'ny Kristianina voan'ny Nazisma.[180] Nanambara ny Papa Pie XI – Mit brennender Sorge – fa nanafina “fikasana mpanompo sampy” ny fitondram-panjakana fasista ary naneho ny tsy firindran’ny toeran’ny Katolika sy ny fanompoam-pivavahana fasista tsy refesi-mandidy, izay nametraka ny firenena ho ambonin’Andriamanitra, ny zon’olombelona fototra ary ny fahamendrehana. Ny fanambarany fa “Semita avokoa [ny Kristianina] ara-panahy” no nanosika ny Nazia hanome azy ny anaram-boninahitra hoe “Raby Lehiben’ny Tontolo Kristiana”[181].

Novonoina tany amin’ny toby fitanana niaraka tamin’ny Jiosy ny pretra katolika; Ohatra, pretra katolika 2 600 no nigadra tany Dachau, ary 2 000 tamin’izy ireo no novonoina ho faty (jer. Priesterblock). Pretra poloney 2 700 fanampiny no novonoina (ny ampahefatry ny pretra poloney rehetra), ary masera poloney 5 350 no nafindra toerana, na nogadraina, na novonoina ho faty.[182] Laika sy mpitondra fivavahana katolika maro no nandray anjara lehibe tamin’ny fialokalofana ny Jiosy nandritra ny Fandripahana Tambabe, anisan’izany ny Papa Pie XII. Lasa Katolika ny lehiben'ny raby tao Roma tamin'ny 1945, ary ho fanomezam-boninahitra ny hetsika nataon'ny papa mba hamonjena ny ain'ny Jiosy, dia naka ny anarana hoe Eugenio (anaran'ny papa).[183] Nanambara toy izao ny konsily israeliana teo aloha tany Italia: “Ny Eglizy Katolika dia nanavotra ain’ny Jiosy maro kokoa nandritra ny ady noho ny fiangonana hafa rehetra, sy ny andrim-panjakana ara-pivavahana ary ny fikambanana mpamonjy voina nitambatra.”[184]

Sarotra be ny fifandraisan’ny Nazisma sy ny Protestanta, indrindra fa ny Fiangonana Loterana alemà. Na dia maro aza [185] mpitarika fiangonana protestanta tany Alemaina no nanohana ny hetsika fanoherana ny jiosy nitombo, ny sasany toa an'i Dietrich Bonhoeffer (mpitandrina Loterana) ao amin'ny Fiangonana Confession, hetsika ao anatin'ny Protestanta izay nanohitra mafy ny Nazisma, dia nanohitra mafy ny Fahatelo. Reich. Taty aoriana dia hita fa meloka tamin’ny firaisana tsikombakomba hamono an’i Hitler sy novonoina ho faty i Bonhoeffer.

== Kristianisma ankehitriny ==

=== Kônsily Vatikana faharoa ===
Ny 11 Oktobra 1962, ny Papa Joany XXIII dia nanokatra ny Konsily Vatikana Faharoa, ny konsily ekiomenika faha-21 an’ny Eglizy Katolika. Ny konsily dia “pastoral” teo amin’ny natiora, nandika ny dogma tamin’ny fotony ara-tsoratra masina, nanavao ny fomba fanao litorzika, ary nanome tari-dalana amin’ny fanehoana ny fampianaran’ny Fiangonana nentim-paharazana amin’izao fotoana izao. Ny konsily angamba no tena nalaza noho ny toromarika nomeny fa azo atao amin’ny fiteny eo an-toerana sy amin’ny teny latinina ny Lamesa.

=== Ekiomenisma ===
Ny ekiomenisma dia manondro ny hetsika misy eo amin'ny vondrona kristiana mba hametrahana ambaratongam-piraisankina amin'ny alalan'ny fifampiresahana. Avy amin'ny teny grika hoe οἰκουμένη (oikoumene) ny ekiomenisma, izay midika hoe &quot;izao tontolo izao misy mponina&quot;, fa amin'ny heviny ara-panoharana kokoa dia zavatra toy ny &quot;firaisan'ny rehetra&quot;. Azo avahana amin'ny fihetsiketsehana katolika sy protestanta ny hetsika, ka ny eklesiôlôjia nohavaozina momba ny &quot;fivavahana&quot; (izay nolavin'ny fiangonana katolika, ankoatry ny hafa).

Nandritra ny taonjato farany, dia nisy hetsika natao mba hampihavanana ny fisarahana teo amin’ny Eglizy Katolika sy ny Eglizy Ortodoksa Tatsinanana. Na dia nisy fandrosoana aza, ny fanahiana momba ny fahefan’ny papa sy ny fahaleovantenan’ireo fiangonana ortodoksa kely kokoa dia nanakana ny fanapahan-kevitra farany momba ny fisarahana. Ny 30 Novambra 1894, ny Papa Léon XIII dia namoaka ny Orientalium Dignitas. Tamin'ny 7 Desambra 1965, ny Fanambarana iraisana Katolika-Ortodoksa nataon'ny Papa Paoly VI sy ny Patriarka Ekiomenika Athenagoras I dia navoaka izay nanafoana ny fandroahana tamin'ny taona 1054.

