Америкийн Нэгдсэн Улс

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.19</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Америкийн Нэгдсэн Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3479</id>
    <revision>
      <id>706034</id>
      <parentid>705655</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T17:52:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26643" xml:space="preserve">{{Инфобокс улс
|NAME-AMTSSPRACHE   = United States of America
|NAME-MONGOLISCH    = Америкийн Нэгдсэн Улс &lt;br /&gt; {{MongolUnicode|ᠠᠮᠡᠷᠢᠻᠠ ᠶᠢᠨ&lt;br /&gt;ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠭᠰᠡᠨ&lt;br /&gt;ᠤᠯᠤᠰ}}
|BILD-FLAGGE        = Flag of the United States.svg
|BILD-FLAGGE-RAHMEN = ja
|ARTIKEL-FLAGGE     = АНУ-ын төрийн далбаа
|BILD-WAPPEN        = Great Seal of the United States (obverse).svg
|BILD-WAPPEN-BREITE = 120px
|WAPPEN-OPT         = Тамга
|ARTIKEL-WAPPEN     = АНУ-ын их тамга
|WAHLSPRUCH         =&lt;br /&gt;''[[E pluribus unum]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(„олноос нэг“, анхны хувилбар&lt;ref name=&quot;motto&quot;&gt;[https://statesymbolsusa.org/symbol-or-officially-designated-item/state-motto/god-we-trust statesymbolsusa.org: National Motto]&lt;/ref&gt;)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;''[[In God we trust|In God We Trust]]''&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(„Бид бурханд итгэдэг“, 1956 оноос хойш&lt;ref name=&quot;motto&quot;/&gt;)&lt;/small&gt;
|AMTSSPRACHE        = ''[[Де-юре]]:'' байхгүй&lt;br /&gt;''[[де-факто]]:'' [[Америкийн англи хэл|америкийн англи]]&lt;ref&gt;Муж улсуудын түвшинд албан ёсны хэл нэрлэдэггүй, [[де-факто]] [[Америкийн англи хэл|англи]]. 32 [[Гишүүн улс|Холбооны Улсад]] англи хэлийг албан ёсны хэл хэмээн хуулиар тогтоосон ба үүний хажуугаар өөр хэлнүүд ч бий. [http://usenglish.org/u-s-english-efforts-lead-west-virginia-to-become-32nd-state-to-recognize-english-as-official-language US English 2016]; [https://www.washingtonpost.com/blogs/govbeat/wp/2014/08/12/states-where-english-is-the-official-language/ ''States where English is the official language'']&lt;/ref&gt;
|HAUPTSTADT         = [[Вашингтон хот|Вашингтон]]
|STAATSFORM         = [[Федерализм|Холбооны]] [[Бүгд Найрамдах Улс]]
|REGIERUNGSSYSTEM   = [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|Ерөнхийлөгчийн засаглал]]
|STAATSOBERHAUPT    = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] [[Жо Байден]]
|FLÄCHE             = 9.826.675&lt;ref name=&quot;Fläche&quot;&gt;[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html The World Factbook], abgerufen am 11. September 2014.&lt;/ref&gt;
|EINWOHNER          = 327.774.344&lt;small&gt; (2018 оны 5&amp;nbsp;сарын&amp;nbsp;23)&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;[http://www.census.gov/main/www/popclock.html Offizieller monatlicher Schätzwert der US-Zensusbehörde.] Siehe auch die laufend aktualisierte [http://www.census.gov/popclock/ Bevölkerungsuhr]&lt;/ref&gt;
|BEV-DICHTE         = 33&lt;ref&gt;[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2012/Table03.pdf United Nations Demographic Yearbook 2012, Table 3] (PDF) abgerufen am 14.&amp;nbsp;Dezember 2013.&lt;/ref&gt;
|BEV-ZUNAHME        = {{өссөн}} +0,74 %&lt;ref&gt;[https://www.google.de/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&amp;met_y=sp_pop_grow&amp;idim=country:USA Google Public Data Explorer – Weltbank], abgerufen am 14.&amp;nbsp;Dezember 2013.&lt;/ref&gt;
|BIP                = 2017&lt;ref name=&quot;bip&quot;&gt;[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/index.aspx imf.org] [[Олон Улсын Валютын Сан]].&lt;/ref&gt;
* 19.39&amp;nbsp;тэрбум&amp;nbsp;[[Америк доллар|$]] &lt;small&gt;([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|1.]])&lt;/small&gt;
* 19.390&amp;nbsp;тэрбум&amp;nbsp;[[Америк доллар|$]] &lt;small&gt;([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|2.]])&lt;/small&gt;
* 59.501&amp;nbsp;[[Америк доллар|$]] &lt;small&gt;([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|8.]])&lt;/small&gt;
* 59.501&amp;nbsp;[[Америк доллар|$]] &lt;small&gt;([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|12.]])&lt;/small&gt;
|BIP-ERWEITERT      = 
* Нийт (нэрлэсэн)
* Нийт ([[Худалдан авах чадварын харьцаа|ХАЧХ]])
* ДНБ/Хүн ам (нэрл.)
* ДНБ/Хүн ам (ХАЧХ)
|SCHULDEN           = 17.226&amp;nbsp;тэрбум&amp;nbsp;[[Америк доллар|$]]&lt;ref&gt;[http://www.treasurydirect.gov/NP/debt/current treasurydirect.gov Total Public Debt Outstanding]&lt;/ref&gt; (12.&amp;nbsp;Dezember 2013)
|HDI                = {{өссөн}} 0,920 &lt;small&gt;  ([[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|10.]]) (2016)&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;[http://hdr.undp.org/en/2016-report ''2016 Human Development Report''], United Nations Development Programme ([[UNDP]])&lt;/ref&gt;
|WÄHRUNG            = [[Америк доллар]] ($, USD)
|UNABHÄNGIGKEIT     = [[1776]] оны 7&amp;nbsp;сарын&amp;nbsp;4 ([[Их Британи|Их Британийн Нэгдсэн Хаант Улс]]аас)
|GRÜNDUNG           = 1787/89 ([[АНУ-ын үндсэн хууль|Үндсэн хууль]])
|NATIONALHYMNE      = ''[[АНУ-ын төрийн дуулал|The Star-Spangled Banner]]''&lt;br /&gt;«''Одод түгсэн туг''»&lt;br /&gt;[[File:Star Spangled Banner instrumental.ogg|150px]]
|NATIONALFEIERTAG   = [[7&amp;nbsp;сарын&amp;nbsp;4]] ([[Тусгаар тогтнолын өдөр (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Тусгаар тогтнолын өдөр]])
|ZEITZONE           = [[Координатжуулсан дэлхийн цаг|UTC]][[UTC−5|−5]] - [[Координатжуулсан дэлхийн цаг|UTC]][[UTC−10|−10]]&lt;br /&gt;(50 Холбооны муж улс ба [[Вашингтон хот|Вашингтон]])&lt;!-- Wichtiger Hinweis, sonst gehören US Minor Outlaying Islands (UTC-11) auch dazu) --&gt;
|KFZ-KENNZEICHEN    = [[АНУ-ын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|USA]]
|ISO 3166           = [[ISO 3166-2:US|US]], USA, 840
|INTERNET-TLD       = [[.us]], [[.gov]], [[.mil]], [[.edu]]
|TELEFON-VORWAHL    = +1 ([[Хойд Америкийн дугаарлалтын төлөвлөгөө]]г үзэх)
|BILD-LAGE          = United States on the globe (North America centered).svg
|BILD-LAGE-IMAGEMAP = 
|BILD-LAGE-BREITE   = 300px
|BILD1              = Karte der USA.png
}}

'''Америк [[улс]]''' буюу бүтнээр хэлвэл '''Америкийн Нэгдсэн Улс''' (товчоор '''АНУ'''; {{lang-en| United States of America}}) [[Хойд Америк|Умард Америк]] тивд оршдог. Хойд талаараа [[Канад]], урд талаараа [[Мексик]] улстай хиллэх бөгөөд зүүн зүгт [[Атлантын далай]], баруун зүгт [[Номхон далай]], урд зүгт [[Мексикийн булан]] хүрдэг. 50 муж улс болон [[Колумбын тойрог|Колумбын тойргоос]] бүрдсэн [[холбооны улс|холбооны]], [[бүгд найрамдах улс]] юм. [[Аляска]], [[Хавай]], Пуэрто-Рико зэрэг тусдаа орших нутагтай. 9.6 сая км² газарт ([[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|дэлхийд 3-р байр]]) 313 сая хүн ([[Улс орнууд хүн амын тоогоор|3-р олон]]) аж төрж байна. Газрын гадарга, уур амьсгал олон янз, нийслэл нь [[Вашингтон]].

Индиануудын өвөг одоогоос 15.000 жилийн өмнө Америкт ирсэн бөгөөд [[Европын колоничлол]] МЭ 16-р зуунаас эхэлсэн. Атлантын эргээр Британийн 13 колони гэж байв. Колонийн ард түмэн далайн чанадын [[Их Британи]]д захирагдахгүйн төлөө тэмцсэн [[Америкийн хувьсгал|хувьсгал ялснаас]] [[1776]] онд АНУ байгуулагдаж, [[1783]] онд дайн дуусаж, Европын колониос [[Их Британи Америкийг хүлээн зөвшөөрсөн нь|салсан]] анхны орон болсон юм. 1787 онд [[АНУ-ын Үндсэн хууль|үндсэн хуулиа]] баталж одоо ч өөрчлөөгүй гэх ба [[1791]] онд [[Хүний эрх|хүний эрх, эрх чөлөөний суурь зарчмыг]] тунхагласан ажээ.

Байгуулагдснаасаа хойш [[Франц]], [[Испани|Испанийн]] хаяа залгаа колониос газар нутаг авч Номхон далай хүртэл тэлсэн ба 19-р зууны дунд үед боолчлолыг халахын төлөө [[Америкийн иргэний дайн|иргэний дайн дэгдэж]] амжилттай төгссөн. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]аар цөмийн зэвсэгтэй болж, дараа нь [[НҮБ]]-ийг байгуулалцаж, НҮБ-ийн Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын гишүүн улс болсон. [[Хүйтэн дайн]] төгсөж [[ЗХУ]] задарснаар ганц их гүрэн болон үлдсэн гэдэг. Дэлхийн бараг бүх орноос хүн шилжин суусан олон арьс үндэс, олон хэл соёлтны газар болсон бөгөөд цагаан арьстан зонхилдог. [[Англи хэл]] голлодог, [[испани хэл]] бас хэрэглээнд байна. 
АНУ аж үйлдвэржсэн, хөгжингүй улс юм. [[ДНБ]]-ийн хэмжээгээр дэлхийд тэргүүлдэг. Цэрэг, технологи сайн.

== Газар зүй ==
АНУ 9,629,091 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай. [[Оросын Холбооны Улс|Oросын холбооны улс]] [[Канад|Kанадын]] дараах орших [[Хятад]]ын өмнөх буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|3-р том]] [[орон]] юм. 

[[Зураг:USA-satellite.jpg|thumb|left|Сансраас харсан зураг]]
[[Зураг:USA_topo_en.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]]
[[Зураг:GrandCanyonZonsopkomst0809.jpg|thumb|left|[[Колорадо мөрөн|Колорадо мөрний]] [[Гранд-Каньон]]]]
=== Байрлал ===
Америкийн үндсэн орон (7,663,941 км²) нь [[Канад]], [[Мексик]] хоёр улс, [[Номхон далай|Номхон]] болон [[Атлантын далай]], [[Мексикийн булан]]гаар хүрээлэгддэг. Салангид газраас хамгийн том нь [[Умард мөсөн далай]]д тулсан [[Аляска]] (1,717,856 км²) юм. Аляска ej; талаар Канадтай хиллэж, баруун зүгт [[Берингийн хоолой]]гоор [[Орос]]той ойрхон оршдог. Номхон далайд [[Хавай]]н арлууд (28311 км²), [[Гуам]] арал, [[Марианы арлууд]], [[Америкийн Самао]], [[Карибын тэнгис]]т [[Пуэрто-Рико]] арал, Виржиний арлууд бий. Америк орон Канадтай 8893 км, Мексиктэй 3327 км газраар хиллэдэг.

=== Газрын тогтоц ===
Америкийн үндсэн орныг хэлвэл Атлантын далай талдаа нам доор, Номхон далай талдаа өндөр байдаг. Атлантын эргийн нам доор газар, [[Аппалачийн нуруу]] (ноён оргил нь 2037 м өндөр [[Митчелл]] уул), [[Миссисипи|Миссисипи мөрний]] сав газар, Төв тал (200—500 м), [[Их тал]] (500—1600 м), [[Кордильер]]ийн нуруу оршдог. Кордильерийн [[Хадтай уулс]] (''Rocky mountains'')-ын [[Элберт]] уул 4399 м өндөр, Сьерра-Невадагийн нурууны [[Уитни]] уул 4421 м хүрнэ. Аляскад Америкийн хамгийн өндөр [[Мак-Кинли]] (6193 м) сүндэрлэдэг. Хавай арал галт уулын бүтэцтэй. Оргил нь д.т.д. 4205 м.

=== Усны зүй ===
Америкийн гол мөрд Атлантын (ихэнх нь), Номхон, Умард мөсөн далайн ай савд хамаардаг. [[Мексикийн булан]]д цутгадаг [[Миссисипи]] (дан урт 3757 км), [[Миссури]] (4127 км), [[Рио-Гранде]], [[Коларадо]], [[Арканзас мөрөн|Арканзас]] (2322 км), [[Ред-Ривер]], Номхон далайд юүлдэг [[Колумб мөрөн|Колумб]], Аляскын [[Юкон]] мөрөн зэрэг томхоныг дурдаж болно.

Канадтай хиллэх хилийн шугам дайраад цэнгэг усны нөөц болсон [[Их нуурууд]] хэмээх [[Дээд нуур|Дээд]], [[Хурон нуур|Хурон]], [[Мичиган]], [[Эри нуур|Эри]], [[Онтарио нуур|Онтарио]] гэсэн нэртэй таван том нуур бий.

== Түүх ==
[[Файл:Declaration of Independence (1819), by John Trumbull.jpg|thumb|left|160px|Жон Трумбуллын &quot;Тусгаар тогтнолын тунхаг&quot; зураг]]
[[1492]] онд Америк тив нээгдсэнээс хойш, тэнд үүссэн [[колони|колониудаас]] эхэлнэ. Тэндэхийн [[Их Британи|Британий]] колониуд нь [[1776]] онд салан тусгаарлаж, улмаар [[1783]] оны [[Парисын Гэрээ|Парисын Гэрээний]] дагуу Америкийн Нэгдсэн Улс бусад улс орноор хүлээн зөвшөөрөгджээ. 

[[1787]] онд батлагдсан [[АНУ-ын Үндсэн хууль|Үндсэн хуулийн]] дагуу АНУ нь холбооны улс болж анхлан байсан 13 муж улс дээр 19, 20-р зууны туршид шинээр 37 муж улс нэмэгдсэн тул тус улс Хойд Америкийн ихэнхийг эзэлсэн томоохон гүрэн болон өргөжжээ. 

[[1861]]-[[1865]] онд дэгдсэн [[АНУ-ын Иргэний дайн|Иргэний дайн]] болон [[1930]]-аад оны эдийн засгийн Их хямралын үе нь АНУ-ын түүхийн хамгийн эгзэгтэй үе хэмээн үздэг байна. Дэлхийн [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|I]], [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|II]] дайнд байгуулсан ялалт болон [[1991]] онд өндөрлөсөн [[Хүйтэн дайн|Хүйтэн дайнаас]] (The Cold War) хойш АНУ нь дэлхийн хамгийн хүчирхэг гүрний статусаа хадгалсаар байна.

== Газар нутаг, хүн ам ==
Хүн амын олонхи нь цагаан арьстан. 
* Хар арьстан 29,2 сая 
* Латин гаралтай 16,9 сая
* Индианчууд – 1,4 сая
Хүн амын 27,1% нь 18 хүртэлх насных бөгөөд 25 сая гаруй хүн 65-аас дээш настай байна. Дундаж наслалт 78. Дөрвөн хүн тутмын 3 нь хот сууринд амьдардаг.

2001 оны байдлаар, хүн амын 52% нь [[протестант шашин|протестант]], 24.5% нь [[католик шашин|католик]], 1.4% нь [[жүдийн шашин|жүдийн шашинтан]], 0.5% нь [[ислам|муслим]], 0.5% нь [[буддизм|буддист]], 0.4% нь [[хинду шашин|хинду шашинтан]], 14.2% нь шашин шүтлэггүй гэж тодорхойлогдсон байна. Үндсэн хэл нь [[англи хэл|англи]].

Газар нутгийн хэмжээ: 9,631,418 км кв.

Газарзүйн байрлалын онцлог: Энэ нь олон улсын усан замыг ашиглах бүрэн боломжтойгоос гадна харьцангуйгаар тусгаарлагдмал [[байрлалтай]] нь бусад [[бүс нутгийн]] улс орнуудтай харилцахад тээврийн зардал, цаг хугацаа их шаардах муу талтай ч цэрэг стратегийн аюулгүй байдлыг]] ямар нэг хэмжээгээр хангадаг бөгөөд тухайлбал АНУ-ын [[нутаг дэвсгэр]] нь [[Дэлхийн I, II дайнд]] огтхон ч өртөөгүй нь үүний илрэл юм.

== Засаг захиргаа ==
[[Файл:HobanNorthPortico.jpg|thumb|left|200x200px|[[Цагаан ордон]]]]
АНУ нь [[холбооны улс]] бөгөөд 50 муж улс болон Колумбын тойргоос бүрддэг. [[Нийслэл]] хот [[Вашингтон|Вашингтонд]] 638,5 мянган хүн оршин суудаг. АНУ-ын хамгийн том хот нь [[Нью-Йорк]] бөгөөд дүүргийн хамт 9 сая гаруй хүн оршин суудаг.

[[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|АНУ-ын Ерөнхийлөгч]] нь Төрийн болон Засгийн газрын тэргүүн юм. Ерөнхийлөгч болон дэд ерөнхийлөгчийг муж улс болгоноос шууд сонгогдсон сонгогчдын саналаар 4 жилийн хугацаагаар сонгоно. Ерөнхийлөгч нь АНУ-д төрсөн, 35 нас хүрсэн иргэн байх ёстой.

[[АНУ-ын Засгийн газар]] буюу Кабинетыг Ерөнхийлөгч томилж, Сенат батлах бөгөөд сайд нар (Төрийн нарийн бичгийн дарга гэх) нь Конгрессын өмнө хариуцлага хүлээх албагүй.

=== Хууль тогтоох ===
Хууль тогтоох байгууллага Конгресс нь 2 танхимаас бүрддэг аж. Дээд танхим [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенат|Сенат]] нь зургаан жилийн хугацаагаар муж улс бүрээс 2 гишүүн сонгогдсон 100 гишүүнтэй бөгөөд хоёр жил тутам эдгээрийн гуравны нэг нь дахин сонгуульд ордог байна. Доод танхим болох [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхим|Төлөөлөгчдийн танхимд]] гишүүдийн тоо тухайн муж улсын хүн амын тооноос хамаардаг агаад одоогийн байдлаар 435 суудалтай байна.

=== Шүүх засаглал ===
[[АНУ-ын Дээд шүүх|АНУ-ын Дээд шүүхийн]] 9 гишүүнийг бүх насаар нь Ерөнхийлөгч томилж, Сенат баталдаг байна. Түүнчлэн АНУ-ын Давж заалдах шүүх, АНУ-ын Тойргийн шүүх, Муж улсын болон анхан шатны шүүх гэж байдаг.

== Улс төрийн гол намууд ==
АНУ-д үндсэндээ үйлдвэрлэгчдийн эрх ашгийг хамгаалсан [[Бүгд Найрамдах Нам (АНУ)|Бүгд Найрамдах нам]] (1854 онд байгуулагдсан), [[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Ардчилсан Нам]] (1828 онд байгуулагдсан) хэмээх хоёр намын систем тогтож, засгийн эрхийг ээлж дараалан барьсаар ирэв. Эдгээр намын үзэл баримтлалд зарчмын ялгаа үгүй боловч БНН хувийн эдийн засагт төрийн оролцоог аль болохоор хязгаарлах чиг шугам баримтлаж байхад АН нь засгийн газар хувийн эдийн засгийг тодорхой хэмжээгээр удирдан зохицуулж, хүн амын нийгмийн асуудалд анхаарах ёстой гэж үздэг байна. Энэ хоёр намаас гадна Шинэчлэлийн нам, Ногооны болон Социал демократ гэх зэрэг улс төрийн 21 нам байдаг. Тэдгээр намууд улс төрийн нөлөө байхгүй, өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа явуулдаггүй. 

== Эдийн засаг ==
Америкийн нэгдсэн улс нь дэлхийн хамгийн том, [[технологи|технологийн]] хувьд хөгжсөн хүчирхэг [[эдийн засаг|эдийн засагтай]] орон юм. Тус улсын зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцооны дагуу хувийн бизнес давамгайлах үүрэгтэй бөгөөд холбооны болон төрийн байгууллагууд шаардлагатай бараа, үйлчилгээг эдгээр хувийн үйлдвэрлэгчээс худалдан авдаг системтэй байна. [[Баруун Европ]], [[Япон|Японы]] аж үйлдвэрлэгчидтэй харьцуулбал америкийн бизнес эрхлэгчид нь капитал болон үйл ажиллагааны хэмжээг өргөжүүлэх, ажиллах хүч нэмэгдүүлэх, шинэ бараа бүтээгдэхүүн боловсруулахад давуу талтай байна. АНУ-ын компаниуд нь [[компьютер]], [[анагаах ухаан]], сансар судлал, батлан хамгаалах зэрэг салбарын тоног төхөөрөмж боловсруулалтаараа дэлхийд тэргүүлдэг байна. 1994-2000 онд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл эрс нэмэгдэж, инфляцийн түвшин багасч, ажилгүйдлийн хэмжээ 5 хувиас доор болов.

== Цахим холбоос ==
* {{commons|United States|Америкийн Нэгдсэн Улс}}
* [http://www.mongolianembassy.us/default2.php АНУ дахь Монголын элчин сайдын яам]
* [http://mongolia.usembassy.gov Монгол Улс дахь АНУ-ын Элчин сайдын яам]

;Засгийн газар
* [http://www.usa.gov/ АНУ-ын Засгийн газрын портал] Засгийн газрын сайтуудтай холбогдох үүд
* [http://www.house.gov/ Ерөнхийлөгчийн өргөөний төлөөлөгч] Цагаан ордоны төлөөлөгчийн албан ёсны вэбсайт
* [http://www.senate.gov/ Сенат] АНУ-ын Сенатын танхим
* [http://www.whitehouse.gov/ Ерөнхийлөгчийн өргөө] АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн албан ёсны вэбсайт
;Бусад
* [http://infousa.state.gov/ InfoUSA] Portal to U.S. Information Agency resources
* [http://www.loc.gov/index.html Library of Congress] Official site of the U.S. Library of Congress
* [http://www.prb.org/Datafinder/Geography/Summary.aspx?region=72&amp;region_type=2 Demographic Highlights] Statistics from the Population Reference Bureau
* [http://www.teacheroz.com/states.htm The 50 States of the U.S.A.] Collected informational links for each state
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/616563/United-States United States] ''Encyclopædia Britannica'' entry
* [http://www.census.gov/hhes/www/ U.S. Census Housing and Economic Statistics] Wide-ranging data from the [[U.S. Census Bureau]]
* [http://www.uscis.gov/portal/site/uscis U.S. Citizenship and Immigration Services] Official government site
* [http://www.ers.usda.gov/statefacts/ State Fact Sheets] Population, employment, income, and farm data from the U.S. [[Economic Research Service]]
* [http://tonto.eia.doe.gov/state/ State Energy Profiles] Economic, environmental, and energy data for each state from the U.S. Energy Information Administration
;Түүх
* [http://www.nationalcenter.org/HistoricalDocuments.html Historical Documents] Collected by the National Center for Public Policy Research
* [http://www.religioustolerance.org/nat_mott.htm U.S. National Mottos: History and Constitutionality] Analysis by the Ontario Consultants on Religious Tolerance
* [http://www.historicalstatistics.org/index2.html USA] Collected links to historical data
;Газрын зураг
* [http://nationalatlas.gov/ National Atlas of the United States] Official maps from the U.S. Department of the Interior
* [http://www.wikimapia.org/#y=41771312&amp;x=-99492187&amp;z=4&amp;l=0&amp;m=a United States] Satellite view at WikiMapia (not affiliated with Wikipedia/Wikimedia Foundation)

== Зүүлт, тайлбар ==
{{Reflist}}

{{NaviBlock
|Хөтлөгч мөр Америкийн Улсуудын Байгууллага
|Хөтлөгч мөр Хойд Америкийн улсууд
|G8
|ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд
|Хөтлөгч мөр Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа ба хөгжлийн байгууллага
}}

[[Ангилал:Америкийн Нэгдсэн Улс| ]]
[[Ангилал:Австрали ба Далайн орон]]
[[Ангилал:Ерөнхийлөгчийн засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]
[[Ангилал:Их наймын орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Хойд Америкийн орон]]
[[Ангилал:ЭЗХАХБ-ын гишүүн орон]]</text>
      <sha1>nqird2utqiwvggn6f911wl4bkptvfty</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Их Британи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6254</id>
    <revision>
      <id>706035</id>
      <parentid>699210</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T17:54:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөлийн зөвлөмжийн дагуу &quot;Хант Улс&quot;-ыг &quot;Хаант Улс&quot; болгон засав. http://toli.gov.mn/country</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43575" xml:space="preserve">{{Redirect|Их Британи}}
{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland&lt;br&gt;&lt;small&gt;(юнайтэд кингдом ов грэйт бритэн энд нордэрн айрлэнд)&lt;/small&gt;
|албан_ёсны_нэр                ='''Их Британи Умард Ирландын&lt;br&gt;Нэгдсэн Хаант Улс'''
|богино_нэр                    =Их Британи
|эрх_байдал                    ='''[[орон|тусгаар тогтносон орон]], [[бүрэн эрхт улс]]'''
|далбааны_зураг                =Flag of the United Kingdom (3-5).svg
|сүлдний_зураг                 =Royal Coat of Arms of the United Kingdom.svg
|symbol_type                   =Хааны сүлд
|уриа                          =
|үндэсний_дуулал               ={{lang-en|«God Save the Queen»}} &lt;br&gt;(Тэнгэрбурхан Хатан хааныг ивээн соёрх)&lt;center&gt;[[File:United States Navy Band - God Save the Queen.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =Europe-UK.svg
|map_caption                   =Европ дахь Их Британийн байрлал
|нийслэл_хот                   =[[Лондон]]
|хамгийн_том_хот               =[[Бирмингем]]
|албан_ёсны_хэл                =[[англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =[[Ирланд хэл|ирланд]], [[Шотланд хэл|шотланд]], [[Уэльс хэл|уэльс]], [[Корн хэл|корн]]
|үндэс_язгуур                  = 87% – цагаан арьстан&lt;br /&gt;7% – [[Ази]]ийн &lt;br /&gt; 6% – бусад
|үндэс_язгуур_он               =2001
|засаглалын_хэлбэр             =[[Хаант засаг|Хэмжээт эрхт &lt;br&gt;хаант засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Хатан хаан
|удирдагчийн_нэр1              =[[II Элизабет]] (1952)
|удирдагчийн_цол2              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр2              =[[Борис Жонсон]] (2019)
|хууль_тогтоогч                = {{lang-en|Parliament}} → Улсын хурал
|дээд_танхим                   = Ноёдын танхим
|доод_танхим                   =сНийтийн танхим
|оршин_тогтнолын_утга          =Түүх
|тогтносон_үйл_явдал1          =[[Англи]]-[[Шотланд]] нэгдэв.
|үйл_явдалын_огноо1            =[[1707]] оны [[5 сарын 1]]
|тогтносон_үйл_явдал2          =Их Британи-Ирланд нэгдэв.
|үйл_явдалын_огноо2            =[[1801]] оны [[1 сарын 1]]
|тогтносон_үйл_явдал3          =[[Ирланд]] салж тусгаар тогтнов.
|үйл_явдалын_огноо3            =[[1922]] оны [[4 сарын 12]]
|газар_нутаг_км2               =243 610
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =80
|усны_эзлэх_хувь               =1,34
|хүн_амын_тооцоо               =62 262 000&lt;ref&gt;{{Cite web quick|url= http://www.statistics.gov.uk/cci/nugget.asp?id=950 |publisher=Office for National Statistics |title= Population change |date=30 June 2011}}&lt;/ref&gt;
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =2010
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =22
|хүн_амын_тооллого             =58 789 194&lt;ref&gt;{{Cite web quick|url= http://www.statistics.gov.uk/census2001/pop2001/united_kingdom.asp |title = Census 2001: Population estimates |publisher=Office for National Statistics |accessdate =21 April 2011}}&lt;/ref&gt;
|хүн_ам_тоолсон_он             =2001
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =255,6
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =2011
|ДНБ_ХАЧ                       =2253&amp;nbsp;их наяд $&lt;ref name=imf2&gt;{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2007&amp;ey=2010&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=112&amp;s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&amp;grp=0&amp;a=&amp;pr.x=25&amp;pr.y=6 |title=United Kingdom |publisher=[[International Monetary Fund]] |month=April |year=2011 |accessdate=8 May 2011}}&lt;/ref&gt;
|ДНБ_ХАЧ_он                    =2011
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =7
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =35 974$&lt;ref name=imf2/&gt;
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =21
|ДНБ_нэрлэсэн                  =2480&amp;nbsp;их наяд $&lt;ref name=imf2/&gt;
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =6
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =39 604$&lt;ref name=imf2/&gt;
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =22
|ХТББИ                         =41&lt;ref&gt;{{Cite web quick|url= http://www.poverty.org.uk/09/index.shtml |title =Income inequalities |publisher=The Poverty Site |accessdate =21 April 2011}}&lt;/ref&gt;
|Илтгэлцүүр_он                 =2009
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =
|ХХИ                           =0,849&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf |title= Human Development Report 2010 |publisher=United Nations | accessdate =21 April 2011| page = 143 ff}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2010
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;дээд&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =26
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Фунт]] (£)
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =GBP
|Цагийн_бүс                    =+0
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =өдөр/сар/он ([[Григорийн тоолол|НТ]])
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.uk
|Утасны_код                    =44
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Их Британи''', албан ёсоор '''Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улс''' (&lt;small&gt;''[[товчлол|товч.]]&lt;/small&gt;'' '''ИБУИНХУ'''; {{lang-en|The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, United Kingdom, UK}}) нь баруун [[Европ]]ын арлын [[улс]] юм. Газар нутаг нь [[Их Британи арал]], [[Ирланд арал|Ирланд арлын]] зүүн хойд хэсэг, бусад жижиг арлуудаас тогтоно. [[Умард Ирланд]] нь дангаараа өөр улстай газраар хиллэдэг. Энэ хилийг эс тооцвол Их Британи нь [[Атлантын далай]], [[Умард тэнгис]], [[Ла-Маншийн хоолой]], [[Ирландын тэнгис]]ээр хүрээлэгдэнэ. Хамгийн том арал болох Их Британи нь [[Ла-Маншийн хонгил]]ын авто замаар [[Франц]]тай холбогддог.

Нэгдсэн Вант Улс нь [[Англи]], [[Шотланд]], [[Уэльс]], [[Умард Ирланд]] гэсэн 4 улсаас бүрдсэн нэгдсэн улс юм. Энэ улс нь парламентын засаглалтай бөгөөд Засгийн газар нь нийслэл [[Лондон]]д оршдог. Мөн Үндсэн Хуульт хаант улс бөгөөд төрийн тэргүүн нь Хатан хаан [[II Элизабет]] юм. [[Сувгийн арлууд]] болон [[Мэн арал|Мэн арлаас]] тогтсон [[Титмийн газрууд]] (''Crown Dependencies'') нь албан ёсоор улсын эзэмшил боловч Нэгдсэн Вант Улсын хэсэг биш, харин түүнтэй холбоо үүсгэдэг. Нэгдсэн Вант Улс нь хуучин Британийн эзэнт гүрний хэсгүүд байсан, 14 гадаад харьяат газартай. [[Британийн эзэнт гүрэн]] нь дэлхийн хуурай газрын бараг дөрөвний нэгийг эзэлж, түүхэн дэх хамгийн томоосоо 2 т ордог [[эзэнт гүрэн]] байжээ. Энэ гүрнээс шууд шалтгаалж [[Канад]], [[Австрали]], [[Шинэ Зеланд]], [[Энэтхэг]], [[Пакистан]], [[Өмнөд Африк]], [[Сингапур]], [[Шри Ланка]], [[АНУ]] гэх мэт улсуудад Британи нь ихэд нөлөөлж, нөлөөлөл нь тэдгээрийн хэл, соёл урлаг, шашин зэрэгт шингэсэн байдаг. Хатан хаан II Элизабет нь [[Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл|Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөлийн]] (''Commonwealth of Nations'') тэргүүн хэвээр үлдсэн бөгөөд бүх гишүүн орнуудын төрийн тэргүүн юм.

Нэгдсэн Вант Улс нь өндөр хөгжилтэй орон ба [[эдийн засаг]] нь дэлхийд зургаад (худалдан авах чадварын паритетаар тооцсон [[ҮНБ]]) эсвэл тавд (нэрлэсэн ҮНБ) орно. 19 ба 20-р зууны эхэн үед дэлхийн хамгийн хүчирхэг гүрэн байсан боловч [[дэлхийн дайнууд|дэлхийн хоёрдугаар дайн]], 20-р зууны сүүл үед тохиолдсон эзэнт гүрнийх нь задрал зэргээс шалтгаалж дэлхийн ажил хэрэгт тэргүүлэгч байр суурьтай оролцох явдал нь багасчээ. Гэлээ ч гэсэн [[эдийн засаг]], [[соёл урлаг]], [[цэрэг арми]], [[улс төр]]ийн нөлөө нь их бөгөөд [[цөмийн зэвсэг]]тэй орон юм. Нэгдсэн Вант Улсын цэрэг, хамгаалалтад зарцуулах мөнгөний хэмжээ нь дэлхийд хоёрт эсвэл гуравт (тооцоолох аргаас шалтгаална) орно. [[НҮБ]]-ын [[НҮБ-ын аюулгүйн зөвлөл|аюулгүйн зөвлөл]]ийн байнгын гишүүн бөгөөд [[Европын холбоо]], [[Их Найм]], [[НАТО]], [[Дэлхийн худалдааны байгууллага]], [[Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл]] зэрэг байгууллагуудын гишүүн юм.

== Газар зүй ==
[[Зураг:Uk topo en.jpg|thumb|150px|left|Их Британи арлын физик газар зүйн зураг]]
[[Зураг:BenNevis2005.jpg|thumb|left|180px|Бен-Невис]]
[[Зураг:Severn_Aerial.jpg|thumb|180px|right|Северн мөрний гүүр]]
[[Зураг:Plymouth_hoe_from_mountbatten_2.jpg|thumb|180px|left|Плимут. Бүрхэг өдөр]]

Их Британи 243,610 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|78-р том орон]] юм.

=== Байрлал ===
Хойд өргөргийн 49° — 61°, баруун уртгийн 9° зүүн уртрагийн 2° дотор [[Их Британи арал|Их Британи]], [[Ирланд]] зэрэг арлууд ([[Британийн олтриг]]) дээр оршдог арлын орон ба газар зүйн байрлалаар [[Европ]] тив, [[Өрнөд Европ]]т хамаарна. 

Их Британи арлын дорнод талаар Умард тэнгис, өмнөд талаар [[Ла-Маншийн хоолой]], хоолойн цаана [[Франц]] улс байна. Хамгийн богино зайндаа 35 км бөгөөд усан доогуур хоёр улсыг холбосон авто зам бүхий хонгил тавигдсан. Арлын баруун өмнөд талаар [[Ирландын тэнгис]], баруун хойд талаар [[Атлантын далай]] байна.  Их Британийн эргийн урт — 11,073 км. 

Их Британи улсын нутаг дэвсгэрийн 130427 км² нь [[Англи]], 78772 км² нь [[Шотланд]], 20778 км² нь [[Уэльс]], 13843 км² нь [[Умард Ирланд]] орных байдаг. Их Британи арлыг тойроод 1000 гаран арал байна. Мөн үндсэн орноос хэдэн мянган километрийн алс [[Фолклендийн олтриг]] ([[Аргентин]]тай маргаантай), Өмнө Жорж-Өмнө Сэндвичийн арал, Бермуд, [[Гибралтар]] зэрэг далайн чанад нутаг байдаг. 

=== Газрын гадарга ===
Англи ерөнхийдөө нам доор газар байдаг бол Уэльс, Шотланд уулархаг газар юм. Английн баруун хойд талд Пенниний нуруу гэж бий. Шотландын уулархаг баруун хойд талыг Хайленд (Шотландын өндөрлөг), Лоуленд (нам доор газар) гэдэг. Шотландын өндөрлөгт арлын хамгийн өндөр цэг Бен Невис (1343 м) байна. Уэльсийг өмнөд, дундад, умард гэж гурав хуваах ба өмнөд хэсэг нь илүү уулархаг. Нам доор, эрэг газраар Глазго, Эдинбург, Кардифф зэрэг гол хотууд байна. 

=== Усны зүй ===
Англиар Темза, Северн, Трент, Хамбер зэрэг гол урсдаг бол Шотландаар Тей, Уэльс Англи хоёрыг дамжин Северн, Уай, Умар Ирландаар Банн зэрэг гол урсана. 

=== Уур амьсгал ===
Их Британийн өмнөд тал арай дулаан, баруун тал арай чийглэг. Баруун хойд нутгийн Шотландын өндөрлөгт жилд 3000 мм хур буудаг бол зүүн өмнөд нутгийн [[Кэмбридж]]ид 500 м хур тунадастай. I сард өдөртөө 7°C, шөнөдөө 1°C, VII сард өдөртөө 21°C, шөнөдөө 12°C дулаан байна.

== Хүн ам зүй ==

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px&quot;
|-
! style=&quot;width:50px;&quot;| Он !! Хүн ам&lt;ref&gt;[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/mid-2014/sty---overview-of-the-uk-population.html Overview of the UK Population.]&lt;/ref&gt;
|-
| 1801 ||  16,300,000
|-
| 1851 || 27,368,800
|-
| 1900 || 41,154,600
|-
| 1950 || 50,381,500
|-
| 1970 || 55,632,200
|-
| 1990 || 57,237,500
|-
| 2013 || 64,105,654
|-
|}

Их Британи улсад 2013 онд 64,105,654 хүн амьдарч байна. Дэлхийд 21-р олон хүнтэй улс юм. Хүн амын өсөлт - 0.5 %.

Үүнээс 52 сая Англи, 6 сая Шотланд, 3 сая Уэльс, 2 сая Умард Ирландын оршин суугч юмсанжээ. 

=== Ард түмэн ===
Их Британи олон угсаатан, төрхтний орон юм. 

Хүн амын 87% цагаан арьстан юм. 2.3% Энэтхэг, 1.9% Пакистан, 0.7% Бангладеш , 0.7 хувь Хятад, 1.4 хувь бусад, бүгд 7 хувь нь Азиас гаралтай хүн байна. 3% Африк, Карибаас гаралтай хар арьстан, 2% холимог арьстан, 1% бусад ангийн хүн байна.

=== Хот суурин ===
[[Зураг:050114_2495_london_city.jpg|thumb|left|200px|[[Лондон]]]]
[[Зураг:View_of_Glasgow_from_Queens_Park.jpg|thumb|200px|[[Глазго]]]]
{|class=&quot;wikitable&quot;
|+ 2010 оны хүн амын тоогоор:
|- valign=&quot;top&quot;
|
* [[Лондон]] (7,744,942)
* [[Бирмингем]] (942,766)
* [[Глазго]] (578,776)
* [[Ливерпүүл]] (452,773)
* [[Эдинбург]] (451,851)
* [[Лидс]] (440,954)
* [[Шеффильд]] (415,175)
* [[Манчестер]] (396,322)
||
* [[Бристол]] (372,985)
* [[Кардифф]] (316,793)
* [[Лестер]] (296,596)
* [[Бредфорд]] (278,984)
* [[Ковентри]] (267,775)
* [[Кингстон]] (265,615)
* [[Белфаст]] (258,659)
* [[Плимут]] (253,188)
|}

== Түүх ==
[[Зураг:Stonehenge2007_07_30.jpg|thumb|200px|[[Стоунхенж]]. НТӨ 2500 онд үүссэн гэгдэх дурсгалт газар]]

=== Эртний үе ===
Их Британид 30,000 жилийн тэртээ хүн суурьшижээ. Төмөр зэвсгийн үе, НТӨ I мянганд [[бритон]], [[галл]] зэрэг [[кельт]] угсаатан оршин байв. ХТӨ 55-54 онд [[Юлий Цезарь|Юлий Цезарийн]] аян дайнаар [[Эртний Ром|Ромтой холбогдож]] НТӨ 44 оноос Английн өмнөд, дорнод хэсэг, Уэльс, Шотландын нам доор хэсэг Ромын колони болсон. Ромын ноёрхол 409 онд унахад Умар Европоос [[англосакс]] гэсэн [[герман угсаатан]] ирж вант улс олныг үүсгэн суусан ба 600 оноос нэгдэж, христийн католик шашинд оржээ. 

