Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 785 706069 700743 2022-07-20T18:01:45Z Bilguunamarbayar 68211 wikitext text/x-wiki {{Хэл аялгуу |хэмжээ = 290px |нэр = [[File:Monggol kele.svg|27px]] <i>Mońǧol kele</i>, Монгол хэл |тодорхойнэр = Орчин цагийн Монгол хэл |газаророн = [[Монгол Улс|Монгол]] улс; [[Хятад]] улсын [[Өвөр Монгол]] орныг багтаагаад найман муж орон; [[Оросын Холбооны Улс|Орос]] улсын [[Буриад]] [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|Халимаг]] хоёр орон, бусад газар; бусад улс |эзэмнэгч = 6.5 сая хүн (тооцоо) |хэлтэн = [[Монгол үндэстэн]] |өнгөнэр = алтай |төрөл1 = [[Монгол хэлний бүлэг]] |төрөл2 = |аялгуу1 = 1. Төв аялга (Халх–Цахар–Ордос) |аялгуу2 = 2. [[Ойрад–Халимаг аялга|Өрнөд аялга]] ([[Ойрад–Халимаг аялга|Ойрад–Халимаг]]) |аялгуу3 = 3. [[Буриад аялга|Умард аялга]] ([[Буриад аялга|Буриад–Барга]]) |аялгуу4 = 4. Дорнод аялга (Хорчин–Харчин) |төлөөлөх1 = |үсэг = 1. [[Монгол бичиг]] (1204–өнөө)<br>2. Монгол кирилл үсэг (1941–өнөө)<br>3. [[Тод монгол үсэг]] (1648–өнөө)<br>4. Буриад кирилл үсэг (1939–өнөө)<br>5. Халимаг кирилл үсэг (1941–өнөө) |үндсэннэг = «Монгол» → {{MNG2}} |хоёрыннэг = «Монгол» → [[Өвөр Монгол|Өвөр Монгол]] ([[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]])<br>«[[Буриад аялга|Буриад]]» → {{flagicon|Буриад}} [[Буриад]] ([[Буриад|БНБурУ]])<br>«[[Ойрад–Халимаг аялга|Халимаг]]» → {{flagicon|Халимаг}} [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|Халимаг]] ([[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|БНХалУ]]) |тохируулагч = – МУ: Төрийн хэлний зөвлөл<ref>{{cite web|url=http://www.edulaws.pmis.gov.mn/edulaws/web/index.php?modules=law&viewid=2&law_id=189|title=Törijn alban josny helnij tuhaj huul<nowiki>'</nowiki>|publisher=MongolianLaws.com|date=2003-05-15|accessdate=2009-03-27}} The decisions of the council have to be ratified by the government.</ref><br>– ӨМӨЗО: Монгол хэл<br>&nbsp; &nbsp;бичгийн ажлын зөвлөл<ref>"{{Unicode|Mongγul kele bičig-ün aǰil-un ǰöblel}}". See {{Unicode|Sečenbaγatur}} ''et al.'' 2005: 204.</ref> |iso1 = mn |iso2 = mon |iso3 = mon |lc1 = khk |ld1 = Khalkha Mongolian |lc2 = mvf |ld2 = Peripheral Mongolian |газрынзураг = Linguistic map of the Mongolic languages.png |газрынзургийнхэмжээ = 270px |газрынзургийнтайлбар = Монгол төрлийн хэл яриаг Тyркийн эрдэмтэн<br> ангилж, англиар бичсэн тойм газрын зураг }} [[Зураг:Atlas Mongolica.jpg|thumb]] [[Файл:Mongol atlas.jpg|thumb]] [[Файл:MongolianLanguages.jpg|thumb]] [[Файл:Mongolic Lang-map.jpg|thumb]] [[File:China linguistic map.jpg|thumb]] [[File:Mongolic.jpg|thumb]] [[File:БНХАУ - үндэстнүүдийн тархалт.png|thumb]] '''Монгол хэл''' нь Монгол улсын албан ёсны хэл юм. [[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] эрт эдүгээ цагийн [[хэл]] [[аялга]], [[үсэг]] [[бичиг|бичгийг]] хамтад нь '''Монгол хэл бичиг''' гэнэ. Түүнээс [[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] эх [[хэл]]ийг '''Монгол хэл''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] монггул хэлэ, [[тод монголоор]] монггол хэлэн) гэдэг. Монгол хэл [[13-р зуун|XIII]]-XV, [[16-р зуун|XVI зуун]]ы нэг, [[16-р зуун|XVI-]]XVIII зуун, [[19-р зуун|XIX зуун]]ы гэх мэтээр шатлан хөгжиж [[20-р зуун|XX зуун]]д "'''Орчин цагийн монгол хэл'''"-тэй золгосон юмсанжээ. Монгол хэлийг [[Ойрад–Халимаг аялга|өрнөд]], [[Буриад аялга|умард]], дорнод, төв гэсэн үндсэн дөрвөн аялгатай, биесээсээ тасралгүй үлдсэн хэл [[аялга]] юм гэж [[1959 он]]д Ш.