Ny sasany amin'ireo fanontaniana sarotra indrindra amin'ny fifandraisana amin'ny Fiangonana Tatsinanana fahiny dia mahakasika ny foto-pampianarana sasany (izany hoe Filioque, scholasticism, tanjona miasa amin'ny asceticism, ny maha-zava-dehibe an'Andriamanitra, Hesychasm, Crusade fahefatra, fananganana ny Fanjakana Latina, Uniatism ho marihina fa vitsy) ary koa ny zavatra azo ampiharina toy ny fampiharana mivaingana ny fitakiana ny maha-lehiben'ny papa sy ny fomba hiantohana fa ny firaisana ara-pivavahana dia tsy midika ho fandraisana fotsiny ny Fiangonana madinika amin'ny alalan'ny singa latina ao amin'ny Eglizy Katolika lehibe kokoa (ny antokom-pinoana tokana be indrindra ao amin'ny izao tontolo izao) ary ny fanakanana na fandaozana ny lova ara-teôlôjia, litorzika ary kolontsaina.

Mikasika ny fifandraisana katolika amin’ny vondrom-piarahamonina Protestanta, dia nisy vaomiera natsangana mba hampiroboroboana ny fifanakalozan-kevitra ary nisy antontan-taratasy novokarina natao hamantarana ireo teboka mampiray ny foto-pampianarana, toy ny Fanambarana Iombonana momba ny fotopampianaran’ny fanamarinana novokarina niaraka tamin’ny Federasiona Maneran-tany Loterana tamin’ny 1999. Hetsika ekiomenika. Ao amin'ny Protestanta dia nifantoka tamin'ny famaritana ny lisitr'ireo fotopampianarana sy fomba fanao tena ilaina amin'ny maha-Kristianina, ary miitatra amin'ny vondrona rehetra izay mahafeno ireo fepetra fototra ireo ny sata mitovy (mihoatra na latsaka), ary angamba ny vondron'ny tsirairay dia mbola mitazona ny &quot;voalohany amin'ny mitovy.&quot; &quot;mitsangana. Tafiditra ao anatin’izany dingana izany ny fanavaozana ny hevitra hoe “ny Fiangonana” avy amin’ny teolojia nentim-paharazana. Ity ecclesiology ity, fantatra amin'ny anarana hoe denominationalism, dia milaza fa ny vondrona tsirairay (izay mahafeno ny fepetra ilaina amin'ny maha-Kristianina) dia vondron'olona iray lehibe kokoa amin'ny &quot;Fiangonana Kristiana&quot;, ny tenany dia hevitra tsy misy dikany tsy misy fanehoana mivantana, izany hoe, tsy misy vondrona. , na “anaram-piangonana”, dia milaza ho “ny Fiangonana”. Io eklesiôlôjia io dia mifanipaka amin’ny vondrona hafa izay mihevitra ny tenany ho “ny Fiangonana”. Ny “fepetra tena ilaina” amin’ny ankapobeny dia ny finoana ny Trinite, ny finoana fa i Jesoa Kristy no hany lalana ahazoana famelan-keloka sy fiainana mandrakizay, ary Jesosy dia maty sy nitsangana tamin’ny maty.

=== Hetsika evanjelika sy pentekôtista ary kristianisma karismatika ===
Ho setrin'ireo fivoarana ireo dia nipoitra ho hetsika ara-sosialy-politika-fivavahana ny fondamentalisma kristiana ho fandavana izay heverin'ny Kristiana maro ho fitaomana mahery vaika avy amin'ny filôzôfika humanisme izay misy fiantraikany amin'ny fivavahana kristiana, araka ny filazan'izy ireo. Nifantoka indrindra tamin'ny fomba fanakianana ny fandikana ny Baiboly, sy ny fiezahana hanakana ny fidirana ao amin'ny fiangonany amin'ny alàlan'ny fiheverana ara-tsiansa tsy ara-pivavahana, nanomboka niseho tao amin'ny antokom-pinoana kristiana isan-karazany ny Kristiana fondamentalista ho toy ny fihetsiketsehana tsy miankina maro manohitra ny fivoarana izay noheveriny ho fiviliana. lavitry ny kristianisma ara-tantara. Rehefa nandeha ny fotoana dia nizara roa lehibe ny hetsika ara-pilazantsara, ka ny anarana hoe Fôndamentalista dia manaraka sampana iray, raha ny teny hoe Evanjelika kosa no lasa faneva tiana ho an'ny lafiny antonony kokoa. Na dia tany amin'ny tontolo miteny anglisy aza no niandohan'ny roa tonta amin'ny Filazantsara, ny ankamaroan'ny Evanjelika ankehitriny dia mipetraka any an-toeran-kafa eto amin'izao tontolo izao.