=== Дундад зуун ===
[[Зураг:Bayeux_Tapestry_WillelmDux.jpg|thumb|200px|Нормандын Уильям. 1066 он]]
Христийн тооллын 9-р зуунд Дани, Норвегийн [[викинг]] улс довтлон ихэнх газрыг эзэлсэн. Вессексийн [[Альфред]] ван эзлэгдэлгүй үлдэж чадсан ба газар нутгаа нэгтгэж 956 онд [[Английн вант улс]] мэндэлжээ. [[Кнуд]] гэж сайн ван байсны дараа 1066 онд Нормандын [[Уильям]] гүн Английн II Харольдыг дийлж Английг эзэрхсэнээр язгууртны хүрээнд франц соёл нэвтэрсэн ба алсдаа англи соёлд уусчээ. 

Кельт угсааныхан шахагдан Шотланд, Уэльст суусан бөгөөд английн вангууд Уэльсыг эзлэвч Шотландыг эзэлж авч чаддаггүй байв. 

Английн вангийн удам өнөөгийн [[Франц]]ын баруун хэсэгт ноёрхож байсан бөгөөд 1202 оноос хойш Англи-Францын олон дайн болсны дотроос хамгийн алдартай нь [[Зуун жилийн дайн]] (1337–1453) байсан.

=== Сэргэн мандалт ===
Европын сэргэн мандалтын үед уламжлалт католик, шинэ протестант хоёрын тэмцэл болж байв. 1542 онд [[Уэльс]] Английн харьяанд бүрэн орсон ба Ирланд [[Англи]]йн толгойлсон хувийн холбоонд нэгдсэн байдаг. Энэ үеэс [[Умард Ирланд]]ад Англи, Шотландын хүмүүс ихээр шилжин суусан. 1603 онд Шотландын VI Жеймсийн толгойлсон хувийн холбоонд Англи, [[Шотланд]], [[Ирланд]] орсон ба [[Эдинбург]]т байснаа [[Лондон]]д шилжин суужээ. 17-р зуунд холбоот гурван улс хэд хэдэн дайнд хамтаар орж байв. Мөн үед Англи тэнгис далайд гарч [[Хойд Америк|Умард Америк]]т колони үүсгэжээ.

=== Нэгдсэн улс ===
[[Зураг:Trafalgar-Auguste_Mayer.jpg|thumb|200px|Их Британийн хөлөг онгоц]]
1707 онд Англи, Шотланд албан ёсоор нэгдэж нэгэн Вант улс болов. 18-р зуунд [[хэмжээт эрх хаант засаг]], [[парламентат ёс]] хөгжиж, анхны ерөнхий сайд (1721–1742) нь [[Роберт Вальполе]] байжээ. Их Британид иргэний дайн болж, Америк дахь колони тусгаар тогтнолын төлөө дайтаж 1783 онд [[АНУ]] тусгаар тогтносноор Их Британийн колонийн гол сонирхол Энэтхэгт чиглэсэн. Их Британи далайн тээврийн худалдаа, боолын наймаанд тэргүүлж байв. 

1801 онд Их Британи, Ирланд хоёр нэгдэж нэгэн Вант улс болов. 19-р зуунд Их Британи эрчимтэй аж үйлдвэржиж, чөлөөт худалдаа цэцэглэжээ. Төрийн хэрэгт сэхээтнээс гадна дунд ангийнхан зүтгэх болж, газар тариалан фермэрт шилжиж, хотод анх ажилчин анги бий болсон. Францын [[Наполеон I Бонапарт|Напелеон]] дайнд ялагдсаны дараа Их Британи дэлхийн хамгийн хүчирхэг гүрэн болж, дэлхийн улс төрийн хэрэгт шууд нөлөөлж эхэлсэн. [[Канад]], [[Австрали]], [[Шинэ Зеланд]] өөртөө засах их эрх олж, аажимдаа тусгаар тогтножээ.

=== Колонийн задрал ===
[[Зураг:The_British_Empire.png|thumb|250px|Британийн эзэнт гүрэн]]
Дэлхийн нэгдүгээр дайнд Их Британи нь Франц, [[Оросын Хаант Улс|Орос]], [[Америк]]тай эвсэж [[Герман]]тай байлдаж байв. Дайны дараа Үндэстний лигийн зөвшөөрлөөр Герман, [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] колонийг эзэн мэдэж байв. Энэ үед [[Британийн эзэнт гүрэн]] дэлхийн хуурай газрын 1/5-ыг хамаарч байсан. [[Ирланд]]ын үндсэрхэг үзэл сэргэж 1910 оноос хойш тэмцсээр 1922 онд тусгаар тогтносон бол Умард Ирландын ард түмэн Их Британид үлдэхээр шийдсэн.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Их Британийг сэр [[Уинстон Черчилль]] удирдаж, Германы эсрэг байлдсан. 1944 онд Нормандад Америктай хамт цэргийн десант буулгаж дайны ялалтад хувь нэмэрлэж байсан ба Атлантын далайд Германтай, Умард Африкт [[Итали]]тай, Бирмд [[Япон]]той байлдаж байсан.

Дайны дараа Колониуд тусгаар тогнож эхэлсэн ба 1947 онд [[Энэтхэг]] ([[Пакистан]], [[Бангладеш]] гэж Энэтхэгээс салсан) тусгаар тогтножээ. Тусгаар тогтносон улсууд [[Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл|Их Британийн Хамтын Нөхөрлөл]]д багтдаг бөгөөд зарим бага улсын нэр төдий төрийн тэргүүн нь Их Британийн хатан ван [[II Элизабет]] байсаар байна.

[[Зураг:Международная Леонардо-премия 17.jpg|thumb|150px|[[Диана гүнж| Уэльсийн гүнж Диана]]]]

=== 1947 оноос хойш ===
Дайны дараа [[НҮБ]]-ыг байгуулалцав. Их Британи 1952 онд [[цөмийн зэвсэг]]&lt;nowiki/&gt;тэй болсон. 1955 оны Израиль-Египетийн дайн [[Суэцийн хямрал]]д шинээр бий болсон Израилын талд орж дайтаж байв. АНУ, Их Британий улс төрийн нөлөө өсч [[Англи хэл]] олон улсын ойлголцлын нэгдүгээр хэл болж эхэлсэн байдаг. Их Британийг чиглэсэн тив дамнасан нүүдэл их явагдсанаас Их Британи цагаан, шар, хар олон арьстны орон болсон. 1954 оны Лондон-Парисын хурал, Өрнө Европын нэгдлээр эхэлсэн Европын интеграцчилал 1973 онд чөлөөт худалдаа, эдийн засгийн холбоо, 1992 онд [[Европын холбоо]] болон өөрчлөгдсөн байна.

1970 оноос эдийн засгийн хөгжил удааширсанд 1980 онд ерөнхий сайд [[Маргарет Тетчер]] улсын үйлдвэрийг хувьчилж, хөрөнгийн зах зээлийг шинэтгэжээ. 1984 онд Умард тэнгисийн ёроолоос газрын тос олборлох болсон.

Их Британи НҮБ, [[НАТО]], Европын холбоонд гол байр суурьтай байсаар байна. [[Афганистан]], [[Ирак]]ийн дайнд оролцсон. 2008 оны санхүүгийн хямралд өртсөн. 2014 онд Шотландын тусгаар тогтнох эсэх санал асуулгад 55% &quot;хэрэггүй&quot; гэсэн хариу гарчээ. 

== Төр засаг ==
Их Британи бол төрийн [[хэмжээт эрхт хаант засаг]]т хэлбэртэй, төрийн [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] байгууламжтай бүрэн эрхт улс юм. 

[[Зураг:Elizabeth II greets NASA GSFC employees, May 8, 2007 edit.jpg|thumb|150px|[[II Элизабет]] хатан ван]]
=== Хаант ёс ===

Улсын ван буюу хатан ван нь төрийн тэргүүн гэхийн зэрэгцээ эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг юм. Хаант ёс мянгаад жил үргэлжлэхдээ ганцхан удаа түр хугацаагаар тасалдаж байжээ. [[1649]]-[[1660]] оны хооронд Бүгд найрамдах улс байсан. Их Британийн хан мөн Их Британийн хамтын нөхөрлөлийн нэр бүхий 15 орны бэлгэ тэмдгийн төрийн тэргүүн тул түүний төлөөлсөн амбан захирагч тухайн орныг удирддаг. Хаан нь ерөнхий сайд, сайд, шүүгч, зэвсэгт хүчний том тушаалтан, амбан захирагч, элчин сайд, сүмийн хамба нарыг ёслолын чанартай томилдог.

Хаан гэмт хэрэгтэнд өршөөл үзүүлдэг бөгөөд хүмүүст цол хэргэм, одон тэмдэг шагнах ёслолын үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Олон улсын харилцааны хувьд Хаан дайн зарлах, энхийг тогтоох, гадаад улсын хүлээн зөвшөөрөх, гэрээ батлах, нутаг дэвсгэрийн асуудлыг шийдэх эрхтэй. Хааны төрсөн өдрийг Английн үндэсний баяр болгон тэмдэглэдэг. Одоо үед [[II Элизабет|II Элизабет хатан]] хаан төр толгойлж байна. Тэр 1895-1952 онд хан байсан VI Георгийн ууган охин билээ. 1926 онд төрсөн Элизабет [[1952]] онд 26 настайдаа хан ширээнд заларснаас өдгөө 70 орчим жилийг үджээ.

=== Парламент ===

Улсын хууль тогтоох дээд байгууллага нь Их Британийн Парламент (''Parliament of the United Kingdom'') байна. Хоёр танхимтай.

[[Зураг:Palace_of_Westminster,_London_-_Feb_2007.jpg|thumb|200px|left|Вестминстерийн ордон]]
19-р зуунаас Төлөөлөгчдийн Танхим ардчилагдсан байна. 1832 оны Их Шинэчлэлтийн Төсөл нь дунд ангийнханд сонгогдох эрхийг олгож, 1867, 1884 оны тогтоолоор ажилчин ангийнхан сонгогдох боломжтой болов. 1885 онд тэгш сонгуулийн тойргийг бий болгосон. 1911 оны парламентын шийдвэр нь Лордуудын Танхимын эрхийг хасжээ. 1918 онд анх 30 настай эмэгтэй хүн сонгогдож 1928 онд 26 настай эмэгтэй сонгогдож байв. 1969 оноос сонгогдох эрхийн доод насыг 18 болгож багасгасан.

1707 оны Англи-Шотландын холбоо нь Парламентад 16 Шотланд язгууртан, 45 төлөөлөгчийг оруулжээ. 1800 онд Ирландтай холбоо байгуулснаар 32 язгууртан, 100 төлөөлөгчийг нэмж оруулсан хэдий ч 1922 онд Ирландын тусгаар улс болсноор тэд гарсан.

==== Лордуудын Танхим ====
Лордуудын Танхим (''House of Lords'') нь Английн шашны сүмийн хамба, язгууртнаас бүрддэг. Хатан хааны томилсон 1200 гишүүнтэй. Нэгэн үе Төлөөлөгчдийн танхимтай адил эрхтэй байсан, одоо оролцоо хумигдмал болсон. Язгууртнууд хуульд нэмэлт тусгал, заавар оруулах, боловсронгуй болгох эрхтэй. Шүүх тогтолцооны дээд байгууллага болдог. 

==== Төлөөлөгчдийн Танхим ====
[[Зураг:David_Cameron_official.jpg|thumb|150px|right|Дэвид Кэмерон]]
Төлөөлөгчдийн Танхим (''House of Commons'') нь 659 гишүүнтэй байх ба тэнцвэртэй тойргоос 18 нас хүрсэн иргэд сонгодог. 5 жилээр сонгогдож, улс төрийн шаардлагын улмаас ерөнхий сайдын санал болгосноор ээлжит бус сонгуулийг зохион байгуулж болно. Хэрвээ Засгийн газар, төлөөлөгчдийн танхимд олонх болсон намаас бүрдвэл эсвэл Төлөөлөгчдийн Танхимаар итгэл хүлээлгэхгүй гэж үзвэл огцорно. Дахин сонгууль гурван долоо хоногийн дотор явагдах хуультай. 

Өнөө үед Төлөөлөгчдийн Танхим ихээхэн үүрэгтэй. Ямар ч шинэ хууль, өөрчлөлт, хориг, татвар ноогдуулалт үүгээр дамжина. Орон нутгийн бүх удирдлага парламентын шийдвэрээр томилдог. Засгийн газрын гишүүд, ерөнхий сайд нар нь аль нэг танхимын гишүүн байдаг бөгөөд төлөөлөгчдийн танхимд үүрэг хүлээж байдаг.

=== Засгийн газар ===
Төрийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэх байгууллага нь Их Британи улсын Засгийн газар (''Cabinet of the United Kingdom'') байна. Засгийн газрын тэргүүн нь Ерөнхий сайд юм. 2019 оны 7 дугаар сарын 24-нөөс Консерватив намаас нэр дэвшсэн [[Борис Жонсон]] Ерөнхий сайдаар ажиллаж байна.  

== Орон нутаг ==
[[Зураг:Map_of_the_administrative_geography_of_the_United_Kingdom.png|thumb|150px|left|Нутгийн хуваарь]]

{{Image frame|width=150|content=&lt;center&gt;{{Image label begin|image=United Kingdom countries.svg|link=|width=150|float=none}}
{{Image label small|x=0.625|y=1.2|scale=150|text =&lt;big&gt;[[Англи]]&lt;/big&gt;}}
{{Image label small|x=0.375|y=0.7|scale=150|text=&lt;big&gt;[[Шотланд]]&lt;/big&gt;}}
{{Image label small|x=0.4|y=1.3|scale=150|text= &lt;big&gt;[[Уэльс]]&lt;/big&gt;}}
{{Image label small|x=0.15|y=0.95|scale=150|text =&lt;big&gt;[[Умард Ирланд|Умард&lt;br /&gt;Ирланд]]&lt;/big&gt;}}
{{Image label end}}&lt;/center&gt;
|caption= Дөрвөн орон
}}

Их Британи улс нэр бүхий дөрвөн оронд хуваагддаг. Орон бүрийн нутгийн хуваарь өөр өөр байдаг.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
 ! Д/д !! Орон !! Нутгийн хуваарь !! Газар нутаг&lt;br /&gt;км²&lt;ref&gt;[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/ctu/annual-abstract-of-statistics/no--145--2009-edition/annual-abstract-of-statistics.pdf Office for National Statistics]&lt;/ref&gt; !! Хүн ам &lt;br /&gt;(2011 он)&lt;ref&gt;[http://www.ons.gov.uk/ons/guide-method/census/2011/uk-census/index.html 2011 Census, Population and Household Estimates for the United Kingdom]: ([http://www.ons.gov.uk/ons/rel/census/2011-census/key-statistics-and-quick-statistics-for-wards-and-output-areas-in-england-and-wales/rft-qs211ew-ward.zip 2011 Census: QS211EW Ethnic group (detailed), wards in England and Wales (ZIP 7239Kb)])&lt;/ref&gt;
 |-
 | align=&quot;center&quot; | 1 || [[Англи]] || 9 муж, 6 хот хошуу, 28 хошуу, &lt;br&gt; 55 нэгж нутаг, Их Лондон, Силли арал || align=&quot;right&quot; | 130,395 || align=&quot;right&quot; | 53,012,450
 |-
 | align=&quot;center&quot; | 2 || [[Шотланд]] || 32 зөвлөлт нутаг || align=&quot;right&quot; | 78,772 || align=&quot;right&quot; | 5,295,403
 |-
 | align=&quot;center&quot; | 3 || [[Уэльс]] ||9 хошуу, 3 хот, 3 хот хошуу || align=&quot;right&quot; | 20,779 || align=&quot;right&quot; | 3,063,456
 |-
 | align=&quot;center&quot; | 4 || [[Умард Ирланд]]|| 5 хошуу, 11 тойрог ||  align=&quot;right&quot; | 13,843 || align=&quot;right&quot; | 1,810,863
 |- class=&quot;shadow&quot;
 |  align=&quot;center&quot; | || Их Британи || олон зүйлийн нэгжийн нутаг || align=&quot;right&quot; | 243,789 || align=&quot;right&quot; | 63,182,178
 |}

Үүнээс гадна далайн чанад нутаг байна. [[Гибралтар]], [[Фолкленд]] (маргаантай), [[Кайман]], [[Бермуд]] зэрэг 14 нутаг бий.

== Эдийн засаг ==
[[Зураг:The_City_London.jpg|thumb|200px|right|Лондон хот - санхүүгийн төв]]
[[Зураг:A350_First_Flight_-_Low_pass_02.jpg|thumb|200px|right|Аэробус А350 нисэх онгоцны хөдөлгүүр, далавчийг Их Британид хийдэг.]] 
[[Зураг:Oil platform in the North SeaPros.jpg|thumb|200px|Их Британи [[Умард тэнгис]]ийн ёроолоос газрын тос олборлодог]]

Их Британи зах зээлийн эдийн засагтай, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр дэлхийд 5-р байрт, Европт Германы дараа 2-р байрт байгаа орон юм. Үйлчилгээний салбарт ДНБ-ийн 73% бүтээгддэг. Лондон хот бол дэлхийн санхүүгийн томоохон төв юм. Мөнгөний нэгж - фунт стерлинг.

Их Британид жилд 27 сая жуулчин зочилдог бөгөөд энэ тоогоороо дэлхийн аялал жуулчлалын 6-р орлоготой орон юм. 

[[Аж үйлдвэрийн хувьсгал]]ын үед Их Британид нэхмэлийн үйлдвэрлэл, түүний дараа хөлөг онгоц үйлдвэрлэл, нүүрсний уурхай, төмөр боловсруулах салбар эхэлж хөгжсөн. 19-р зуунд Их Британийн худалдаачид, банк дэлхийд тэргүүлж байсан бол дэлхийн хоёрдугаар дайны дараанаас хүнд аж үйлдвэрийн жин буурч, өдгөө аж үйлдвэр ДНБ-ийн 17%-ийг эзэлж байна. 

Автомашины үйлдвэрлэлд 800,000 хүн ажилладаг. 52 тэрбум фунт стерлингийн бараа үйлдвэрлэгдэж, 26 тэрбум нь экспортлогджээ. 

Нисэх онгоц үйлдвэрлэнэ. Эндхийн Аэробус загварын нисэх онгоцууд дэлхий даяар үйлчилж байна.

Лондон бол дэлхийн нэгэн том санхүүгийн төв юм.

Эм үйлдвэрлэл хөгжсөн. 

2006 оны байдлаар ИБУИНВУ нь дэлхийд эрчим хүч үйлдвэрлэлээр 15-р байрт байсан. Газрын тос, шатдаг хийн BP, Shell, BG зэрэг томоохон компани ажилладаг. Цахилгааны 40 хувийг шатдаг хийнээс, 30 хувийг нүүрснээс, 19 хувийг цөмийн эрчим хүчээс, 4.2 хувийг ус, салхи, хогноос гаргаж авч байна.  

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:450 height:225
PlotArea = left:30 bottom:20 top:20 right:20 
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:60.0
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = early
Colors =
  id:gray     value:rgb(0.97,0.97,0.97)
  id:PAN      value:rgb(0.4, 0.6, 1)
  id:PRD      value:rgb(1, 0.84314, 0)
  id:PRI      value:rgb(1, 0.5372, 0.5372)
  id:ALT      value:rgb(0.2, 0.6, 0.8)
  id:NA       value:rgb(0,0.4,0.4)
  id:darkgray     value:rgb(0.80,0.80,0.80)
  id:midgray     value:rgb(0.30,0.57,0)
ScaleMajor = gridcolor:black increment:10 start:0
ScaleMinor = gridcolor:gray increment:1 start:0

BarData=
  barset:Países

PlotData=
  width:15 fontsize:S textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) color:red
  barset:Países  
  from:0 till:10.80 color:PAN width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Герман]] (10.8%)&quot;
  from:0 till:10.40 color:PRD width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Америк]] (10.4%)&quot;
  from:0 till:08.10 color:PRI width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Нидерланд]] (8.1%)&quot;
  from:0 till:07.20 color:ALT width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Швейцар]] (7.2%)&quot;
  from:0 till:06.50 color:NA width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Франц]] (6.5%)&quot;
  from:0 till:53.00 color:darkgray width:20 align:left fontsize:S text:&quot;бусад орон (53.0%)&quot;

TextData=
  pos:(180,215) fontsize:M text:&quot;Экспорт&quot;
  pos:(110,205) fontsize:S text:&quot;Эх сурвалж: АНУ-ын ТТГ. 2014 он. 503 тэрбум $&quot;
  pos:(400,1) fontsize:S text:(%)
&lt;/timeline&gt;

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:450 height:225
PlotArea = left:30 bottom:20 top:20 right:20 
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:60.0
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = early
Colors =
  id:gray     value:rgb(0.97,0.97,0.97)
  id:PAN      value:rgb(0.4, 0.6, 1)
  id:PRD      value:rgb(1, 0.84314, 0)
  id:PRI      value:rgb(1, 0.5372, 0.5372)
  id:ALT      value:rgb(0.2, 0.6, 0.8)
  id:NA       value:rgb(0,0.4,0.4)
  id:darkgray     value:rgb(0.80,0.80,0.80)
  id:midgray     value:rgb(0.30,0.57,0)
ScaleMajor = gridcolor:black increment:10 start:0
ScaleMinor = gridcolor:gray increment:1 start:0

BarData=
  barset:Países

PlotData=
  width:15 fontsize:S textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) color:red
  barset:Países  
  from:0 till:14.90 color:PAN width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Герман]] (14.9%)&quot;
  from:0 till:09.00 color:PRD width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Хятад]] (9.0%)&quot;
  from:0 till:07.80 color:PRI width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Нидерланд]] (7.8%)&quot;
  from:0 till:06.50 color:ALT width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Америк]] (6.5%)&quot;
  from:0 till:06.10 color:NA width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Франц]] (6.1%)&quot;
  from:0 till:53.70 color:darkgray width:20 align:left fontsize:S text:&quot;бусад орон (53.7%)&quot;

TextData=
  pos:(180,215) fontsize:M text:&quot;Импорт&quot;
  pos:(110,205) fontsize:S text:&quot;Эх сурвалж: АНУ-ын ТТГ. 2014 он. 802 тэрбум $&quot;
  pos:(400,1) fontsize:S text:(%)
&lt;/timeline&gt;

=== Зам тээвэр ===
[[Зураг:Heathrow_T5.jpg|thumb|200px|right|Хитроу нисэх буудал]]
Авто замын сүлжээ өндөр хөгжсөн. 46904 км урт улсын чанартай зам, 3497 км хурдны зам, 344000 км цардмал замтай. 2009 оны байдлаар 34 сая автомашин хөдөлгөөнд оролцож байсан. 

Их Британи аралд 16300 км төмөр зам, Умар Ирландад 304 км төмөр зам тавигдсан. Жилд давхардсан тоогоор 1.6 тэрбум хүн галт тэргээр зорчдог. 

2010 оны жишээгээр Их Британийн нисэх буудлуудаар 211 сая хүн зорчин өнгөрсөн. Лондоны Хитроу, Гэтвик, Стэнстэд гэсэн нисэх буудлууд голлодог. Хитроу нисэх буудал нийслэлээс баруун зүгт 24 км зайтай байдаг.

== Лавлах бичиг ==
{{лавлах холбоос|2}}

== Гадаад холбоос ==

{{G8}}
{{Европ}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа ба хөгжлийн байгууллага}}
[[Ангилал:Их Британи| ]]
[[Ангилал:Арлын орон]]
[[Ангилал:Их наймын орон]]
[[Ангилал:Европын орон]]
[[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]]
[[Ангилал:Европын Холбооны гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Хаант Улс]]
[[Ангилал:ЭЗХАХБ-ын гишүүн орон]]</text>
      <sha1>radskgd7djzrvkelh95t2cbk1xjsmfq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706036</id>
      <parentid>706035</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T17:55:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43624" xml:space="preserve">{{Redirect|Их Британи}}
{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland&lt;br&gt;&lt;small&gt;(юнайтэд кингдом ов грэйт бритэн энд нордэрн айрлэнд)&lt;/small&gt;
|албан_ёсны_нэр                ='''Их Британи Умард Ирландын&lt;br&gt;Нэгдсэн Хаант Улс'''
|богино_нэр                    =Их Британи
|эрх_байдал                    ='''[[орон|тусгаар тогтносон орон]], [[бүрэн эрхт улс]]'''
|далбааны_зураг                =Flag of the United Kingdom (3-5).svg
|сүлдний_зураг                 =Royal Coat of Arms of the United Kingdom.svg
|symbol_type                   =Хааны сүлд
|уриа                          =
|үндэсний_дуулал               ={{lang-en|«God Save the Queen»}} &lt;br&gt;(Тэнгэрбурхан Хатан хааныг ивээн соёрх)&lt;center&gt;[[File:United States Navy Band - God Save the Queen.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =Europe-UK.svg
|map_caption                   =Европ дахь Их Британийн байрлал
|нийслэл_хот                   =[[Лондон]]
|хамгийн_том_хот               =[[Бирмингем]]
|албан_ёсны_хэл                =[[англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =[[Ирланд хэл|ирланд]], [[Шотланд хэл|шотланд]], [[Уэльс хэл|уэльс]], [[Корн хэл|корн]]
|үндэс_язгуур                  = 87% – цагаан арьстан&lt;br /&gt;7% – [[Ази]]ийн &lt;br /&gt; 6% – бусад
|үндэс_язгуур_он               =2001
|засаглалын_хэлбэр             =[[Хаант засаг|Хэмжээт эрхт &lt;br&gt;хаант засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Хатан хаан
|удирдагчийн_нэр1              =[[II Элизабет]] (1952)
|удирдагчийн_цол2              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр2              =[[Борис Жонсон]] (2019)
|хууль_тогтоогч                = {{lang-en|Parliament}} → Улсын хурал
|дээд_танхим                   = Ноёдын танхим
|доод_танхим                   =сНийтийн танхим
|оршин_тогтнолын_утга          =Түүх
|тогтносон_үйл_явдал1          =[[Англи]]-[[Шотланд]] нэгдэв.
|үйл_явдалын_огноо1            =[[1707]] оны [[5 сарын 1]]
|тогтносон_үйл_явдал2          =Их Британи-Ирланд нэгдэв.
|үйл_явдалын_огноо2            =[[1801]] оны [[1 сарын 1]]
|тогтносон_үйл_явдал3          =[[Ирланд]] салж тусгаар тогтнов.
|үйл_явдалын_огноо3            =[[1922]] оны [[4 сарын 12]]
|газар_нутаг_км2               =243 610
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =80
|усны_эзлэх_хувь               =1,34
|хүн_амын_тооцоо               =62 262 000&lt;ref&gt;{{Cite web quick|url= http://www.statistics.gov.uk/cci/nugget.asp?id=950 |publisher=Office for National Statistics |title= Population change |date=30 June 2011}}&lt;/ref&gt;
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =2010
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =22
|хүн_амын_тооллого             =58 789 194&lt;ref&gt;{{Cite web quick|url= http://www.statistics.gov.uk/census2001/pop2001/united_kingdom.asp |title = Census 2001: Population estimates |publisher=Office for National Statistics |accessdate =21 April 2011}}&lt;/ref&gt;
|хүн_ам_тоолсон_он             =2001
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =255,6
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =2011
|ДНБ_ХАЧ                       =2253&amp;nbsp;их наяд $&lt;ref name=imf2&gt;{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2007&amp;ey=2010&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=112&amp;s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&amp;grp=0&amp;a=&amp;pr.x=25&amp;pr.y=6 |title=United Kingdom |publisher=[[International Monetary Fund]] |month=April |year=2011 |accessdate=8 May 2011}}&lt;/ref&gt;
|ДНБ_ХАЧ_он                    =2011
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =7
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =35 974$&lt;ref name=imf2/&gt;
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =21
|ДНБ_нэрлэсэн                  =2480&amp;nbsp;их наяд $&lt;ref name=imf2/&gt;
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =6
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =39 604$&lt;ref name=imf2/&gt;
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =22
|ХТББИ                         =41&lt;ref&gt;{{Cite web quick|url= http://www.poverty.org.uk/09/index.shtml |title =Income inequalities |publisher=The Poverty Site |accessdate =21 April 2011}}&lt;/ref&gt;
|Илтгэлцүүр_он                 =2009
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =
|ХХИ                           =0,849&lt;ref&gt;{{cite web |url= http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf |title= Human Development Report 2010 |publisher=United Nations | accessdate =21 April 2011| page = 143 ff}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2010
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;дээд&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =26
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Фунт]] (£)
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =GBP
|Цагийн_бүс                    =+0
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =өдөр/сар/он ([[Григорийн тоолол|НТ]])
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.uk
|Утасны_код                    =44
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Их Британи''', албан ёсоор '''Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хаант Улс''' (&lt;small&gt;''[[товчлол|товч.]]&lt;/small&gt;'' '''ИБУИНХУ'''; {{lang-en|The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, United Kingdom, UK}}) нь баруун [[Европ]]ын арлын [[улс]] юм. Газар нутаг нь [[Их Британи арал]], [[Ирланд арал|Ирланд арлын]] зүүн хойд хэсэг, бусад жижиг арлуудаас тогтоно. [[Умард Ирланд]] нь дангаараа өөр улстай газраар хиллэдэг. Энэ хилийг эс тооцвол Их Британи нь [[Атлантын далай]], [[Умард тэнгис]], [[Ла-Маншийн хоолой]], [[Ирландын тэнгис]]ээр хүрээлэгдэнэ. Хамгийн том арал болох Их Британи нь [[Ла-Маншийн хонгил]]ын авто замаар [[Франц]]тай холбогддог.

Нэгдсэн Хаант Улс нь [[Англи]], [[Шотланд]], [[Уэльс]], [[Умард Ирланд]] гэсэн 4 улсаас бүрдсэн нэгдсэн улс юм. Энэ улс нь парламентын засаглалтай бөгөөд Засгийн газар нь нийслэл [[Лондон]]д оршдог. Мөн Үндсэн Хуульт хаант улс бөгөөд төрийн тэргүүн нь Хатан хаан [[II Элизабет]] юм. [[Сувгийн арлууд]] болон [[Мэн арал|Мэн арлаас]] тогтсон [[Титмийн газрууд]] (''Crown Dependencies'') нь албан ёсоор улсын эзэмшил боловч Нэгдсэн Хаант Улсын хэсэг биш, харин түүнтэй холбоо үүсгэдэг. Нэгдсэн Хаант Улс нь хуучин Британийн эзэнт гүрний хэсгүүд байсан, 14 гадаад харьяат газартай. [[Британийн эзэнт гүрэн]] нь дэлхийн хуурай газрын бараг дөрөвний нэгийг эзэлж, түүхэн дэх хамгийн томоосоо 2 т ордог [[эзэнт гүрэн]] байжээ. Энэ гүрнээс шууд шалтгаалж [[Канад]], [[Австрали]], [[Шинэ Зеланд]], [[Энэтхэг]], [[Пакистан]], [[Өмнөд Африк]], [[Сингапур]], [[Шри Ланка]], [[АНУ]] гэх мэт улсуудад Британи нь ихэд нөлөөлж, нөлөөлөл нь тэдгээрийн хэл, соёл урлаг, шашин зэрэгт шингэсэн байдаг. Хатан хаан II Элизабет нь [[Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл|Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөлийн]] (''Commonwealth of Nations'') тэргүүн хэвээр үлдсэн бөгөөд бүх гишүүн орнуудын төрийн тэргүүн юм.

Нэгдсэн Хаант Улс нь өндөр хөгжилтэй орон ба [[эдийн засаг]] нь дэлхийд зургаад (худалдан авах чадварын паритетаар тооцсон [[ҮНБ]]) эсвэл тавд (нэрлэсэн ҮНБ) орно. 19 ба 20-р зууны эхэн үед дэлхийн хамгийн хүчирхэг гүрэн байсан боловч [[дэлхийн дайнууд|дэлхийн хоёрдугаар дайн]], 20-р зууны сүүл үед тохиолдсон эзэнт гүрнийх нь задрал зэргээс шалтгаалж дэлхийн ажил хэрэгт тэргүүлэгч байр суурьтай оролцох явдал нь багасчээ. Гэлээ ч гэсэн [[эдийн засаг]], [[соёл урлаг]], [[цэрэг арми]], [[улс төр]]ийн нөлөө нь их бөгөөд [[цөмийн зэвсэг]]тэй орон юм. Нэгдсэн Хаант Улсын цэрэг, хамгаалалтад зарцуулах мөнгөний хэмжээ нь дэлхийд хоёрт эсвэл гуравт (тооцоолох аргаас шалтгаална) орно. [[НҮБ]]-ын [[НҮБ-ын аюулгүйн зөвлөл|аюулгүйн зөвлөл]]ийн байнгын гишүүн бөгөөд [[Европын холбоо]], [[Их Найм]], [[НАТО]], [[Дэлхийн худалдааны байгууллага]], [[Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл]] зэрэг байгууллагуудын гишүүн юм.

== Газар зүй ==
[[Зураг:Uk topo en.jpg|thumb|150px|left|Их Британи арлын физик газар зүйн зураг]]
[[Зураг:BenNevis2005.jpg|thumb|left|180px|Бен-Невис]]
[[Зураг:Severn_Aerial.jpg|thumb|180px|right|Северн мөрний гүүр]]
[[Зураг:Plymouth_hoe_from_mountbatten_2.jpg|thumb|180px|left|Плимут. Бүрхэг өдөр]]

Их Британи 243,610 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|78-р том орон]] юм.

=== Байрлал ===
Хойд өргөргийн 49° — 61°, баруун уртгийн 9° зүүн уртрагийн 2° дотор [[Их Британи арал|Их Британи]], [[Ирланд]] зэрэг арлууд ([[Британийн олтриг]]) дээр оршдог арлын орон ба газар зүйн байрлалаар [[Европ]] тив, [[Өрнөд Европ]]т хамаарна. 

Их Британи арлын дорнод талаар Умард тэнгис, өмнөд талаар [[Ла-Маншийн хоолой]], хоолойн цаана [[Франц]] улс байна. Хамгийн богино зайндаа 35 км бөгөөд усан доогуур хоёр улсыг холбосон авто зам бүхий хонгил тавигдсан. Арлын баруун өмнөд талаар [[Ирландын тэнгис]], баруун хойд талаар [[Атлантын далай]] байна.  Их Британийн эргийн урт — 11,073 км. 

Их Британи улсын нутаг дэвсгэрийн 130427 км² нь [[Англи]], 78772 км² нь [[Шотланд]], 20778 км² нь [[Уэльс]], 13843 км² нь [[Умард Ирланд]] орных байдаг. Их Британи арлыг тойроод 1000 гаран арал байна. Мөн үндсэн орноос хэдэн мянган километрийн алс [[Фолклендийн олтриг]] ([[Аргентин]]тай маргаантай), Өмнө Жорж-Өмнө Сэндвичийн арал, Бермуд, [[Гибралтар]] зэрэг далайн чанад нутаг байдаг. 

=== Газрын гадарга ===
Англи ерөнхийдөө нам доор газар байдаг бол Уэльс, Шотланд уулархаг газар юм. Английн баруун хойд талд Пенниний нуруу гэж бий. Шотландын уулархаг баруун хойд талыг Хайленд (Шотландын өндөрлөг), Лоуленд (нам доор газар) гэдэг. Шотландын өндөрлөгт арлын хамгийн өндөр цэг Бен Невис (1343 м) байна. Уэльсийг өмнөд, дундад, умард гэж гурав хуваах ба өмнөд хэсэг нь илүү уулархаг. Нам доор, эрэг газраар Глазго, Эдинбург, Кардифф зэрэг гол хотууд байна. 

=== Усны зүй ===
Англиар Темза, Северн, Трент, Хамбер зэрэг гол урсдаг бол Шотландаар Тей, Уэльс Англи хоёрыг дамжин Северн, Уай, Умар Ирландаар Банн зэрэг гол урсана. 

=== Уур амьсгал ===
Их Британийн өмнөд тал арай дулаан, баруун тал арай чийглэг. Баруун хойд нутгийн Шотландын өндөрлөгт жилд 3000 мм хур буудаг бол зүүн өмнөд нутгийн [[Кэмбридж]]ид 500 м хур тунадастай. I сард өдөртөө 7°C, шөнөдөө 1°C, VII сард өдөртөө 21°C, шөнөдөө 12°C дулаан байна.

== Хүн ам зүй ==

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px&quot;
|-
! style=&quot;width:50px;&quot;| Он !! Хүн ам&lt;ref&gt;[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/pop-estimate/population-estimates-for-uk--england-and-wales--scotland-and-northern-ireland/mid-2014/sty---overview-of-the-uk-population.html Overview of the UK Population.]&lt;/ref&gt;
|-
| 1801 ||  16,300,000
|-
| 1851 || 27,368,800
|-
| 1900 || 41,154,600
|-
| 1950 || 50,381,500
|-
| 1970 || 55,632,200
|-
| 1990 || 57,237,500
|-
| 2013 || 64,105,654
|-
|}

Их Британи улсад 2013 онд 64,105,654 хүн амьдарч байна. Дэлхийд 21-р олон хүнтэй улс юм. Хүн амын өсөлт - 0.5 %.

Үүнээс 52 сая Англи, 6 сая Шотланд, 3 сая Уэльс, 2 сая Умард Ирландын оршин суугч юмсанжээ. 

=== Ард түмэн ===
Их Британи олон угсаатан, төрхтний орон юм. 

Хүн амын 87% цагаан арьстан юм. 2.3% Энэтхэг, 1.9% Пакистан, 0.7% Бангладеш , 0.7 хувь Хятад, 1.4 хувь бусад, бүгд 7 хувь нь Азиас гаралтай хүн байна. 3% Африк, Карибаас гаралтай хар арьстан, 2% холимог арьстан, 1% бусад ангийн хүн байна.

=== Хот суурин ===
[[Зураг:050114_2495_london_city.jpg|thumb|left|200px|[[Лондон]]]]
[[Зураг:View_of_Glasgow_from_Queens_Park.jpg|thumb|200px|[[Глазго]]]]
{|class=&quot;wikitable&quot;
|+ 2010 оны хүн амын тоогоор:
|- valign=&quot;top&quot;
|
* [[Лондон]] (7,744,942)
* [[Бирмингем]] (942,766)
* [[Глазго]] (578,776)
* [[Ливерпүүл]] (452,773)
* [[Эдинбург]] (451,851)
* [[Лидс]] (440,954)
* [[Шеффильд]] (415,175)
* [[Манчестер]] (396,322)
||
* [[Бристол]] (372,985)
* [[Кардифф]] (316,793)
* [[Лестер]] (296,596)
* [[Бредфорд]] (278,984)
* [[Ковентри]] (267,775)
* [[Кингстон]] (265,615)
* [[Белфаст]] (258,659)
* [[Плимут]] (253,188)
|}

== Түүх ==
[[Зураг:Stonehenge2007_07_30.jpg|thumb|200px|[[Стоунхенж]]. НТӨ 2500 онд үүссэн гэгдэх дурсгалт газар]]

=== Эртний үе ===
Их Британид 30,000 жилийн тэртээ хүн суурьшижээ. Төмөр зэвсгийн үе, НТӨ I мянганд [[бритон]], [[галл]] зэрэг [[кельт]] угсаатан оршин байв. ХТӨ 55-54 онд [[Юлий Цезарь|Юлий Цезарийн]] аян дайнаар [[Эртний Ром|Ромтой холбогдож]] НТӨ 44 оноос Английн өмнөд, дорнод хэсэг, Уэльс, Шотландын нам доор хэсэг Ромын колони болсон. Ромын ноёрхол 409 онд унахад Умар Европоос [[англосакс]] гэсэн [[герман угсаатан]] ирж Хаант улс олныг үүсгэн суусан ба 600 оноос нэгдэж, христийн католик шашинд оржээ. 

=== Дундад зуун ===
[[Зураг:Bayeux_Tapestry_WillelmDux.jpg|thumb|200px|Нормандын Уильям. 1066 он]]
Христийн тооллын 9-р зуунд Дани, Норвегийн [[викинг]] улс довтлон ихэнх газрыг эзэлсэн. Вессексийн [[Альфред]] ван эзлэгдэлгүй үлдэж чадсан ба газар нутгаа нэгтгэж 956 онд [[Английн вант улс|Английн Хаант улс]] мэндэлжээ. [[Кнуд]] гэж сайн ван байсны дараа 1066 онд Нормандын [[Уильям]] гүн Английн II Харольдыг дийлж Английг эзэрхсэнээр язгууртны хүрээнд франц соёл нэвтэрсэн ба алсдаа англи соёлд уусчээ. 

Кельт угсааныхан шахагдан Шотланд, Уэльст суусан бөгөөд английн вангууд Уэльсыг эзлэвч Шотландыг эзэлж авч чаддаггүй байв. 

Английн вангийн удам өнөөгийн [[Франц]]ын баруун хэсэгт ноёрхож байсан бөгөөд 1202 оноос хойш Англи-Францын олон дайн болсны дотроос хамгийн алдартай нь [[Зуун жилийн дайн]] (1337–1453) байсан.

=== Сэргэн мандалт ===
Европын сэргэн мандалтын үед уламжлалт католик, шинэ протестант хоёрын тэмцэл болж байв. 1542 онд [[Уэльс]] Английн харьяанд бүрэн орсон ба Ирланд [[Англи]]йн толгойлсон хувийн холбоонд нэгдсэн байдаг. Энэ үеэс [[Умард Ирланд]]ад Англи, Шотландын хүмүүс ихээр шилжин суусан. 1603 онд Шотландын VI Жеймсийн толгойлсон хувийн холбоонд Англи, [[Шотланд]], [[Ирланд]] орсон ба [[Эдинбург]]т байснаа [[Лондон]]д шилжин суужээ. 17-р зуунд холбоот гурван улс хэд хэдэн дайнд хамтаар орж байв. Мөн үед Англи тэнгис далайд гарч [[Хойд Америк|Умард Америк]]т колони үүсгэжээ.