Лувсанвандан эрдэмтэн хэлсэн байдаг. 1206 онд [[Монгол үндэстэн]] бат тогтож, Согд, Уйгур ул сууриас өөрийн үсэг бичигтэй болжээ. Өнөө цагт хэлбэл [[Монгол бичиг|монгол бичиг]] (1204?–), [[Тод монгол үсэг|Тод]] (1648–) гэсэн хоёр янзын [[монгол бичиг|монгол үсэг]], Монгол (1941–) Буриад (1939–) Халимаг (1941–) гурван янзын [[кирилл үсэг|кирилл үсгийн]] аль нэгийг нь ашиглан Монгол хэлээ тэмдэглэснийг '''Монгол бичиг үсэгтэй''' гэнэ. Өнөөдөр тусгүй ч [[дөрвөлжин үсэг|Дөрвөлжин]], [[соёмбо үсэг|Соёмбо]], [[галиг үсэг|галиг]], [[Вагиндрын үсэг|Вагиндрын]] зэрэг үсэг бичгийн уламжлал бас бий. Монгол хэл бичиг нь [[эгшиг зохицох ёс]]той, [[Алтай хэлний язгуур]]ын ерөнхий шинж буюу өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-өгүүлэхүүн дарааллаар өгүүлбрээ бүтээдэг. Нэр үг, үйл үгийн адаг нь тийн ялгал, дагавар, нөхцлөөр хувирдаг. == Ангилал == 1959 онд Монголын эрдэмтэн [[Ш.Лувсанвандан]] урьд нь монгол хэл аялгыг [[А.Руднев]], [[Б.Я.Владимирцов]], [[Г.Д.Санжеев]], [[Н.Поппе]], [[Н.Чингэлтэй]] нарын ангилж байсан саналыг харьцуулан үзээд харилцан зөрүүтэй зүйлсийг нь ойлгомжтойгоор тайлбарлажээ. Түүний дараа тэрээр өөрийн өвөрмөц саналаа дэвшүүлсэн байдаг:<ref>Г.Батзаяагийн ишлэснээр [http://medleg.now.mn/uploads/flash/93ab2def18c32824af1d1e8cf93275e98d3b0021.swf Ш.Лувсанвандан Монгол хэл аялганы учир] (1959)</ref> * '''[[Ойрад–Халимаг аялга|Өрнөд аялга]]:''' — Шинжааны ойрд (60 000 орчим), Ижил мөрний [[халимаг]]ууд (100 000 орчим) ** '''Төв, өрнөдийн завсрын аман аялга''' — Хөх нуур, Альшаа, Эзэнэ гол, Ховдын ойрдын аман аялга * '''[[Буриад аялга|Умард аялга]]:''' — Байгалийн урд биеийн буриад, Байгалийн хойд биеийн буриад (бүгд ≈300,000) ** '''Төв, умардын завсрын аман аялга''' — Сэлэнгийн аман аялга, баргын аман аялга * '''[[Монгол хэл|Төв аялга]]:''' — Халх (1 000 000 орчим), Цахар (100 000 орчим), Ордос (60 000 орчим) * '''[[Монгол хэлний дорнод аялга|Дорнод аялга]]:''' — Хорчин (540 000 орчим), харчин (350 000 орчим) ** '''Төв, дорнодын завсрын аман аялга''' — Баарин, ар хорчин, найман, онниудын аман аялга” гэж ангилагдана. === Халх аялга === [[Халх аялга]] нь [[Монгол Улс]]ын нэг төв [[Аялга|аялга]] юм. 3 сая<ref>Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн Өмнөговь аймагт мэндэллээ [http://www.news.mn/news.shtml news.mn] (2015)</ref> гаруй хүн ам бүхий Монгол Улсын хүн амын 84 орчим хувийг эзлэх [[Халх]]уудын аялга бөгөөд түүнд тохируулан кирилл бичгээр тэмдэглэх бичгийн хэл болох Монгол хэл нь Монгол Улсын албан ёсны хэл ([[Монгол Улсын Үндсэн Хууль]], 8 дугаар зүйл) болно. Хэд хэдэн дэд аялгад хуваагдана. [[1941 он]]<nowiki/>оос ЗХУ-ын нөлөөгөөр Монгол бичгийг халж, «ө», «ү» үсгийг нэмж, орос үсгийн авч хэрэглэсэн нь одоогийн Монгол улсын бичгийн Монгол хэл юм. === Цахар аялга === Цахар аялга ([[Шулуун хөх хошуу]]) нь [[Өвөр Монгол]]ын нэг төв [[Аялга|аялга]] юм. == Өвөрлөгч аялга == Өвөр Монголд албан ёсоор хэрэглэгдэх Монгол