=== Kristianisma maneran-tany ===
Ny Kristianisma Maneran-tany, izay fantatra amin'ny anarana hoe &quot;Kristianisma maneran-tany&quot;, dia nofaritana ho teny iray izay manandrana mampita ny toetra maneran-tanin'ny fivavahana Kristiana [18] [21] [188] ary sehatra fianarana akademika izay ahitana fanadihadiana ny tantara. , fomba amam-panao ary lahateny momba ny Kristianisma amin'ny maha-fivavahana eran'izao tontolo izao sy ny endriny isan-karazany izay hita any amin'ireo kontinanta enina[189]. Na izany aza, matetika io teny io dia mifantoka amin'ny &quot;Kristiana tsy tandrefana&quot; izay &quot;misy ny finoana Kristiana any amin'ny 'izao tontolo izao Atsimo', any Azia, Afrika, ary Amerika Latina. endrika diasporika amin'ny Kristianisma any Karaiba, [187] Amerika Atsimo, [187] Eoropa Andrefana, [191] ary Amerika Avaratra.[191]

== Jereo koa ==

* [[Kristianisma]]
* [[Katôlisisma]]
* [[Kristianisma ôrtôdôksa]]
* [[Prôtestantisma]]
* [[Evanjelisma]]
* [[Kristianisma eto Madagasikara]]

== Loharano sy fanamarihana ==</text>
      <sha1>1ky3gbdj1xww4haox52qxjudxi1z8ud</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Krisantema</title>
    <ns>0</ns>
    <id>282305</id>
    <revision>
      <id>1047735</id>
      <timestamp>2022-08-27T19:59:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:9D41:3202:6297:6B1B</ip>
      </contributor>
      <comment>Pejy noforonina tamin'ny « [[Sary:Chrysanthemums.jpg|thumb]]  Ny '''krisantema''' dia zavamaniry [[voninkazo]] avy amin'ny karazana ''Chrysanthemum'' ao amin'ny fianakaviana Asteraceae. Izy ireo dia teratany any [[Azia Atsinanana]] sy avaratra atsinanan'i [[Eoropa]]. Misy karazany sy kolontsaina hortikultur tsy tambo isaina. »</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="299" xml:space="preserve">[[Sary:Chrysanthemums.jpg|thumb]]

Ny '''krisantema''' dia zavamaniry [[voninkazo]] avy amin'ny karazana ''Chrysanthemum'' ao amin'ny fianakaviana Asteraceae. Izy ireo dia teratany any [[Azia Atsinanana]] sy avaratra atsinanan'i [[Eoropa]]. Misy karazany sy kolontsaina hortikultur tsy tambo isaina.</text>
      <sha1>2r78v0hbucpd0g8s94seethn5p6dvpx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047736</id>
      <parentid>1047735</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T19:59:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:9D41:3202:6297:6B1B</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="310" xml:space="preserve">[[Sary:Chrysanthemums.jpg|thumb|Krisantema]]

Ny '''krisantema''' dia zavamaniry [[voninkazo]] avy amin'ny karazana ''Chrysanthemum'' ao amin'ny fianakaviana Asteraceae. Izy ireo dia teratany any [[Azia Atsinanana]] sy avaratra atsinanan'i [[Eoropa]]. Misy karazany sy kolontsaina hortikultur tsy tambo isaina.</text>
      <sha1>igefs1sotosp3q7u4ig6lkm7l0oq4fi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Voronaparadisa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>282306</id>
    <revision>
      <id>1047742</id>
      <timestamp>2022-08-28T01:46:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <comment>Pejy noforonina tamin'ny « [[Sary:Stavenn_Paradisaea_rubra_00.jpg|thumb]]  Ny '''voronaparadisa''' dia mpikambana ao amin'ny fianakaviana ''Paradisaeidae'' amin'ny ordo ''Passeriformes''. Ny ankamaroan'ny karazana dia hita any atsinanan'i [[Indonezia]], [[Papoazia-Ginea-Vaovao]] ary atsinanan'i [[Aostralia]]. Ny fianakaviana dia manana karazany 44 amin'ny 17 genera. »</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="341" xml:space="preserve">[[Sary:Stavenn_Paradisaea_rubra_00.jpg|thumb]]