=== Нэгдсэн улс ===
[[Зураг:Trafalgar-Auguste_Mayer.jpg|thumb|200px|Их Британийн хөлөг онгоц]]
1707 онд Англи, Шотланд албан ёсоор нэгдэж нэгэн Хаант улс болов. 18-р зуунд [[хэмжээт эрх хаант засаг]], [[парламентат ёс]] хөгжиж, анхны ерөнхий сайд (1721–1742) нь [[Роберт Вальполе]] байжээ. Их Британид иргэний дайн болж, Америк дахь колони тусгаар тогтнолын төлөө дайтаж 1783 онд [[АНУ]] тусгаар тогтносноор Их Британийн колонийн гол сонирхол Энэтхэгт чиглэсэн. Их Британи далайн тээврийн худалдаа, боолын наймаанд тэргүүлж байв. 

1801 онд Их Британи, Ирланд хоёр нэгдэж нэгэн Хаант улс болов. 19-р зуунд Их Британи эрчимтэй аж үйлдвэржиж, чөлөөт худалдаа цэцэглэжээ. Төрийн хэрэгт сэхээтнээс гадна дунд ангийнхан зүтгэх болж, газар тариалан фермэрт шилжиж, хотод анх ажилчин анги бий болсон. Францын [[Наполеон I Бонапарт|Напелеон]] дайнд ялагдсаны дараа Их Британи дэлхийн хамгийн хүчирхэг гүрэн болж, дэлхийн улс төрийн хэрэгт шууд нөлөөлж эхэлсэн. [[Канад]], [[Австрали]], [[Шинэ Зеланд]] өөртөө засах их эрх олж, аажимдаа тусгаар тогтножээ.

=== Колонийн задрал ===
[[Зураг:The_British_Empire.png|thumb|250px|Британийн эзэнт гүрэн]]
Дэлхийн нэгдүгээр дайнд Их Британи нь Франц, [[Оросын Хаант Улс|Орос]], [[Америк]]тай эвсэж [[Герман]]тай байлдаж байв. Дайны дараа Үндэстний лигийн зөвшөөрлөөр Герман, [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] колонийг эзэн мэдэж байв. Энэ үед [[Британийн эзэнт гүрэн]] дэлхийн хуурай газрын 1/5-ыг хамаарч байсан. [[Ирланд]]ын үндсэрхэг үзэл сэргэж 1910 оноос хойш тэмцсээр 1922 онд тусгаар тогтносон бол Умард Ирландын ард түмэн Их Британид үлдэхээр шийдсэн.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Их Британийг сэр [[Уинстон Черчилль]] удирдаж, Германы эсрэг байлдсан. 1944 онд Нормандад Америктай хамт цэргийн десант буулгаж дайны ялалтад хувь нэмэрлэж байсан ба Атлантын далайд Германтай, Умард Африкт [[Итали]]тай, Бирмд [[Япон]]той байлдаж байсан.

Дайны дараа Колониуд тусгаар тогнож эхэлсэн ба 1947 онд [[Энэтхэг]] ([[Пакистан]], [[Бангладеш]] гэж Энэтхэгээс салсан) тусгаар тогтножээ. Тусгаар тогтносон улсууд [[Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл|Их Британийн Хамтын Нөхөрлөл]]д багтдаг бөгөөд зарим бага улсын нэр төдий төрийн тэргүүн нь Их Британийн хатан ван [[II Элизабет]] байсаар байна.

[[Зураг:Международная Леонардо-премия 17.jpg|thumb|150px|[[Диана гүнж| Уэльсийн гүнж Диана]]]]

=== 1947 оноос хойш ===
Дайны дараа [[НҮБ]]-ыг байгуулалцав. Их Британи 1952 онд [[цөмийн зэвсэг]]&lt;nowiki/&gt;тэй болсон. 1955 оны Израиль-Египетийн дайн [[Суэцийн хямрал]]д шинээр бий болсон Израилын талд орж дайтаж байв. АНУ, Их Британий улс төрийн нөлөө өсч [[Англи хэл]] олон улсын ойлголцлын нэгдүгээр хэл болж эхэлсэн байдаг. Их Британийг чиглэсэн тив дамнасан нүүдэл их явагдсанаас Их Британи цагаан, шар, хар олон арьстны орон болсон. 1954 оны Лондон-Парисын хурал, Өрнө Европын нэгдлээр эхэлсэн Европын интеграцчилал 1973 онд чөлөөт худалдаа, эдийн засгийн холбоо, 1992 онд [[Европын холбоо]] болон өөрчлөгдсөн байна.

1970 оноос эдийн засгийн хөгжил удааширсанд 1980 онд ерөнхий сайд [[Маргарет Тетчер]] улсын үйлдвэрийг хувьчилж, хөрөнгийн зах зээлийг шинэтгэжээ. 1984 онд Умард тэнгисийн ёроолоос газрын тос олборлох болсон.

Их Британи НҮБ, [[НАТО]], Европын холбоонд гол байр суурьтай байсаар байна. [[Афганистан]], [[Ирак]]ийн дайнд оролцсон. 2008 оны санхүүгийн хямралд өртсөн. 2014 онд Шотландын тусгаар тогтнох эсэх санал асуулгад 55% &quot;хэрэггүй&quot; гэсэн хариу гарчээ. 

== Төр засаг ==
Их Британи бол төрийн [[хэмжээт эрхт хаант засаг]]т хэлбэртэй, төрийн [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] байгууламжтай бүрэн эрхт улс юм. 

[[Зураг:Elizabeth II greets NASA GSFC employees, May 8, 2007 edit.jpg|thumb|150px|[[II Элизабет]] хатан ван]]
=== Хаант ёс ===

Улсын ван буюу хатан ван нь төрийн тэргүүн гэхийн зэрэгцээ эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг юм. Хаант ёс мянгаад жил үргэлжлэхдээ ганцхан удаа түр хугацаагаар тасалдаж байжээ. [[1649]]-[[1660]] оны хооронд Бүгд найрамдах улс байсан. Их Британийн хан мөн Их Британийн хамтын нөхөрлөлийн нэр бүхий 15 орны бэлгэ тэмдгийн төрийн тэргүүн тул түүний төлөөлсөн амбан захирагч тухайн орныг удирддаг. Хаан нь ерөнхий сайд, сайд, шүүгч, зэвсэгт хүчний том тушаалтан, амбан захирагч, элчин сайд, сүмийн хамба нарыг ёслолын чанартай томилдог.

Хаан гэмт хэрэгтэнд өршөөл үзүүлдэг бөгөөд хүмүүст цол хэргэм, одон тэмдэг шагнах ёслолын үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Олон улсын харилцааны хувьд Хаан дайн зарлах, энхийг тогтоох, гадаад улсын хүлээн зөвшөөрөх, гэрээ батлах, нутаг дэвсгэрийн асуудлыг шийдэх эрхтэй. Хааны төрсөн өдрийг Английн үндэсний баяр болгон тэмдэглэдэг. Одоо үед [[II Элизабет|II Элизабет хатан]] хаан төр толгойлж байна. Тэр 1895-1952 онд хан байсан VI Георгийн ууган охин билээ. 1926 онд төрсөн Элизабет [[1952]] онд 26 настайдаа хан ширээнд заларснаас өдгөө 70 орчим жилийг үджээ.

=== Парламент ===

Улсын хууль тогтоох дээд байгууллага нь Их Британийн Парламент (''Parliament of the United Kingdom'') байна. Хоёр танхимтай.

[[Зураг:Palace_of_Westminster,_London_-_Feb_2007.jpg|thumb|200px|left|Вестминстерийн ордон]]
19-р зуунаас Төлөөлөгчдийн Танхим ардчилагдсан байна. 1832 оны Их Шинэчлэлтийн Төсөл нь дунд ангийнханд сонгогдох эрхийг олгож, 1867, 1884 оны тогтоолоор ажилчин ангийнхан сонгогдох боломжтой болов. 1885 онд тэгш сонгуулийн тойргийг бий болгосон. 1911 оны парламентын шийдвэр нь Лордуудын Танхимын эрхийг хасжээ. 1918 онд анх 30 настай эмэгтэй хүн сонгогдож 1928 онд 26 настай эмэгтэй сонгогдож байв. 1969 оноос сонгогдох эрхийн доод насыг 18 болгож багасгасан.

1707 оны Англи-Шотландын холбоо нь Парламентад 16 Шотланд язгууртан, 45 төлөөлөгчийг оруулжээ. 1800 онд Ирландтай холбоо байгуулснаар 32 язгууртан, 100 төлөөлөгчийг нэмж оруулсан хэдий ч 1922 онд Ирландын тусгаар улс болсноор тэд гарсан.

==== Лордуудын Танхим ====
Лордуудын Танхим (''House of Lords'') нь Английн шашны сүмийн хамба, язгууртнаас бүрддэг. Хатан хааны томилсон 1200 гишүүнтэй. Нэгэн үе Төлөөлөгчдийн танхимтай адил эрхтэй байсан, одоо оролцоо хумигдмал болсон. Язгууртнууд хуульд нэмэлт тусгал, заавар оруулах, боловсронгуй болгох эрхтэй. Шүүх тогтолцооны дээд байгууллага болдог. 

==== Төлөөлөгчдийн Танхим ====
[[Зураг:David_Cameron_official.jpg|thumb|150px|right|Дэвид Кэмерон]]
Төлөөлөгчдийн Танхим (''House of Commons'') нь 659 гишүүнтэй байх ба тэнцвэртэй тойргоос 18 нас хүрсэн иргэд сонгодог. 5 жилээр сонгогдож, улс төрийн шаардлагын улмаас ерөнхий сайдын санал болгосноор ээлжит бус сонгуулийг зохион байгуулж болно. Хэрвээ Засгийн газар, төлөөлөгчдийн танхимд олонх болсон намаас бүрдвэл эсвэл Төлөөлөгчдийн Танхимаар итгэл хүлээлгэхгүй гэж үзвэл огцорно. Дахин сонгууль гурван долоо хоногийн дотор явагдах хуультай. 

Өнөө үед Төлөөлөгчдийн Танхим ихээхэн үүрэгтэй. Ямар ч шинэ хууль, өөрчлөлт, хориг, татвар ноогдуулалт үүгээр дамжина. Орон нутгийн бүх удирдлага парламентын шийдвэрээр томилдог. Засгийн газрын гишүүд, ерөнхий сайд нар нь аль нэг танхимын гишүүн байдаг бөгөөд төлөөлөгчдийн танхимд үүрэг хүлээж байдаг.

=== Засгийн газар ===
Төрийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэх байгууллага нь Их Британи улсын Засгийн газар (''Cabinet of the United Kingdom'') байна. Засгийн газрын тэргүүн нь Ерөнхий сайд юм. 2019 оны 7 дугаар сарын 24-нөөс Консерватив намаас нэр дэвшсэн [[Борис Жонсон]] Ерөнхий сайдаар ажиллаж байна.  

== Орон нутаг ==
[[Зураг:Map_of_the_administrative_geography_of_the_United_Kingdom.png|thumb|150px|left|Нутгийн хуваарь]]

{{Image frame|width=150|content=&lt;center&gt;{{Image label begin|image=United Kingdom countries.svg|link=|width=150|float=none}}
{{Image label small|x=0.625|y=1.2|scale=150|text =&lt;big&gt;[[Англи]]&lt;/big&gt;}}
{{Image label small|x=0.375|y=0.7|scale=150|text=&lt;big&gt;[[Шотланд]]&lt;/big&gt;}}
{{Image label small|x=0.4|y=1.3|scale=150|text= &lt;big&gt;[[Уэльс]]&lt;/big&gt;}}
{{Image label small|x=0.15|y=0.95|scale=150|text =&lt;big&gt;[[Умард Ирланд|Умард&lt;br /&gt;Ирланд]]&lt;/big&gt;}}
{{Image label end}}&lt;/center&gt;
|caption= Дөрвөн орон
}}

Их Британи улс нэр бүхий дөрвөн оронд хуваагддаг. Орон бүрийн нутгийн хуваарь өөр өөр байдаг.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
 ! Д/д !! Орон !! Нутгийн хуваарь !! Газар нутаг&lt;br /&gt;км²&lt;ref&gt;[http://www.ons.gov.uk/ons/rel/ctu/annual-abstract-of-statistics/no--145--2009-edition/annual-abstract-of-statistics.pdf Office for National Statistics]&lt;/ref&gt; !! Хүн ам &lt;br /&gt;(2011 он)&lt;ref&gt;[http://www.ons.gov.uk/ons/guide-method/census/2011/uk-census/index.html 2011 Census, Population and Household Estimates for the United Kingdom]: ([http://www.ons.gov.uk/ons/rel/census/2011-census/key-statistics-and-quick-statistics-for-wards-and-output-areas-in-england-and-wales/rft-qs211ew-ward.zip 2011 Census: QS211EW Ethnic group (detailed), wards in England and Wales (ZIP 7239Kb)])&lt;/ref&gt;
 |-
 | align=&quot;center&quot; | 1 || [[Англи]] || 9 муж, 6 хот хошуу, 28 хошуу, &lt;br&gt; 55 нэгж нутаг, Их Лондон, Силли арал || align=&quot;right&quot; | 130,395 || align=&quot;right&quot; | 53,012,450
 |-
 | align=&quot;center&quot; | 2 || [[Шотланд]] || 32 зөвлөлт нутаг || align=&quot;right&quot; | 78,772 || align=&quot;right&quot; | 5,295,403
 |-
 | align=&quot;center&quot; | 3 || [[Уэльс]] ||9 хошуу, 3 хот, 3 хот хошуу || align=&quot;right&quot; | 20,779 || align=&quot;right&quot; | 3,063,456
 |-
 | align=&quot;center&quot; | 4 || [[Умард Ирланд]]|| 5 хошуу, 11 тойрог ||  align=&quot;right&quot; | 13,843 || align=&quot;right&quot; | 1,810,863
 |- class=&quot;shadow&quot;
 |  align=&quot;center&quot; | || Их Британи || олон зүйлийн нэгжийн нутаг || align=&quot;right&quot; | 243,789 || align=&quot;right&quot; | 63,182,178
 |}

Үүнээс гадна далайн чанад нутаг байна. [[Гибралтар]], [[Фолкленд]] (маргаантай), [[Кайман]], [[Бермуд]] зэрэг 14 нутаг бий.

== Эдийн засаг ==
[[Зураг:The_City_London.jpg|thumb|200px|right|Лондон хот - санхүүгийн төв]]
[[Зураг:A350_First_Flight_-_Low_pass_02.jpg|thumb|200px|right|Аэробус А350 нисэх онгоцны хөдөлгүүр, далавчийг Их Британид хийдэг.]] 
[[Зураг:Oil platform in the North SeaPros.jpg|thumb|200px|Их Британи [[Умард тэнгис]]ийн ёроолоос газрын тос олборлодог]]

Их Британи зах зээлийн эдийн засагтай, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр дэлхийд 5-р байрт, Европт Германы дараа 2-р байрт байгаа орон юм. Үйлчилгээний салбарт ДНБ-ийн 73% бүтээгддэг. Лондон хот бол дэлхийн санхүүгийн томоохон төв юм. Мөнгөний нэгж - фунт стерлинг.

Их Британид жилд 27 сая жуулчин зочилдог бөгөөд энэ тоогоороо дэлхийн аялал жуулчлалын 6-р орлоготой орон юм. 

[[Аж үйлдвэрийн хувьсгал]]ын үед Их Британид нэхмэлийн үйлдвэрлэл, түүний дараа хөлөг онгоц үйлдвэрлэл, нүүрсний уурхай, төмөр боловсруулах салбар эхэлж хөгжсөн. 19-р зуунд Их Британийн худалдаачид, банк дэлхийд тэргүүлж байсан бол дэлхийн хоёрдугаар дайны дараанаас хүнд аж үйлдвэрийн жин буурч, өдгөө аж үйлдвэр ДНБ-ийн 17%-ийг эзэлж байна. 

Автомашины үйлдвэрлэлд 800,000 хүн ажилладаг. 52 тэрбум фунт стерлингийн бараа үйлдвэрлэгдэж, 26 тэрбум нь экспортлогджээ. 

Нисэх онгоц үйлдвэрлэнэ. Эндхийн Аэробус загварын нисэх онгоцууд дэлхий даяар үйлчилж байна.

Лондон бол дэлхийн нэгэн том санхүүгийн төв юм.

Эм үйлдвэрлэл хөгжсөн. 

2006 оны байдлаар ИБУИНВУ нь дэлхийд эрчим хүч үйлдвэрлэлээр 15-р байрт байсан. Газрын тос, шатдаг хийн BP, Shell, BG зэрэг томоохон компани ажилладаг. Цахилгааны 40 хувийг шатдаг хийнээс, 30 хувийг нүүрснээс, 19 хувийг цөмийн эрчим хүчээс, 4.2 хувийг ус, салхи, хогноос гаргаж авч байна.  

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:450 height:225
PlotArea = left:30 bottom:20 top:20 right:20 
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:60.0
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = early
Colors =
  id:gray     value:rgb(0.97,0.97,0.97)
  id:PAN      value:rgb(0.4, 0.6, 1)
  id:PRD      value:rgb(1, 0.84314, 0)
  id:PRI      value:rgb(1, 0.5372, 0.5372)
  id:ALT      value:rgb(0.2, 0.6, 0.8)
  id:NA       value:rgb(0,0.4,0.4)
  id:darkgray     value:rgb(0.80,0.80,0.80)
  id:midgray     value:rgb(0.30,0.57,0)
ScaleMajor = gridcolor:black increment:10 start:0
ScaleMinor = gridcolor:gray increment:1 start:0

BarData=
  barset:Países

PlotData=
  width:15 fontsize:S textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) color:red
  barset:Países  
  from:0 till:10.80 color:PAN width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Герман]] (10.8%)&quot;
  from:0 till:10.40 color:PRD width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Америк]] (10.4%)&quot;
  from:0 till:08.10 color:PRI width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Нидерланд]] (8.1%)&quot;
  from:0 till:07.20 color:ALT width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Швейцар]] (7.2%)&quot;
  from:0 till:06.50 color:NA width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Франц]] (6.5%)&quot;
  from:0 till:53.00 color:darkgray width:20 align:left fontsize:S text:&quot;бусад орон (53.0%)&quot;

TextData=
  pos:(180,215) fontsize:M text:&quot;Экспорт&quot;
  pos:(110,205) fontsize:S text:&quot;Эх сурвалж: АНУ-ын ТТГ. 2014 он. 503 тэрбум $&quot;
  pos:(400,1) fontsize:S text:(%)
&lt;/timeline&gt;

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:450 height:225
PlotArea = left:30 bottom:20 top:20 right:20 
TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy
AlignBars = justify
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:60.0
TimeAxis = orientation:horizontal
AlignBars = early
Colors =
  id:gray     value:rgb(0.97,0.97,0.97)
  id:PAN      value:rgb(0.4, 0.6, 1)
  id:PRD      value:rgb(1, 0.84314, 0)
  id:PRI      value:rgb(1, 0.5372, 0.5372)
  id:ALT      value:rgb(0.2, 0.6, 0.8)
  id:NA       value:rgb(0,0.4,0.4)
  id:darkgray     value:rgb(0.80,0.80,0.80)
  id:midgray     value:rgb(0.30,0.57,0)
ScaleMajor = gridcolor:black increment:10 start:0
ScaleMinor = gridcolor:gray increment:1 start:0

BarData=
  barset:Países

PlotData=
  width:15 fontsize:S textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) color:red
  barset:Países  
  from:0 till:14.90 color:PAN width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Герман]] (14.9%)&quot;
  from:0 till:09.00 color:PRD width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Хятад]] (9.0%)&quot;
  from:0 till:07.80 color:PRI width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Нидерланд]] (7.8%)&quot;
  from:0 till:06.50 color:ALT width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Америк]] (6.5%)&quot;
  from:0 till:06.10 color:NA width:20 align:left fontsize:S text:&quot;[[Франц]] (6.1%)&quot;
  from:0 till:53.70 color:darkgray width:20 align:left fontsize:S text:&quot;бусад орон (53.7%)&quot;

TextData=
  pos:(180,215) fontsize:M text:&quot;Импорт&quot;
  pos:(110,205) fontsize:S text:&quot;Эх сурвалж: АНУ-ын ТТГ. 2014 он. 802 тэрбум $&quot;
  pos:(400,1) fontsize:S text:(%)
&lt;/timeline&gt;

=== Зам тээвэр ===
[[Зураг:Heathrow_T5.jpg|thumb|200px|right|Хитроу нисэх буудал]]
Авто замын сүлжээ өндөр хөгжсөн. 46904 км урт улсын чанартай зам, 3497 км хурдны зам, 344000 км цардмал замтай. 2009 оны байдлаар 34 сая автомашин хөдөлгөөнд оролцож байсан. 

Их Британи аралд 16300 км төмөр зам, Умар Ирландад 304 км төмөр зам тавигдсан. Жилд давхардсан тоогоор 1.6 тэрбум хүн галт тэргээр зорчдог. 

2010 оны жишээгээр Их Британийн нисэх буудлуудаар 211 сая хүн зорчин өнгөрсөн. Лондоны Хитроу, Гэтвик, Стэнстэд гэсэн нисэх буудлууд голлодог. Хитроу нисэх буудал нийслэлээс баруун зүгт 24 км зайтай байдаг.

== Лавлах бичиг ==
{{лавлах холбоос|2}}

== Гадаад холбоос ==

{{G8}}
{{Европ}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа ба хөгжлийн байгууллага}}
[[Ангилал:Их Британи| ]]
[[Ангилал:Арлын орон]]
[[Ангилал:Их наймын орон]]
[[Ангилал:Европын орон]]
[[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]]
[[Ангилал:Европын Холбооны гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Хаант Улс]]
[[Ангилал:ЭЗХАХБ-ын гишүүн орон]]</text>
      <sha1>7tdbhgk8w995utt7qo9202jhitb2hn2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мюнхен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18021</id>
    <revision>
      <id>706047</id>
      <parentid>702219</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T03:52:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>[[Image:Muenchen_Kleines_Stadtwappen.svg]]-г [[Image:DEU_München_COA.svg]]-р сольж байна. Сольсон хэрэглэгч нь [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]], шалтгаан нь: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of f</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8351" xml:space="preserve">{{Инфобокс Германы суурин
|NameDeutsch          = München
|Gegründet            = 1158 он
|Art                  = Хот
|Wappen               = DEU München COA.svg
|Breitengrad          = 48/08/14/N
|Längengrad           = 11/34/32/E
|Lageplan             = Bavaria M (town).svg
|Lageplanbeschreibung = Чөлөөт Улс Баварийн нийслэл ба Дээд Баварийн захиргааны дүүрэг Мюнхен хотын байршил
|Bundesland           = Бавари
|Regierungsbezirk     = [[Дээд Бавари]]
|Höhe                 = 519
|PLZ                  = 80331–81929, 85540&lt;ref&gt;Einige Häuser an der Herzogstandstraße sind nur von der Nachbargemeinde [[Haar (bei München)|Haar]] aus zugänglich. Entsprechend ist ihnen deren Postleitzahl 85540 zugewiesen.&lt;/ref&gt;
|Vorwahl              = 089
|Gemeindeschlüssel    = 09162000
|NUTS                 = &lt;!-- DE212 --&gt;
|LOCODE               = &lt;!-- DE MUC --&gt;
|Gliederung           = 25 дүүрэг
|Adresse              = Marienplatz 8&lt;br /&gt;80331 München
|Website              = [https://www.muenchen.de/ www.muenchen.de]
|Bürgermeister        = Дийтер Райтер&lt;ref&gt;[https://www.muenchen.de/rathaus/Stadtpolitik/Stadtspitze.html muenchen.de]&lt;/ref&gt;
|Bürgermeistertitel   = Тэргүүн засаг дарга
|Partei               = Германы Социал Демократ Нам
}}
'''Мюнхен''' ({{lang-de|München}}, {{lang-bar|Minga}}) нь [[Герман]]ы [[Бавари]] мужийн нийслэл юм. [[Баварийн Альп]]ийн хойд талд, [[Исар]] голын эрэгт орших тус хот нь Германдаа [[Берлин]], [[Хамбург]]ийн дараа гуравт, герман хэлтэй улсуудад дөрөвдүгээрт, Европын Холбоонд 12-рт орох том хот болно. Хотын захиргаанаас гаргасан хязгаарлалтын улмаас 1.5 сая хүн л тус хотод оршин суудаг ба Мюнхэн хотын дагуул дүүргүүдийг оролцуулаад 2,9 сая орчим хүн амтайв Мөн [[Аугсбург]], [[Инголштадт]], [[Розенхайм]], [[Ландсхут]] зэрэг хотуудыг оролцуулаад, Мюнхений метрополитанд 5,7 сая гаруй хүн амьдардаг&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.region-muenchen.com/themen/info_en/info_en.htm |title=Region Munich |publisher=Region-muenchen.com |date= |accessdate=2010-04-14}}&lt;/ref&gt;. 

Мюнхэн хот нь эдийн засгийн хувьд маш хурдацтай өсч буй Европын хотуудын нэг бөгөөд  Allianz, BMW, Linde, Munich Re, Siemens зэрэг томоохон компаниудын төв оффисууд энд байдаг. Mercer компанийн 2014 онд дэлхийн 50 том хотын дунд гаргасан судалгаагаар дэд бүтцээр хоёрдугаарт, амьдралын чанарын индексээр дөрөвдүгээрт орсон байна.
Мюнхэн гэдэг нэр нь анх 1158 онд албан ёсоор бий болсон байна. 1255 онд Баварийн Ханхүүгийн оршин суудаг хот, 1328-1347 онд хааны оршин суудаг хот байсан бөгөөд 1506 онд Бавари мужийн нийслэлээр нэрлэгджээ. Тус хот нь улсын болон олон улсын байгууллагууд, нэртэй их дээд сургуулиуд, чухал музей театрууд, үзэсгэлэн яармагууд, спортын уралдаан тэмцээнүүд, олон улсын томоохон хурал зөвлөгөөн зохион байгуулагддаг бөгөөд Oktoberfest болон олон төрлийн үзэх газруудаараа жуулчидыг татдаг байна.

[[Мюнхений олимп|1972 оны зуны олимп]] зохион байгуулж байсан Мюнхен [[2018 оны өвлийн олимп]]ийг зохион байгуулахаар нэрээ дэвшүүлээд байгаа.

Хотын уриа &quot;''{{lang|de|München mag Dich}}''&quot; (Мюнхен чамд дуртай). 2006 оныг хүртэл &quot;Weltstadt mit Herz&quot; (Зүрх сэтгэлтэй космополитан хот) гэсэн уриатай байв. Хотын нэр Мюнхен ''{{lang|de|München}}'' нь [[Хуучин Дээд Герман хэл|Хуучин Герман]] хэлний &quot;[[лам]] нар&quot; гэсэн утгатай ''Mönche'' хэмээх үгнээс гаралтай бөгөөд тус хотыг байгуулсан Бенедиктиний ордерын лам нараас улбаатай аж. Иймээс ч тус хотын сүлдэнд ламын зураг байдаг билээ. Хар, алтлаг өнгүүд нь [[Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн|Ариун Ромын Эзэнт Гүрний]] өнгө байсан бөгөөд [[IV Луис, Ариун Ромын эзэн хаан|Баварийн Людвигийн]] үеэс хотын өнгө болон дээдлэгдэх болсон байна.

== Уур амьсгал ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE =
| DIAGRAMM TEMPERATUR = aktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = DWD, Daten: 1971–2000&lt;ref&gt;{{Интернэт эх сурвалж |url=http://worldweather.wmo.int/016/c00058.htm |titel=Klimainformationen Muenchen |autor=Deutscher Wetterdienst |hrsg=World Meteorological Organization |zugriff=2013-01-04}}&lt;/ref&gt;; wetterkontor.de, Daten: überwiegend 1961–1990&lt;ref&gt;{{Интернэт эх сурвалж |url=http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=de&amp;stat=10870 |titel=Klimatabelle für München |hrsg=Wetterkontor |zugriff=2013-03-29}}&lt;/ref&gt;
| Überschrift =
| Ort = Мюнхен
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = 2.7 | hmfeb = 4.3 | hmmär = 9.0 | hmapr = 12.5 | hmmai = 18.0 | hmjun = 20.5 | hmjul = 23.1 | hmaug = 23.0 | hmsep = 18.8 | hmokt = 13.2 | hmnov = 6.9 | hmdez = 3.7
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = −3.7 | lmfeb = −3.2 | lmmär = 0.1 | lmapr = 2.8 | lmmai = 7.2 | lmjun = 10.4 | lmjul = 12.6 | lmaug = 12.3 | lmsep = 8.9 | lmokt = 4.7 | lmnov = 0.2 | lmdez = −2.3
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 48.0 | nbfeb = 45.2 | nbmär = 57.7 | nbapr = 69.9 | nbmai = 93.4 | nbjun = 127.6 | nbjul = 131.6 | nbaug = 110.5 | nbsep = 86.3 | nbokt = 65.4 | nbnov = 71.0 | nbdez = 60.8
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 10.0 | rdfeb = 8.6 | rdmär = 10.5 | rdapr = 10.9 | rdmai = 11.6 | rdjun = 13.8 | rdjul = 12.0 | rdaug = 11.4 | rdsep = 9.6 | rdokt = 9.1 | rdnov = 10.7 | rddez = 11.2
&lt;!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --&gt;
| shjan = 2.0 | shfeb = 2.7 | shmär = 4.1 | shapr = 5.1 | shmai = 6.4 | shjun = 6.8 | shjul = 7.6 | shaug = 6.9 | shsep = 5.6 | shokt = 4.2 | shnov = 2.2 | shdez = 1.6
&lt;!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --&gt;
| lfjan = 83 | lffeb = 83 | lfmär = 77 | lfapr = 72 | lfmai = 73 | lfjun = 73 | lfjul = 73 | lfaug = 75 | lfsep = 78 | lfokt = 82 | lfnov = 86 | lfdez = 86
}}

== Мөн үзэх ==
* [[Германы том хотын жагсаалт]]

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
{{Wiktionary}}
{{Commonscat|Munich|Мюнхен}}
[http://www.muenchen.de/ Мюнхен]

{{Германы мужийн нийслэл хот}}
{{Германы хот}}

[[Ангилал:Германы мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Баварийн коммун]]
[[Ангилал:Баварийн тойроггүй хот]]
[[Ангилал:Германы их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Мюнхен| ]]
[[Ангилал:Изар голын суурин]]
[[Ангилал:Германы урьдын нийслэл]]</text>
      <sha1>ag9hzexuaqxzks32r24miopg40n0qvw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706057</id>
      <parentid>706047</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:57:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8350" xml:space="preserve">{{Инфобокс Германы суурин
|NameDeutsch          = München
|Gegründet            = 1158 он
|Art                  = Хот
|Wappen               = DEU München COA.svg
|Breitengrad          = 48/08/14/N
|Längengrad           = 11/34/32/E
|Lageplan             = Bavaria M (town).svg
|Lageplanbeschreibung = Чөлөөт Улс Баварийн нийслэл ба Дээд Баварийн захиргааны дүүрэг Мюнхен хотын байршил
|Bundesland           = Бавари
|Regierungsbezirk     = [[Дээд Бавари]]
|Höhe                 = 519
|PLZ                  = 80331–81929, 85540&lt;ref&gt;Einige Häuser an der Herzogstandstraße sind nur von der Nachbargemeinde [[Haar (bei München)|Haar]] aus zugänglich. Entsprechend ist ihnen deren Postleitzahl 85540 zugewiesen.&lt;/ref&gt;
|Vorwahl              = 089
|Gemeindeschlüssel    = 09162000
|NUTS                 = &lt;!-- DE212 --&gt;
|LOCODE               = &lt;!-- DE MUC --&gt;
|Gliederung           = 25 дүүрэг
|Adresse              = Marienplatz 8&lt;br /&gt;80331 München
|Website              = [https://www.muenchen.de/ www.muenchen.de]
|Bürgermeister        = Дийтер Райтер&lt;ref&gt;[https://www.muenchen.de/rathaus/Stadtpolitik/Stadtspitze.html muenchen.de]&lt;/ref&gt;
|Bürgermeistertitel   = Тэргүүн засаг дарга
|Partei               = Германы Социал Демократ Нам
}}
'''Мюнхен''' ({{lang-de|München}}, {{lang-bar|Minga}}) нь [[Герман]]ы [[Бавари]] мужийн нийслэл юм. [[Баварийн Альп]]ийн хойд талд, [[Исар]] голын эрэгт орших тус хот нь Германдаа [[Берлин]], [[Хамбург]]ийн дараа гуравт, герман хэлтэй улсуудад дөрөвдүгээрт, Европын Холбоонд 12-рт орох том хот болно. Хотын захиргаанаас гаргасан хязгаарлалтын улмаас 1.5 сая хүн л тус хотод оршин суудаг ба Мюнхэн хотын дагуул дүүргүүдийг оролцуулаад 2,9 сая орчим хүн амта ажээ. Мөн [[Аугсбург]], [[Инголштадт]], [[Розенхайм]], [[Ландсхут]] зэрэг хотуудыг оролцуулаад, Мюнхений метрополитанд 5,7 сая гаруй хүн амьдардаг&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.region-muenchen.com/themen/info_en/info_en.htm |title=Region Munich |publisher=Region-muenchen.com |date= |accessdate=2010-04-14}}&lt;/ref&gt;. 

Мюнхен хот нь эдийн засгийн хувьд маш хурдацтай өсч буй Европын хотуудын нэг бөгөөд  Allianz, BMW, Linde, Munich Re, Siemens зэрэг томоохон компаниудын төв оффисууд энд байдаг. Mercer компанийн 2014 онд дэлхийн 50 том хотын дунд гаргасан судалгаагаар дэд бүтцээр хоёрдугаарт, амьдралын чанарын индексээр дөрөвдүгээрт орсон байна. Мюнхэн гэх нэр нь анх 1158 онд албан ёсоор бий болсон байна. 1255 онд Баварийн Ханхүүгийн оршин суудаг хот, 1328-1347 онд хааны оршин суудаг хот байсан бөгөөд 1506 онд Бавари мужийн нийслэлээр нэрлэгджээ. Тус хот нь улсын болон олон улсын байгууллагууд, нэртэй их дээд сургуулиуд, чухал музей театрууд, үзэсгэлэн яармагууд, спортын уралдаан тэмцээнүүд, олон улсын томоохон хурал зөвлөгөөн зохион байгуулагддаг бөгөөд Oktoberfest болон олон төрлийн үзэх газруудаараа жуулчидыг татдаг байна.

[[Мюнхений олимп|1972 оны зуны олимп]] зохион байгуулж байсан Мюнхен [[2018 оны өвлийн олимп]]ийг зохион байгуулахаар нэрээ дэвшүүлж байжээ. 

Хотын уриа &quot;''{{lang|de|München mag Dich}}''&quot; (Мюнхен чамд дуртай). 2006 оныг хүртэл &quot;Weltstadt mit Herz&quot; (Зүрх сэтгэлтэй космополитан хот) гэсэн уриатай байв. Хотын нэр Мюнхен ''{{lang|de|München}}'' нь [[Хуучин Дээд Герман хэл|Хуучин Герман]] хэлний &quot;[[лам]] нар&quot; гэсэн утгатай ''Mönche'' хэмээх үгнээс гаралтай бөгөөд тус хотыг байгуулсан Бенедиктиний ордерын лам нараас улбаатай аж. Иймээс ч тус хотын сүлдэнд ламын зураг байдаг билээ. Хар, алтлаг өнгүүд нь [[Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн|Ариун Ромын Эзэнт Гүрний]] өнгө байсан бөгөөд [[IV Луис, Ариун Ромын эзэн хаан|Баварийн Людвигийн]] үеэс хотын өнгө болон дээдлэгдэх болсон байна.

== Уур амьсгал ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE =
| DIAGRAMM TEMPERATUR = aktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = DWD, Daten: 1971–2000&lt;ref&gt;{{Интернэт эх сурвалж |url=http://worldweather.wmo.int/016/c00058.htm |titel=Klimainformationen Muenchen |autor=Deutscher Wetterdienst |hrsg=World Meteorological Organization |zugriff=2013-01-04}}&lt;/ref&gt;; wetterkontor.de, Daten: überwiegend 1961–1990&lt;ref&gt;{{Интернэт эх сурвалж |url=http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=de&amp;stat=10870 |titel=Klimatabelle für München |hrsg=Wetterkontor |zugriff=2013-03-29}}&lt;/ref&gt;
| Überschrift =
| Ort = Мюнхен
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = 2.7 | hmfeb = 4.3 | hmmär = 9.0 | hmapr = 12.5 | hmmai = 18.0 | hmjun = 20.5 | hmjul = 23.1 | hmaug = 23.0 | hmsep = 18.8 | hmokt = 13.2 | hmnov = 6.9 | hmdez = 3.7
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = −3.7 | lmfeb = −3.2 | lmmär = 0.1 | lmapr = 2.8 | lmmai = 7.2 | lmjun = 10.4 | lmjul = 12.6 | lmaug = 12.3 | lmsep = 8.9 | lmokt = 4.7 | lmnov = 0.2 | lmdez = −2.3
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 48.0 | nbfeb = 45.2 | nbmär = 57.7 | nbapr = 69.9 | nbmai = 93.4 | nbjun = 127.6 | nbjul = 131.6 | nbaug = 110.5 | nbsep = 86.3 | nbokt = 65.4 | nbnov = 71.0 | nbdez = 60.8
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 10.0 | rdfeb = 8.6 | rdmär = 10.5 | rdapr = 10.9 | rdmai = 11.6 | rdjun = 13.8 | rdjul = 12.0 | rdaug = 11.4 | rdsep = 9.6 | rdokt = 9.1 | rdnov = 10.7 | rddez = 11.2
&lt;!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --&gt;
| shjan = 2.0 | shfeb = 2.7 | shmär = 4.1 | shapr = 5.1 | shmai = 6.4 | shjun = 6.8 | shjul = 7.6 | shaug = 6.9 | shsep = 5.6 | shokt = 4.2 | shnov = 2.2 | shdez = 1.6
&lt;!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --&gt;
| lfjan = 83 | lffeb = 83 | lfmär = 77 | lfapr = 72 | lfmai = 73 | lfjun = 73 | lfjul = 73 | lfaug = 75 | lfsep = 78 | lfokt = 82 | lfnov = 86 | lfdez = 86
}}

== Мөн үзэх ==
* [[Германы том хотын жагсаалт]]

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
{{Wiktionary}}
{{Commonscat|Munich|Мюнхен}}
[http://www.muenchen.de/ Мюнхен]

{{Германы мужийн нийслэл хот}}
{{Германы хот}}

[[Ангилал:Германы мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Баварийн коммун]]
[[Ангилал:Баварийн тойроггүй хот]]
[[Ангилал:Германы их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Мюнхен| ]]
[[Ангилал:Изар голын суурин]]
[[Ангилал:Германы урьдын нийслэл]]</text>
      <sha1>riha14rftkgb5kicwhraorzqoob7rg4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Саган сэцэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23317</id>
    <revision>
      <id>706024</id>
      <parentid>683191</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T14:07:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1274" xml:space="preserve">'''Саган сэцэн хунтайж''' бол [[Батмөнх Даян хаан]]ы гутгаар хүү [[Барсболд хаан]]ы ордосын [[Хутагтай сэцэн хунтайж]] хүү Бат тайжийн хүү юм. 1604 онд [[Ордос хот|Ордос]]ын Үүшин (ᠥᠰᠢᠨ) хошуунд Их шаварт гэдэг газар төрсөн. Сaган сэцэний өвөг эцэг нь 1540-1586 онд амьдарч байсан [[Хутагтай сэцэн хунтайж]] гэж байсан ба бичиг, цэргийн эрдмийг хослуулсан түүнийг '''Өнгөрснийг хөөгч, ирээдүйг угтаж мэдэх сэцэн''' хэмээн цоллодог байсан. 

Саган сэцэны хамгийн алдартай бүтээл бол 1662 онд туурвисан [[Эрдэнийн товч]] юм.

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Монголын зохиолч]]
[[Ангилал:Монголын түүхч]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн]]
[[Ангилал:Ордосын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1604 онд төрсөн]]
[[Ангилал:17-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>kqo2vqkr9qh62r3msi0fyem3ql3m3i1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барри Маршалл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25219</id>
    <revision>
      <id>706044</id>
      <parentid>697936</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T22:44:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>[[Image:Marshall_2008.JPG]]-г [[Image:Barry_Marshall_2008.jpg]]-р сольж байна. Сольсон хэрэглэгч нь [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]], шалтгаан нь: [[:c:COM:FR|File renamed]]: Barry Marshall</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3929" xml:space="preserve">{{Инфобокс эрдэмтэн
|name              = Барри Маршалл
|image             = Barry Marshall 2008.jpg
|caption           = Барри Маршалл. 2008 он
|birth_date        = {{Birth date and age|1951|9|30|df=y}}
|birth_place       = [[Баруун Австрали]], [[Калгүүрли]]
|death_date        = 
|death_place       = 
|residence         = 
|citizenship       = [[Австрали]]
|nationality       = 
|ethnicity         = 
|fields            = [[Анагаах ухаан]]: [[Микробиологи]]
|workplaces        = [[Баруун Австралийн Их Сургууль]]&lt;br/&gt;[[Виржиниагийн Их Сургууль]]&lt;ref name=&quot;virginia.edu&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.virginia.edu/topnews/10_04_2005/marshall_barry.html |title=U.Va. Top News Daily |publisher=Virginia.edu |date=2005-10-04 |accessdate=2010-03-02}}&lt;/ref&gt;
|alma_mater        = 
|doctoral_advisor  = 
|academic_advisors = 
|doctoral_students = 
|notable_students  = 
|known_for         = ''[[Хеликобактер пилори]]''
|author_abbrev_bot = 
|author_abbrev_zoo = 
|influences        = 
|influenced        = 
|awards            = {{awd|Физиологи, анагаах ухааны салбар дахь [[Нобелийн шагнал]]|2005}}
|religion          = 
|signature         =  &lt;!--(filename only)--&gt;
|footnotes         = 
}}

'''Барри Жэймс Маршалл''' [[Австралийн одон|AC]], [[Эзэн Хааны Нийгэмлэгийн гишүүн|FRS]], [[Австралийн Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн|FAA]] ({{lang-en|Barry James Marshall}}, 1951 оны 9 сарын 30-нд төрсөн) нв [[Австрали]]йн [[эмч]], [[физиологи]], [[анагаах ухаан]]ы салбарын [[Нобелийн шагнал]]тан, [[Баруун Австралийн Их Сургууль|Баруун Австралийн Их Сургуулийн]] клиник [[микробиологи]]йн профессор юм. Тэрээр [[ходоод гэдэсний шархлаа]] нь ихэнх тохиолдолд ''[[Хеликобактер пилори]]'' (''H. pylori'')-гоос болж бий болдгийг нотолж, олон арван жилийн турш анагаах ухаанд ходоод гэдэсний шархлаа сэтгэлийн дарамт, халуун ногоотой хоол, хүчлээс болж бий болдог гэсэн буруу ойлголт явж ирснийг залруулснаараа алдартай юм.

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Barry Marshall|Барри Маршалл}}
* [http://www.vianet.net.au/~bjmrshll/ Барри Маршалл]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

{{DEFAULTSORT:Маршалл, Барри}}
[[Ангилал:Микробиологич]]
[[Ангилал:Физиологи эсвэл анагаах ухааны Нобелийн шагналтан]]
[[Ангилал:20-р зууны эмч]]
[[Ангилал:21-р зууны эмч]]
[[Ангилал:Австралийн Шинжлэх Ухааны Академийн  гишүүн]]
[[Ангилал:Ханы Нийгэмлэгийн гишүүн]]
[[Ангилал:АНУ-ын Үндэсний Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Баруун Австралийн их сургуулийн багш]]
[[Ангилал:Австралийн одон шагналтан (компаньон)]]
[[Ангилал:Ласкер~Дебэкейн клиник анагаахын судалгааны шагналтан]]
[[Ангилал:Олон Улсын Гайрднер шагналтан]]
[[Ангилал:Паул Эрлих ба Людвиг Дармштэдтерийн шагналтан]]
[[Ангилал:Австраличууд]]
[[Ангилал:1951 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>292exz9hh9616c58ccwhhw8v8j8k94z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори</title>
    <ns>0</ns>
    <id>41357</id>
    <revision>
      <id>706048</id>
      <parentid>704438</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T04:41:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>[[Image:Los_Alamos_logo.svg]]-г [[Image:Los_Alamos_National_Laboratory_logo_2001-2021.svg]]-р сольж байна. Сольсон хэрэглэгч нь [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]], шалтгаан нь: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmo</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2778" xml:space="preserve">[[Зураг:Los Alamos National Laboratory logo 2001-2021.svg|thumb|right|Лос Аламосын Үндэсний Лабораторийн лого]]
'''Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори''' (англ. Los Alamos National Laboratory) нь [[АНУ]]-ын цөмийн зэвсэг бүтээдэг хоёр гол лаборатор төв байгууламжийн нэг юм. Тус лаборатор нь Нью-Мексик мужийн Лос Аламос дүүрэгт байрладаг, 9000 үндсэн ажиллагсадтай, 120 эрчим хүчний яамны хяналтын ажиллагсадтай, 650 гэрээгээр ажиллагсадтай, жилийн төсөв нь 2,2 тэрбум [[Америк доллар|доллар]] бүхий шинжлэх ухаан технологийн аварга цогцолбор юм. Лос Аламосын Үндэсний Лабораторид (ЛАҮЛ) үндэсний аюулгүй байдал-цөмийн технологи, [[сансар судлал]], [[сэргээгдэх эрчим хүч]], [[нанотехнологи]], [[супер компьютер]]ын чиглэлээр судалгаа явуулдаг. ЛАҮЛ-д их сургуулиудын эрдэмтэд ба оюутнууд олноороо ирж хамтарсан судалгааны ажил хийдэг. Үндсэн ажиллагсадынх нь 33% нь физикчид, 25% нь инженерүүд, 16% нь химичид ба материал судлаачид, үлдсэн нь математикчид, тооцоолон бодохын эрдэмтэд, биологичид, газар зүй ба бусад чиглэлийн эрдэмтэдээс бүрдэнэ. 


==Бичлэг==
# [http://www.youtube.com/user/LosAlamosNationalLab/videos ЛАҮЛ-ийн видео сан]
# [http://www.youtube.com/watch?v=BOpA4Z6xCxY Судалгаа]

[[Ангилал:АНУ-ын цөмийн эрчим хүч]]
[[Ангилал:Цөмийн судалгааны төв]]
[[Ангилал:Нью-Мексикогийн зэвсэгт хүчний байгууламж]]
[[Ангилал:Зэвсэгт хүчний цөмийн техникийн байгууламж]]
[[Ангилал:Манхэттен төсөл]]
[[Ангилал:Лос Аламос тойрог]]
[[Ангилал:АНУ-ын эрчим хүчний яам]]
[[Ангилал:Консорциум]]
[[Ангилал:1943 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:1940-өөд онд барьсан]]
[[Ангилал:Индианагийн аж ахуйн нэгж]]
[[Ангилал:1996 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Түүхэн дүүрэг]]</text>
      <sha1>89lhs8il27nrpaaqft1t80dfxskm9oo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хятадын газар нутгийн санаархал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51882</id>
    <revision>
      <id>706041</id>
      <parentid>594710</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:32:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19127" xml:space="preserve">[[Файл:Чин улс.png|thumb|400px|Чин гүрний хил хязгаарыг БНХАУ-ын харьцуулсан байдал]]
[[Хятад|БНХАУ]] нь [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Умард Солонгос]], [[Лаос|Лаосаас]] бусад өөрийн хөрш улс орнуудтай хилийн нутаг дэвсгэрийн маргаантай. Хилийн шугам, нутаг дэвсгэрийн маргаантай асуудлаас гадна бусад улс орнуудын газар нутагт шунасан Хятадын газар нутгийн санаархал гэсэн албан бус бодлого байдаг. Хятадууд хил залгаа  том жижиг ихэнх улстай газар нутгийн маргаан хийсээр, тэр нь заримдаа хурцдаж, дайн байлдаан хүртэл гаргах шахдаг болсон. БНХАУ-тай хил залгаа улс орнуудын хувьд асар их болгоомжтой хандахгүй бол асуудал хүндэрч болзошгүй гэж  эмээдэг ч улсынхаа хил хязгаарын бүрэн бүтэн байдлын төлөө бүгдийг хийж байгаа.
Хятадын газар нутгийн санаархалыг ил тодоор нийтэд тунхаглаж байсан хүн нь Мао Зэдун юм. Мао Зэ Дуны өөрийн болгох зорилготой байсан газар нутгийн жагсаалтад Бирм, Лаос, Энэтхэгийн хойд бүс нутаг, Непал, Бутан, Таиланд, Малайз, Сингапур, Киргиз, Монгол, Тайвань, өмнөд Казахстан, Афганистаны Бахдашан суурин, алс дорнодын зүүн өмнөдөөс Охотск хүртэлх нутаг бичигдсэн байсан.
== БНХАУ-ын үүсгэж байсан хилийн маргаантай газар нутгууд == 

== Өнөөдрийн БНХАУ-ын хилийн маргаантай газар нутгууд ==  
===Тайванийн асуудал ===
БНХАУ байгуулагдах хүртэл албан ёсоор Хятад улсад багтаж байсан Тайвань арал эдүгээ тус улсын хувьд маргаантай газар нутаг байдаг. 1949 онд БНХАУ байгуулагдахын өмнөхөн коммунистуудад шахагдсан Чан Кай Ши тэргүүтэй Гоминданыхан Тайвань арал руу зугатаж очин БНХУ-г  байгуулсан түүхтэй.
1949 оноос хойш Тайваний асуудал БНХАУ-ын хувьд байнгын маргаантай байсаар ирсэн.Тус улс нь 10 гаруй жил Хятадыг НҮБ-д төлөөлж байсан. Эдүгээ харин Тайвань арал эх газрын бүрэн хараат улс хэмээгдэж газрын зураг дээр Хятадтай адил өнгөөр тэмдэглэгдэх болсон. БНХАУ сүүлийн хэдэн жил Тайвань бол Хятадынх гэдгийг дэлхий нийтэд ойлгуулах томоохон шийдвэрүүдийг гаргасаар ирсэн. Тайвань арлынхны хувьд эх газрын Хятадын нэг хэсэг нь Монгол Улс болон Оросын автономит Тува улс мөн хэмээн эдүгээ ч иймэрхүү газрын зураг хэвлэн тараасаар байдаг.

=== Өмнөд Хятадын тэнгис дэх маргаантай газар нутгууд ===
Хятадын өмнөд хэсэгт тэнгисийн эрэг дагуу оршдог бүлэг  хэдэн арал байдаг.Тэдгээр арал болон ойр орчмынх нь газар нутгийг Өмнөд Хятадын далайн бүс хэмээн хятадууд ярьдаг. Гэвч тухайн бүс нутаг дахь бусад улс орнууд ч өөр өөрсдийн хэлээр тэрхүү нутгийг нэрлэж хилийн маргаанд оролцдог.
Энд Вьетнам, Малайз, Бруней, Филиппин гээд Зүүн Өмнөд Азийн хэд хэдэн улсын эрх ашиг огтлолцож байдаг газар болох Спартли арлууд, Параселийн арлууд болон Тонкийн булан оршино. Вьетнам, Хятад хоёр 1979 онд эдгээрээс болоод жижиг  хэмжээний дайн хүртэл хийж байсан. Энэхүү газрын ойролцоох усан доор ихээхэн хэмжээний байгалийн хий, газрын тосны нөөц байдаг бол усанд нь их хэмжээний загас агнуурын нөөц бий. Түүхчид, судлаачид ч энд тогтоосон хилийн зурвасын талаарх ойлголтыг нэг мөр болгож чаддаггүй ажээ. Энэ орчмыг аль нэг улс нь өөрийн эзэмшилдээ багтаахын тулд 100 гаруй жилийн турш маргалдсаар байгаа ба сүүлийн хэдэн жил БНХАУ бусдыгаа давамгайлахыг оролдож байна.

====БНХАУ, Вьетнамын маргаантай газар нутгууд ====
Вьетнам, Хятад улсын хооронд Өмнөд Хятадын тэнгисийн Парсел болон Спратлиарлын арлын эзэмшлийн асуудлаар олон жилийн турш маргаантай.  БНХАУ сүүлийн жилүүдэд энэ арлуудаас болон  Филиппинтэй болон бусад улстай хилийн маргаан өрнүүлсэн.
Филиппин улс БНХАУ-ыг НҮБ-д мэдүүлж заргалдаад байгаа юм. Эдийн засгийн хувьд өдөр ирэх бүр хүчирхэгжсээр байгаа Хятад Улс сүүлийн жилүүдэд хилийн маргаан будилааны хэргийг байнга өдүүлж, олон улсыг хамарсан маргаан мэтгэлцээн, тулгаралтыг өрнүүлэх болоод байна. 
===Дундад азийн улсуудтай маргаантай газар нутгууд ===
Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгаад тусгаарласан Дундад Азийн орнууд буюу Казахстан, Киргизстан, Тажикстан, Туркменстан, Укбекстан зэрэг улсууд 1991 оноос хойш Хятад улсад зурвас газруудаа алдсан. Казахстан улс маргаантай хэсгийн газраасаа 407 км.кв нутгийг, Киргизстан 12 км.кв нутгаа өгчээ.
Харин тусгаар тогтносон даруйдаа иргэний дайнд нэрвэгдэн улс төр, эдийн засгийн хувьд маш хүнд байдалд орсон Тажикстан Маркансу гол, Памирын нуруун дахь Сарыгол уулс орчмын 1358 км. кв нутгийг Хятадуудад өгч, газар нутгийн маргаанаа эцэслэсэн. Хятадууд142 мянган км. кв нутаг дэвсгэртэй тус улсаас 28 мянган км. кв нутгийг нь түүхэн болон бусад нотлох баримтын дагуу өөрийн газар нутаг гээд өгөхийг шаардаж байсан ч хэлэлцээрийн явцад ийнхүү бууруулж авчээ. Эдгээр улс нь БНХАУ-ын Шинжаан Уйгурын автономит улстай хил залгаа оршдог. Түрэг хэлтэй эдгээр улсууд ЗХУ-аас өмнө Зүүн Туркестаны бүрэлдэхүүнд Уйгаруудтай хамт оршин тогтнож ирсэн. Энэ нь л хилийн маргаан үүсэхэд хүргэсэн шалтаг.

====Тажикстан====
{{гол|Хятад Тажикстаны маргаантай газар нутгууд}}
Нутаг дэвсгэрийн маргааны түүхэн уг сурвалж нь 19 дүгээр зууны үеэс эхэлдэг. Тухайн үед хүч нь суларсан байсан Манж Чин гүрэн, колончлолоо Ази руу идэвхитэй тэлж байсан Хаант Орос улсуудын ашиг сонирхол энэ бүсэд тулжээ. Хил тогтоолт Хаант Оросын давамгайллаар өндөрлөж Манжийн тал сэтгэл дундуур үлдсэн.

Энэ асуудал 100 гаруй жил үргэлжилж ЗХУ-ын үед ч шийдэж чадаагүй юм. Харин 1990-ээд оны үед ЗХУ бутарснаар олон салангид бие даасан улсууд бий болж хилийн маргааныг шийдвэрлэхэд Хятадад илүү хялбар болсон байна.

Нөгөө талаас БНХАУ нь өөрийн хамгийн тогтворгүй эмзэг бүс нутаг болох Шинжаантай залгадаг хилийнхээ асуудлыг яаралтай тодорхой болгож авах сонирхолтой байжээ.

Иймээс Казахстан, Киргизстан улсуудтай маргааныг шийдвэрлэснийхээ дараа 2011 оны нэгдүгээр сард Тажикстан улстай 1877 оноос хойш тодорхойгүй байсан Памирын уулсын бүс дэх хилийн зурвасыг асуудлыг өрийн асуудалтай уяолуулдан шахалт үзүүлэн тохиролцож чадсан байна.

Тохиролцооны дүнд 1358 хавтгай дөрвөлжин км нутаг БНХАУ-ын харъяанд орсон түүхтэй. Тажикстаны гадаад хэргийн сайдын мэдээлснээр энэ нутаг нь Хятадтай маргаантай байсан нийт газрын 5.5 хувь болж байгаа аж.

===БНХАУ, Японы маргаантай газар нутгууд ===
БНХАУ болон Японы хооронд Өмнөд Хятадын тэнгист байдаг Сэнкаку олтригийн бүлэг арлуудыг тойрсон маргаантай. Хоёр талаасаа үе үе тус арал дээр өөрсдийн улсын туг далбаагаа мандуулснаас болж, хоёр улсад нэгнийгээ эсэргүүцсэн жагсаал цуглаан болж, улангассан зарим нь бусдын  эд зүйлс, бизнест хохирол учруулах үйлдлүүд хийсээр ирлээ. Иймэрхүү асуудлаас болоод хоёр улс хоорондоо эсэргүүцлийн ноот бичиг солилцохоос эхлээд заримдаа цэрэг, зэвсэг ч хэрэглэх шахдаг.
Энэхүү Япончуудын Сенкакү гэдэг арлыг Америкчууд мэдэлдээ байлгаж байгаад 1971 онд Япончуудад өгсөн. Энэхүү арал нь бүр Японы хувь хүний эзэмшилд байдаг. Гэвч үүнийг нь  Хятад хүлээн зөвшөөрөхийг огт хүсдэггүй юм. Эдгээр арлын орчмоос байгалийн хийн орд газар илэрсэн нь асуудлыг улам хурцатгадаг

===БНХАУ, Энэтхэгийн маргаантай газар нутгууд ===
Хятад, Энэтхэг хоёр улс аль хэдийнээс л хил дагуух газар нутаг дээрээ маргалдсаар ирсэн. Тус хоёр улс газрын нутгийн маргаанаас болж хэд хэдэн удаа зэвсэгт мөргөлдөөнд орж,1961-1962 онд бүр дайн хийгээд авсан. Энэхүү маргааны гол учиг нь Британийн колончлогчдын 1914 оны үед Энэтхэг, Хятадын хил орчимд татсан “Мак Махоны шугам” гэгчээс болдог байна.
Хятадууд “Энэ шугамыг татсанаараа энэтхэгчүүд анхнаасаа Хятадын мэдэлд байсан Өмнөд Төвдийн нутгийг авсан” гэж гомдоллодог. Энэхүү шугамын дагуу 700 км үргэлжилдэг нутгийг манайх  гэж маргалдсаар ирсэн. Энэ нь 80 мянган км. кв нутаг дэвсгэр гэсэн үг ажээ.ЭнэтхэгийнУттараханд, Ладах, Араначал-Прадеш, Жамму, Кашмир зэрэг мужид Хятадууд үе үе нэвтэрдэг. 

===БНХАУ, Бутаны маргаантай газар нутгууд ===
Хятад, Энэтхэгийн дунд Гималайн уулс дунд оршдог Бутан улс нь газрын нутгийн хувьд жижигхэн. БНХАУ бутанд Хятадын 270 км.кв “нутаг” бий хэмээн  шаарддаг байна. Бутан улс газар нутгаар жижиг болохоор ямар ч байсан газраа өгөх эрхгүй гэдэг ажээ. Тиймээс ч тус улс Хятадтай залгадаг хилээ хаан, өмнөд хөрш Энэтхэг улстай бүх талаар хамтран ажиллах бодлого хэрэгжүүлдэг байна. 

===БНХАУ, Мьянмарын маргаантай газар нутгууд ===
БНХАУ-ын дөнгөж байгуулагдсаны дараа Ардын чөлөөлөх арми нь Бирмд үүрлэсэн Гоминданы үлдэгдлийг бут цохихоор тус улсын нутагт цөмрөн ороод буцаж гараагүй байна.  Үүнийг Бирмийн эрх баригчид удаа дараа шаардсан боловч цэргээ гаргаагүй учир 1955 онд цэргийн хүчээр хөөн гаргахаар дайн хийжээ. Шинээр байгуулагдсан БНХАУ-ыг олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлөх зорилготой Хятадууд Бирмээс цэргээ гаргаж газар нутгийн шинэ хэлэлцээр байгуулжээ. Түүний дараа Хятад улс Бирмийн Качин хэмээх газрыг Өмнөд Төвдийн нэг хэсэг үзэж маргаан дэгдээж үүнийгээ одоо ч үргэлжлүүлж байна.

== БНХАУ-ын санаархаж байгаа газар нутгууд ==
*
== Мөн үзэх ==
* [[Зөвлөлт-хятадын хилийн маргаанууд]]
* [[Зөвлөлт-Хятадын хилийн дайнууд]]
* [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]]
* [[Жаланашколь нуурын Зөвлөлт-Хятадын хилийн зэвсэгт мөргөлдөөн]]

== Судалгааны бүтээл ==
* Бубенин Виталий.Кровавый снег Даманского. События 1966–1969 гг.=2004 он.
* Мусалов Андрей.Даманский и Жаланашколь. Советско-китайский вооруженный конфликт 1969 года. 2005 он.
* Дзержинцы. Составитель А. Садыков.Издательство &quot;Казахстан&quot;. Алма-Ата, 1975г.

== Эх сурвалжууд ==
* [http://www.damanski-zhenbao.ru/index.htm Даманский-Чжэньбао — история пограничных конфликтов в Азиатско-Тихоокеанском регионе]
* [http://www.coldwar.ru/conflicts/china/sino-soviet_border_conflict.php Начало и развитие пограничной конфронтации между Советским Союзом и Китаем]
* {{cite web|author=Валерий Яременко.|url=http://www.polit.ru/article/2009/03/17/china/|title=Горячий остров. К юбилею советско-китайской войны|work=Полит.ру|date=17.03.2009|archiveurl=http://www.webcitation.org/67Y6WCvly|archivedate=2012-05-10}}
* ''Рябушкин Д. С.'' Остров Даманский. 2 марта 1969 года // [http://teacher.syktsu.ru/02/liter/022.htm Вопросы истории. 2004. № 5. С. 148–152]. {{dead link}}
* [http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ Остров преткновения (40 лет)] {{dead link |url=http://www.tribuna.ru/articles/2009/03/05/article6503/ |id=20091021052300}}
* д/ф [http://rutube.ru/tracks/1335741.html «Остров Даманский. 1969 год»] (2004)
* [http://fuyuan.ru/2188/ Китайский музей на острове Даманский, посвященный столкновениям советских и китайских пограничников]
* В Омске вспоминают героя советско-китайского конфликта Ивана Стрельникова http://tvoiomsk.ru/item.asp?id=19710
* [http://peacekeeping-centre.in.ua/Museum/China/Book-Damanskiy.htm Конфликт на острове Даманский. Книга памяти]

==Зүүлтүүд==

==Эшлэл==
{{Reflist|2}}

==Гадаад холбоос==
*[http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/china_ussr_e_88.jpg Map showing some of the disputed areas]
*[http://www.damanski-zhenbao.ru/index_en.htm Damanski-Zhenbao website]
*[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB49/ Sino-Soviet Border Conflict, 1969]
*[http://www.cna.org/sites/default/files/research/D0022974.A2.pdf The Sino-Soviet Border Conflict - Deterrence, Escalation, and the Threat of Nuclear War in 1969]

{{DEFAULTSORT:Хятадын газар нутгийн санаархал}}
[[Ангилал:Хятадын түүх]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Хятадын хилийн мөргөлдөөнүүд]]
[[Ангилал:Хятадуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:БНХАУ-ын оролцсон дайн тулаан]]</text>
      <sha1>4s73xp1r4eo4237xbgvl7cffdbmhdq9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бошигт жонон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55311</id>
    <revision>
      <id>706023</id>
      <parentid>688066</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T13:58:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3318" xml:space="preserve">'''Бошигт жонон''' бол （1565-1626） [[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх Даян хааны]] хүү [[Барсболд хаан|Барсболд сайн алаг хааны]] ахмад хүү '''Гүнбилэг мэргэн хар жононгийн''' жич хөвгүүн юм. 1573 онд эцэг [[Буянбаатар хунтайж|Буянбаатар хунжтайжаас]] жинон цолыг залгамжилан 1626 онд нас барах хүртлээ хэрэглэсэн. Зарим монгол сурвалж бичиг, ном зохиолд Ордосын Бошогт жононг [[Түмэд|Түмэдийн]] [[Намудай сэцэн хаан|Чөрүхэ сэцэн хааны]] хүү [[Бошигт сэцэн хаан|Бошигт сэцэн хаантай]] андуурах нь түгээмэл байдаг. Учир нь энэ хоёр хүн хоёул хаан цолд өргөмжлөгдөж байсан.1614 онд [[Майдар хутагт|Майдар хутагтыг]] нутагтаа залах үед Бошигт жононд '''Алтан хүрдийг эргүүлэгч Чакраварди сэцэн жонон хаан'''&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006.т.166&lt;/ref&gt; цол өргөн, Тайхал жүнхэн хатанд нь '''Дара бодиства номч далай сэцэн жүнхэн хатан'''&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; цол өргөжээ. Түүнийг нас барсны дараа хөвгүүн Цэрэн эрдэнэ хунтайж 1626 онд 35 насандаа залгамжлан хан орноо суугаад, 6 сар болж мөн тэр жилдээ халивай.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.169 &lt;/ref&gt; Цэрэн эрдэнэ хунтайж өөд болсны дараа 1627 онд [[Ринчин жонон|Ринчин эеч дайчин]]&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.174&lt;/ref&gt; 28 насандаа хан оронд суувай.

== Гэр бүл ==

=== Өвөг дээдэс ===
Элэн эцэг: [[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх хаан]]

Хуланц эцэг: [[Барсболд хаан|Барсболд жонон хаан]]

Элэнц эцэг: [[Гүнбилэг жонон]]

Өвөг эцэг: [[Ноёндарь жонон|Ноёндар жонон]]

Эцэг: [[Буянбаатар хунтайж]]

=== Дүү нар ===
# '''Өлзий''' билигт хунтайж
# '''Банди''' мэргэн зоригт

=== Хатан ===

# Тайхал жүнхэн хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Хөвгүүд ===
# [[Ринчин жонон|'''Ринчин''' жонон]] (1600-1656)
# '''Цэрэн''' эрдэнэ хунтайж (1591&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;-1626)
# '''Туба''' тайсун хунтайж
# '''Чуйла''' тайж

{{s-start}}
{{Залгамжлал
| өмнө = [[Буянбаатар хунтайж]]
| албан_тушаал = [[Умард Юань|Монгол улсын]] [[Жонон]]
| дараа = [[Ринчин жонон]]
| он = [[1573]]-[[1626]]
}}
{{end}}

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Жонон]]</text>
      <sha1>5tv586zux0v5v7y3ehod3g2pvr1rm0c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гүнбилэг жонон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55313</id>
    <revision>
      <id>706019</id>
      <parentid>686406</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T12:12:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3583" xml:space="preserve">'''Гүнбилэг жонон''' (1506-1542) бол [[Батмөнх Даян хаан|Даян хааны]] дунд хөвүүн [[Барсболд хаан|Барсболд жононгийн]] ахмад хөвүүн юм. Улаан барс жилд төрсөн.&lt;ref&gt;Чакраварди Алтан ханы тууж. УБ., т.15&lt;/ref&gt; Тэрээр эцгийнхээ дараа [[Жонон|'''жонон''']] цолыг залгамжлаад, 1519-1542 оныг хүртэл [[Ордос түмэн|Ордос түмнийг]] дангаар удирдаж, их хаанд нэр төдий захирагдаад, түүний үед баруун түмэн их хүчирхэг болсон. Түүний нэрийг түүхэнд Гүмэли, Гүнбилиг, Мэргэн хар жонон гэх зэргээр бичсэн байна. Эдгээр нь дуудлага, бичлэгийн зөрүү, буруу сонссон, эсхүл цолоор нь нэрлэх явдалтай нягт холбогдож байдаг. Түүнийг нас барсны дараа дүү [[Алтан хан|Алтан]] нь эрх мэдлийг нь булааж авсан. 

== Гэр бүл ==
Өвөг эцэг: [[Даян хаан]] 

Эцэг: [[Барсболд хаан|Барсболд жонон]]

=== Хатад ===

# Тансаг хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.138&lt;/ref&gt;: [[Түмэд]] Ханлины Найлан Шигэрийн охин.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Ноёндарь жонон, Байшонхор тайжийг&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; төрүүлсэн.
# Эшигэ хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;: [[Халх]] [[Жалайр|Жалайрын]] Эсэн шигэчиний охин.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Ойдарма номхон ноёныг&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; төрүүлсэн
# Алтанчу сайн хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;: [[Түмэд]] [[Монголжин хошуу|Монголжины]] Чэгүдийн [[Хоосай тавнан|Хоосай тавнангийн]] охин.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;Номтарни гоо тайж, Буянхули дурар тайж, Базар үйзэн, Бадамсамбуу сэцэн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; нарыг төрүүлсэн
# Намурча хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;: [[Ибрай тайш|Ибарай тайшийн]] охин.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Намудара дархан ноён, Унлахан илдэн ноён&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; хоёрыг төрүүлсэн.

=== Ах дүүс ===
# [[Алтан хан]]
# [[Лабуг тайж]]
# [[Баясхал хөндлөн хан]]
# [[Нарийн тайж]]
# [[Будадарадун тайж]]

=== Үр хүүхэд ===
# [[Ноёндарь жонон|'''Ноёндара жонон''']]
# '''Байшонхор тайж'''
# '''Ойдарма''' номхон ноён
# '''Номтарни''' гоо тайж
# '''Баянхулай''' дайчин
# '''Базар''' үйзэн
# '''Бадамсамбуу''' сэцэн
# '''Намудар''' дархан ноён
# '''Унлахан''' илдэн ноён 

{{s-start}}
{{Залгамжлал
| өмнө = [[Барсболд жонон]]
| албан_тушаал = [[Умард Юань|Монгол улсын]] [[Жонон]]
| дараа = [[Ноёндарь жонон]]
| он = [[1519]]-[[1542]]
}}
{{end}}

== Эшлэл ==
[[Ангилал:16-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Жонон]]
[[Ангилал:1506 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1542 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>jqf3bf2h222x8evdjjid9vj79hf7z9p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706020</id>
      <parentid>706019</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T12:29:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3627" xml:space="preserve">'''Гүнбилэг жонон''' (1506-1542/1550&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;) бол [[Батмөнх Даян хаан|Даян хааны]] дунд хөвүүн [[Барсболд хаан|Барсболд жононгийн]] ахмад хөвүүн юм. Улаан барс жилд төрсөн.&lt;ref&gt;Чакраварди Алтан ханы тууж. УБ., т.15&lt;/ref&gt; Тэрээр эцгийнхээ дараа [[Жонон|'''жонон''']] цолыг залгамжлаад, 1519-1542/1550&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; оныг хүртэл [[Ордос түмэн|Ордос түмнийг]] дангаар удирдаж, их хаанд нэр төдий захирагдаад, түүний үед баруун түмэн их хүчирхэг болсон. Түүний нэрийг түүхэнд Гүмэли, Гүнбилиг, Мэргэн хар жонон гэх зэргээр бичсэн байна. Эдгээр нь дуудлага, бичлэгийн зөрүү, буруу сонссон, эсхүл цолоор нь нэрлэх явдалтай нягт холбогдож байдаг. Түүнийг нас барсны дараа дүү [[Алтан хан|Алтан]] нь эрх мэдлийг нь булааж авсан. 

== Гэр бүл ==
Өвөг эцэг: [[Даян хаан]] 

Эцэг: [[Барсболд хаан|Барсболд жонон]]

=== Хатад ===

# Тансаг хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.138&lt;/ref&gt;: [[Түмэд]] Ханлины Найлан Шигэрийн охин.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Ноёндарь жонон, Байшонхор тайжийг&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; төрүүлсэн.
# Эшигэ хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;: [[Халх]] [[Жалайр|Жалайрын]] Эсэн шигэчиний охин.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Ойдарма номхон ноёныг&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; төрүүлсэн
# Алтанчу сайн хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;: [[Түмэд]] [[Монголжин хошуу|Монголжины]] Чэгүдийн [[Хоосай тавнан|Хоосай тавнангийн]] охин.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;Номтарни гоо тайж, Буянхули дурар тайж, Базар үйзэн, Бадамсамбуу сэцэн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; нарыг төрүүлсэн
# Намурча хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;: [[Ибрай тайш|Ибарай тайшийн]] охин.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Намудара дархан ноён, Унлахан илдэн ноён&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; хоёрыг төрүүлсэн.

=== Ах дүүс ===
# [[Алтан хан]]
# [[Лабуг тайж]]
# [[Баясхал хөндлөн хан]]
# [[Нарийн тайж]]
# [[Будадарадун тайж]]

=== Үр хүүхэд ===
# [[Ноёндарь жонон|'''Ноёндара жонон''']]
# '''Байшонхор тайж'''
# '''Ойдарма''' номхон ноён
# '''Номтарни''' гоо тайж
# '''Баянхулай''' дайчин
# '''Базар''' үйзэн
# '''Бадамсамбуу''' сэцэн
# '''Намудар''' дархан ноён
# '''Унлахан''' илдэн ноён 

{{s-start}}
{{Залгамжлал
| өмнө = [[Барсболд жонон]]
| албан_тушаал = [[Умард Юань|Монгол улсын]] [[Жонон]]
| дараа = [[Ноёндарь жонон]]
| он = [[1519]]-[[1542]]
}}
{{end}}

== Эшлэл ==
[[Ангилал:16-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Жонон]]
[[Ангилал:1506 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1542 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>mlhhhfi5pwinjd92y6tofe5rqx3hfet</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ноёндарь жонон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55322</id>
    <revision>
      <id>706021</id>
      <parentid>702467</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T12:30:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1213" xml:space="preserve">'''Ноёндара жонон''' бол （1522－1572） [[Гүнбилэг жонон|Гүнбилэг жононгийн]] ахмад хөвүүн юм. 1542 (1551&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.138&lt;/ref&gt;)-1572 оны хооронд жонон цолыг залгамжилжээ. Ордосын Дөрвөн хороо&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; отогийг захиран суусан. 

== Гэр бүл ==

=== Хатан ===

* Сайн хатан&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.139&lt;/ref&gt;

=== Хүүхдүүд ===
# [[Буянбаатар хунтайж]]
# Омтдүүрэн ноён
# Омбодалай ноён
# Бибаш отгон ноён
# Мангус эрдэнэ холч хунтайж

{{s-start}}
{{Залгамжлал
| өмнө = [[Гүнбилэг жонон|Гүнбилэг]]
| албан_тушаал = [[Умард Юань|Монгол улсын]] [[Жонон]]
| дараа = [[Буянбаатар хунтайж]]
| он = [[1542]]-[[1572]]
}}
{{end}}

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Жонон]]
[[Ангилал:1522 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1572 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>mtpteixjax2oyhgtlkihbwmxyhcvnms</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буянбаатар хунтайж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55323</id>
    <revision>
      <id>706022</id>
      <parentid>653447</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T13:24:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1456" xml:space="preserve">'''Буянбаатар хунтайж''' нь [[Барсболд хаан]]ы хөвүүн [[Гүнбилэг жонон]]гийн ач хүү юм. 1572 онд жонон болоод, 1574 онд Ойрадын Хойд аймгийн Эсэлбэй сайн хиатай дайтаж, найман мянган хойд аймгийг олзолсны дараа, Эсэлбэй сайн хиа Гэрчэбагын гол&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.143&lt;/ref&gt; дээр Буянбаатар хунтайжийг гэнэдүүлэн барьж хороож, Ойрад руу зугтан одсон. [[Жонон]] цолыг нь хүү [[Бошигт жонон]] залгамжилсан. 

== Гэр бүл ==
Эцэг:[[Ноёндарь жонон|Ноёндара жонон]]

== Үр хүүхэд ==
# [[Бошигт жонон]]
# Өлзий билигт хунтайж
# Банди мэргэн зоригт 

{{s-start}}
{{Залгамжлал
| өмнө = [[Ноёндарь жонон]]
| албан_тушаал = [[Умард Юань|Монгол улсын]] [[Жонон]]
| дараа = [[Бошигт жонон]]
| он = [[1572]]-[[1573]]
}}
{{end}}

== Эшлэл ==
[[Ангилал:16-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Жонон]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:16-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1573 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>pqzqmyvnvrf07kwvuhbznp8w3nifovw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тажи хатан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59804</id>
    <revision>
      <id>706046</id>
      <parentid>635488</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T02:48:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2799" xml:space="preserve">[[Файл:元順宗后.jpg|thumb|319x319px|Тажи хатан]]
'''Тажи хатан''' (1266-1322) бол [[Хиад Боржигин|хиад боржигин]] [[Чингим|Чингим хунтайжийн]] дунд хүү [[Дармабала|Дармабал]] ноёны их хатан юм. Тэрээр [[Хонгирад]] овгйин хүн юм. Дармабалад [[Хайсан хүлэг хаан]], [[Буянт хаан|Буянт хаан]] нарыг төрүүлж өгсөн. Тэрээр 1307-1322 он хүртэл Юань улсад хамгийн их нөлөөтэй хүн байж, Тэмүдэр нарын зальхай сайд нарыг ивээлдээ авч, төрийг самарч байсан. 
=Гэр бүл=
* Элэнц өвөг:[[Хонгирад|Хонгирадын]] [[Анчин ноён]] (Бөртэ хатны ах)
* Эцэг:'''Хүндтөмөр''' (Анчин ноёны ач хүү)
* Нөхөр: [[Дармабала|Дармабала ноён]] (хожим Хайсан хаан, Шүньзун хаан гэж нэхэн өргөмжилсөн)
* Хүүхэд: [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]], [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]]
=Намтар=
* 1307 оны 6 сард [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан ван]], хаан суугаад төрүүлсэн эхээ хатан эхэд өргөмжилсөн. Дүү Аюурбарбадыг хунтайж болгожээ.  
* 1310 оны 10 сард эзэн хаан, хунтайж нар олон сайдыг дагуулж, Синшэнгүнь ордонд Тажи хатныг '''Тянь Син Шэн Цы Рэнь Жао И Шоу Юань [[Тайху|хуантайхоу]]''' (天兴圣慈仁昭懿寿元皇太后) гэж өргөмжилжээ.    
* 1311 оны 4 сард [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]], хаан сууж, тэрээр хатан эх хэвээр үлдсэн. 
* 1320 оны 4 сард Шадбал хунтайж, хаан оронд суугаад Тажи хатныг их хатан эх, өөрийн эх Анаширийг хатан эх гэж өргөмжилжээ.  
* 1322 оны 11 сарын 1 нд 56 насандаа таалал төгссөн. 1323 онд [[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]] эмэг эхдээ '''Жао Сянь  Юань Шэн хатан''' гэж нэхэн өргөмжилж, өвгөдийн сүмд түүний тахилыг [[Дармабала]] '''Шүньзун хааны''' тахилын хамт тавьсан. 

[[Ангилал:1266 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1322 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Юань улсын хатан]]</text>
      <sha1>09kqk61hbra0doxpgan5inoq83jmdh1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үндэсний бөхийн аваргын жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65623</id>
    <revision>
      <id>706052</id>
      <parentid>630835</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T07:48:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.188.244</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4447" xml:space="preserve">Зөн совин хийморийн тарнитай нутагт мэндлэхэд нь зүүн, баруун мөрөн дээр нь Хангарьд дэвсэн, Дэлхийн магнайг тэнийлгэсэн, Монгол наадамд түрүүлж, Домог түрүүлсэн даяар дуурсах аваргууд.
Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутаг, Дэл хөнжлийн уулын элгэн хаданд барилдаж байгаа хүний зураг бий. Энэ хадны сүг зураг нь Хүрлийн үеийн дурсгалд буюу 7000-11000 жилийн өмнөх үед хамаардаг гэж үзжээ. Тэгэхлээр лавтайяа 7000 жилийн өмнө Монгол бөх байжээ. 

Аварга цол бол Монгол бөхийн хамгийн дээд цол. Монгол наадмын түрүү үзүүрийг булаалдаж, тэр наадамд зодоглосон хүчтэнүүдээс онцгойрон шалгарч түрүүлсэн бөх аварга цол хүртдэг. Үүнээс үүдээд Монгол бөх хэдэн аваргатай вэ? гэсэн асуулт гарч ирж байна. Үүнд яг таг хариулах боломж хомс байна. Учир нь монгол бөхийн барилдаан хэдийд үүсэв?, хэдийд наадам хийж эхлэв?, хэдий үеэс бөхөд цол, тэр дундаа аварга цол олгож эхлэв? гэдэгт бөх судлаачид янз бүрийн таамаг дэвшүүлсэн байдаг ч яг таг хариулах баримт олдохгүй байгаа юм.

Манай улсын архивт 1760-аад оноос хойшхи үеийн улсын цолтой бөхчүүдийн барилдааны амжилт бүрэн бус байдлаар хадгалагдан ирсэн байна. Харамсалтай нь үүнээс өмнөх үеийн бөхчүүдийн барилдааны талаар баримт бидэнд уламжлагдаж ирсэнгүй. Үндэсний төв архивт хадгалагдан байгаа наадмын баримт (Эрдэнэшанзавын яамны архив)-ыг шүүрдэн үзвэл дараах аваргуудын нэрс тодрон гарч байна.

1. Цэдэн 

2. Цэрэнпил

3. Луузанрааш

4. Дашжав

5. Намжилжав

6. Чүлтэм 

7. Баянмөнх

8. Чойдориг

9. (хүлэгч) Намжилжав

10. Должингийн Хүдэр

11. Раашийн Ринчин

12. Гэнэнгийн Өсөхбаяр

13. Цэвэгмид

14. Омбойн Гэлэгсэнгэ

15. Омбойн Дугар

16. Шагдарын Намхай

17. Шагдарын Лувсанжамба

18. Самбуугийн Чүлтэм

19. Цэвэгийн Буянтогтох

20. Хасын (их монгол) Шаравжамц

21. Майдарын Мөрринчин

22. Галсанхүүгийн (лу гүний) Вандан

23. Ганжууржавын (босоо) Самдан

24. Нацагийн (буур) Жамьян

25. Санжмятавын (цэргийн) Шагж

26. Бадамдоригийн Түвдэндорж

27. Цэдэндоржийн Чимэд-Очир

28. Шаравын Батсуурь

29. Жамсрангийн Цэвээнравдан

30. Дарийн Дамдин

31. Сэрээтэрийн Цэрэн

32. Жигжидийн Мөнхбат

33. Хорлоогийн Баянмөнх

34. Чойжилийн Бээжин

35. Дашдоржийн Цэрэнтогтох

36. Дагвацэрэнгийн Хадбаатар

37. Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ

38. Одвогийн Балжинням

39. Агваансамдангийн Сүхбат

40. Гэлэгжамцын Өсөхбаяр

41. Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар (2006)

42. Сүхбаатарын Мөнхбат (2011)

43. Гунаажавын Эрхэмбаяр (2013)

44. Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба (2016)

45. Намсрайжавын Батсуурь (2018)

46. Пүрэвийн Бүрэнтөгс (2020)

47. Оргих Хангай (2022)
[[Ангилал:Үндэсний бөхийн улсын аварга|!]]</text>
      <sha1>m7apdl799u2bd600ceakb4b52d3m194</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706053</id>
      <parentid>706052</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T07:49:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.188.244</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4413" xml:space="preserve">Зөн совин хийморийн тарнитай нутагт мэндлэхэд нь зүүн, баруун мөрөн дээр нь Хангарьд дэвсэн, Дэлхийн магнайг тэнийлгэсэн, Монгол наадамд түрүүлж, Домог түрүүлсэн даяар дуурсах аваргууд.
Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутаг, Дэл хөнжлийн уулын элгэн хаданд барилдаж байгаа хүний зураг бий. Энэ хадны сүг зураг нь Хүрлийн үеийн дурсгалд буюу 7000-11000 жилийн өмнөх үед хамаардаг гэж үзжээ. Тэгэхлээр лавтайяа 7000 жилийн өмнө Монгол бөх байжээ. 