Ny '''voronaparadisa''' dia mpikambana ao amin'ny fianakaviana ''Paradisaeidae'' amin'ny ordo ''Passeriformes''. Ny ankamaroan'ny karazana dia hita any atsinanan'i [[Indonezia]], [[Papoazia-Ginea-Vaovao]] ary atsinanan'i [[Aostralia]]. Ny fianakaviana dia manana karazany 44 amin'ny 17 genera.</text>
      <sha1>ggj5lr72jwjbm9rm4le8k5ytjzfu4ix</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047743</id>
      <parentid>1047742</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T01:46:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="356" xml:space="preserve">[[Sary:Stavenn_Paradisaea_rubra_00.jpg|thumb|Voronaparadisa]]

Ny '''voronaparadisa''' dia mpikambana ao amin'ny fianakaviana ''Paradisaeidae'' amin'ny ordo ''Passeriformes''. Ny ankamaroan'ny karazana dia hita any atsinanan'i [[Indonezia]], [[Papoazia-Ginea-Vaovao]] ary atsinanan'i [[Aostralia]]. Ny fianakaviana dia manana karazany 44 amin'ny 17 genera.</text>
      <sha1>poy0qm7mxmhc45xx7kaom0g5ojutur5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Vorompiremby</title>
    <ns>0</ns>
    <id>282307</id>
    <revision>
      <id>1047747</id>
      <timestamp>2022-08-28T02:15:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <comment>Pejy noforonina tamin'ny « [[Sary:Sagittarius_serpentarius_Sekretär.JPG|thumb|Vorompiremby]]  '''vorompiremby''' na '''vorona mpiremby''' (''Sagittarius serpentarius'') dia [[vorona]] mpihaza lehibe indrindra eto an-tany any [[Afrika]], matetika hita any amin'ny ahi-maitso sy [[savana]] any amin'ny faritra atsimon'i [[Sahara]]. »</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="303" xml:space="preserve">[[Sary:Sagittarius_serpentarius_Sekretär.JPG|thumb|Vorompiremby]]

'''vorompiremby''' na '''vorona mpiremby''' (''Sagittarius serpentarius'') dia [[vorona]] mpihaza lehibe indrindra eto an-tany any [[Afrika]], matetika hita any amin'ny ahi-maitso sy [[savana]] any amin'ny faritra atsimon'i [[Sahara]].</text>
      <sha1>iax64abwfnq5qvy4ov2ks0mmkpr15an</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047748</id>
      <parentid>1047747</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T02:20:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="303" xml:space="preserve">[[Sary:Sagittarius_serpentarius_Sekretär.JPG|thumb|Vorompiremby]]

'''vorompiremby''' na '''vorona mpiremby''' (''Sagittarius serpentarius'') dia [[vorona]] mpihaza lehibe indrindra eto an-tany any [[Afrika]], matetika hita any amin'ny ahi-maitso sy [[hivoka]] any amin'ny faritra atsimon'i [[Sahara]].</text>
      <sha1>g3knj42mq6h4ks5p62c5rgvozlbfg8t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Vanovolondavenona</title>
    <ns>0</ns>
    <id>282308</id>
    <revision>
      <id>1047757</id>
      <timestamp>2022-08-28T03:45:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <comment>Pejy noforonina tamin'ny « [[Sary:Grey_crowned_crane_at_Martin_Mere.JPG|thumb|Vanovolondavenona]]  Ny '''Vanovolondavenona''' ny '''vano satroboninahitra volondavenona''' (''Balearica regulorum'') dia [[vorona]] ao amin'ny fianakavian'ny [[vano]] (''Gruidae''). Any amin'ny faritra atsinanana sy atsimon'i [[Afrika]] no misy azy, ary izy no vorona nasionalin'i [[Ouganda]]. »</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="346" xml:space="preserve">[[Sary:Grey_crowned_crane_at_Martin_Mere.JPG|thumb|Vanovolondavenona]]

Ny '''Vanovolondavenona''' ny '''vano satroboninahitra volondavenona''' (''Balearica regulorum'') dia [[vorona]] ao amin'ny fianakavian'ny [[vano]] (''Gruidae''). Any amin'ny faritra atsinanana sy atsimon'i [[Afrika]] no misy azy, ary izy no vorona nasionalin'i [[Ouganda]].</text>
      <sha1>er87lcjc71ahbtnj8c1hhc305ttyi84</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1047758</id>
      <parentid>1047757</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T03:45:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2806:2F0:51C0:B850:91A4:C507:F57C:5848</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="345" xml:space="preserve">[[Sary:Grey_crowned_crane_at_Martin_Mere.JPG|thumb|Vanovolondavenona]]

Ny '''Vanovolondavenona''' ny '''vano satroboninahitra volondavenona''' (''Balearica regulorum'') dia [[vorona]] ao amin'ny fianakavian'ny [[vano]] (''Gruidae''). Any amin'ny faritra atsinanana sy atsimon'i [[Afrika]] no misy azy, ary izy no vorona nasionalin'i [[Oganda]].</text>
      <sha1>jew6pnqltdcf30lu2px7ixx0d4lz9u5</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>