Аварга цол бол Монгол бөхийн хамгийн дээд цол. Монгол наадмын түрүү үзүүрийг булаалдаж, тэр наадамд зодоглосон хүчтэнүүдээс онцгойрон шалгарч түрүүлсэн бөх аварга цол хүртдэг. Үүнээс үүдээд Монгол бөх хэдэн аваргатай вэ? гэсэн асуулт гарч ирж байна. Үүнд яг таг хариулах боломж хомс байна. Учир нь монгол бөхийн барилдаан хэдийд үүсэв?, хэдийд наадам хийж эхлэв?, хэдий үеэс бөхөд цол, тэр дундаа аварга цол олгож эхлэв? гэдэгт бөх судлаачид янз бүрийн таамаг дэвшүүлсэн байдаг ч яг таг хариулах баримт олдохгүй байгаа юм.

Манай улсын архивт 1760-аад оноос хойшхи үеийн улсын цолтой бөхчүүдийн барилдааны амжилт бүрэн бус байдлаар хадгалагдан ирсэн байна. Харамсалтай нь үүнээс өмнөх үеийн бөхчүүдийн барилдааны талаар баримт бидэнд уламжлагдаж ирсэнгүй. Үндэсний төв архивт хадгалагдан байгаа наадмын баримт (Эрдэнэшанзавын яамны архив)-ыг шүүрдэн үзвэл дараах аваргуудын нэрс тодрон гарч байна.

1. Цэдэн 

2. Цэрэнпил

3. Луузанрааш

4. Дашжав

5. Намжилжав

6. Чүлтэм 

7. Баянмөнх

8. Чойдориг

9. (хүлэгч) Намжилжав

10. Должингийн Хүдэр

11. Раашийн Ринчин

12. Гэнэнгийн Өсөхбаяр

13. Цэвэгмид

14. Омбойн Гэлэгсэнгэ

15. Омбойн Дугар

16. Шагдарын Намхай

17. Шагдарын Лувсанжамба

18. Самбуугийн Чүлтэм

19. Цэвэгийн Буянтогтох

20. Хасын (их монгол) Шаравжамц

21. Майдарын Мөрринчин

22. Галсанхүүгийн (лу гүний) Вандан

23. Ганжууржавын (босоо) Самдан

24. Нацагийн (буур) Жамьян

25. Санжмятавын (цэргийн) Шагж

26. Бадамдоригийн Түвдэндорж

27. Цэдэндоржийн Чимэд-Очир

28. Шаравын Батсуурь

29. Жамсрангийн Цэвээнравдан

30. Дарийн Дамдин

31. Сэрээтэрийн Цэрэн

32. Жигжидийн Мөнхбат

33. Хорлоогийн Баянмөнх

34. Чойжилийн Бээжин

35. Дашдоржийн Цэрэнтогтох

36. Дагвацэрэнгийн Хадбаатар

37. Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ

38. Одвогийн Балжинням

39. Агваансамдангийн Сүхбат

40. Гэлэгжамцын Өсөхбаяр

41. Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар (2006)

42. Сүхбаатарын Мөнхбат (2011)

43. Гунаажавын Эрхэмбаяр (2013)

44. Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба (2016)

45. Намсрайжавын Батсуурь (2018)

46. Пүрэвийн Бүрэнтөгс (2020)


[[Ангилал:Үндэсний бөхийн улсын аварга|!]]</text>
      <sha1>b1inuez6xolb6riqwocfm3yjpnkbl4y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улсын цолтой бөхчүүдийн эрэмбэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66882</id>
    <revision>
      <id>706043</id>
      <parentid>706011</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T22:43:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.107</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 4.Улсын заан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17105" xml:space="preserve">== Бөхчүүдийн эрэмбэ ==
''Улсын цолтой тавиас доош насны бөхчүүдийн амжилтын эрэмбэ. (2022 оны улсын наадмын дараах эрэмбэ )''

==== 1.Аварга ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;6&quot; |Шөвгөрсөн тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!10
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]]
|*
|4
|3
|4
|1
|2
!14
|-
|[[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]]
|1
|2
|*
|3
|4
|1
!11
|-
|[[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]]
|*
|3
|2
|*
|1
|1
!7
|-
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]]
|*
|2
|2
|1
|1
|*
!6
|-
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]]
|*
|2
|1
|1
|1
|2
!7
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]]
|1
|*
|4
|2
|5
|2
!14
|-
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба|Ч.Санжаадамба]]
|1
|*
|1
|3
|1
|1
!7
|-
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]]
|1
|*
|*
|4
|3
|2
!10
|-
|[[Оргихын Хангай|О.Хангай]]
|1
|*
|*
|*
|1
|1
!3
|}

==== 2.Улсын арслан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;5&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж|Ц.Содномдорж]]
|1
|1
|*
|5
|1
!8
|-
|[[Доржпаламын Ганхуяг|Д.Ганхуяг]]
|1
|1
|*
|*
|6
!8
|-
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар|Х.Мөнхбаатар]]
|1
|*
|3
|4
|2
!10
|-
|[[Батжаргалын Ганбат|Б.Ганбат]]
|1
|*
|3
|3
|4
!11
|-
|[[Энхтөгсийн Оюунболд|Э.Оюунболд]]
|1
|*
|1
|1
|*
!3
|-
|[[Баярсайханы Орхонбаяр|Б.Орхонбаяр]]
|1
|*
|*
|1
|1
!3
|-
|[[Дагвадоржийн Азжаргал|Д.Азжаргал]]
|1
|*
|*
|*
|4
!5
|-
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва|Р.Пүрэвдагва]]
|1
|*
|*
|*
|2
!3
|}

==== 3.Улсын гарьд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;4&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Баянмөнхийн Гантогтох|Б.Гантогтох]]
|3
|1
|3
|3
!10
|-
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг|Ц.Цэрэнпунцаг]]
|2
|3
|4
|1
!10
|-
|[[Нямдоржийн Ганбаатар|Н.Ганбаатар]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Махгалын Баяржавхлан|М.Баяржавхлан]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Батнасангийн Гончигдамба|Б.Гончигдамба]]
|1
|2
|2
|3
!8
|-
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу|И.Доржсамбуу]]
|1
|1
|2
|4
!8
|-
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших|Ө.Бат-Орших]]
|1
|*
|2
|*
!3
|-
|[[Мягмарын Бадарч|М.Бадарч]]
|1
|*
|1
|*
!2
|-
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ|Ж.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
|*
|1
!3
|-
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан|Ш.Жаргалсайхан]]
|1
|*
|*
|2
!3
|}

==== 4.Улсын заан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;3&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!7
!6
!5
|-
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан|Б.Пүрэвсайхан]]
|2
|1
|1
!4
|-
|[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Н.Жаргалбаяр]]
|2
|1
|*
!3
|-
|[[Цэдэвийн Мягмарсүрэн|Ц.Мягмарсүрэн]]
|1
|3
|2
!6
|-
|[[Болдын Сайнбаяр|Б.Сайнбаяр]]
|1
|2
|2
!5
|-
|[[Дашзэвэгийн Баасандорж|Д.Баасандорж]]
|1
|1
|3
!5
|-
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр|М.Өсөхбаяр]]
|1
|1
|2
!4
|-
|[[Батзоригийн Батмөнх|Б.Батмөнх]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Доржийн Анар|Д.Анар]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий|Б.Бат-Өлзий]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Очирын Одгэрэл|О.Одгэрэл]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Найдангийн Түвшинбаяр|Н.Түвшинбаяр]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Төмөрбаатарын Санчир|Т.Санчир]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Цэрэндашдоржийн Магалжав|Ц.Магалжав]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Чогсомын Батзориг|Ч.Батзориг]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Дорлигжавын Амгаланбаатар|Д.Амгаланбаатар]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Цэдэнбазарын Одбаяр|Ц.Одбаяр]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Бередмуратын Серик|Б.Серик]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Баттулгын Соронзонболд|Б.Соронзонболд]]
|1
|*
|*
!1
|-
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл|М.Лхагвагэрэл]]
|1
|*
|*
!1
|}

==== 5.Улсын харцага ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!6
!5
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав|Л.Пүрэвжав]]
|3
|1
!4
|-
|[[Гунгаагийн Элбэг|Г.Элбэг]]
|3
|*
!3
|-
|[[Ганзоригийн Ганхуяг|Г.Ганхуяг]]
|2
|1
!3
|-
|[[Шүхэртийн Уламбаяр|Ш.Уламбаяр]]
|2
|*
!2
|-
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо|Н.Золбоо]]
|2
|*
!2
|-
|[[Батсүхийн Зоригтбаатар|Б.Зоригтбаатар]]
|2
|*
!2
|-
|[[Алтанбаганы Цацабшир|А.Цацабшир]]
|1
|3
!4
|-
|[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож|Т.Мөнгөнцоож]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түмэннасангийн Амартүвшин|Т.Амартүвшин]]
|1
|1
!2
|-
|[[Даш-Очирын Батболд|Д.Батболд]]
|1
|1
!2
|-
|[[Нямаагийн Батзаяа|Н.Батзаяа]]
|1
|1
!2
|-
|[[Төрөөгийн Баасанхүү|Т.Баасанхүү]]
|1
|1
!2
|-
|[[Лхагвын Лха-Очир|Л.Лха-Очир]]
|1
|1
!2
|-
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ|О.Мөнх-Эрдэнэ]]
|1
|1
!2
|-
|[[Эрдэнээгийн Батбаатар|Э.Батбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Нинжээгийн Алтансүх|Н.Алтансүх]]
|1
|*
!1
|-
|[[Чойнхорын Чулуунбаатар|Ч.Чулуунбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Гэлэгжамцын Батбаяр|Г.Батбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Мишкагийн Батжаргал|М.Батжаргал]]
|1
|*
!1
|-
|[[Өлзийбатын Даваабаатар|Ө.Даваабаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Арслангийн Бямбажав|А.Бямбажав]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганбатын Алтангэрэл|Г.Алтангэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Амартүвшин|Ж.Амартүвшин]]
|1
|*
!1
|-
|[[Бат-Очирын Одгэрэл|Б.Одгэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Хүрэл-Очирын Гантулга|Х.Гантулга]]
|1
|*
!1
|-
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ|Д.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шарын Мөнгөнбаатар|Ш.Мөнгөнбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн|Т.Бэгзсүрэн]]
|1
|*
!1
|-
|[[Баянзулын Цэдэнсодном|Б.Цэдэнсодном]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд|Ш.Пүрэвгарьд]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр|Ц.Мөнхбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганцогтын Бадрах|Г.Бадрах]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон|Ц.Бямба-Отгон]]
|1
|*
!1
|-
|}

==== 6.Улсын начин ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
!Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!5
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энхбат|Э.Энхбат]]
|4
!4
|-
|[[Болдын Эрдэнэхүү|Б.Эрдэнэхүү]]
|3
!3
|-
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв|М.Жамъянпүрэв]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс|Ц.Сумъяабэйс]]
|2
!2
|-
|[[Наранцэцэгийн Бүрэнбаатар|Н.Бүрэнбаатар]]
|2
!2
|-
|[[Ишдоржийн Ёндонсамбуу|И.Ёндонсамбуу]]
|2
!2
|-
|[[Рэнцэндоржийн Ганхуяг|Р.Ганхуяг]]
|2
!2
|-
|[[Цогтоогийн Лхагвасүрэн|Ц.Лхагвасүрэн]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэндашийн Цогтжаргал|Ц.Цогтжаргал]]
|2
!2
|-
|[[Жанчивын Отгонбаяр|Ж.Отгонбаяр]]
|2
!2
|-
|[[Будын Чинзориг|Б.Чинзориг]]
|2
!2
|-
|[[Жадамбаагийн Оргил|Ж.Оргил]]
|2
!2
|-
|[[Лувсандоржийн Цэрэнтогтох|Л.Цэрэнтогтох]]
|2
!2
|-
|[[Чулуунбаатарын Батчулуун|Ч.Батчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Ч.Хөхчирэнгэр]]
|2
!2
|-
|[[Балжиннямын Суманчулуун|Б.Суманчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Нурланы Мустафа|Н.Мустафа]]
|2
!2
|-
|[[Усны-Эхийн Балжинням|У.Балжинням]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн|Д.Пүрэвсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Галбадрахын Батбаатар|Г.Батбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ|Д.Сэржбүдээ]]
|1
!1
|-
|[[Сэрээнэндоржийн Мандах|С.Мандах]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Одхүү|Б.Одхүү]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндаваагийн Цэрэнчимэд|Ц.Цэрэнчимэд]]
|1
!1
|-
|[[Доржготовын Дашцэрэн|Д.Дашцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Цэгмидийн Гэрэлт-Од|Ц.Гэрэлт-Од]]
|1
!1
|-
|[[Шагдарын Зоригт|Ш.Зоригт]]
|1
!1
|-
|[[Дашдондовын Батбаяр|Даш.Батбаяр]] 
|1
!1
|-
|[[Базарбидэрнаагийн Бадам-Очир|Б.Бадам-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Авирмэдийн Эрхэмбаяр|А.Эрхэмбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Цэдэвийн Цэрэнхүү|Ц.Цэрэнхүү]]
|1
!1
|-
|[[Доржсүрэнгийн Нямхүү|Д.Нямхүү]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвадоржийн Наранбаатар|Л.Наранбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Довчинжамцын Пэрэнлэйдорж|Д.Пэрэнлэйдорж]]
|1
!1
|-
|[[Гарваагийн Олзгэрэл|Г.Олзгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Сүрэнжавын Даваасамбуу|С.Даваасамбуу]]
|1
!1
|-
|[[Бавуудоржийн Баянмөнх|Б.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Дугардоржийн Батбаяр|Ду.Батбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жүгдэрийн Гансүх|Ж.Гансүх]]
|1
!1
|-
|[[Жигмэдийн Алтансүх|Ж.Алтансүх]]
|1
!1
|-
|[[Даваанямын Лхагвадорж|Д.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Довдонгийн Ганбат|Д.Ганбат]]
|1
!1
|-
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа|Т.Энхтуяа]]
|1
!1
|-
|[[Мөнхбаярын Цанлиг|М.Цанлиг]]
|1
!1
|-
|[[Батсүхийн Насандэлгэр|Б.Насандэлгэр]]
|1
!1
|-
|[[Базаррагчаагийн Сэр-Од|Б.Сэр-Од]]
|1
!1
|-
|[[Дондогийн Цогзолдорж|Д.Цогзолдорж]]
|1
!1
|-
|[[Намсрайн Баярмагнай|Н.Баярмагнай]] 
|1
!1
|-
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү|П.Ганхүү]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Баянжаргал|Б.Баянжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж|Б.Бадамдорж]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Гантулга|Л.Гантулга]]
|1
!1
|-
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн|Л.Нямсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр|Ш.Тогтохбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Чотонгийн Баянмөнх|Ч.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Заяамандах|Б.Заяамандах]]
|1
!1
|-
|[[Саруултуяагийн Багахүү|С.Багахүү]]
|1
!1
|-
|[[Маналсүрэнгийн Эрдэнэбат|М.Эрдэнэбат]]
|1
!1
|-
|[[Сүхбаатарын Батсуурь|С.Батсуурь]]
|1
!1
|-
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн|Б.Сангисүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Сумъяа|Б.Сумъяа]]
|1
!1
|-
|[[Амарын Батмөнх|А.Батмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Амарзаяа|Б.Амарзаяа]]
|1
!1
|-
|[[Чулуунбатын Цогбаяр|Ч.Цогбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Чулуунбат|Ж.Чулуунбат]]
|1
!1
|-
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Найдангийн Адъяабат|Н.Адъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн|Б.Бадамсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Алтанхуяг|А.Алтанхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр|Ш.Шинэбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Ганболдын Баасандорж|Г.Баасандорж]]
|1
!1
|-
|[[Чагнаадоржийн Ганзориг|Ч.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал|Бо.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Даваасамбуугийн Энхбаяр|Д.Энхбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Даш|Э.Даш]]
|1
!1
|-
|[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг|Б.Ганхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Батсайханы Дэлгэрсайхан|Б.Дэлгэрсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Мишкагийн Бат-Отгон|М.Бат-Отгон]]
|1
!1
|-
|[[Лутын Батзориг|Л.Батзориг]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Шинэбаатар|Л.Шинэбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бадрахын Ганзориг|Б.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндоржийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]]
|1
!1
|-
|[[Батчулууны Баатарцол|Б.Баатарцол]]
|1
!1
|-
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж|Ц.Чимэддорж]]
|1
!1
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан|Д.Амарсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Э.Ванданцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан|Б.Чимэдвандан]]
|1
!1
|-
|[[Балганы Хишигбаатар|Б.Хишигбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ (бөх)|Б.Бат-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Галсан-Очирын Ганжад|Г.Ганжад]]
|1
!1
|-
|[[Дармаагийн Тамир|Д.Тамир]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Дагва-Очир|Ж.Дагва-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдорын Дарханбат|Ш.Дарханбат]]
|1
!1
|-
|[[Цогбадрахын Бямба-Очир|Ц.Бямба-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Баярсайханы Батжаргал|Б.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Д.Амаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох (улсын начин)|Д.Цэрэнтогтох]]
|1
!1
|-
|[[Батбаярын Даваа-Очир|Б.Даваа-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Давааням|А.Давааням]]
|1
!1
|-
|[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ|Ж.Ням-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Насанцогтын Баярбаатар|Н.Баярбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Доржхандын Хүдэрбулга|Д.Хүдэрбулга]]
|1
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Дүгэрдорж|Т.Дүгэрдорж]]
|1
!1
|-
|[[Хутагийн Цогтгэрэл|Х.Цогтгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэнбатын Сандагдорж|Ц.Сандагдорж]]
|1
!1
|-
|[[Өлзийсайханы Батзул|Ө.Батзул]]
|1
!1
|-
|[[Бэгзийн Мижидсүрэн|Б.Мижидсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Лхагвадорж|Б.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл|Б.Түмэндэмбэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Нямаа|Э.Нямаа]]
|1
!1
|-
|[[Навааны Хүрэлсүх|Н.Хүрэлсүх]]
|1
!1
|-
|[[Энхбатын Сумъяабат|Э.Сумъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Хүрэлбаатарын Оргилболд|Х.Оргилболд]]
|1
!1
|-
|[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл|О.Цэцэнцэнгэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан|Э.Энх-Амгалан]]
|1
!1
|-
|[[Очирбатын Түмэн|О.Түмэн]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс|Б.Түвшинтөгс]]
|1
!1
|-
|[[Энхтүвшиний Батмагнай|Э.Батмагнай]]
|1
!1
|-
|[[Батдоржийн Сосорбарам|Б.Сосорбарам]]
|1
!1
|}</text>
      <sha1>a4owa32zswt7o3nwwi4x7th7hkn03t8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ши Жиньпин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>97933</id>
    <revision>
      <id>706040</id>
      <parentid>705998</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:31:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9072" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан|name=Ши Жиньпин|honorific-suffix=&lt;/br&gt;{{nobold|习近平}}|image=Xi Jinping portrait 2019 (cropped).jpg|caption=2019 онд|office={{CHN}}ын Коммунист Намын Ерөнхий Нарийн Бичгийн Дарга|termstart=[[2012]] оны [[11 сарын 15]]|predecessor=[[Ху Жиньтао]]|office2={{CHN}}ын 7 дахь Ерөнхийлөгч|termstart2=[[2013]] оны [[3 сарын 14]]|premier2=Ли Көциан|vicepresident2=Ли Юаньчао&lt;/br&gt;(2013-2018)&lt;/br&gt;Ван Чишань&lt;/br&gt;(2018 оноос хойш)|predecessor2=[[Ху Жиньтао]]|office3={{CHN}}ын Цэргийн Төв Комиссын Дарга|office4={{CHN}}ын [[Хятадын Коммунист Нам|Коммунист Намын]] Нэгдүгээр Орлох Нарийн Бичгийн Дарга|office5={{CHN}}ын Дэд Ерөнхийлөгч|termstart3=&lt;b&gt;Намаас томилсон:&lt;/b&gt;&lt;/br&gt;[[2012]] оны [[11 сарын 15]]&lt;/br&gt;&lt;b&gt;Улсаас томилсон:&lt;/b&gt;&lt;/br&gt;[[2013]] оны [[3 сарын 14]]&lt;/br&gt;|deputy3=Фан Чанлон&lt;/br&gt;Шу Чилиан&lt;/br&gt;Жан Юушиа|predecessor3=[[Ху Жиньтао]]|termstart4=[[2007]] оны [[10 сарын 22]]|termend4=[[2012]] оны [[11 сарын 15]]|predecessor4=Жэн Чинхон|successor4=Лиу Юуньшань|termstart5=[[2008]] оны [[3 сарын 15]]|termend5=[[2013]] оны [[3 сарын 14]]|successor5=Ли Юаньчао|predecessor5=Жэн Чинхон|president5=Ху Жиньтао|date of birth={{Birth date and age|df=yes|1953|06|15}}|birth_place=[[Бээжин]], [[БНХАУ]]|party=[[Хятадын Коммунист Нам]]&lt;/br&gt;(1974 оноос хойш)|children=Ши Минзэ|alma_mater=Цинхуа Их Сургууль|spouse={{ubl|{{Marriage|Кэ Линлин|1979|1982|end=салсан}}|{{Marriage|Фэн Лиюань|1987}}}}|signature=XiJinpingSignature.svg|unit=Цэргийн Төв Хорооны Ерөнхий Алба|rank=Батлан Хамгаалах Сайд Гэн Биаогийн Нарийн Бичиг|serviceyears=[[1979]]-[[1982]]|branch=Ардын Чөлөөлөх Арми|allegiance=[[БНХАУ]]}}[[Файл:Xi Jinping March 2017.jpg|200px|right|thumb|Ши Жиньпин (2017)]]

'''Ши Жиньпин''' ({{lang-zh|习近平}}, ''Xí Jìnpíng'') - [[2013 он]]ы [[3 сарын 14|3-р сарын 14]]-ний өдрөөс хойш [[Хятад улс|БНХАУ-ын]] даргаар ажиллаж буй, Хятадын төрийн зүтгэлтэн, улс төрч юм.

Тэрээр [[2012 он]]ы [[11 сарын 15|11-р сарын 15]]-ны өдөр [[Хятадын Коммунист Нам]]ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгогдсон.

Ши Жиньпин бол Хятадын улс төрийн системийн хамгийн өндөр албан тушаалтны нэг юм. Тэрбээр 2012 оны 11-р сарын 15-нд огцорсон БНХАУ-ын дарга [[Ху Жиньтао]]г залгамжлан ажиллаж байна.

Тэрбээр олон улсад өөрийн улс төрийн өрсөлдөгчөө нугачин дардаг арга барил, хүний амьдралын бүх хэсгийг тагнан удирдах оролдлого, Шинжиан дахь уйгар үндэстнүүдийг хомроглон хорих үйл ажиллагаа, үндэстний цөөнхийн эсрэг бодлого, Хятадын үндсэрхэг үзлийг өөхшүүлэн дэвэргэх хандлага, эдийн засгийн хаалттай бодлого, хүний эрхийг үл тоодог үзэл зэргээсээ үүдэн хүчтэй шүүмжлэл дагуулдаг.

== Намтар ==
Ши Жиньпин 1953 оны 6 дугаар сарын 15-нд [[Бээжин|Бээжин хотод]] төрсөн. Хятадын дийлэнх олонхи болсон [[Хятадууд|Хан үндэстэн]]. Эцэг Ши Жунсюнь (1913—2002)  Шэньси мужийн Фупин дүүргээс гаралтай, 1930-аад оны үед [[Мао Зэдун|Мао Зэдунтэй]] ойр хамтран зүтгэж байсан. 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад өндөр албан тушаалтай байсан бөгөөд 1959-1962 онуудад Төрийн Зөвлөлийн орлогч дарга (Ерөнхий сайдын орлогч) байсан. 

Ши Жиньпиний эцэг өндөр алба хашиж байсан тул түүний бага нас хангалуун байсан боловч 1962 онд түүний аавыг намын эсрэг хуйвалдаанд буруутгаж байжээ. 1965 онд эцэг Ши Жунсун Бээжингээс Хэнань муж руу хөөгдөн цөллөгдөж, &quot;Соёлын хувьсгал&quot; -ын үеэр (1966-1976) баривчлагдаж байжээ. 

Хэлмэгдүүлэлт Ши Жиньпинг мөн тойроогүй ажээ. 1969 онд залуу Ши-г &quot;хөдөлмөрөөр хүмүүжүүлэх лагерт&quot; БНХАУ-ын Шэньси мужийн хамгийн ядуу дүүргийн нэг Янчуань тосгон руу илгээсэн байна. 

Тэнд бараг долоон жилийн турш Ши Жиньпин их хүнд нөхцөлд амьдарсан байна: Түүний гэр нь агуй, тоосгон дээрх нимгэн хөнжил нь түүний ор, хувин нь түүний бие засах газар байсан гэдэг.  

1971 онд тэрээр Хятадын Хувьсгалт залуучудын Эвлэлд элссэн байна. 

1974 онд түүний аав нь шоронд байсан болов ч Ши Жиньпин Хятадын Коммунист намд (ХКН) элсэж, яваандаа тосгоны намын байгууллагын нарийн бичгийн дарга болжээ. 

1975 онд Ши Жиньпин нэр хүндтэй Бээжингийн Чинхуа их сургуулийн хими, технологийн ангид элсэн оржээ. 1979 онд дунд сургуулиа төгсөөд хэсэг хугацаанд Төрийн Зөвлөл болон Цэргийн төв Зөвлөлийн Тамгын газрын нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байжээ.

1985 онд Ши Фужиан мужийн Фужоу хотын намын хорооны нарийн бичгийн дарга болжээ. Дараа нь мужийн захирагч, Жэжян мужийн намын хорооны нарийн бичгийн дарга болж дэвшсэн байна. Үүний дараа тэрээр Хятадын удидлагын жинхэнэ төв болох Улс төрийн Товчоо, түүний Байнгын хороонд орохоосоо өмнө Шанхай хотын намын хорооны нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байжээ.

2012 оны 11 дүгээр сард болсон ХКН-ын XVIII Их хурлаар Ши Жиньпин ХКН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгогдсон байна. 

2013 оны 3 дугаар сарын 14-нд Бүх Хятадын Ардын төлөөлөгчдийн хурлаар БНХАУ-ын даргаар сонгогдсон.

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Xi Jinping}}
* [http://www.china.org.cn/english/MATERIAL/76256.htm Намтар] (англиар)
* https://www.nytimes.com/2013/03/15/world/asia/chinas-new-leader-xi-jinping-takes-full-power.html
* https://www.theguardian.com/world/2013/mar/14/xi-jinping-installed-china-president
* https://www.bbc.com/news/world-asia-china-21819494
* https://www.economist.com/leaders/2013/05/04/xi-jinping-and-the-chinese-dream
* https://www.reuters.com/article/us-china-parliament-xi-timeline/timeline-the-rise-of-chinese-leader-xi-jinping-idUSKCN1GS0ZA

[[Ангилал:Одооны төрийн тэргүүн]]
[[Ангилал:Хятадын Коммунист Намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга]]
[[Ангилал:БНХАУ-ын улс төрч]]
[[Ангилал:Жөжян мужийн захирагч]]
[[Ангилал:Фужянь мужийн захирагч]]
[[Ангилал:Хятадын коммунист намын гишүүн]]
[[Ангилал:Хятадын Коммунист Намын улс төрийн товчооны гишүүн]]
[[Ангилал:Гэгээн Андрей одон шагналтан]]
[[Ангилал:Леопольдын одон шагналтан (их загалмай)]]
[[Ангилал:Хосе Марти одон шагналтан]]
[[Ангилал:Хятадууд]]
[[Ангилал:1953 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>bryiginpmjcdpq9vyhqzo0k305ri7gq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>106722</id>
    <revision>
      <id>706045</id>
      <parentid>642070</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T02:05:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>[[Image:Flag_of_Extremadura_(with_coat_of_arms).svg]]-г [[Image:Flag_of_Extremadura,_Spain_(with_coat_of_arms).svg]]-р сольж байна. Сольсон хэрэглэгч нь [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]], шалтгаан нь: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10472" xml:space="preserve">{{Испанийн Өөртөө Засах Нийгэмлэг|float=right}}
'''Испанийн  Өөртөө Засах Нийгэмлэг''' ({{lang-es|Comunidades Autónomas}} гэдэг нь [[Испани]] улс дахь 17 нутаг дэвсгэрийн нийгэмлэгийг нэрлэх бөгөөд эдгээр нь бусад улсын мужтай адил юм. 1978 оны Испанийн Үндсэн Хуулийн 2-р зүйлд Испани Улс нь «Үндэстэн ба Муж/Бүс нутгаас» бүрдэнэ хэмээн заасан байдаг.&lt;ref name=eso&gt;{{cite web|url=http://recursostic.educacion.es/secundaria/edad/3esohistoria/para_pdf/quincena12.pdf|title=Organización territorial. El Estado de las Autonomías|work=Recursos Educativos|publisher=Instituto Nacional de Tecnologías Educativas y de Formación del Profesorado. Ministerio de Eduación, Cultura y Deporte|accessdate=19 October 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=art2&gt;Article 2. {{cite web|url=http://www.congreso.es/consti/constitucion/indice/titulos/articulos.jsp?ini=1&amp;fin=9&amp;tipo=2|title=Título Preliminar|work=Spanish Constitution of 1978|author=[[Cortes Generales]] (Spanish Parliament)|year=1978|accessdate=29 September 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=art143&gt;Article 143. {{cite web|url=http://www.congreso.es/consti/constitucion/indice/titulos/articulos.jsp?ini=137&amp;fin=158&amp;tipo=2|title=Título VIII. De la Organización Territorial del Estado|work=Spanish Constitution of 1978|author=[[Cortes Generales]] (Spanish Parliament)|year=1978|accessdate=29 September 2012}}&lt;/ref&gt; Тиймээс өөртөө засах нийгэмлэгүүд нь [[Автономи|өөртөө засах улсын]] статутыг эдлэн хууль тогтоомжоо гарган хэрэгжүүлэх эрхээр хангагдсан байна. Эдгээр эрх зүйн алийг хэрэгжүүлэх нь нийгэмлэгээс нийгэмлэгт буюу мужаас мужид харилцан адилгүй байдаг.

Испанийн үндсэн хуулийн VIII зүйлийн 143 ба 151-р зүйлд 17 мужийн бүрдэл хэсэг ба тэдгээрийн оршин тогтнолыг зохицуулж өгсөн байна. 17 өөртөө засах мужийн 7 нь зөвхөн нэг аймгаас бүрддэг бол үлдсэн нь хэд хэдэн (ес хүртэл) аймгаас бүрдэнэ. Үүн дээр Сеута ба Мелилья гэх хоёр өөртөө засах хотууд (''ciudades autónomas'') нэмдэгдэнэ. Испани бол холбооны улс биш харин төвлөрсөн бус нэгдмэл улс юм.&lt;ref name=&quot;eso&quot; /&gt;

== Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг ба хотын жагсаалт ==
{| style=&quot;clear:both&quot; class=&quot;sortable wikitable&quot;
|- style=&quot;background:#bbb&quot;
! Өөртөө Засах Нийгэмлэгийн нэр !! Нийслэл 
! class=unsortable | Газрын зураг !! Газар нутаг&lt;br /&gt;(хувиар) !! Хүн ам&lt;br /&gt;2007&lt;br /&gt;(хувиар) !! Хүн амын нягтрал&lt;br /&gt;хүн/км²
|-
| [[File:Flag of Andalucía.svg|20px]] '''[[Андалуси]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Andalucía'')
| [[Севилья]]
|[[File:Localización de Andalucía.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|87.268}}&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;(17,2 %)
| style=text-align:right | {{nts|8.039.399}}&lt;br /&gt;(17,8 %)
| style=text-align:right | 92
|-
| [[File:Flag of Aragon.svg|20px]] '''[[Арагон]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Aragón'')
| [[Сарагоса]]
| [[File:Localización de Aragón.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|47.719}} км²&lt;br /&gt;(9,4 %)
| style=text-align:right | {{nts|1.295.215}}&lt;br /&gt;(2,9 %)
| style=text-align:right | 27
|-
| [[File:Flag of Asturias.svg|20px]] '''[[Астури]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Asturias'')
| [[Овьедо]]
| [[File:Localización de Asturias.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|10.604}} км²&lt;br /&gt;(2,1 %)
| style=text-align:right | {{nts|1.074.632}}&lt;br /&gt;(2,4 %)
| style=text-align:right | 101
|-
| [[File:Flag of the Balearic Islands.svg|20px]] '''[[Балеарын арлууд]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Islas Baleares'')
| [[Пальма]]
| [[File:Localización de las Islas Baleares.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|4.992}} км²&lt;br /&gt;(1,0 %)
| style=text-align:right | {{nts|1.029.139}}&lt;br /&gt;(2,2 %)
| style=text-align:right | 206
|-
| [[File:Flag of the Basque Country.svg|20px]] '''[[Баскийн Өөртөө Засах Нийгэмлэг|Баск орон]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''País Vasco'')
| [[Виториа-Гастейс]]
| [[File:Localización del País Vasco.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|7.234}} км²&lt;br /&gt;(1,4 %)
| style=text-align:right | {{nts|2.141.116}}&lt;br /&gt;(4,8 %)
| style=text-align:right | 296
|-
| [[File:Flag of the Valencian Community (2x3).svg|20px]] '''[[Валенсийн Нийгэмлэг|Валенси]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Comunidad Valenciana'')
| [[Валенси]]
| [[File:Localització del País Valencià respecte Espanya.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|23.255}} км²&lt;br /&gt;(4,6 %)
| style=text-align:right | {{nts|4.874.811}}&lt;br /&gt;(10,6 %)
| style=text-align:right | 210
|-
| [[File:Flag of Galicia.svg|20px]] '''[[Галиси]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Galicia'')
| [[Сантьяго де Компостела]]
| [[File:Localización de Galicia.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|29.574}} км²&lt;br /&gt;(5,8 %)
| style=text-align:right | {{nts|2.771.341}}&lt;br /&gt;(6,3 %)
| style=text-align:right | 94
|-
| [[File:Flag of the Canary Islands.svg|20px]] '''[[Канарын арлууд]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Islas Canarias'')
| [[Санта Круз де Тенерифе]] ба&lt;br /&gt;[[Лас Пальмас|Лас Пальмас де Гран Канариа]]
| [[File:Localización de la Región de Canarias.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|7.447}} км²&lt;br /&gt;(1,5 %)
| style=text-align:right | {{nts|2.020.947}}&lt;br /&gt;(4,5 %)
| style=text-align:right | 271
|-
| [[File:Flag of Cantabria.svg|20px]] '''[[Кантабри]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Cantabria'')
| [[Сантандер]]
| [[File:Localización de Cantabria.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|5.321}} км²&lt;br /&gt;(1,0 %)
| style=text-align:right | {{nts|572.503}}&lt;br /&gt;(1,3 %)
| style=text-align:right | 108
|-
| [[File:Bandera Castilla-La Mancha.svg|20px]] '''[[Кастили-Ла Манча]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Castilla-La Mancha'')
| [[Толедо]]
| [[File:Localización de Castilla-La Mancha.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|79.463}} км²&lt;br /&gt;(15,7 %)
| style=text-align:right | {{nts|1.975.179}}&lt;br /&gt;(4,3 %)
| style=text-align:right | 25
|-
| [[File:Flag of Castilla y León.svg|20px]] '''[[Кастили ба Леон]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Castilla y León'')
|[[Вальядолид]]
| [[File:Localización de Castilla y León.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|94.223}} км²&lt;br /&gt;(18,6 %)
| style=text-align:right | {{nts|2.525.157}}&lt;br /&gt;(5,7 %)
| style=text-align:right | 27
|-
| [[File:Flag of Catalonia.svg|20px]] '''[[Каталони]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Cataluña'')
| [[Барселон]]
| [[File:Localización de Cataluña.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|32.114}} км²&lt;br /&gt;(6,3 %)
| style=text-align:right | {{nts|7.197.174}}&lt;br /&gt;(15,9 %)
| style=text-align:right | 224
|-
| [[File:Flag of La Rioja (with coat of arms).svg|20px]] '''[[Ла Риоха (Испанийн муж)|Ла Риоха]]'''
| [[Логроньо]]
| [[File:Localización de La Rioja.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|5.045}} км²&lt;br /&gt;(1,0 %)
| style=text-align:right | {{nts|308.566}}&lt;br /&gt;(0,7 %)
| style=text-align:right | 62
|-
| [[File:Flag of the Community of Madrid.svg|20px]] '''[[Мадридын Өөртөө Засах Нийгэмлэг|Мадрид]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Comunidad de Madrid'')
| [[Мадрид]]
| [[File:Localización de la Comunidad de Madrid.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|8.028}} км²&lt;br /&gt;(1,6 %)
| style=text-align:right | {{nts|6.061.680}}&lt;br /&gt;(13,5 %)
| style=text-align:right | 755
|-
| [[File:Flag of the Region of Murcia.svg|20px]] '''[[Мурси (муж)|Мурси]]'''&lt;br /&gt;(испаниар ''Región de Murcia'')
| [[Мурси (хот)|Мурси]]
| [[File:Localización de la Región de Murcia.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|11.313}} км²&lt;br /&gt;(2,2 %)
| style=text-align:right | {{nts|1.391.147}}&lt;br /&gt;(3,0 %)
| style=text-align:right | 123
|-
| [[File:Bandera de Navarra.svg|20px]] '''[[Наварра]]'''&lt;br /&gt;(баск хэлээр ''Nafarroa'')
| [[Памплона]]
| [[File:Localización de Navarra.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|10.391}} км²&lt;br /&gt;(2,1 %)
| style=text-align:right | {{nts|605.022}}&lt;br /&gt;(1,3 %)
| style=text-align:right | 58
|-
| [[File:Flag of Extremadura, Spain (with coat of arms).svg|20px]] '''[[Эстремадура]]'''
| [[Мерида (Испани)|Мерида]]
| [[File:Localización de Extremadura.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|41.634}} км²&lt;br /&gt;(8,2 %)
| style=text-align:right | {{nts|1.088.728}}&lt;br /&gt;(2,5 %)
| style=text-align:right | 26
|-
| [[File:Flag Ceuta.svg|20px]] '''[[Сеута]]'''
|
| [[File:Localización de Ceuta.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|18,5}} км²
| style=text-align:right | {{nts|76.343}}&lt;br /&gt;(0,2 %)
| style=text-align:right | 4.127
|-
| [[File:Flag of Melilla.svg|20px]] '''[[Мелилья]]'''
|
| [[File:Localización de Melilla.svg|center|x60px]]
| style=text-align:right | {{nts|20}} км²
| style=text-align:right | {{nts|68.795}}&lt;br /&gt;(0,1 %)
| style=text-align:right | 3.440
|}

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Autonomous communities of Spain|Испанийн  Өөртөө Засах Нийгэмлэг}}
*[http://www.rulers.org/spanautc.html Information about Spain's Autonomous Communities from rulers.org]

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:Испанийн өөртөө засах нийгэмлэг| ]]
[[Ангилал:Испанийн засаг захиргааны гишүүнчлэл|өөртөө засах нийгэмлэг]]</text>
      <sha1>ersk3v24ss652zr6ny36a1l668dhh5c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Курманбек Бакиев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>120793</id>
    <revision>
      <id>706054</id>
      <parentid>694456</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T09:07:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>Президент_Киргизии_Курманбек_Бакиев_(кроп).jpg файлыг коммонсд [[commons:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files in Category:Media from StanRadar|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15410" xml:space="preserve">'''Курманбек Салиевич Бакиев''' (киргиз. Салы уулу Курманбек; 1949 оны 8-р сарын 1-нд  ЗХУ-ын Зөвлөлт Киргиз Улсын [[Жалал-Абад]] мужийн Масадан хотод төрсөн) - Киргизийн улс төр, төрийн зүтгэлтэн, &quot;Киргизийн ардын хөдөлгөөн&quot; улс төрийн эвслийн удирдагч (2004-2005), Киргиз улсын Ерөнхий сайд (2000-2002, 2005). Ерөнхийлөгч Аскар Акаевын эсрэг “Алтанзул цэцэг”-ийн хувьсгалын давалгаан дээр Засгийн эрхэнд гарч Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч 2005-2010 онд байсан. 2009 онд Киргизийн ерөнхийлөгчөөр дахин сонгогдсон. 2010 оны 4-р сарын 7-15-нд болсон хувьсгалын үеэр түүнийг сөрөг хүчнийхэн түлхэн унагаж, эх орноо орхин [[Беларусь]] улсад улс төрийн цөллөгт байгаа. 

== Намтар ==
Түүний аав Сали Бакиев нэгдлийн дарга байсан бөгөөд тэдний гэр бүлд долоон хүүхэдтэй байжээ. К.Бакиев 1970 онд Куйбышев хотод Масленниковын нэрэмжит үйлдвэрт II зэргийн ажилчнаар ажлын гараагаа эхэлсэн. 1971 онд загас боловсруулах үйлдвэрийн ачигчаар ажиллаж байжээ. 

1974-1976 онд Зөвлөлтийн армид алба хааж дуусгаад Курманбек Куйбышев руу буцаж ирээд Масленниковын үйлдвэрт V зэргийн цахилгаан механикчаар ажиллаж эхэлсэн. 1978 онд Курманбек Бакиев Куйбышев хотын Политехникийн дээд сургуулийн автоматжуулалт, хэмжих хэрэгслийн ангийг цахим тооцолон бодох техникийн мэргэжлээр төгссөн. 1979 онд Курманбек Бакиев Жалал-Абад руу нүүж, үйлдвэрийн ахлах инженер, дараа нь 1983 он хүртэл үйлдвэрийн дарга, 1985 онд Бакиев ЗХУ-ын Цахим аж үйлдвэрийн яамны Кок-Жангак хот дахь &quot;Профил&quot; үйлдвэрийн захирал болжээ. 

1990 онд  Кок-Жангак хотын ЗХУКоммунист Намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, дараа нь хотын Ардын депутатуудын Зөвлөлийн дарга болсон. 

1991-1992 онд Жалал-Абад мужийн Ардын депутатуудын Зөвлөлийн орлогч даргаар ажиллаж байсан. 1992 онд Бакиев Жалал-Абад мужийн Тогуз-Тороуз дүүргийн төрийн захиргааны даргаар, 1994 онд Киргиз Улсын Төрийн өмчийн сангийн орлогч даргаар томилогдсон. 1995-1997 онд Жалал-Абад мужийн төрийн захиргааны захирагч, 1997-2000 онд Чуй мужийн Төрийн захиргааны даргаар ажиллаж байсан.

== Ерөнхий сайд ==
2000 оны арванхоёрдугаар сарын 21-нд Киргизийн Ерөнхий сайдаар томилогдсон. 2001 оны 2-р сард тэрээр Узбекистаны Ерөнхий сайд Уткир Султановтой &quot;Бүгд Найрамдах Киргиз Улс, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын хооронд улсын хилийн заагийг тогтоох эрх зүйн үндсийг зохицуулах тухай санамж бичиг&quot;-т гарын үсэг зурсан.

2002 оны 1-р сарын 5-нд Парламентын Хууль зүйн асуудал эрхэлсэн хорооны дарга Азимбек Бекназаровыг Токтогул дүүргийн мөрдөн байцаагчаар ажиллаж байхдаа эрх мэдлээ урвуулан ашигласан хэргээр Жалал-Абад хотод баривчилжээ. 2002 оны 3-р сарын 17-нд Аксийск мужийн оршин суугчид Киргизийн нутаг дэвсгэрийн нэг хэсгийг (90 мянган га) Хятадад шилжүүлэхийг эсэргүүцэж эхэлсэн.

2002 оны 10-р сард Бакиев Ала-Букагийн 15-р тойрогт Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын [[Жогорку Кенеш]] (ардын төлөөлөгчдийн хурал)-д сонгогдсон. 2003 оны 2-р сард Бакиев &quot;Киргизийн бүс нутаг&quot; хэмээх төв үзэлтэй депутат бүлэгт элсэв. 

2004 оноос - &quot;Киргизстаны ардын хөдөлгөөн&quot; улс төрийн хүчний холбооны төв зөвлөлийн дарга болж 2005 онд Киргизийн Ерөнхий сайдаар дахин томилогдсон.

2005 онд Киргизийн ерөнхийлөгч Аскар Акаевыг огцрохыг шаардсан сөрөг хүчний томоохон жагсаал цуглаан болсон. Эдгээр үйл явдлуудыг &quot;алтанзул цэцгийн хувьсгал&quot; гэж нэрлэдэг.  

2005 оны 3-р сарын 24-нд Аскар Акаев (өөрийн аюулгүй байдлын үүднээс) улс орноо орхихоор болжээ. Ерөнхий сайд Курманбек Бакиев ерөнхийлөгчийн ээлжит бус сонгууль хүртэл төрийн тэргүүнээр түр ажилласан. Бакиев өөрөө болон сөрөг хүчний удирдагч Феликс Кулов нарыг гол нэр дэвшигчид гэж үзжээ. Гэвч Кулов ялбал Куловыг Ерөнхий сайдаар томилно гэж амласныхаа хариуд Бакиевийн талд нэрээ татсан. Улмаар Курманбек Бакиев сонгуульд үнэмлэхүй ялалт байгуулсан юм.

== Ерөнхийлөгч ==
К.Бакиев ерөнхийлөгч болсныхоо дараа &quot;алтанзул цэцгийн хувьсгал&quot;-д оролцсон сөрөг хүчний удирдагчдын заримыг дээд албан тушаалд томилсон. Феликс Кулов Ерөнхий сайд болж удалгүй Ерөнхий сайд, ерөнхийлөгч хоёрын харилцаа хүйтэрсэн байна. 

2006 оны 1-р сарын 26-нд Кулов Үндэсний аюулгүй байдлын албаны дарга Таштемир Айтбаевыг &quot;гэмт хэрэг үйлдсэн&quot; гэж буруутган огцруулахыг шаарджээ. Киргизийн парламентын депутатууд Куловын талд байсан бөгөөд тэрээр мөн Ерөнхийлөгч Бакиевт Айтбаевыг албан тушаалаас нь огцруулахыг санал болгосон байна. 

2006 оны 2-р сарын 3-нд Бакиев парламентад үг хэлж, депутатуудын ажлыг хурцаар шүүмжилж, тэднийг улс төрийн хурцадмал байдлыг дэвэргэж байна гэж, Феликс Куловыг энэ үйл явцыг өөгшүүлж, эрх мэдлийг гэмт хэрэг гэж нэрлэгдэх явдлыг тойрсон гэж буруутгав. 2006 оны хоёрдугаар сард Ерөнхийлөгчийн засаг захиргаа Бакиевтэй зөрчилдөж байсан Киргизийн парламентын дарга Омурбек Текебаевыг огцрохыг шаардсан. Парламентад гурван долоо хоног үргэлжилсэн маргааны эцэст Текебаев огцорчээ. 2007 оны 1-р сарын 29-нд Ерөнхий сайд Куловыг мөн огцруулсан байна.

2007 оны 2-р сарын 9-нд Бакиев парламент болон Ерөнхий сайдтай хийсэн зөрчилдөөнөөс дүгнэлт гаргасны дараа Киргизийн Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хүсэлтэй байгаагаа зарлав. Үүнд дараахь өөрчлөлтүүдийг санал болгов.     

* Ерөнхий сайдын албан тушаалыг халах; төр, засгийн тэргүүн нарын чиг үүргийг нэг хүн гүйцэтгэнэ.     
* Парламентыг намуудын депутатуудын гуравны хоёр, нутаг дэвсгэрийн тойргийн депутатуудын гуравны нэг нь бүрдүүлэх ёстой.

2009 оны долдугаар сарын 23-нд Киргиз улсад Ерөнхийлөгчийн сонгууль болсон. Ерөнхийлөгч Курманбек Бакиев 80 хувийн ирцтэйгээр 90 орчим хувийн санал авчээ. Ажиглагчид эдгээр сонгууль шударга болсон эсэхэд эргэлзэж байжээ. 

2009 оны 8-р сарын 2-нд тангараг өргөх ёслол болж, Бакиев 2009-2014 он хүртэл Киргизийн ерөнхийлөгчөөр хоёр дахь удаагаа албан тушаалдаа орсон. 

== Огцролт ба цагаачлал ==
2010 онд сөрөг хүчнийхэн Ерөнхийлөгч Бакиевыг огцрохыг шаардсан томоохон жагсаал цуглаан болсон. 2010 оны 4-р сарын 7-нд сөрөг хүчнийхэн болон Дотоод хэргийн яамны хоорондох мөргөлдөөн зэвсэгт хувьсгал болон даамжирч, сөрөг хүчнийг дэмжигчид нийслэл [[Бишкек]] болон засаг захиргааны гол барилгуудыг эзлэн авав. Бакиев нийслэлээс Жалал-Абад муж руу зугтан явсан байна.

Дөрөвдүгээр сарын 8-нд Бакиев ард түмэнд хандсан мэдэгдэл хийсэн байна. Тэрээр улс орны нөхцөл байдлыг хянаж чадахгүй болсоноо хүлээн зөвшөөрсөн ч огцрохоос татгалзсан юм. Тэрээр Киргизийн байдлыг тогтворгүй болгохыг гаднын хүчнүүд хүсэж байгаа гэж мэдэгдсэн ч яг ямар улс санаархаж байгааг тодорхой хэлээгүй байна. Тэрээр НҮБ-ын энхийг сахиулагчдыг Киргизэд оруулахыг мөн уриалсан. Бакиев Киргизийн нийслэлийг Бишкек хотоос гэр бүлийнхнийхээ дэмжлэг хүлээдэг улсын өмнөд хэсэгт орших хотуудын аль нэгэнд (Жалал-Абад эсвэл Ош) нүүлгэхээр төлөвлөж байгаа гэж мөн мэдэгдэж байжээ. Үүний хариуд сөрөг хүчний байгуулсан түр Засгийн газар Бакиевийг засгийн эрхэнд байх хугацаанд нь хууль бус үйлдэл хийсэн хэргээр яллана гэж сүрдүүлсэн. Дараа нь түр Засгийн газар Бакиевын халдашгүй эрхийг цуцалж, түүнийг баривчлахын тулд тусгай хүчнийг илгээнэ гэж сүрдүүлсэн. Киргизийн түр засгийн газрын албаны дарга Эдил Байсалов Курманбек Бакиев ерөнхийлөгчийн хувьд халдашгүй, халдашгүй эрхтэй боловч түүний гэр бүлийн зарим гишүүд хэд хэдэн хүнд гэмт хэргийн төлөө хуулийн дагуу хариуцлага хүлээх ёстой гэж мэдэгдэв. Бакиев болон түүний гэр бүлийнхэн хаана байгааг бүгд мэддэг - ах дүүсийг баривчлах тушаал аль хэдийн гарсан, гэхдээ дахин хүний амь нас хохироохгүйн тулд хэн ч хүч хэрэглэгээгүй байна гэж Байсалов мөн тэмдэглэж байжээ.

Дөрөвдүгээр сарын 15-нд Жалал-Абад хотод сөрөг хүчний удирдагчид болон Бакиев нарын хооронд хэлэлцээ болов. Сөрөг хүчнийхний шахалтаар Бакиев аюулгүй байдлын баталгааны хариуд огцрох өргөдлөө өгөхөөр болсон. Бакиев тэр өдрөө Киргизээс гарч, Казахстаны Тараз хот руу нисч, 4-р сарын 16-нд Казахстанд байхдаа Киргизийн ерөнхийлөгчийн албан тушаалаас огцрох тухай бичигт гарын үсэг зурсан байна. Улмаар түр Засгийн газар мөргөлдөөн дууссаныг зарлав. 

2010 оны дөрөвдүгээр сарын 19-нөөс хойш Курманбек Бакиев Беларусь улсад байгаа бөгөөд Ерөнхийлөгч [[Александр Лукашенко]] түүнд улс төрийн орогнол олгосон юм.

2021 оны долдугаар сард Курманбек Бакиевыг &quot;Кумтор&quot;-ын алтны уурхайтай холбоотой Киргикз улсын Прокурорын газар авлигын хэрэгт буруутгаж эрэн сурвалжлах жагсаалтад оруулсан байна. 

== Гэр бүл ==
Бакиев өөрийн сурч байсан Самара хотод эхнэр Татьяна Васильевна, орос үндэстэнтэй танилцаад сүүлд гэрлэсэн байна. Энэ гэрлэлтээс хүү Марат, Максим Бакиев нар төржээ.

Курманбек Бакиевын хоёр дахь (хамтран амьдрагч) эхнэр 2005 онд хүү, 2000 онд охин төрүүлсэн. 2010 оны 4-р сарын 19-нд тэрээр хоёр дахь эхнэр, хоёр бага насны хүүхдийн хамт Киргизээс Беларусь руу зугтан явсан ажээ.</text>
      <sha1>kvgc0ul55wyi7morwaf80nbhxxti5am</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706055</id>
      <parentid>706054</parentid>
      <timestamp>2022-07-20T11:38:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15605" xml:space="preserve">[[Файл:Kurmanbek Bakiyev 2006.jpg|thumb|Курманбек Бакиев]]
'''Курманбек Салиевич Бакиев''' (киргиз. Салы уулу Курманбек; 1949 оны 8-р сарын 1-нд  ЗХУ-ын Зөвлөлт Киргиз Улсын [[Жалал-Абад]] мужийн Масадан хотод төрсөн) - Киргизийн улс төр, төрийн зүтгэлтэн, &quot;Киргизийн ардын хөдөлгөөн&quot; улс төрийн эвслийн удирдагч (2004-2005), Киргиз улсын Ерөнхий сайд (2000-2002, 2005). Ерөнхийлөгч Аскар Акаевын эсрэг [[Алтанзул цэцгийн хувьсгал|“Алтанзул цэцэг”-ийн хувьсгал]]&lt;nowiki/&gt;ын давалгаан дээр Засгийн эрхэнд гарч Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Ерөнхийлөгч 2005-2010 онд байсан. 2009 онд Киргизийн ерөнхийлөгчөөр дахин сонгогдсон. 2010 оны 4-р сарын 7-15-нд болсон хувьсгалын үеэр түүнийг сөрөг хүчнийхэн түлхэн унагаж, эх орноо орхин [[Беларусь]] улсад улс төрийн цөллөгт байгаа. 

== Намтар ==
Түүний аав Сали Бакиев нэгдлийн дарга байсан бөгөөд тэдний гэр бүлд долоон хүүхэдтэй байжээ. К.Бакиев 1970 онд Куйбышев хотод Масленниковын нэрэмжит үйлдвэрт II зэргийн ажилчнаар ажлын гараагаа эхэлсэн. 1971 онд загас боловсруулах үйлдвэрийн ачигчаар ажиллаж байжээ. 

1974-1976 онд Зөвлөлтийн армид цэргийн алба хааж дуусгаад Курманбек Куйбышев руу буцаж ирээд Масленниковын үйлдвэрт V зэргийн цахилгаан механикчаар ажиллаж эхэлсэн. 1978 онд Курманбек Бакиев Куйбышев хотын Политехникийн дээд сургуулийн автоматжуулалт, хэмжих хэрэгслийн ангийг цахим тооцолон бодох техникийн мэргэжлээр төгссөн. 1979 онд Курманбек Бакиев Жалал-Абад руу нүүж, үйлдвэрийн ахлах инженер, дараа нь 1983 он хүртэл үйлдвэрийн дарга, 1985 онд Бакиев ЗХУ-ын Цахим аж үйлдвэрийн яамны Кок-Жангак хот дахь &quot;Профил&quot; үйлдвэрийн захирал болжээ. 

1990 онд  Кок-Жангак хотын ЗХУ-ын Коммунист Намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, дараа нь хотын Ардын депутатуудын Зөвлөлийн дарга болсон. 

1991-1992 онд Жалал-Абад мужийн Ардын депутатуудын Зөвлөлийн орлогч даргаар ажиллаж байсан. 1992 онд Бакиев Жалал-Абад мужийн Тогуз-Тороуз дүүргийн төрийн захиргааны даргаар, 1994 онд Киргиз Улсын Төрийн өмчийн сангийн орлогч даргаар томилогдсон. 1995-1997 онд Жалал-Абад мужийн төрийн захиргааны захирагч, 1997-2000 онд Чуй мужийн Төрийн захиргааны даргаар ажиллаж байсан.

== Ерөнхий сайд ==
2000 оны арванхоёрдугаар сарын 21-нд Киргизийн Ерөнхий сайдаар томилогдсон. 2001 оны 2-р сард тэрээр Узбекистаны Ерөнхий сайд Уткир Султановтой &quot;Бүгд Найрамдах Киргиз Улс, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын хооронд улсын хилийн заагийг тогтоох эрх зүйн үндсийг зохицуулах тухай санамж бичиг&quot;-т гарын үсэг зурсан.

2002 оны 1-р сарын 5-нд Парламентын Хууль зүйн асуудал эрхэлсэн хорооны дарга Азимбек Бекназаровыг Токтогул дүүргийн мөрдөн байцаагчаар ажиллаж байхдаа эрх мэдлээ урвуулан ашигласан хэргээр Жалал-Абад хотод баривчилжээ. 2002 оны 3-р сарын 17-нд Аксийск мужийн оршин суугчид Киргизийн нутаг дэвсгэрийн нэг хэсгийг (90 мянган га) Хятадад шилжүүлэхийг эсэргүүцэж эхэлсэн.

2002 оны 10-р сард Бакиев Ала-Букагийн 15-р тойрогт Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын [[Жогорку Кенеш]] (ардын төлөөлөгчдийн хурал)-д сонгогдсон. 2003 оны 2-р сард Бакиев &quot;Киргизийн бүс нутаг&quot; хэмээх төв үзэлтэй депутат бүлэгт элсэв. 

2004 оноос - &quot;Киргизстаны ардын хөдөлгөөн&quot; улс төрийн хүчний холбооны төв зөвлөлийн дарга болж 2005 онд Киргизийн Ерөнхий сайдаар дахин томилогдсон.

2005 онд Киргизийн ерөнхийлөгч [[Аскар Акаев]]&lt;nowiki/&gt;ыг огцрохыг шаардсан сөрөг хүчний томоохон жагсаал цуглаан болсон. Эдгээр үйл явдлуудыг &quot;алтанзул цэцгийн хувьсгал&quot; гэж нэрлэдэг.  

2005 оны 3-р сарын 24-нд Аскар Акаев (өөрийн аюулгүй байдлын үүднээс) улс орноо орхихоор болжээ. Ерөнхий сайд Курманбек Бакиев ерөнхийлөгчийн ээлжит бус сонгууль хүртэл төрийн тэргүүнээр түр ажилласан. Бакиев өөрөө болон сөрөг хүчний удирдагч Феликс Кулов нарыг гол нэр дэвшигчид гэж үзжээ. Гэвч Кулов ялбал Куловыг Ерөнхий сайдаар томилно гэж амласныхаа хариуд Бакиевийн талд нэрээ татсан. Улмаар Курманбек Бакиев сонгуульд үнэмлэхүй ялалт байгуулсан юм.

== Ерөнхийлөгч ==
К.Бакиев ерөнхийлөгч болсныхоо дараа &quot;алтанзул цэцгийн хувьсгал&quot;-д оролцсон сөрөг хүчний удирдагчдын заримыг дээд албан тушаалд томилсон. Феликс Кулов Ерөнхий сайд болж удалгүй Ерөнхий сайд, ерөнхийлөгч хоёрын харилцаа хүйтэрсэн байна. 

2006 оны 1-р сарын 26-нд Кулов Үндэсний аюулгүй байдлын албаны дарга Таштемир Айтбаевыг &quot;гэмт хэрэг үйлдсэн&quot; гэж буруутган огцруулахыг шаарджээ. Киргизийн парламентын депутатууд Куловын талд байсан бөгөөд тэрээр мөн Ерөнхийлөгч Бакиевт Айтбаевыг албан тушаалаас нь огцруулахыг санал болгосон байна. 

2006 оны 2-р сарын 3-нд Бакиев парламентад үг хэлж, депутатуудын ажлыг хурцаар шүүмжилж, тэднийг улс төрийн хурцадмал байдлыг дэвэргэж байна гэж, Феликс Куловыг энэ үйл явцыг өөгшүүлж, эрх мэдлийг гэмт хэрэг гэж нэрлэгдэх явдлыг тойрсон гэж буруутгав. 2006 оны хоёрдугаар сард Ерөнхийлөгчийн засаг захиргаа Бакиевтэй зөрчилдөж байсан Киргизийн парламентын дарга Омурбек Текебаевыг огцрохыг шаардсан. Парламентад гурван долоо хоног үргэлжилсэн маргааны эцэст Текебаев огцорчээ. 2007 оны 1-р сарын 29-нд Ерөнхий сайд Куловыг мөн огцруулсан байна.

2007 оны 2-р сарын 9-нд Бакиев парламент болон Ерөнхий сайдтай хийсэн зөрчилдөөнөөс дүгнэлт гаргасны дараа Киргизийн Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хүсэлтэй байгаагаа зарлав. Үүнд дараахь өөрчлөлтүүдийг санал болгов.     

* Ерөнхий сайдын албан тушаалыг халах; төр, засгийн тэргүүн нарын чиг үүргийг нэг хүн гүйцэтгэнэ.     
* Парламентыг намуудын депутатуудын гуравны хоёр, нутаг дэвсгэрийн тойргийн депутатуудын гуравны нэг нь бүрдүүлэх ёстой.

2009 оны долдугаар сарын 23-нд Киргиз улсад Ерөнхийлөгчийн сонгууль болсон. Ерөнхийлөгч Курманбек Бакиев 80 хувийн ирцтэйгээр 90 орчим хувийн санал авчээ. Ажиглагчид эдгээр сонгууль шударга болсон эсэхэд эргэлзэж байжээ. 

2009 оны 8-р сарын 2-нд тангараг өргөх ёслол болж, Бакиев 2009-2014 он хүртэл Киргизийн ерөнхийлөгчөөр хоёр дахь удаагаа албан тушаалдаа орсон. 

== Огцролт ба цагаачлал ==
2010 онд сөрөг хүчнийхэн Ерөнхийлөгч Бакиевыг огцрохыг шаардсан томоохон жагсаал цуглаан болсон. 2010 оны 4-р сарын 7-нд сөрөг хүчнийхэн болон Дотоод хэргийн яамны хоорондох мөргөлдөөн зэвсэгт хувьсгал болон даамжирч, сөрөг хүчнийг дэмжигчид нийслэл [[Бишкек]] болон засаг захиргааны гол барилгуудыг эзлэн авав. Бакиев нийслэлээс Жалал-Абад муж руу зугтан явсан байна.

Дөрөвдүгээр сарын 8-нд Бакиев ард түмэнд хандсан мэдэгдэл хийсэн байна. Тэрээр улс орны нөхцөл байдлыг хянаж чадахгүй болсоноо хүлээн зөвшөөрсөн ч огцрохоос татгалзсан юм. Тэрээр Киргизийн байдлыг тогтворгүй болгохыг гаднын хүчнүүд хүсэж байгаа гэж мэдэгдсэн ч яг ямар улс санаархаж байгааг тодорхой хэлээгүй байна. Тэрээр НҮБ-ын энхийг сахиулагчдыг Киргизэд оруулахыг мөн уриалсан. Бакиев Киргизийн нийслэлийг Бишкек хотоос гэр бүлийнхнийхээ дэмжлэг хүлээдэг улсын өмнөд хэсэгт орших хотуудын аль нэгэнд (Жалал-Абад эсвэл Ош) нүүлгэхээр төлөвлөж байгаа гэж мөн мэдэгдэж байжээ. Үүний хариуд сөрөг хүчний байгуулсан түр Засгийн газар Бакиевийг засгийн эрхэнд байх хугацаанд нь хууль бус үйлдэл хийсэн хэргээр яллана гэж сүрдүүлсэн. Дараа нь түр Засгийн газар Бакиевын халдашгүй эрхийг цуцалж, түүнийг баривчлахын тулд тусгай хүчнийг илгээнэ гэж сүрдүүлсэн. Киргизийн түр засгийн газрын албаны дарга Эдил Байсалов Курманбек Бакиев ерөнхийлөгчийн хувьд халдашгүй, халдашгүй эрхтэй боловч түүний гэр бүлийн зарим гишүүд хэд хэдэн хүнд гэмт хэргийн төлөө хуулийн дагуу хариуцлага хүлээх ёстой гэж мэдэгдэв. Бакиев болон түүний гэр бүлийнхэн хаана байгааг бүгд мэддэг - ах дүүсийг баривчлах тушаал аль хэдийн гарсан, гэхдээ дахин хүний амь нас хохироохгүйн тулд хэн ч хүч хэрэглэгээгүй байна гэж Байсалов мөн тэмдэглэж байжээ.

Дөрөвдүгээр сарын 15-нд Жалал-Абад хотод сөрөг хүчний удирдагчид болон Бакиев нарын хооронд хэлэлцээ болов. Сөрөг хүчнийхний шахалтаар Бакиев аюулгүй байдлын баталгааны хариуд огцрох өргөдлөө өгөхөөр болсон. Бакиев тэр өдрөө Киргизээс гарч, [[Казахстан]]&lt;nowiki/&gt;ы Тараз хот руу нисч, 4-р сарын 16-нд Казахстанд байхдаа Киргизийн ерөнхийлөгчийн албан тушаалаас огцрох тухай бичигт гарын үсэг зурсан байна. Улмаар түр Засгийн газар мөргөлдөөн дууссаныг зарлав. 

2010 оны дөрөвдүгээр сарын 19-нөөс хойш Курманбек Бакиев Беларусь улсад байгаа бөгөөд Ерөнхийлөгч [[Александр Лукашенко]] түүнд улс төрийн орогнол олгосон юм.

2021 оны долдугаар сард Курманбек Бакиевыг &quot;Кумтор&quot;-ын алтны уурхайтай холбоотой Киргикз улсын Прокурорын газар авлигын хэрэгт буруутгаж эрэн сурвалжлах жагсаалтад оруулсан байна. 

== Гэр бүл ==
Бакиев өөрийн сурч байсан [[Самара]] хотод эхнэр Татьяна Васильевна, орос үндэстэнтэй танилцаад сүүлд гэрлэсэн байна. Энэ гэрлэлтээс хүү Марат, Максим Бакиев нар төржээ.

Курманбек Бакиевын хоёр дахь (хамтран амьдрагч) эхнэр 2005 онд хүү, 2000 онд охин төрүүлсэн. 2010 оны 4-р сарын 19-нд тэрээр хоёр дахь эхнэр, хоёр бага насны хүүхдийн хамт Киргизээс [[Беларусь]] руу зугтан явсан ажээ.</text>
      <sha1>lpvgnjz5wfp4ln7tw0wr30hydjiocbn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калифорнийн Их Сургууль (Дэвис)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122867</id>
    <revision>
      <id>706038</id>
      <parentid>705032</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:24:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11161" xml:space="preserve">
{{Инфобокс Их сургууль|нэр=Дэвис дэх Калифорнийн Их Сургууль|эххэлдээрх_нэр=University of California, Davis|эх_хэл=англи хэл|зураг=The University of California Davis.svg|өмнөх_нэр=Их сургуулийн ферм (1905–1922)&lt;br&gt;Хөдөө аж ахуйн коллежийн умард салбар (1922–1938)&lt;br&gt;Дэвис дэх Хөдөө аж ахуйн коллеж (1938–1959)|уриа=Fiat lux|англиуриа=Let there be light|төрөл=Олон нийтийн өмчит Холбооны Засгийн газрын санхүүжилттэй судалгааны их сургууль|байгуулагдсан={{start date and age|1905}}|parent=[[Калифорнийн Их Сургууль (систем)|Калифорнийн Их Сургуулийн систем]]|endowment=7 их наяд төгрөг (2.25 тэрбум ам доллар), 2021 онд|academic_staff=2,133 (2017)|administrative_staff=21,486 (2014)|students=40,031 (2020)|undergrad=31,162 (2020)|postgrad=8,869 (2020)|city=Дэвис|state=[[Калифорни]]|country=[[АНУ]]|colours={{Color box|#002855}} Ажжи хөх цэнхэр&lt;br&gt;{{Color box|#DAAA00}} Ажжи алтан шаргал|logo=UC Davis wordmark.svg|цахим_хаяг={{url|www.ucdavis.edu}}|location={{Coord|38|32|24|N|121|45|0|W|region:US-CA_type:edu|display= inline,title}}}}'''Дэвис дэх Калифорнийн их сургууль''' ([[Англи хэл|англ]]. '''''[[:en:University_of_California,_Davis|University of California, Davis]]''', UC Davis'') нь [[Калифорни|Калифорни мужийн]] Дэвис хотын ойролцоох олон нийтийн өмчит Холбооны Засгийн газрын санхүүжилттэй [[Дээд боловсролын газар|судалгааны их сургууль]] юм. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://finreports.universityofcalifornia.edu/index.php?file=12-13/pdf/fullreport-1213.pdf|title=Annual Financial Report, 12/13; p.10|publisher=Executive Vice President, CFO of the Regents of the University of California}}&lt;/ref&gt; Олон нийтийн Айви гэж нэрлэгддэг &lt;ref name=&quot;publicivy&quot;&gt;{{Cite book|title=The public ivies: America's flagship public universities|publisher=Cliff Street Books}}&lt;/ref&gt; тус сургууль нь Калифорнийн их сургуулийн системийн арван салбарын хамгийн хойд хэсэг юм. Тус байгууллага нь анх 1905 онд системийн [[Хөдөө аж ахуй|хөдөө аж ахуйн]] салбар танхимаар байгуулагдсан бөгөөд 1959 онд Калифорнийн их сургуулийн долоо дахь кампус болжээ.

Тус их сургуулийг &quot;R1: Докторын их сургуулиуд - судалгааны маш өндөр үйл ажиллагаа&quot; гэж ангилдаг.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=University of California, Davis|work=Classifications|publisher=Indiana University|year=2020|url=http://carnegieclassifications.iu.edu/lookup/view_institution.php?unit_id=110644}}&lt;/ref&gt; Дэвисийн факультетэд Үндэсний шинжлэх ухааны академийн 23 гишүүн, Америкийн урлаг, шинжлэх ухааны академийн 30 гишүүн, Америкийн хуулийн хүрээлэнгийн 17 гишүүн , Анагаах ухааны хүрээлэнгийн 14 гишүүн, Үндэсний инженерчлэлийн академийн 14 гишүүн багтдаг.&lt;ref name=&quot;FacultyAwards&quot;&gt;{{Cite web|title=National and International Honors|url=https://academicaffairs.ucdavis.edu/awards/premier-awards/index.html|year=2015|publisher=University of California, Davis}}&lt;/ref&gt; Их сургуулийн багш, төгсөгчид, судлаачдын хүртсэн бусад гавьяатуудын дунд хоёр [[Нобелийн шагнал]], нэг [[Фильдсийн медаль|Филдсийн медаль]], нэг Ерөнхийлөгчийн эрх чөлөөний медаль, гурван Пулицерийн шагнал, гурван Макартурын тэтгэлэг, Шинжлэх ухааны үндэсний медаль зэрэг байгааг дурдаж болно.&lt;ref name=&quot;FacultyAwards&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Alumnus Charles Rice Wins Nobel Prize for Medicine|url=https://www.ucdavis.edu/news/alumnus-charles-rice-wins-nobel-prize-medicine|work=UC Davis}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Bill Thurston receives prestigious mathematics prize|url=https://news.cornell.edu/stories/2012/01/william-p-thurston-receives-steele-prize|year=2012|publisher=Cornell Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=A Piece of the Nobel for UC Davis|url=http://www.news.ucdavis.edu/search/news_detail.lasso?id=8417|year=2007|publisher=University of California, Davis}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=1996: Beachell and Khush|url=https://www.worldfoodprize.org/index.cfm?nodeID=87486&amp;audienceID=1|work=World Food Prize|publisher=The World Food Prize Foundation}}&lt;/ref&gt;

== Кампус ==
[[Файл:UC_Davis_Mondavi_Center.jpg|thumb| Мондави төв|none]]

=== Хэмжээ ба байршил ===
Хэдийгээр Дэвис хотын нэрээр нэрлэгдсэн ч кампус нь техникийн хувьд Дэвис хотын зэргэлдээ Йоло, Солано суурьшлын хэсэгт байрладаг. Гол кампус нь Сакраментогоос баруун тийш 24.1 км зайтай, Сакраментогийн хөндийд байрдапаг ба 80-р Муж хоорондын хурдны замын хажууд оршдог.

=== Чансаа ===
{{Col-begin}}
{{Col-break}}

{{Col-break}}
{| class=&quot;wikitable sortable collapsible collapsed&quot; style=&quot;float:right&quot; &quot;text-align:center&quot;
|-
! colspan=4 |Аспирантын хөтөлбөрийн чансаа
|-
! Хөтөлбөр
! Чансаа
|-
| Амьтны эрүүл мэнд || 1
|-
| Анагаах ухаан: анхны тусламж || 7
|-
| Урлаг || 15
|-
| Улс төр судлал || 17
|-
| Биологийн ухаан || 18
|-
| Англи хэл || 20
|-
| Нийгмийн эрүүл мэнд || 23
|-
| Геологи || 24
|-
| Сэтгэл зүй || 26
|-
| Физик || 28
|-
| Эдийн засаг || 29
|-
| Нийгмийн ухаан || 30
|-
| Статистик || 31
|-
| Түүх || 32
|-
| Хими || 32
|-
| Инженерчлэл|| 33
|-
| Математик || 34
|-
| Компьютер судлал || 37
|-
| Хууль || 38
|-
| Боловсрол || 39
|-
| Сувилахуй: магистрын түвшин || 40
|-
| Анагаах ухаан: судалгаа || 40
|-
| Бизнес || 48
|-
| Физиологийн туслах || 74
|}
{{Col-break}}
{| class=&quot;wikitable sortable collapsible collapsed&quot; style=&quot;float:right&quot; &quot;text-align:center&quot;
|-
! colspan=4 |Хөтөлбөрийн чансаа (дэлхийд)
|-
! Хөтөлбөр
! Чансаа
|-
| Амьтан ургамал судлал || 1
|-
| Хөдөө аж ахуй || 6
|-
| Хүрээлэн орчин/Экологи || 20
|-
| Биотехнологи, хэрэглээний микробиологи || 26
|-
| Сэтгэлзүй || 27
|-
| Биологи, биохими|| 33
|-
| Бикробиологи || 37
|-
| Молекулын биологи, генетик || 49
|-
| Барилгын инженерчлэл || 50
|-
| Сансар судлал || 51
|-
| Геологи || 59
|-
| Тархи, зан төлөв судлал || 68
|-
| Эсийн биологи || 71
|-
| Эдийн засаг, бизнес || 81
|-
| Нийгмийн ухаан, эрүүл мэнд || 84
|-
| Мэс засал || 87
|-
| Математик || 89
|-
| Радиологи, цөмийн анагаах ухаан, зураглал || 94
|-
| Халдварт өвчин || 97
|-
| Компьютер судлал || 102
|-
| Олон нийтийн, хүрээлэн орчны ба ажлын байрны эрүүл мэнд || 104
|-
| Урлаг, хүмүүнлэгийн ухаан || 105
|-
| Дархлаа судлал || 108
|-
| Эм зүй, хор судлал || 111
|-
| Физик || 128
|-
| Эндокринологи || 129
|-
| Эмнэлзүй || 129
|-
| Хими || 145
|-
| Онкологи || 149
|-
| Инженерчлэл || 174
|-
| Материал судлал || 189
|-
| Эрчим хүч, түлш || 199
|-
| Электроникийн инженерчлэл || 213
|-
| Нанотехнологи || 227
|-
| Цус эргэлтийн систем || 229
|}
{{Col-end}}

=== Элсэлт ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:85%&quot;
|+''Намрын нэгдүгээр курсын оюутны статистик'' &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.sariweb.ucdavis.edu/commondataset/cds20122013.pdf|title=Common Data Set 2012–2013|publisher=University of California – Davis}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.sariweb.ucdavis.edu/commondataset/cds20132014.pdf|title=Common Data Set 2013–2014|publisher=University of California – Davis}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sariweb.ucdavis.edu/commondataset/cds20142015.pdf|title=Common Data Set 2014–2015|publisher=University of California – Davis}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sariweb.ucdavis.edu/commondataset/cds_2015-2016inprogress.pdf|title=Common Data Set 2015–2016|publisher=University of California – Davis}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Common Data Set 2016–2017|url=https://www.sariweb.ucdavis.edu/commondataset/cds20162017.pdf|publisher=University of California, Davis}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Common Data Set 2017–2018|url=https://budget.ucdavis.edu/data-reports/documents/common-data-set/cds20172018.pdf}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;CDS2018&quot;&gt;{{Cite web|title=Common Data Set 2018–2019|url=https://aggiedata.ucdavis.edu/}}&lt;/ref&gt;
!
! 2018 он
! 2017 он
! 2016 он
! 2015 он
! 2014 он
|- align=&quot;center&quot;
! Өргөдөл гаргагчид
| 76,647
| 70,214
| 67,472
| 64,510
| 60,506
|- align=&quot;center&quot;
! Хүлээн зөвшөөрч байна
| 31,564
| 30,573
| 28,617
| 24,614
| 24,541
|- align=&quot;center&quot;
! % Хүлээн зөвшөөрсөн
| 41.2
| 43.5
| 42.4
| 38.2
| 40.6
|- align=&quot;center&quot;
! Бүртгүүлсэн
| 6,389
| 5,820
| 5,760
| 5,369
| 5,377
|- align=&quot;center&quot;
! Дундаж голч
| 4.03
| 3.99
| 3.99
| 4.00
| 4.00
|- align=&quot;center&quot;
! SAT хүрээ
| 1150–1410*
| 1120–1360*
| 1570–1980 он
| 1600-2000
| 1620–2010
|- align=&quot;center&quot;
! ACT хүрээ
| 25–31
| 25–31
| 24-30
| 24-30
| 22–28
|- align=&quot;center&quot;
! &lt;small&gt;*1600-аас&lt;/small&gt;
|}

== Ном зүй ==
&lt;references /&gt;
[[Ангилал:Калифорнийн их сургууль]]
[[Ангилал:Калифорни их сургууль]]
[[Ангилал:Калифорни]]
[[Ангилал:Америкийн Их Сургуулиудын Холбоо]]
[[Ангилал:Америкийн Нэгдсэн Улс]]</text>
      <sha1>ntq6y3l827w8nk97cyt8k514buxvown</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706039</id>
      <parentid>706038</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:25:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11142" xml:space="preserve">
{{Инфобокс Их сургууль|нэр=Дэвис дэх Калифорнийн Их Сургууль|эххэлдээрх_нэр=University of California, Davis|эх_хэл=англи хэл|зураг=The University of California Davis.svg|өмнөх_нэр=Их сургуулийн ферм (1905–1922)&lt;br&gt;Хөдөө аж ахуйн коллежийн умард салбар (1922–1938)&lt;br&gt;Дэвис дэх Хөдөө аж ахуйн коллеж (1938–1959)|уриа=Fiat lux|англиуриа=Let there be light|төрөл=Олон нийтийн өмчит Холбооны Засгийн газрын санхүүжилттэй судалгааны их сургууль|байгуулагдсан=[[1905]]|parent=[[Калифорнийн Их Сургууль (систем)|Калифорнийн Их Сургуулийн систем]]|endowment=7 их наяд төгрөг (2.25 тэрбум ам доллар), 2021 онд|academic_staff=2,133 (2017)|administrative_staff=21,486 (2014)|students=40,031 (2020)|undergrad=31,162 (2020)|postgrad=8,869 (2020)|city=Дэвис|state=[[Калифорни]]|country=[[АНУ]]|colours={{Color box|#002855}} Ажжи хөх цэнхэр&lt;br&gt;{{Color box|#DAAA00}} Ажжи алтан шаргал|logo=UC Davis wordmark.svg|цахим_хаяг={{url|www.ucdavis.edu}}|location={{Coord|38|32|24|N|121|45|0|W|region:US-CA_type:edu|display= inline,title}}}}'''Дэвис дэх Калифорнийн их сургууль''' ([[Англи хэл|англ]]. '''''[[:en:University_of_California,_Davis|University of California, Davis]]''', UC Davis'') нь [[Калифорни|Калифорни мужийн]] Дэвис хотын ойролцоох олон нийтийн өмчит Холбооны Засгийн газрын санхүүжилттэй [[Дээд боловсролын газар|судалгааны их сургууль]] юм. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://finreports.universityofcalifornia.edu/index.php?file=12-13/pdf/fullreport-1213.pdf|title=Annual Financial Report, 12/13; p.10|publisher=Executive Vice President, CFO of the Regents of the University of California}}&lt;/ref&gt; Олон нийтийн Айви гэж нэрлэгддэг &lt;ref name=&quot;publicivy&quot;&gt;{{Cite book|title=The public ivies: America's flagship public universities|publisher=Cliff Street Books}}&lt;/ref&gt; тус сургууль нь Калифорнийн их сургуулийн системийн арван салбарын хамгийн хойд хэсэг юм. Тус байгууллага нь анх 1905 онд системийн [[Хөдөө аж ахуй|хөдөө аж ахуйн]] салбар танхимаар байгуулагдсан бөгөөд 1959 онд Калифорнийн их сургуулийн долоо дахь кампус болжээ.

Тус их сургуулийг &quot;R1: Докторын их сургуулиуд - судалгааны маш өндөр үйл ажиллагаа&quot; гэж ангилдаг.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=University of California, Davis|work=Classifications|publisher=Indiana University|year=2020|url=http://carnegieclassifications.iu.edu/lookup/view_institution.php?unit_id=110644}}&lt;/ref&gt; Дэвисийн факультетэд Үндэсний шинжлэх ухааны академийн 23 гишүүн, Америкийн урлаг, шинжлэх ухааны академийн 30 гишүүн, Америкийн хуулийн хүрээлэнгийн 17 гишүүн , Анагаах ухааны хүрээлэнгийн 14 гишүүн, Үндэсний инженерчлэлийн академийн 14 гишүүн багтдаг.&lt;ref name=&quot;FacultyAwards&quot;&gt;{{Cite web|title=National and International Honors|url=https://academicaffairs.ucdavis.edu/awards/premier-awards/index.html|year=2015|publisher=University of California, Davis}}&lt;/ref&gt; Их сургуулийн багш, төгсөгчид, судлаачдын хүртсэн бусад гавьяатуудын дунд хоёр [[Нобелийн шагнал]], нэг [[Фильдсийн медаль|Филдсийн медаль]], нэг Ерөнхийлөгчийн эрх чөлөөний медаль, гурван Пулицерийн шагнал, гурван Макартурын тэтгэлэг, Шинжлэх ухааны үндэсний медаль зэрэг байгааг дурдаж болно.&lt;ref name=&quot;FacultyAwards&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Alumnus Charles Rice Wins Nobel Prize for Medicine|url=https://www.ucdavis.edu/news/alumnus-charles-rice-wins-nobel-prize-medicine|work=UC Davis}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Bill Thurston receives prestigious mathematics prize|url=https://news.cornell.edu/stories/2012/01/william-p-thurston-receives-steele-prize|year=2012|publisher=Cornell Chronicle}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=A Piece of the Nobel for UC Davis|url=http://www.news.ucdavis.edu/search/news_detail.lasso?id=8417|year=2007|publisher=University of California, Davis}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=1996: Beachell and Khush|url=https://www.worldfoodprize.org/index.cfm?nodeID=87486&amp;audienceID=1|work=World Food Prize|publisher=The World Food Prize Foundation}}&lt;/ref&gt;

== Кампус ==
[[Файл:UC_Davis_Mondavi_Center.jpg|thumb| Мондави төв|none]]

=== Хэмжээ ба байршил ===
Хэдийгээр Дэвис хотын нэрээр нэрлэгдсэн ч кампус нь техникийн хувьд Дэвис хотын зэргэлдээ Йоло, Солано суурьшлын хэсэгт байрладаг. Гол кампус нь Сакраментогоос баруун тийш 24.1 км зайтай, Сакраментогийн хөндийд байрдапаг ба 80-р Муж хоорондын хурдны замын хажууд оршдог.

=== Чансаа ===
{{Col-begin}}
{{Col-break}}

{{Col-break}}
{| class=&quot;wikitable sortable collapsible collapsed&quot; style=&quot;float:right&quot; &quot;text-align:center&quot;
|-
! colspan=4 |Аспирантын хөтөлбөрийн чансаа
|-
! Хөтөлбөр
! Чансаа
|-
| Амьтны эрүүл мэнд || 1
|-
| Анагаах ухаан: анхны тусламж || 7
|-
| Урлаг || 15
|-
| Улс төр судлал || 17
|-
| Биологийн ухаан || 18
|-
| Англи хэл || 20
|-
| Нийгмийн эрүүл мэнд || 23
|-
| Геологи || 24
|-
| Сэтгэл зүй || 26
|-
| Физик || 28
|-
| Эдийн засаг || 29
|-
| Нийгмийн ухаан || 30
|-
| Статистик || 31
|-
| Түүх || 32
|-
| Хими || 32
|-
| Инженерчлэл|| 33
|-
| Математик || 34
|-
| Компьютер судлал || 37
|-
| Хууль || 38
|-
| Боловсрол || 39
|-
| Сувилахуй: магистрын түвшин || 40
|-
| Анагаах ухаан: судалгаа || 40
|-
| Бизнес || 48
|-
| Физиологийн туслах || 74
|}
{{Col-break}}
{| class=&quot;wikitable sortable collapsible collapsed&quot; style=&quot;float:right&quot; &quot;text-align:center&quot;
|-
! colspan=4 |Хөтөлбөрийн чансаа (дэлхийд)
|-
! Хөтөлбөр
! Чансаа
|-
| Амьтан ургамал судлал || 1
|-
| Хөдөө аж ахуй || 6
|-
| Хүрээлэн орчин/Экологи || 20
|-
| Биотехнологи, хэрэглээний микробиологи || 26
|-
| Сэтгэлзүй || 27
|-
| Биологи, биохими|| 33
|-
| Бикробиологи || 37
|-
| Молекулын биологи, генетик || 49
|-
| Барилгын инженерчлэл || 50
|-
| Сансар судлал || 51
|-
| Геологи || 59
|-
| Тархи, зан төлөв судлал || 68
|-
| Эсийн биологи || 71
|-
| Эдийн засаг, бизнес || 81
|-
| Нийгмийн ухаан, эрүүл мэнд || 84
|-
| Мэс засал || 87
|-
| Математик || 89
|-
| Радиологи, цөмийн анагаах ухаан, зураглал || 94
|-
| Халдварт өвчин || 97
|-
| Компьютер судлал || 102
|-
| Олон нийтийн, хүрээлэн орчны ба ажлын байрны эрүүл мэнд || 104
|-
| Урлаг, хүмүүнлэгийн ухаан || 105
|-
| Дархлаа судлал || 108
|-
| Эм зүй, хор судлал || 111
|-
| Физик || 128
|-
| Эндокринологи || 129
|-
| Эмнэлзүй || 129
|-
| Хими || 145
|-
| Онкологи || 149
|-
| Инженерчлэл || 174
|-
| Материал судлал || 189
|-
| Эрчим хүч, түлш || 199
|-
| Электроникийн инженерчлэл || 213
|-
| Нанотехнологи || 227
|-
| Цус эргэлтийн систем || 229
|}
{{Col-end}}

=== Элсэлт ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;font-size:85%&quot;
|+''Намрын нэгдүгээр курсын оюутны статистик'' &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.sariweb.ucdavis.edu/commondataset/cds20122013.pdf|title=Common Data Set 2012–2013|publisher=University of California – Davis}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.sariweb.ucdavis.edu/commondataset/cds20132014.pdf|title=Common Data Set 2013–2014|publisher=University of California – Davis}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sariweb.ucdavis.edu/commondataset/cds20142015.pdf|title=Common Data Set 2014–2015|publisher=University of California – Davis}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sariweb.ucdavis.edu/commondataset/cds_2015-2016inprogress.pdf|title=Common Data Set 2015–2016|publisher=University of California – Davis}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Common Data Set 2016–2017|url=https://www.sariweb.ucdavis.edu/commondataset/cds20162017.pdf|publisher=University of California, Davis}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Common Data Set 2017–2018|url=https://budget.ucdavis.edu/data-reports/documents/common-data-set/cds20172018.pdf}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;CDS2018&quot;&gt;{{Cite web|title=Common Data Set 2018–2019|url=https://aggiedata.ucdavis.edu/}}&lt;/ref&gt;
!
! 2018 он
! 2017 он
! 2016 он
! 2015 он
! 2014 он
|- align=&quot;center&quot;
! Өргөдөл гаргагчид
| 76,647
| 70,214
| 67,472
| 64,510
| 60,506
|- align=&quot;center&quot;
! Хүлээн зөвшөөрч байна
| 31,564
| 30,573
| 28,617
| 24,614
| 24,541
|- align=&quot;center&quot;
! % Хүлээн зөвшөөрсөн
| 41.2
| 43.5
| 42.4
| 38.2
| 40.6
|- align=&quot;center&quot;
! Бүртгүүлсэн
| 6,389
| 5,820
| 5,760
| 5,369
| 5,377
|- align=&quot;center&quot;
! Дундаж голч
| 4.03
| 3.99
| 3.99
| 4.00
| 4.00
|- align=&quot;center&quot;
! SAT хүрээ
| 1150–1410*
| 1120–1360*
| 1570–1980 он
| 1600-2000
| 1620–2010
|- align=&quot;center&quot;
! ACT хүрээ
| 25–31
| 25–31
| 24-30
| 24-30
| 22–28
|- align=&quot;center&quot;
! &lt;small&gt;*1600-аас&lt;/small&gt;
|}

== Ном зүй ==
&lt;references /&gt;
[[Ангилал:Калифорнийн их сургууль]]
[[Ангилал:Калифорни их сургууль]]
[[Ангилал:Калифорни]]
[[Ангилал:Америкийн Их Сургуулиудын Холбоо]]
[[Ангилал:Америкийн Нэгдсэн Улс]]</text>
      <sha1>avymctawg6b8r02y26syy4cp8qi9l8u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калифорнийн Их Сургууль (систем)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122868</id>
    <revision>
      <id>706037</id>
      <parentid>705031</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T18:22:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35585" xml:space="preserve">
{{Coord|37.802168|-122.271281|region:US}} {{Инфобокс Их сургууль|нэр=Калифорнийн Их Сургууль|эххэлдээрх_нэр=University of California|эх_хэл=англи хэл|зураг=The University of California 1868.svg|уриа=Fiat lux|англиуриа=Let there be light|байгуулагдсан={{start date and age|March 23, 1868}}|төрөл=Олон нийтийн өмчит их сургуулиудын нэгдсэн систем|endowment=95 тэрбум их наяд төгрөг (30 тэрбум ам доллар), 2021 онд - үүнд бүх салбар сургуулийн хандивын сан багтсан|president=Майкл В. Драйк (Michael V. Drake)|students=285,862 (2020)|academic_staff=24,400 (2021)|administrative_staff=143,200 (2021)|undergrad=226,449 (2020)|postgrad=59,267 (2020)|logo=University of California logo.svg|цахим_хаяг=[https://www.universityofcalifornia.edu/ universityofcalifornia.edu]|colours={{color box|#1295D8}} Хөх цэнхэр&lt;br /&gt;{{color box|#FFB511}} Алтан шаргал|city=Оакланд|state=[[Калифорни]]|country=[[АНУ]]}}

'''Калифорнийн Их Сургууль''' ([[Англи хэл|англ]]. '''''University of California'',''' ''UC'') нь [[АНУ]]-ын [[Калифорни|Калифорни мужид]] байдаг сургалт судалгааны их сургуулийн систем бөгөөд [[Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)|Беркли]], [[Калифорнийн Их Сургууль (Дэвис)|Дэвис]], Ирвин, [[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|Лос Анжелес]], Мерсед, Риверсайд, Сан Диего, Сан Франциско, Санта Барбара, Санта Круз зэрэг салбар сургууль, олон тооны судалгааны төвүүд болон гадаад дахь эрдэм шинжилгээний төвүүдээс бүрддэг.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.universityofcalifornia.edu/uc-system/parts-of-uc|title=The parts of UC}}&lt;/ref&gt; Уг систем нь Холбооны Засгийн газрын санхүүжилттэй, Калифорни мужийн олон нийтийн өмч юм.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://nifa.usda.gov/land-grant-colleges-and-universities|title=Land-Grant Colleges and Universities}}&lt;/ref&gt;

Калифорнийн их сургууль нь 1868 оны 3-р сарын 23-нд байгуулагдсан бөгөөд 1873 онд Беркли рүү нүүхээсээ өмнө Оакландад үйл ажиллагаагаа явуулж байжээ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.ucop.edu/academic-personnel-programs/programs-and-initiatives/faculty-resources-advancement/faculty-handbook-sections/brief-history.html|title=A brief history of the University of California {{!}} UCOP|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://150.universityofcalifornia.edu/|title=UC 150th Anniversary Timeline|language=en}}&lt;/ref&gt;. Цаг хугацаа өнгөрөхөд хэд хэдэн салбар байршилтай болж өргөжсөн. 1951 оны 3-р сард Калифорнийн их сургууль [[Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)|Беркли дэх]] кампусаасаа томрон өргөжиж, өөрчлөн зохион байгуулагдсан бөгөөд UC-ийн ерөнхийлөгч Роберт Гордон Спрул UC системийн гүйцэтгэх захирлаар томилогдож, Кларк Керр Берклигийн анхны канцлер,&lt;ref name=&quot;Stadtman2&quot;&gt;{{Cite book|title=The University of California, 1868–1968|url=https://archive.org/details/universityofcali00stad}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MargaretLeslieDavis&quot;&gt;{{Cite book|title=The Culture Broker: Franklin D. Murphy and the Transformation of Los Angeles|url=https://archive.org/details/culturebrokerfra00davi}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ClarkKerr1&quot;&gt;{{Cite book|title=The Gold and the Blue: A Personal Memoir of the University of California, 1949–1967, Volume 1|url=https://books.google.com/books?id=jMEZ_47vXkAC&amp;pg=PA458}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://chancellor.berkeley.edu/chancellors|title=Past Chancellors {{!}} Office of the Chancellor|language=en}}&lt;/ref&gt; Рэймонд Б. Аллен [[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|UCLA-ийн]] анхны канцлер болсон юм.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.pastleaders.ucla.edu/allen.html|title=Raymond Allen – UCLA's Past Leaders}}&lt;/ref&gt; 

Калифорнийн их сургууль нь одоогоор 10 салбар сургууль, 285,862 оюутан, 24,400 багш, 143,200 ажилтан, 2.0 сая гаруй төгсөгчтэй.  Мерсед дэх хамгийн шинэ кампус нь 2005 оны намар нээгдсэн. Есөн кампус нь бакалавр болон магистрын оюутнуудыг элсүүлдэг; Сан Францискод байрладаг салбар нь зөвхөн [[анагаах ухаан]], эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны чиглэлээр мэргэжлийн оюутнуудыг элсүүлдэг. Нэмж дурдахад Сан Франциско хотод байрладаг UC Хастингс хуулийн коллеж нь UC-тэй хууль ёсны дагуу харьяалагддаг боловч нэрээ хуваалцахаас бусдаар системийн бусад хэсгээс бүрэн бие даасан байдаг. Калифорнийн дээд боловсролын мастер төлөвлөгөөний дагуу Калифорнийн их сургууль нь тус мужид байдаг олон нийтийн өмчит гурван их сургуулийн системийн нэг хэсэг бөгөөд нөгөө хоёр нь Калифорни мужийн их сургуулийн систем болон Калифорнийн олон нийтийн коллежийн систем юм. UC нь мужийн Засгийн газрын бусад хэсгээс бие даасан байдаг ба мужийн Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан тусгай Удирдах зөвлөл (англ. ''Regents of the University of California'') Калифорнийн их сургуулийг удирддаг юм.&lt;ref name=&quot;Grodin_Page243&quot;&gt;{{Cite book|title=The California State Constitution|url=https://www.google.com/books/edition/The_California_State_Constitution/3Yx2CgAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;pg=PA243}}&lt;/ref&gt; Калифорнийн их сургууль нь АНУ-ын Эрчим хүчний яамны гурван үндэсний лабораторийг удирдаж эсвэл хамтран удирддаг: Лоуренс Беркли үндэсний лаборатори (LBNL), Лоуренс Ливерморын үндэсний лаборатори (LLNL), [[Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори|Лос Аламосын үндэсний лаборатори]] (LANL).&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.ucop.edu/laboratory-management/index.html|title=UC National Laboratories {{!}} UCOP|language=en}}&lt;/ref&gt;

Томоохон хэвлэлүүд UC-ийн ихэнх кампусыг дэлхийн шилдэг их сургуулиудын нэгд тооцдог. [[Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)|Беркли]], [[Калифорнийн Их Сургууль (Дэвис)|Дэвис]], Ирвин, [[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|Лос Анжелес]], Санта Барбара, Сан Диего, Санта Круз, Риверсайд гэсэн найман кампус нь олон нийтийн Айви (Айви лигийн сургуулиуд бүгд хувийн өмч байдаг бол UC нь олон нийтийн буюу төрийн өмч, мужийн оюутнууд суралцахад харьцангуй хямд зардалтай байдаг учраас) гэж тооцогддог.&lt;ref name=&quot;:11&quot;&gt;{{Cite book|last=1937–|first=Greene, Howard|title=The public ivies : America's flagship public universities}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://blog.prepscholar.com/public-ivy-league-schools|title=Should You Go to a Public Ivy? 5 Factors to Consider|first=Laura|last=Staffaroni}}&lt;/ref&gt; UC-гийн салбар сургуулиуд бараг бүх эрдэм шинжилгээний чиглэлээр олон тооны нэр хүндтэй багш, эрдэмтэнтэй бөгөөд 2021 оны байдлаар одоо ажиллаж байгаа багш ажилчдаас 71 нь [[Нобелийн шагнал|Нобелийн шагнал хүртсэн]] байна.&lt;ref name=&quot;UC Regents&quot;&gt;{{Cite web|title=University of California Nobel Laureates|url=https://nobel.universityofcalifornia.edu/}}&lt;/ref&gt;

== Түүх ==
[[Файл:Berkeley_glade_afternoon.jpg|thumb| [[Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)|Беркли]]]]
[[Файл:UC_Davis_Mondavi_Center.jpg|thumb| [[Калифорнийн Их Сургууль (Дэвис)|Дэвис]]]]
[[Файл:UCILibrary.jpg|thumb| Ирвин]]
[[Файл:Royce_Hall_edit.jpg|thumb| [[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|Лос Анжелес]]]]
[[Файл:Ansel_adams.JPG|thumb| Мерсед]]
[[Файл:Student_Recreation_Center_(UC_Riverside).jpg|thumb| Риверсайд]]
[[Файл:Geisel_Library_-_DSC07081.JPG|thumb| Сан Диего]]
[[Файл:Mission_Bay,_UCSF.jpg|thumb| Сан-Франциско]]
[[Файл:UCSB_University_Center_and_Storke_Tower.jpg|thumb| Санта Барбара]]
[[Файл:McHenry_Library_UCSC.jpg|thumb| Санта Круз]]

=== Нобелийн шагналтнууд ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Салбар
! Тоо
! Үүсгэн байгуулсан он
! Нобелийн шагналтны тоо, 10 жил тутам дунджаар
|-
| [[Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)|Беркли]]
| 110
| 1868
| 7.2
|-
| Сан Диего
| 28
| 1960
| 4.6
|-
| [[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|Лос Анжелес]]
| 27
| 1919
| 2.6
|-
| Санта Барбара
| 14
| 1909
| 1.8
|-
| сан Франциско
| 10
| 1864
| 0.7
|-
| Ирвин
| 7
| 1965
| 1.3
|-
| [[Калифорнийн Их Сургууль (Дэвис)|Дэвис]]
| 4
| 1905
| 0.3
|-
| Риверсайд
| 3
| 1954
| 0.4
|-
| Санта Круз
| 1
| 1965
| 0.2
|-
| Мерсед
| 0
| 2005
| 0
|}

=== Багш нарын цалин ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+Шатны бус зэрэглэлийн эрдэм шинжилгээний факультет
| '''Байрлал'''
| '''Хамгийн доод зэрэглэл'''
| '''Хамгийн дээд зэрэглэл'''
|-
| Аспирантур туслах багш
| 44,011 ам доллар
| 50,261 ам доллар
|-
| Туслах багш
| 46,493 ам доллар
| 54,509 ам доллар
|-
| Докторын дараах эрдэмтэн
| 54,540 ам доллар
| 65,292 ам доллар
|}
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+Ерөнхий шат зэрэгтэй багш нар
| '''Албан тушаал'''
| '''Хамгийн доод зэрэглэл'''
| '''Хамгийн дээд зэрэглэл'''
|-
| Туслах профессор
| 79,000 ам доллар
| 103,500 ам доллар
|-
| Дэд профессор
| 98,500 ам доллар
| 124,300 ам доллар
|-
| профессор
| 115,500 ам доллар
| 210,000 ам доллар
|}
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+Бизнес, эдийн засаг, инженерийн факультет
| '''Албан тушаал'''
| '''Хамгийн доод зэрэглэл'''
| '''Хамгийн дээд зэрэглэл'''
|-
| Туслах профессор
| 105,200 ам доллар
| 132,300 ам доллар
|-
| Дэд профессор
| 127,600 ам доллар
| 148,400 ам доллар
|-
| профессор
| 142,700 ам доллар
| 230,100 ам доллар
|}
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны факультет
| '''Албан тушаал'''
| '''Хамгийн доод зэрэглэл'''
| '''Хамгийн дээд зэрэглэл'''
|-
| Туслах профессор
| 79,000 ам доллар
| 233,000 ам доллар
|-
| Дэд профессор
| 98,500 ам доллар
| 279,800 ам доллар
|-
| профессор
| 115,500 ам доллар
| 472,500 ам доллар
|}

== Кампус ба зэрэглэл ==
&lt;div style=&quot;width:auto; overflow:scroll&quot;&gt;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Салбар
! rowspan=&quot;2&quot; |Үүсгэн байгуулагдсан он
! rowspan=&quot;2&quot; |Элсэлт&lt;ref name=&quot;Campus Facts&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.universityofcalifornia.edu/about-us/information-center/fall-enrollment-glance|title=UC fall student enrollment at a glance}}&lt;/ref&gt;
! rowspan=&quot;2&quot; data-sort-type=&quot;number&quot; |Хандивын сан&lt;ref name=&quot;Endowment&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.ucop.edu/investment-office/investment-reports/annual-reports/annual-endowment-report-2021.pdf|title=Annual Endowment Report, Fiscal Year Ended June 30, 2021}}&lt;/ref&gt;
! colspan=&quot;2&quot; |Спорт
! colspan=&quot;8&quot; |Чансаа
|-
! style=&quot;width:12em;&quot; |Харьяалал
! style=&quot;width:7em;&quot; |Хоч
! data-sort-type=&quot;number&quot; style=&quot;width:7.5em;&quot; |''ARWU National Ranking''&lt;ref name=&quot;ARWU&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.shanghairanking.com/rankings/arwu/2021|title=Academic Ranking of World Universities}}&lt;/ref&gt;
! data-sort-type=&quot;number&quot; style=&quot;width:7.5em;&quot; |''ARWU World Ranking''&lt;ref name=&quot;ARWU&quot; /&gt;
! data-sort-type=&quot;number&quot; style=&quot;width:7.5em;&quot; |''CWUR''&lt;ref name=&quot;CWUR&quot;&gt;{{Cite web|url=http://cwur.org/2019-20.php|title=Center for World University Rankings}}&lt;/ref&gt;
! data-sort-type=&quot;number&quot; style=&quot;width:7.5em;&quot; |''Forbes''&lt;ref name=&quot;:14&quot;&gt;{{Cite web|title=Forbes America's Top Colleges List 2021|url=https://www.forbes.com/top-colleges/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:15&quot;&gt;{{Cite web|last=Schelenz|first=Robyn|title=UC is the top college in America, according to new Forbes rankings|url=https://www.universityofcalifornia.edu/news/uc-top-college-america-according-new-forbes-rankings}}&lt;/ref&gt;
! data-sort-type=&quot;number&quot; style=&quot;width:7.5em;&quot; |''THE World University Rankings''&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2021/world-ranking#!/page/0/length/25/sort_by/rank/sort_order/asc/cols/stats|title=World University Rankings 2021}}&lt;/ref&gt;
! data-sort-type=&quot;number&quot; style=&quot;width:7.5em;&quot; |''QS World University Rankings''&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2023|title=QS World University Rankings 2023}}&lt;/ref&gt;
! data-sort-type=&quot;number&quot; style=&quot;width:7.5em;&quot; |''U.S. News &amp;amp;  World Report National Ranking''
! data-sort-type=&quot;number&quot; style=&quot;width:7.5em;&quot; |''U.S. News &amp;amp;'' ''World Report World Ranking''&lt;ref name=&quot;:16&quot;&gt;{{Cite web|title=Best Global Universities 2022|url=https://www.usnews.com/education/best-global-universities/search?region=&amp;subject=&amp;name=University+of+California}}&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)|Беркли]]
|1868
|45,036
| data-sort-value=&quot;4638&quot; |4.89 тэрбум ам доллар
|NCAA Div I&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Pac-12&lt;/small&gt;
|Алтан баавгайнууд
|4
|5
|8
|1
|7
|27
|22
|4
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Калифорнийн Их Сургууль (Дэвис)|Дэвис]]
|1905
|40,050
| data-sort-value=&quot;1404&quot; |1.69 тэрбум ам доллар
|NCAA Div I&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Big West&lt;/small&gt;
|Аггис
|40
|100
|50
|20
|64
|102
|38
|67
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |Ирвин
|1965
|36,505
| data-sort-value=&quot;951&quot; |1.04 тэрбум ам доллар
|NCAA Div I&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Big West&lt;/small&gt;
|Ант-Ийтэрс
|35
|70
|65
|47
|98
|235
|36
|86
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|Лос Анжелес]]
|1919
|46,116
| data-sort-value=&quot;5000&quot; |5.54 тэрбум ам доллар
|NCAA Div I&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Pac-12&lt;/small&gt;
|Брьюнс
|11
|14
|16
|8
|15
|44
|20
|14
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |Мерсед
|2005
|9,093
| data-sort-value=&quot;52&quot; |62.1 сая ам доллар
|NAIA&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;CalPac&lt;/small&gt;
|Алтан шилүүсүүд
|111-129
|401–500
|850
|251
|301–350
|
|93
|718
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |Риверсайд
|1954
|26,847
| data-sort-value=&quot;251&quot; |281.3 сая ам доллар
|NCAA Div I&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Big West&lt;/small&gt;
|Хайландэрс
|63-89
|201–300
|204
|101
|251–300
|453
|83
|169
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |Сан Диего
|1960
|41,885
| data-sort-value=&quot;1611&quot; |1.91 тэрбум ам доллар
|NCAA Div I&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Big West&lt;/small&gt;
|Трайтонс
|14
|18
|27
|15
|33
|53
|34
|21
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |Сан Франциско
|1864
|3,165&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(Зөвхөн аспирант)&lt;/small&gt;
| data-sort-value=&quot;3490&quot; |4.44 тэрбум ам доллар
|
|
|16
|20
|34
|
|
|
|
|11
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |Санта Барбара
|1909
|26,124
| data-sort-value=&quot;357&quot; |438.1 сая ам доллар
|NCAA Div I&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Big West&lt;/small&gt;
|Гаучос
|31
|57
|66
|39
|68
|149
|28
|67
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |Санта Круз
|1965
|19,841
| data-sort-value=&quot;207&quot; |221.5 сая ам доллар
|NCAA Div III&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;&lt;small&gt;Independent&lt;/small&gt;
|Банана слагс
|57–62
|151–200
|208
|99
|201–250
|375
|103
|103
|}
&lt;/div&gt;

=== Төгсөгчдийн цалин ===
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
|+
! Салбар
! Үүсгэн байгуулсан он
! Цалингийн чансаа (АНУ дотроо)&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Best Universities and Colleges|url=https://www.payscale.com/college-salary-report/bachelors?search=university%20of%20californ}}&lt;/ref&gt;
! Цалингийн чансаа (Калифорни дотроо)&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Best Colleges in California|url=https://www.payscale.com/college-salary-report/best-schools-by-state/bachelors/california?search=university%20of%20california}}&lt;/ref&gt;
! Карьерийн эхэн үеийн цалин
(&lt;5 жил ажилласан туршлагатай)
! Карьерийн дунд үеийн цалин
(10 жилээс дээш туршлагатай)
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)|Беркли]]
| 1868
| 24
| 5
| 72,600 ам доллар
| 138,800 ам доллар
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Калифорнийн Их Сургууль (Дэвис)|Дэвис]]
| 1905
| 90
| 18
| 62,700 ам доллар
| 119,900 ам доллар
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | Ирвин
| 1965
| 53
| 12
| 61,100 ам доллар
| 125,900 ам доллар
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | [[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|Лос Анжелес]]
| 1919
| 74
| 15
| 62,600 ам доллар
| 122,400 ам доллар
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | Риверсайд
| 1954
| 182
| 31
| 56,800 ам доллар
| 108,500 ам доллар
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | Сан Диего
| 1960
| 49
| 10
| 65,000 ам доллар
| 128,900 ам доллар
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | Санта Барбара
| 1909
| 63
| 13
| 59,900 ам доллар
| 124,000 ам доллар
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; | Санта Круз
| 1965
| 154
| 28
| 59,300 ам доллар
| 110,700 ам доллар
|}
&lt;div style=&quot;width:auto; overflow:scroll&quot;&gt;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
! Салбар
! SAT унших, бичих
&lt;small&gt;(25-75 хувь)&lt;/small&gt;
! SAT математик
&lt;small&gt;(25-75 хувь)&lt;/small&gt;
! Дүнгийн голч
&lt;small&gt;(25-75 хувь)&lt;/small&gt;
! ACT
&lt;small&gt;(25-75 хувь)&lt;/small&gt;
! Калифорниас бус өргөдөл гаргагчид &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Freshman applications 2019, 2020, 2021|url=https://www.ucop.edu/institutional-research-academic-planning/_files/factsheets/2021/table-1.1-freshman-applications-by-campus-and-residency.pdf}}&lt;/ref&gt;
! Нийт өргөдөл гаргагчид
! Калифорниас бус өргөдөл гаргагчдын хувь
! Тэнцсэн
! Тэнцэх магадлал
! Лавлагаа
|-
| [[Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)|Беркли]]
| 650-750
| 670-790
| 4.13 - 4.30
| 29–35
| 37,803
| 88,068
| 42.9%
| 15,433
| 17.5%
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://admission.universityofcalifornia.edu/campuses-majors/berkeley/freshman-admit-data.html|title=UC Berkeley freshman admission profile}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[Калифорнийн Их Сургууль (Дэвис)|Дэвис]]
| 600–710
| 630-780
| 3.97 - 4.25
| 26–33
| 22,303
| 76,907
| 29.0%
| 35,838
| 46.6%
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://admission.universityofcalifornia.edu/campuses-majors/davis/freshman-admit-data.html|title=UC Davis freshman admission profile}}&lt;/ref&gt;
|-
| Ирвин
| 620–720
| 660-790
| 3.96 – 4.26
| 27–34
| 25,525
| 97,937
| 26.1%
| 29,245
| 29.9%
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://admission.universityofcalifornia.edu/campuses-majors/irvine/freshman-admit-data.html|title=UC Irvine freshman admission profile}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|Лос Анжелес]]
| 670–760
| 680-790
| 4.18 – 4.31
| 31–35
| 40,960
| 108,874
| 37.6%
| 15,643
| 14.4%
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://admission.universityofcalifornia.edu/campuses-majors/ucla/freshman-admit-data.html|title=UCLA freshman admission profile}}&lt;/ref&gt;
|-
| Мерсед
| 490–620
| 490-640
| 3.40 - 3.96
| 18–27
| 2,132
| 25,920
| 8.2%
| 22,140
| 85.4%
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://admission.universityofcalifornia.edu/campuses-majors/merced/freshman-admit-data.html|title=UC Merced freshman admission profile}}&lt;/ref&gt;
|-
| Риверсайд
| 550–670
| 560-710
| 3.65 – 4.11
| 21–31
| 6,101
| 49,443
| 12.3%
| 32,708
| 66.2%
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://admission.universityofcalifornia.edu/campuses-majors/riverside/freshman-admit-data.html|title=UC Riverside freshman admission profile}}&lt;/ref&gt;
|-
| Сан Диего
| 640–730
| 670-790
| 4.04 - 4.28
| 29–34
| 33,684
| 100,067
| 33.7%
| 38,305
| 38.3%
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://admission.universityofcalifornia.edu/campuses-majors/san-diego/freshman-admit-data.html|title=UC San Diego freshman admission profile}}&lt;/ref&gt;
|-
| Санта Барбара
| 640–730
| 650-790
| 4.03 - 4.27
| 28–34
| 27,678
| 90,958
| 30.4%
| 33,530
| 36.9%
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://admission.universityofcalifornia.edu/campuses-majors/santa-barbara/freshman-admit-data.html|title=UC Santa Barbara freshman admission profile}}&lt;/ref&gt;
|-
| Санта Круз
| 580–690
| 590-750
| 3.71 – 4.16
| 24–32
| 11,110
| 55,073
| 20.2%
| 35,892
| 65.2%
| &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://admission.universityofcalifornia.edu/campuses-majors/santa-cruz/freshman-admit-data.html|title=UC Santa Cruz freshman admission profile}}&lt;/ref&gt;
|}
&lt;/div&gt;

== Туслах аж ахуйн нэгжүүд ==

=== Үндэсний лабораториуд ===
[[Файл:UC_campuses_and_labs.png|thumb|372x372px| Энэхүү газрын зураг нь UC-ийн арван салбар болон UC-тэй холбоотой үндэсний лабораториудын байршлыг харуулж байна. UC-тэй холбоотой гурав дахь үндэсний лаборатори нь Нью Мексикогийн Лос Аламос хотод байдаг .]]
Калифорнийн их сургууль нь АНУ-ын Эрчим хүчний яамны нэг үндэсний лабораторийг шууд удирдаж, ажиллуулдаг:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.ucop.edu/laboratory-management/|title=Office of the National Laboratories {{!}} UCOP}}&lt;/ref&gt;

* Лоуренс Беркли үндэсний лаборатори (англ. Laurence Berkeley National Laboratory, LBNL) (Беркли, Калифорни)

UC нь хоёр тусдаа хувийн хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн түнш бөгөөд Эрчим хүчний яамны өөр хоёр үндэсний лабораторийг удирдаж, ажиллуулдаг:

* [[Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори|Лос Аламосын үндэсний лаборатори]] (англ. Los Alamos National Laboratory, LANL) (Лос Аламос, Нью Мексико), Лос Аламос Үндэсний аюулгүй байдлын ХХК удирддаг.
* Лоуренс Ливерморын үндэсний лаборатори (англ. Laurence Livermore National Laboratory, LLNL) (Ливермор, Калифорни), Лоуренс Ливерморын Үндэсний аюулгүй байдлын ХХК ажиллуулдаг.

==== Лабораторийн үүрэг ====
'''Лоуренс Берклигийн нэрэмжит үндэсний лаборатори''' нь орчлон ертөнцийн суурь судалгаа, тоон биологи, нано шинжлэх ухаан, эрчим хүчний шинэ систем, байгаль орчны шийдэл, нэгдсэн тооцооллыг нээлтийн хэрэгсэл болгон ашиглахад чиглэгдсэн гол хүчин чармайлтаар шинжлэх ухааны өргөн хүрээний хүрээнд ангилалгүй судалгаа явуулдаг.

'''Лоуренс Ливерморын үндэсний лаборатори''' нь АНУ-ын цөмийн зэвсгийг найдвартай байлгахын тулд дэвшилтэт шинжлэх ухаан, технологийг ашигладаг. LLNL нь супер тооцоолол, урьдчилан таамаглах загварчлал, эрчим хүч ба байгаль орчин, био шинжлэх ухаан ба биотехнологи, суурь шинжлэх ухаан ба хэрэглээний технологи, үй олноор хөнөөх зэвсгийг түгээн дэлгэрүүлэхтэй тэмцэх, эх орны аюулгүй байдлын чиглэлээр томоохон судалгааны хөтөлбөрүүдтэй. Мөн дэлхийн хамгийн хүчирхэг суперкомпьютерууд энд байрладаг.

'''Лос Аламосын үндэсний лаборатори''' ихэнх ажлынхаа ихэнхийг АНУ-ын цөмийн зэвсгийн найдвартай байдлыг хангахад чиглүүлдэг. LANL-ийн бусад ажил нь үй олноор хөнөөх зэвсгийн тархалтаас урьдчилан сэргийлэх, АНУ-ын үндэсний аюулгүй байдал, тухайлбал АНУ-ын эх нутгийг террорист халдлагаас хамгаалах судалгааны хөтөлбөрүүдийг багтаадаг.

=== Ажиглалтын газрууд ===
Калифорнийн их сургууль нь Санта Крузэд төвтэй олон кампус бүхий судалгааны нэгж болгон хоёр ажиглалтын газрыг удирддаг.

* Сан Хосегийн зүүн талд орших Диабло нуруунд орших Хамилтон уулын орой дээрх Долоон ажиглалтын төв.
* [[Хавай|Хавай дахь]] Мауна 4,145 метрийн оргил дахь Кекийн ажиглалтын газар.

Беркли дэх Калифорнийн их сургуулийн Одон орон судлалын тэнхим нь Шаста муж дахь Хэт Крик радио ажиглалтын газрыг удирддаг.

=== Эрүүл мэндийн төв, сургуулиуд ===
Калифорнийн их сургууль муж даяар таван эмнэлгийн төв ажиллуулдаг.

* Сакраменто дахь UC Дэвис эрүүл мэндийн төв;
* Оранж дахь UC Ирвин эрүүл мэндийн төв;
* UCLA Эрүүл мэндийн төв нь хоёр өөр эмнэлгээс бүрддэг:
** Лос Анжелес дахь Рональд Рейганы UCLA эрүүл мэндийн төв;
** Санта Моника-Санта Моника дахь UCLA эрүүл мэндийн төв;
* Сан Диего хотын эрүүл мэндийн төв нь хоёр өөр эмнэлгээс бүрддэг:
** UC Сан Диегогийн эрүүл мэндийн төв, Хиллкрест, [[Сан-Диего|Сан Диего]];
** Ла Жолла дахь Жейкобс эмнэлгийн төв; болон
* Сан Франциско дахь UCSF эмнэлгийн төв.

=== Байгалийн нөөцийн систем ===
Калифорнийн их сургуулийн Байгалийн нөөцийн систем нь 1965 оны 1-р сард UC-ийн багш нарт жуулчид гэх мэт гадны нөлөөллөөс санаа зовохгүйгээр урт хугацааны экосистемийн судалгаа хийх боломжтой томоохон газар нутгийг хангах зорилгоор байгуулагдсан. Өнөөдөр тус их сургууль 3060 км кв гаруй талбай бүхий 39 байгалийн нөөцийг удирддаг.

=== Аялал жуулчлал, хурлын байгууламж ===

* UC Беркли нь 1981 онд Гампын гэрийн тавилгын дэлгүүрийг үүсгэн байгуулагчийн өв залгамжлагчийн хандивласан газар Францын Полинезийн Муреа дахь Ричард Б. Гампын Номхон далайн Өмнөд судалгааны станцыг ажиллуулдаг.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Despite state budget crunch, UC runs 'Fantasy Island' station|url=https://www.eastbaytimes.com/2008/04/14/despite-state-budget-crunch-uc-runs-fantasy-island-station/}}&lt;/ref&gt;
* UC Берклигийн төгсөгчдийн холбоо нь төгсөгчдөд (болон тэдний гэр бүлийнхэнд) &quot;Кал Discoveries Travel&quot; брэндийн (хуучнаар BearTreks) аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа явуулдаг; аяллын хөтөч нарын ихэнх нь Берклигийн профессорууд байдаг. Мөн дэлхийн хамгийн эртний бөгөөд хамгийн том төгсөгчдийн холбооноос удирддаг &quot;Алтан баавгайн үүр&quot; хэмээх гэр бүлийн зуслан ажиллуулдаг ба тус амралтын газар нь Калифорни мужийн Пинкрест хотод 5600 фут өндөрт байрладаг Lair нь жил бүр бараг 10,000 зуслан аялагчдыг гэрээсээ хол байлгах газар юм. Оролцогчид нь ихэвчлэн Калийн төгсөгчид болон тэдний гэр бүл байдаг ч хүн бүрт нээлттэй.
* Беркли Лаб нь өөрийн гэсэн зочид буудлыг ажиллуулдаг ба лабораторид эсвэл UC Берклид ажлын шугамаар ирсэн хүмүүс ашиглах боломжтой.
* UCLA Орон сууц, зочид буудлын үйлчилгээний газар нь кампус доторх хоёр зочид буудал, 61 өрөөтэй зочны байшин, 254 өрөөтэй Мейер ба Рене Лускин хурлын төв, мөн Аррохед нуур дахь кампусаас гадуурх тансаг хурлын төв (чалет маягийн орон сууцны холимог) ажиллуулдаг., амралтын өрөөнүүд, бие даасан зуслангийн байшин). Зуны улиралд нуурын Арраухэд хурлын төв нь UCLA-ийн төгсөгчид болон тэдний гэр бүлд зориулсан Брюин Вудсын амралтын хөтөлбөрүүдийг зохион байгуулдаг.
* Тус тусад нь UCLA Health нь UCLA-ийн урд байрлах 100 өрөө бүхий Тивертон хаусыг өвчтөнүүд болон тэдний гэр бүлд үйлчилдэг.
* UC Санта Круз нь Санта Круз хотын төвд байрлах University Inn and Conference Center-ийг оюутны хотхоны гадна байрлах оюутны байр болгон ашиглах зорилгоор 2001-2011 онуудад түрээсэлсэн.
* Гадаадад сурах хөтөлбөрийн газар нь UC-ийн оюутнууд, багш нар болон гадаадад төгсөгчдийг дэмждэг хоёр мини салбар ажиллуулдаг: [[Лондон|Лондон дахь]] Калифорнийн Хаус болон [[Мехико]] дахь Калифорнийн Ла Каса де ла Универсидад. UC Дэвисийн ажиллуулдаг UC-гийн Сакраменто төв нь Калифорни мужийн Засгийн газарт дадлага хийж буй оюутнуудыг дэмждэг. Эдгээр байгууламжийн аль нь тусдаа барилга байгууламжгүй боловч [[Вашингтон (хот)|Вашингтон ДС]]-д Холбооны Засгийн газарт дадлага хийж буй оюутнуудад зориулсан дотуур байртай UC Вашингтон төв гэж бас байдаг.

=== Их сургуулийн нисэх онгоцны буудал ===
UC Дэвис нь Их сургуулийн нисэх онгоцны буудлыг их сургуулийн ажилтнууд болон лабораторийн дээжийг тээвэрлэхэд зориулалттай ажиллуулдаг. Тус нисэх онгоцны буудлын ICAO код нь KEDU юм.

=== Далайн боомт ===
Сан Диегогийн Скриппс Далай судлалын хүрээлэн нь Сан Диегогийн Пойнт Лома дахь Хамгаалах арлаас өмнө зүгт орших Нимиц далайн байгууламж бүхий далайн боомтыг эзэмшдэг. Энэ боомт нь далай судлалын хөлөг онгоцод голлон зориулсан бөгөөд далай судлалын баазууд мөн байрладаг аж.

== Лавлагаа ==

[[Ангилал:Калифорнийн соёл]]
[[Ангилал:Калифорни их сургууль]]
&lt;references /&gt;
[[Ангилал:Калифорнийн их сургууль]]</text>
      <sha1>nkjx42859nlfyzuwmtyv0vq6hbxpqod</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Засгийн газрын тэргүүн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123092</id>
    <revision>
      <id>706025</id>
      <timestamp>2022-07-19T16:59:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1097971375|Head of government]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8943" xml:space="preserve">'''Засгийн газрын тэргүүн''' нь [[бүрэн эрхт улс]], холбооны муж, өөртөө засах колони гэх мэтчилэн ямарваа төрлийн засгийн газрын хамгийн өндөр буюу хоёр дахь хамгийн өндөр албан тушаалтай хүн юм бөгөөд хэсэг бүлэг сайд эсвэл түүнтэй ижил түвшний гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын удирдлагыг удирдан чиглүүлэх үүрэгтэй байдаг. Олон улсын харилцаанд &quot;засгийн газрын тэргүүн&quot; гэх нэр томьёо нь &quot;[[төрийн тэргүүн]]&quot; гэх ойлголтоос ондоо байдаг ч&lt;ref&gt;As in article 7 of the [[Vienna Convention on the Law of Treaties]], article 1 of the [[Protection of Diplomats Convention|Convention on the Prevention and Punishment of Crimes against Internationally Protected Persons, including Diplomatic Agents]] and the United Nations protocol list)&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;unprotocol&quot;&gt;[http://www.un.int/protocol/documents/Hspmfm.pdf HEADS OF STATE, HEADS OF GOVERNMENT, MINISTERS FOR FOREIGN AFFAIRS] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20120927014351/http://www.un.int/protocol/documents/Hspmfm.pdf}}, Protocol and Liaison Service, United Nations (19 October 2012). Retrieved 29 July 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/conventions/1_1_1969.pdf Vienna Convention on the Law of Treaties 1969], [[International Law Commission]], United Nations. Retrieved 29 July 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/conventions/9_4_1973.pdf Convention on the Prevention and Punishment of Crimes against Internationally Protected Persons, including Diplomatic Agents 1973], [[International Law Commission]], United Nations. Retrieved 29 July 2013.&lt;/ref&gt; [[АНУ]] болон бусад хэд хэдэн оронд нэг хүн тус хоёр үүргийг зэрэг гүйцэтгэдэг.

Ерөнхийлөгч, канцлер, ерөнхий сайд гэх мэт засгийн газрын тэргүүний эрх мэдэл, болон тэдний төрийн бусад байгууллагуудтай холбоо хамаарал улс улсаасаа хамаараад харилцан адилгүй байдаг бөгөөд тухайн улсых нь одоогийн төрийн зохион байгуулалт хэрхэн тогтсонтой салшгүй холбоотой байдаг.

Ихэнх [[Парламентын засаглалын систем|парламентын тогтолцоо]], тэр дундаа [[Үндсэн хуульт хаант засаг|үндсэн хуульт хаант засаглалд]] засгийн газрын тэргүүн нь тухайн улсынхаа ''[[Де-факто|де факто]]'' улс төрийн удирдагч бөгөөд хууль тогтоох байгууллагын дор хаяж нэг танхимд хариуцлага хүлээдэг. Засгийн газрын тэргүүн нь хэдийгээр [[Төрийн тэргүүн|төрийн тэргүүндээ]] засгийн газрынхаа ажлыг тайлагнадаг харилцаа байдаг ч төрийн тэргүүн нь үндсэндээ бэлгэ тэмдэг төдий, үндсэн хуулиар зөвшөөрсөн цөөн хэдэн тохиолдолд л гүйцэтгэх засаглалын зарим нэг үүргийг гүйцэтгэдэг.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.thefreemanonline.org/head-of-state-vs-head-of-government/|title=Head Of State Vs. Head Of Government: A Guide|publisher=The Freeman Online|date=26 January 2020|accessdate=2022-02-28}}&lt;/ref&gt;

Харин [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] засаглалтай бүгд найрамдах улсууд эсвэл үнэмлэхүй хаант засаглалтай улсад төрийн тэргүүн нь засгийн газрын тэргүүний үүргийг хамсарган гүйцэтгэдэг. Тус удирдагч болон засгийн газрын хоорондын харилцаа нь улс улсаасаа, тухайлбал эрх мэдлийн хуваарилалт, автократ байдал, үндсэн хууль зэргээсээ хамаараад нэлээд өөр өөр байдаг.

[[Холимог засаглалын систем|Хагас ерөнхийлөгчийн тогтолцоонд]] засгийн газрын тэргүүн нь төрийн тэргүүн болон хууль тогтоох байгууллагад аль алинд нь ажлаа тайлагнадаг. Орчин үеийн жишээ бол 1958 онд Францын 5 дахь бүгд найрамдах үндсэн хууль юм. Францад ерөнхийлөгч буюу төрийн тэргүүн нь засгийн газрын тэргүүн болох ерөнхий сайдыг томилдог. Гэсэн хэдий ч тус ерөнхийлөгч нь гүйцэтгэх засаглалын үүргийг үр дүнтэй гүйцэтгэж чадвартай, Францын хууль тогтоох байгууллага болох Үндэсний Ассамблейн дэмжлэгийг авч, хууль батлах чадвартай хүнийг сонгох ёстой. Зарим тохиолдолд төрийн тэргүүн болон хууль тогтоох байгууллагын олонх нь өөр өөр намых байж болно. Тэр үед хичнээн ерөнхийлөгч нь засгийн газрын тэргүүнийг сонгох эрхтэй ч хууль тогтоох байгууллага нь тухайн улсынхаа төсөв, хууль тогтоох зэрэг хамгийн чухал эрх мэдлүүдийг гартаа атгадаг тул бодит байдал дээрээ олонх намын хүнийг томилохоос өөр сонголгүй байдаг ба үүнийг англиар ''cohabitation'' гэдэг.

Коммунист орнуудад Коммунист намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь дээд удирдагч байдаг бөгөөд ''[[Де-факто|де факто]]'' төрийн тэргүүн болон засгийн газрын тэргүүний үүргийг гүйцэтгэдэг. [[Хятад|Хятадад]] ''[[Де-юре|де юре]]'' засгийн газрын тэргүүн нь Ерөнхий сайд юм. БНХАУ-ын ерөнхийлөгч бол хууль ёсны дагуу бэлгэ тэмдэг төдий албан тушаал боловч Хятадын Коммунист намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (нэг намын тогтолцооны дээд удирдагч) 1993 оноос хойш шилжилтийн саруудаас бусад тохиолдолд энэ албыг байнга хавсран хашдаг.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Buckley|first=Chris|date=10 March 2018|title=Ending Term Limits for China's Xi Is a Big Deal. Here's Why|work=[[New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/2018/03/10/world/asia/china-xi-jinping-term-limit-explainer.html|quote=In China, the political job that matters most is the general secretary of the Communist Party. The party controls the military and domestic security forces, and sets the policies that the government carries out. China’s presidency lacks the authority of the American and French presidencies.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=China's 'Chairman of Everything': Behind Xi Jinping's Many Titles|url=https://www.nytimes.com/2017/10/25/world/asia/china-xi-jinping-titles-chairman.html|work=The New York Times|date=25 October 2017|quote=Mr. Xi’s most important title is general secretary, the most powerful position in the Communist Party. In China’s one-party system, this ranking gives him virtually unchecked authority over the government.}}&lt;/ref&gt;

Захирлын тогтолцоонд засгийн газрын тэргүүний гүйцэтгэх үүрэг нь хэсэг бүлэг хүмүүсийн дунд тэгш хуваарилагдсан байдаг. Үүний тод жишээ бол [[Швейцар]] улсын Холбооны Зөвлөл бөгөөд тус зөвлөлийн гишүүн бүр нэг хэлтсийг удирддаг ч бүх хэлтэстэй холбоотой саналд санал өгдөг.
[[Ангилал:Төрийн байгууллага]]
[[Ангилал:Засгийн газрын тэргүүн]]</text>
      <sha1>mkwowoh1p4j4hc7tmu77m5nvebw3ivx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706026</id>
      <parentid>706025</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T16:59:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8967" xml:space="preserve">'''Засгийн газрын тэргүүн''' нь [[бүрэн эрхт улс]], холбооны муж, өөртөө засах колони гэх мэтчилэн ямарваа төрлийн засгийн газрын хамгийн өндөр буюу хоёр дахь хамгийн өндөр албан тушаалтай хүн юм бөгөөд хэсэг бүлэг сайд эсвэл түүнтэй ижил түвшний гүйцэтгэх засаглалын байгууллагуудын удирдлагыг удирдан чиглүүлэх үүрэгтэй байдаг. Олон улсын харилцаанд &quot;засгийн газрын тэргүүн&quot; гэх нэр томьёо нь &quot;[[төрийн тэргүүн]]&quot; гэх ойлголтоос ондоо байдаг ч&lt;ref&gt;As in article 7 of the [[Vienna Convention on the Law of Treaties]], article 1 of the [[Protection of Diplomats Convention|Convention on the Prevention and Punishment of Crimes against Internationally Protected Persons, including Diplomatic Agents]] and the United Nations protocol list)&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;unprotocol&quot;&gt;[http://www.un.int/protocol/documents/Hspmfm.pdf HEADS OF STATE, HEADS OF GOVERNMENT, MINISTERS FOR FOREIGN AFFAIRS] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20120927014351/http://www.un.int/protocol/documents/Hspmfm.pdf}}, Protocol and Liaison Service, United Nations (19 October 2012). Retrieved 29 July 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/conventions/1_1_1969.pdf Vienna Convention on the Law of Treaties 1969], [[International Law Commission]], United Nations. Retrieved 29 July 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/conventions/9_4_1973.pdf Convention on the Prevention and Punishment of Crimes against Internationally Protected Persons, including Diplomatic Agents 1973], [[International Law Commission]], United Nations. Retrieved 29 July 2013.&lt;/ref&gt; [[АНУ]] болон бусад хэд хэдэн оронд нэг хүн тус хоёр үүргийг зэрэг гүйцэтгэдэг.

Ерөнхийлөгч, канцлер, ерөнхий сайд гэх мэт засгийн газрын тэргүүний эрх мэдэл, болон тэдний төрийн бусад байгууллагуудтай холбоо хамаарал улс улсаасаа хамаараад харилцан адилгүй байдаг бөгөөд тухайн улсых нь одоогийн төрийн зохион байгуулалт хэрхэн тогтсонтой салшгүй холбоотой байдаг.

Ихэнх [[Парламентын засаглалын систем|парламентын тогтолцоо]], тэр дундаа [[Үндсэн хуульт хаант засаг|үндсэн хуульт хаант засаглалд]] засгийн газрын тэргүүн нь тухайн улсынхаа ''[[Де-факто|де факто]]'' улс төрийн удирдагч бөгөөд хууль тогтоох байгууллагын дор хаяж нэг танхимд хариуцлага хүлээдэг. Засгийн газрын тэргүүн нь хэдийгээр [[Төрийн тэргүүн|төрийн тэргүүндээ]] засгийн газрынхаа ажлыг тайлагнадаг харилцаа байдаг ч төрийн тэргүүн нь үндсэндээ бэлгэ тэмдэг төдий, үндсэн хуулиар зөвшөөрсөн цөөн хэдэн тохиолдолд л гүйцэтгэх засаглалын зарим нэг үүргийг гүйцэтгэдэг.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.thefreemanonline.org/head-of-state-vs-head-of-government/|title=Head Of State Vs. Head Of Government: A Guide|publisher=The Freeman Online|date=26 January 2020|accessdate=2022-02-28}}&lt;/ref&gt;

Харин [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] засаглалтай бүгд найрамдах улсууд эсвэл үнэмлэхүй хаант засаглалтай улсад төрийн тэргүүн нь засгийн газрын тэргүүний үүргийг хамсарган гүйцэтгэдэг. Тус удирдагч болон засгийн газрын хоорондын харилцаа нь улс улсаасаа, тухайлбал эрх мэдлийн хуваарилалт, автократ байдал, үндсэн хууль зэргээсээ хамаараад нэлээд өөр өөр байдаг.

[[Холимог засаглалын систем|Хагас ерөнхийлөгчийн тогтолцоонд]] засгийн газрын тэргүүн нь төрийн тэргүүн болон хууль тогтоох байгууллагад аль алинд нь ажлаа тайлагнадаг. Орчин үеийн жишээ бол 1958 онд Францын 5 дахь бүгд найрамдах үндсэн хууль юм. Францад ерөнхийлөгч буюу төрийн тэргүүн нь засгийн газрын тэргүүн болох ерөнхий сайдыг томилдог. Гэсэн хэдий ч тус ерөнхийлөгч нь гүйцэтгэх засаглалын үүргийг үр дүнтэй гүйцэтгэж чадвартай, Францын хууль тогтоох байгууллага болох Үндэсний Ассамблейн дэмжлэгийг авч, хууль батлах чадвартай хүнийг сонгох ёстой. Зарим тохиолдолд төрийн тэргүүн болон хууль тогтоох байгууллагын олонх нь өөр өөр намых байж болно. Тэр үед хичнээн ерөнхийлөгч нь засгийн газрын тэргүүнийг сонгох эрхтэй ч хууль тогтоох байгууллага нь тухайн улсынхаа төсөв, хууль тогтоох зэрэг хамгийн чухал эрх мэдлүүдийг гартаа атгадаг тул бодит байдал дээрээ олонх намын хүнийг томилохоос өөр сонголгүй байдаг ба үүнийг англиар ''cohabitation'' гэдэг.

Коммунист орнуудад Коммунист намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь дээд удирдагч байдаг бөгөөд ''[[Де-факто|де факто]]'' төрийн тэргүүн болон засгийн газрын тэргүүний үүргийг гүйцэтгэдэг. [[Хятад|Хятадад]] ''[[Де-юре|де юре]]'' засгийн газрын тэргүүн нь Ерөнхий сайд юм. БНХАУ-ын ерөнхийлөгч бол хууль ёсны дагуу бэлгэ тэмдэг төдий албан тушаал боловч Хятадын Коммунист намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (нэг намын тогтолцооны дээд удирдагч) 1993 оноос хойш шилжилтийн саруудаас бусад тохиолдолд энэ албыг байнга хавсран хашдаг.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Buckley|first=Chris|date=10 March 2018|title=Ending Term Limits for China's Xi Is a Big Deal. Here's Why|work=[[New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/2018/03/10/world/asia/china-xi-jinping-term-limit-explainer.html|quote=In China, the political job that matters most is the general secretary of the Communist Party. The party controls the military and domestic security forces, and sets the policies that the government carries out. China’s presidency lacks the authority of the American and French presidencies.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=China's 'Chairman of Everything': Behind Xi Jinping's Many Titles|url=https://www.nytimes.com/2017/10/25/world/asia/china-xi-jinping-titles-chairman.html|work=The New York Times|date=25 October 2017|quote=Mr. Xi’s most important title is general secretary, the most powerful position in the Communist Party. In China’s one-party system, this ranking gives him virtually unchecked authority over the government.}}&lt;/ref&gt;

Захирлын тогтолцоонд засгийн газрын тэргүүний гүйцэтгэх үүрэг нь хэсэг бүлэг хүмүүсийн дунд тэгш хуваарилагдсан байдаг. Үүний тод жишээ бол [[Швейцар]] улсын Холбооны Зөвлөл бөгөөд тус зөвлөлийн гишүүн бүр нэг хэлтсийг удирддаг ч бүх хэлтэстэй холбоотой саналд санал өгдөг.

== Лавлагаа ==
[[Ангилал:Төрийн байгууллага]]
[[Ангилал:Засгийн газрын тэргүүн]]</text>
      <sha1>pfjm0rggong6y13flz3l51kiagph6vq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>.mil</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123093</id>
    <revision>
      <id>706027</id>
      <timestamp>2022-07-19T17:05:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''.mil''' — [[Цахим сүлжээ|Цахим сүлжээнд]] [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн Нэгдсэн Улсыг]] илтгэх латин үсгийн [[Интернетийн улсын домэйнуудын жагсаалт|домэйн нэр]]. Тус улсын зэвсэгт хүчин, Батлан хамгаалах яам болон түүнтэй холбоо хамааралтай байгууллагу...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="865" xml:space="preserve">'''.mil''' — [[Цахим сүлжээ|Цахим сүлжээнд]] [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн Нэгдсэн Улсыг]] илтгэх латин үсгийн [[Интернетийн улсын домэйнуудын жагсаалт|домэйн нэр]]. Тус улсын зэвсэгт хүчин, Батлан хамгаалах яам болон түүнтэй холбоо хамааралтай байгууллагуудад л гол төлөв ашиглагддаг. Дэлхий дээр зөвхөн АНУ л зэвсэгт хүчиндээ зориулсан дээд түвшний домайн нэртэй улс бөгөөд энэ нь интернэтийн үүсэл хөгжилд тус улсын батлан хамгаалах салбарын үүрэг оройлтой холбоотой юм.</text>
      <sha1>rff65nz9rqs44um2zx69fd52idylo1m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>.edu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123094</id>
    <revision>
      <id>706028</id>
      <timestamp>2022-07-19T17:06:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''.mil''' — [[Цахим сүлжээ|Цахим сүлжээнд]] [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн Нэгдсэн Улсыг]] илтгэх латин үсгийн [[Интернетийн улсын домэйнуудын жагсаалт|домэйн нэр]]. АНУ-ын дээд боловсролын байгууллагуудад түлхүү хэрэглэгддэг.&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="410" xml:space="preserve">'''.mil''' — [[Цахим сүлжээ|Цахим сүлжээнд]] [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн Нэгдсэн Улсыг]] илтгэх латин үсгийн [[Интернетийн улсын домэйнуудын жагсаалт|домэйн нэр]]. АНУ-ын дээд боловсролын байгууллагуудад түлхүү хэрэглэгддэг.</text>
      <sha1>ricnh5kwl3qezknx430f5u4j0guws4x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706029</id>
      <parentid>706028</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T17:06:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="409" xml:space="preserve">'''.edu'''— [[Цахим сүлжээ|Цахим сүлжээнд]] [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн Нэгдсэн Улсыг]] илтгэх латин үсгийн [[Интернетийн улсын домэйнуудын жагсаалт|домэйн нэр]]. АНУ-ын дээд боловсролын байгууллагуудад түлхүү хэрэглэгддэг.</text>
      <sha1>6ds8eotlfeltd23tstnvd0sy17tgx5z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>.gov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123095</id>
    <revision>
      <id>706030</id>
      <timestamp>2022-07-19T17:07:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''.gov'''— [[Цахим сүлжээ|Цахим сүлжээнд]] [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн Нэгдсэн Улсыг]] илтгэх латин үсгийн [[Интернетийн улсын домэйнуудын жагсаалт|домэйн нэр]]. АНУ-ын төрийн байгууллагууд л зөвхөн хэрэглэх эрхтэй бөгөөд үүнд Холбооны Засгийн газар, муж...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="606" xml:space="preserve">'''.gov'''— [[Цахим сүлжээ|Цахим сүлжээнд]] [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн Нэгдсэн Улсыг]] илтгэх латин үсгийн [[Интернетийн улсын домэйнуудын жагсаалт|домэйн нэр]]. АНУ-ын төрийн байгууллагууд л зөвхөн хэрэглэх эрхтэй бөгөөд үүнд Холбооны Засгийн газар, мужийн засгийн газрууд, хууль тогтоох байгууллагууд, шүүх, агентлагууд багтдаг.</text>
      <sha1>en8ah67xcnu49azwd01ifl6wq9gitn8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Америкийн англи хэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123096</id>
    <revision>
      <id>706031</id>
      <timestamp>2022-07-19T17:47:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1099071716|American English]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5991" xml:space="preserve">
{{Инфобокс Хэл|name=Америкийн англи хэл|region=Америкийн Нэгдсэн Улс|speakers=АНУ дахь бүх аялгыг нийлүүлээд 225 сая|date=2010 оны тооллого|familycolor=Indo-European|fam2=Германик|fam3=Баруун германик|fam4=Хойд тэнгисийн германик|fam5=Англо-Фризиан|fam6=Англик|fam7=[[Англи хэл|Англи хэл]]|fam8=Хойд Америкийн англи хэл|nation={{flagu|United States}}&lt;br /&gt;(32 US states, 5 non-state US territories) (see [[Languages of the United States#Official languages|article]])|script=Латин үсэг (англи цагаантолгой)&lt;br /&gt;Нэгдсэн англи хэлний брайл үсэг|notice=IPA|nativename=American English}}
[[Category:Dialects of languages with ISO 639-3 code]]

'''Америкийн англи хэл''' ('''AmE''', '''AE''', '''AmEng''', '''USEng''', '''en-US''' гэж товчлогддог), заримдаа '''Америкийн Нэгдсэн Улсын англи хэл''' гэж нэрлэдэг тус хэл нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ-д]] хэрэглэгддэг уугуул[[Англи хэл|англи хэлний]] төрөл юм.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Crystal|first=David|title=English as a Global Language}}&lt;/ref&gt; Англи хэл нь АНУ-д хамгийн өргөн тархсан хэл бөгөөд хэдийгээр тус улсад албан ёсны хэл гэж байдаггүй ч засгийн газар, боловсрол, худалдаанд хэрэглэгддэг ''[[де-факто]]'' нийтлэг хэл юм. 20-р зуунаас хойш америк англи хэл дэлхий даяар англи хэлний хамгийн нөлөө бүхий хэлбэр болсон.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=That's The Way It Crumbles: the American Conquest of English|last=Engel|first=Matthew}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.economist.com/books-and-arts/2017/07/20/fears-of-british-englishs-disappearance-are-overblown|title=Fears of British English's disappearance are overblown|date=2017-07-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.bbc.com/culture/story/20150715-why-isnt-american-a-language|title=Why isn't 'American' a language?|last=Harbeck|first=James|date=July 15, 2015|language=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://scroll.in/article/846112/the-readers-editor-writes-why-is-american-english-becoming-part-of-everyday-usage-in-india|title=The Readers' Editor writes: Why is American English becoming part of everyday usage in India?|last=Reddy|first=C. Rammanohar|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Cookies or biscuits? Data shows use of American English is growing the world over|url=https://www.hindustantimes.com/more-lifestyle/cookies-or-biscuits-data-shows-use-of-american-english-is-growing-the-world-over/story-0j23x5n3jYiF3cTDJm3R0O.html|date=17 July 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Gonçalves|first=Bruno|title=Mapping the Americanization of English in space and time|date=25 May 2018}}&lt;/ref&gt;

Америкийн англи хэлний төрөл зүйл нь дуудлага, үгийн сан, дүрэм, ялангуяа зөв бичгийн дүрмээрээ улс дотроо жигдэрсэн байдаг ч англи хэлний бусад аялгуудаас ондоо байдаг. {{Sfn|Kretzchmar|2004}} Орон нутаг, угсаатны болон соёлын шинж тэмдэг илт дутмаг гэж тооцогддог аливаа америк эсвэл канад аялгыг &quot;ерөнхий&quot; эсвэл &quot;стандарт&quot; америк аялга гэж нэрлэдэг бөгөөд АНУ-ын газар нутаг, олон нийтийн соёл, боловсролоор дамжуулан өнөөгийн хэлбэрээ олсон юм. Гэхдээ түүхэн болон одоогийн хэл шинжлэлд нэг &quot;үндсэн&quot; америк аялга байдаг гэсэн ойлголтыг дэмждэггүй.{{Sfn|Labov|2012}}{{Sfn|Kretzchmar|2004}} Америкийн англи хэлний авиа өөрчлөгдсөөр байгаа бөгөөд зарим орон нутгийн аялга алга болсон ч 20-р зуунд хэд хэдэн томоохон бүс нутгийн аялга гарч ирсэн. &lt;ref name=&quot;PBS&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.pbs.org/speak/ahead/|title=''Do You Speak American?'': What Lies Ahead?|publisher=PBS}}&lt;/ref&gt;

== Америк болон Британийн англи хэлний ялгаа ==
Америкийн англи болон Британийн англи хэл (BrE) нь авиа зүй, үгийн сан, (бага хэмжээгээр) дүрэм, зөв бичгийн түвшинд ялгаатай байдаг. Америкийн анхны боловсронгуй толь бичиг болох ''Англи хэлний Америкийн толь бичгийг'' 1828 онд Ноа Вебстер бичсэн бөгөөд эдгээр үсгийн хэд хэдэн үгийг тэгшитгэсэн байдаг.{{image frame|content={{Map of American English}}|max-width=630|caption=The map above shows the major regional dialects of American English (in [[all caps]]) plus smaller and more local dialects, as demarcated primarily by Labov et al.'s ''[[The Atlas of North American English]]'',{{sfn|Labov|Ash|Boberg|2006|p=148}} as well as the related Telsur Project's [http://www.ling.upenn.edu/phono_atlas/home.html#regional regional maps]. Any region may also contain speakers of a &quot;[[General American]]&quot; accent that resists the marked features of their region. Furthermore, this map does not account for speakers of ethnic or cultural varieties (such as [[African-American English]], [[Chicano English]], [[Cajun English]], etc.).|mode=scrollable}}

== Лавлагаа ==</text>
      <sha1>jr1y307ycehgj9kz2yw0nhiuebt5rym</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706032</id>
      <parentid>706031</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T17:48:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5911" xml:space="preserve">
{{Инфобокс Хэл|name=Америкийн англи хэл|region=Америкийн Нэгдсэн Улс|speakers=АНУ дахь бүх аялгыг нийлүүлээд 225 сая|date=2010 оны тооллого|familycolor=Indo-European|fam2=Германик|fam3=Баруун германик|fam4=Хойд тэнгисийн германик|fam5=Англо-Фризиан|fam6=Англик|fam7=[[Англи хэл|Англи хэл]]|fam8=Хойд Америкийн англи хэл|nation={{flagu|АНУ}}&lt;br /&gt;(32 муж, 5 газар нутаг)|script=Латин үсэг (англи цагаантолгой)&lt;br /&gt;Нэгдсэн англи хэлний брайл үсэг|notice=IPA|nativename=American English}}
[[Category:Dialects of languages with ISO 639-3 code]]

'''Америкийн англи хэл''' ('''AmE''', '''AE''', '''AmEng''', '''USEng''', '''en-US''' гэж товчлогддог), заримдаа '''Америкийн Нэгдсэн Улсын англи хэл''' гэж нэрлэдэг тус хэл нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ-д]] хэрэглэгддэг уугуул [[Англи хэл|англи хэлний]] төрөл юм.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Crystal|first=David|title=English as a Global Language}}&lt;/ref&gt; Англи хэл нь АНУ-д хамгийн өргөн тархсан хэл бөгөөд хэдийгээр тус улсад албан ёсны хэл гэж байдаггүй ч засгийн газар, боловсрол, худалдаанд хэрэглэгддэг ''[[де-факто]]'' нийтлэг хэл юм. 20-р зуунаас хойш америк англи хэл дэлхий даяар англи хэлний хамгийн нөлөө бүхий хэлбэр болсон.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=That's The Way It Crumbles: the American Conquest of English|last=Engel|first=Matthew}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.economist.com/books-and-arts/2017/07/20/fears-of-british-englishs-disappearance-are-overblown|title=Fears of British English's disappearance are overblown|date=2017-07-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.bbc.com/culture/story/20150715-why-isnt-american-a-language|title=Why isn't 'American' a language?|last=Harbeck|first=James|date=July 15, 2015|language=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://scroll.in/article/846112/the-readers-editor-writes-why-is-american-english-becoming-part-of-everyday-usage-in-india|title=The Readers' Editor writes: Why is American English becoming part of everyday usage in India?|last=Reddy|first=C. Rammanohar|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Cookies or biscuits? Data shows use of American English is growing the world over|url=https://www.hindustantimes.com/more-lifestyle/cookies-or-biscuits-data-shows-use-of-american-english-is-growing-the-world-over/story-0j23x5n3jYiF3cTDJm3R0O.html|date=17 July 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Gonçalves|first=Bruno|title=Mapping the Americanization of English in space and time|date=25 May 2018}}&lt;/ref&gt;

Америкийн англи хэлний төрөл зүйл нь дуудлага, үгийн сан, дүрэм, ялангуяа зөв бичгийн дүрмээрээ улс дотроо жигдэрсэн байдаг ч англи хэлний бусад аялгуудаас ондоо байдаг. {{Sfn|Kretzchmar|2004}} Орон нутаг, угсаатны болон соёлын шинж тэмдэг илт дутмаг гэж тооцогддог аливаа америк эсвэл канад аялгыг &quot;ерөнхий&quot; эсвэл &quot;стандарт&quot; америк аялга гэж нэрлэдэг бөгөөд АНУ-ын газар нутаг, олон нийтийн соёл, боловсролоор дамжуулан өнөөгийн хэлбэрээ олсон юм. Гэхдээ түүхэн болон одоогийн хэл шинжлэлд нэг &quot;үндсэн&quot; америк аялга байдаг гэсэн ойлголтыг дэмждэггүй.{{Sfn|Labov|2012}}{{Sfn|Kretzchmar|2004}} Америкийн англи хэлний авиа өөрчлөгдсөөр байгаа бөгөөд зарим орон нутгийн аялга алга болсон ч 20-р зуунд хэд хэдэн томоохон бүс нутгийн аялга гарч ирсэн. &lt;ref name=&quot;PBS&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.pbs.org/speak/ahead/|title=''Do You Speak American?'': What Lies Ahead?|publisher=PBS}}&lt;/ref&gt;

== Америк болон Британийн англи хэлний ялгаа ==
Америкийн англи болон Британийн англи хэл (BrE) нь авиа зүй, үгийн сан, (бага хэмжээгээр) дүрэм, зөв бичгийн түвшинд ялгаатай байдаг. Америкийн анхны боловсронгуй толь бичиг болох ''Англи хэлний Америкийн толь бичгийг'' 1828 онд Ноа Вебстер бичсэн бөгөөд эдгээр үсгийн хэд хэдэн үгийг тэгшитгэсэн байдаг.{{image frame|content={{Map of American English}}|max-width=630|caption=The map above shows the major regional dialects of American English (in [[all caps]]) plus smaller and more local dialects, as demarcated primarily by Labov et al.'s ''[[The Atlas of North American English]]'',{{sfn|Labov|Ash|Boberg|2006|p=148}} as well as the related Telsur Project's [http://www.ling.upenn.edu/phono_atlas/home.html#regional regional maps]. Any region may also contain speakers of a &quot;[[General American]]&quot; accent that resists the marked features of their region. Furthermore, this map does not account for speakers of ethnic or cultural varieties (such as [[African-American English]], [[Chicano English]], [[Cajun English]], etc.).|mode=scrollable}}

== Лавлагаа ==</text>
      <sha1>75mzx5tnjz6z07comg30qw4zdpgxawq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706033</id>
      <parentid>706032</parentid>
      <timestamp>2022-07-19T17:48:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <comment>/* Америк болон Британийн англи хэлний ялгаа */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5169" xml:space="preserve">
{{Инфобокс Хэл|name=Америкийн англи хэл|region=Америкийн Нэгдсэн Улс|speakers=АНУ дахь бүх аялгыг нийлүүлээд 225 сая|date=2010 оны тооллого|familycolor=Indo-European|fam2=Германик|fam3=Баруун германик|fam4=Хойд тэнгисийн германик|fam5=Англо-Фризиан|fam6=Англик|fam7=[[Англи хэл|Англи хэл]]|fam8=Хойд Америкийн англи хэл|nation={{flagu|АНУ}}&lt;br /&gt;(32 муж, 5 газар нутаг)|script=Латин үсэг (англи цагаантолгой)&lt;br /&gt;Нэгдсэн англи хэлний брайл үсэг|notice=IPA|nativename=American English}}
[[Category:Dialects of languages with ISO 639-3 code]]

'''Америкийн англи хэл''' ('''AmE''', '''AE''', '''AmEng''', '''USEng''', '''en-US''' гэж товчлогддог), заримдаа '''Америкийн Нэгдсэн Улсын англи хэл''' гэж нэрлэдэг тус хэл нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ-д]] хэрэглэгддэг уугуул [[Англи хэл|англи хэлний]] төрөл юм.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Crystal|first=David|title=English as a Global Language}}&lt;/ref&gt; Англи хэл нь АНУ-д хамгийн өргөн тархсан хэл бөгөөд хэдийгээр тус улсад албан ёсны хэл гэж байдаггүй ч засгийн газар, боловсрол, худалдаанд хэрэглэгддэг ''[[де-факто]]'' нийтлэг хэл юм. 20-р зуунаас хойш америк англи хэл дэлхий даяар англи хэлний хамгийн нөлөө бүхий хэлбэр болсон.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=That's The Way It Crumbles: the American Conquest of English|last=Engel|first=Matthew}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.economist.com/books-and-arts/2017/07/20/fears-of-british-englishs-disappearance-are-overblown|title=Fears of British English's disappearance are overblown|date=2017-07-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.bbc.com/culture/story/20150715-why-isnt-american-a-language|title=Why isn't 'American' a language?|last=Harbeck|first=James|date=July 15, 2015|language=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://scroll.in/article/846112/the-readers-editor-writes-why-is-american-english-becoming-part-of-everyday-usage-in-india|title=The Readers' Editor writes: Why is American English becoming part of everyday usage in India?|last=Reddy|first=C. Rammanohar|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Cookies or biscuits? Data shows use of American English is growing the world over|url=https://www.hindustantimes.com/more-lifestyle/cookies-or-biscuits-data-shows-use-of-american-english-is-growing-the-world-over/story-0j23x5n3jYiF3cTDJm3R0O.html|date=17 July 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Gonçalves|first=Bruno|title=Mapping the Americanization of English in space and time|date=25 May 2018}}&lt;/ref&gt;

Америкийн англи хэлний төрөл зүйл нь дуудлага, үгийн сан, дүрэм, ялангуяа зөв бичгийн дүрмээрээ улс дотроо жигдэрсэн байдаг ч англи хэлний бусад аялгуудаас ондоо байдаг. {{Sfn|Kretzchmar|2004}} Орон нутаг, угсаатны болон соёлын шинж тэмдэг илт дутмаг гэж тооцогддог аливаа америк эсвэл канад аялгыг &quot;ерөнхий&quot; эсвэл &quot;стандарт&quot; америк аялга гэж нэрлэдэг бөгөөд АНУ-ын газар нутаг, олон нийтийн соёл, боловсролоор дамжуулан өнөөгийн хэлбэрээ олсон юм. Гэхдээ түүхэн болон одоогийн хэл шинжлэлд нэг &quot;үндсэн&quot; америк аялга байдаг гэсэн ойлголтыг дэмждэггүй.{{Sfn|Labov|2012}}{{Sfn|Kretzchmar|2004}} Америкийн англи хэлний авиа өөрчлөгдсөөр байгаа бөгөөд зарим орон нутгийн аялга алга болсон ч 20-р зуунд хэд хэдэн томоохон бүс нутгийн аялга гарч ирсэн. &lt;ref name=&quot;PBS&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.pbs.org/speak/ahead/|title=''Do You Speak American?'': What Lies Ahead?|publisher=PBS}}&lt;/ref&gt;

== Америк болон Британийн англи хэлний ялгаа ==
Америкийн англи болон Британийн англи хэл (BrE) нь авиа зүй, үгийн сан, (бага хэмжээгээр) дүрэм, зөв бичгийн түвшинд ялгаатай байдаг. Америкийн анхны боловсронгуй толь бичиг болох ''Англи хэлний Америкийн толь бичгийг'' 1828 онд Ноа Вебстер бичсэн бөгөөд эдгээр үсгийн хэд хэдэн үгийг тэгшитгэсэн байдаг.
== Лавлагаа ==</text>
      <sha1>reemdg74jukx8o11bwy05mi1ge5qhhc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нүхнүүд (роман)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123097</id>
    <revision>
      <id>706050</id>
      <timestamp>2022-07-20T05:19:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ganaahuu</username>
        <id>27277</id>
      </contributor>
      <comment>Нүхнүүд роман</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3285" xml:space="preserve">'''Нүхнүүд''' роман нь 1998 онд Луис Сашарын (Louis Sachar) бичсэн залууст зориулсан роман юм. Энэ номонд хилсээр хулгайн хэргээр буруутгагдаж, [[Техас]]&lt;nowiki/&gt;ын цөл дэх засан хүмүүжүүлэх лагерь болох Кэмп Грин нуур уруу илгээгдсэн Стэнли Йелнацын тухай өгүүлдэг. Энэхүү үйл явдал нь тухайн нутгийн түүхийг судалж, өнгөрсөн үеийн хэд хэдэн дүрийн үйлдлүүд Стэнлигийн өнөөгийн амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн талаар өгүүлдэг. Эдгээр харилцан уялдаатай түүхүүдэд: арьс өнгөөр ​​ялгаварлан гадуурхах, орон гэргүйдэл, бичиг үсэг үл мэдэх байдал, тохиролцсон гэрлэлт зэрэг сэдвүүдийг хөнддөг.

Энэ ном нь шүүмжлүүштэй боловч арилжааны амжилтад хүрсэн. Номыг магтан сайшааж буй хүмүүсийн ихэнх нь түүний нарийн төвөгтэй үйл явдал, сонирхолтой дүрүүд, өнгөт арьстнууд болон хоригдож буй залуучуудын төлөөлөлд төвлөрсөн байдаг. Энэ нь [[1998 он|1998]] онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын Залуучуудын уран зохиолын үндэсний номын шагнал, [[1999 он|1999]] онд &quot;Америкийн хүүхдийн уран зохиолд оруулсан хувь нэмэр&quot;-ийн төлөө Ньюберигийн медалиар шагнагджээ. [[2012 он|2012]] онд &quot;School Library Journal&quot; сэтгүүлээс гаргасан судалгаагаар бүх цаг үеийн хүүхдийн зохиолуудын зургаадугаарт жагссан байна.

&quot;Нүхнүүд&quot; киног [[Уолт Дисней Пикчерс]] [[2003 он|2003]] онд гаргасан ижил нэртэй уран сайхны кино болгон өөрчилсөн. Кино шүүмжлэгчдээс ерөнхийдөө эерэг үнэлгээ авч, 71 сая долларын ашиг олсон бөгөөд номын хамтрагч Стэнли Йелнацын &quot;Грийн нуур&quot;-ын &quot;Амьд үлдэх гарын авлага&quot; номын хамт нээлтээ хийсэн. [[2006 он|2006]] онд &quot;Бяцхан алхмууд&quot; нэртэй &quot;Holes&quot; киноны үргэлжлэл гарсан бөгөөд романы хоёрдогч дүрүүдийн нэг Теодор Жонсоны тухай өгүүлдэг.

== Зохиол ==
Стэнли Елнатс IV хулгайн хэргээр буруутай шийтгүүлж, насанд хүрээгүйчүүдийн хүмүүжлийн газар болох Кэмп Грин Лэйк руу илгээгджээ. Энэхүү роман нь Стэнлигийн түүхийг өөр хоёр холбоотой түүхийн хамт толилуулдаг.</text>
      <sha1>5ea5foyxntlk97sxyvfm2yu6rftanza</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аскар Акаев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123098</id>
    <revision>
      <id>706056</id>
      <timestamp>2022-07-20T11:53:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Askar Akayev 2007-12-05.jpg|thumb|'''Аскар Акаев''']] '''Аскар Акаевич Акаев''' (ЗХУ-ын ЗСБНКирУ-ын Кызыл-Байрак хотод 1944 оны 11-р сарын 10-нд төрсөн) -Зөвлөлтийн болон Киргизийн улс төрийн зүтгэлтэн, 1991-2005 онд БНКиргизУ-ын Ерөнхийлөгч байсан хүн.   1990 оны 10-р сарын 27-ноос 1991 о...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2324" xml:space="preserve">[[Файл:Askar Akayev 2007-12-05.jpg|thumb|'''Аскар Акаев''']]
'''Аскар Акаевич Акаев''' (ЗХУ-ын ЗСБНКирУ-ын Кызыл-Байрак хотод 1944 оны 11-р сарын 10-нд төрсөн) -Зөвлөлтийн болон Киргизийн улс төрийн зүтгэлтэн, 1991-2005 онд БНКиргизУ-ын Ерөнхийлөгч байсан хүн. 

1990 оны 10-р сарын 27-ноос 1991 оны 8-р сарын 31 хүртэл - Зөвлөлт Киргизийн ерөнхийлөгч. 1991 оны 8-р сарын 31-ээс 2005 оны 4-р сарын 11 хүртэл - Бүгд Найрамдах Киргиз улсын ерөнхийлөгч. Дөрвөн удаа (1990, 1991, 1995, 2000) Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялалт байгуулсан. Үүнээс гадна 1994, 2003 оны бүх нийтийн санал асуулгаар бүрэн эрхээ сунгаж байсан. Түүний ерөнхийлөгч байх үеийг улс төрийн харьцангуй тогтвортой эрин үе гэж үнэлж байсан боловч улс орон их авлигад автаж, ажилгүйдэл замбаараагаа алдсан тул &quot;Алтанзул цэцгийн хувьсгал&quot;-д хүргэсэн байна. (хувьсгалын дараа тэрээр Орос руу зугтсан).

Түүнийг эх орноо орхисоны дараа Бүгд Найрамдах Улсын Ерөнхий Прокурорын газраас түүнд болон түүний гэр бүлийн гишүүдийн эсрэг эрүүгийн хэрэг үүсгэн ОХУ-д буцаан шилжүүлэн өгөх тухай хүсэлт илгээсэн ч ОХУ түүнийг шилжүүлэн өгөхөөс татгалзаж байжээ. Тэрээр зугтаасанаасаа хойш Москвад албадан цагаачилж, шинжлэх ухааны чиглэлээр ажлаа хийж байжээ. 2021 оны 8-р сарын 2-нд тэрээр 16 жилийн дараа анх удаа Киргизэд буцаж ирж &quot;Кумтор&quot; алтны уурхайн авилгын хэргээр мэдүүлэг өгсөн байна.</text>
      <sha1>ccbd468uc6vih7ahem41ulxzws9ixl2</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>