хэл нь нэг төв аялга болох [[Цахар аялга| Цахар аялгыг]] баримжаа авиа гэж нэрлэдэг. Албан ёсоор хэлийг тэмдэглэхэд хэрэглэдэг Монгол бичиг бол олон авиаг нэг үсгээр тэмдэглэх уламжлалтай байдаг болон [[Хятад хэл|өөр хэлтэн]] хүмүүстээ холилдон сууж байгаа зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголд олон аялга байдаг. Өвөр Монголын төв хэсэгт тархсан Цахар аялга нь Халх аялгатай ялгаа тун бага байдаг бол, зүүн талын Хорчин, Харчин аялга нь дуудлага, авиагаараа нэлээд ялгаатай. Энэ нь Монгол хэлний зүүн аялга юм. Хойд этгээдэд Барга, түүнийг төрөл Буриад аялга, баруун талд Ойрад аялгад (Ордос аялга багтана) байна. Өвөр Монгол дахь, Монгол хэл нь албан ёсоор Урд Монголын, Ойрад, Барга-Буриад гэх гурван аялгад хуваагддаг. Урд Монголын аялга гэдэг нь Цахар, Ордос, Баарин, Хорчин, Харчин болон Алшаа аман аялгануудыг хамарна.<ref>{{unicode|“Öbür mongγul ayalγu bol dumdadu ulus-un mongγul kelen-ü saγuri ayalγu bolqu büged dumdadu ulus-un mongγul kelen-ü barimǰiy-a abiy-a ni čaqar aman ayalγun-du saγurilaγsan bayidaγ.“}} (Sečenbaγatur ''et al.'' 2005: 85).</ref> == Буриад аялга == Буриад аялга нь Монгол хэлний хойд аялга болох бөгөөд зонхилох ярилцагчид нь ОХУ-ын Буриад улсад хэлээ Хори аялгад үндэслэн дүрэмжүүлж, 1939 онд «ө», «ү», «h» гэсэн гурван үсэг нэмж орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Буряад хэлэн, Буряад-Монгол хэлэн хэмээн нэрлэгдэж байна. Монгол улс дахь Буриадууд Халх-Монгол кирил бичиг, Өвөр Монгол дахь Буриадууд Монгол бичгээр хэлээ тэмдэглэж байна. Буриад аялга нь дотроо 4 аман аялга багтаадаг. Эдгээр нь баруун (эхирид, булагад), дундад (алайр, түнхэн), зүүн (хори), урд (сонгоол, сартуул) аман аялганууд юм. == Ойрад аялга == Ойрад аялга нь Монгол хэлний баруун аялга юм. ОХУ-ын Халимаг, Монгол, Хятад гэх 3 улсад байх Ойрад аялганууд нь авиа, үг зүйн хувьд адил бөгөөд үгсийн сангийн хувьд улсын албан ёсны бичгийн хэлнээс хамааран зарим ялгаанууд ажиглагддаг. 1938 оноос Халимаг-Монгол хэлийг тэмдэглэхэд «ә», «һ», «җ», «ң», «ө», «ү» зургаан үсэг нэмж, «ъ» үсгийг хасч орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Хальмг келн гэж нэрлэж байна. == Ярилцагчдын тоо == Явцуу утгаарх Монгол хэл нь Монгол улс болон, Өвөр Монголын Өөртөө Засах Оронд албан ёсны хэл юм. Нийтдээ 5.2 сая хүн тус хэлээр хэлэлцдэг гэсэн 2005 оны судалгааны үр дүн байдаг.<ref>Svantesson ''et al.'' 2005: 141, 143. On the other hand, Sečenbaγatur ''et al.'' 2005: 206 (an Inner Mongolian source) assumes four million Inner Mongolians to be proficient in Mongolian.</ref>. Хятад улс дахь хэлэлцэгсдийн тоог мэдээлэл дутуугаас болж яг нарийн тодорхойлоход төвөгтэй байдаг. 5.8 сая Монгол хүн Хятад улсад амьдарч байгаа гэх статистик байгаа боловч Монгол хэлээр хэлэлцэгсдийн тоо тэдний дотор буурч байгаа ба ялангуяа суурьшмал газруудад болон залуучуудын дунд буурч байна.<ref>Janhunen 2003d: 178.</ref> Хятад улс дахь Монгол хэлээр ярилцагсдын ихэнх нь Өвөр Монголд байдаг бол Харчин болон Хорчин аялгаар ярилцагсад нь Өвөр Монголын зүүн талын залгаа мужуудад байна.<ref>Sečenbaγatur ''et al.'' 2005: 565.</ref> Орост (1989 оны тооллогоор) 376 мянга орчим хүн буриадаараа ярьдаг. Үүний 86,6 %-нь Буриад хэлийг, 13,3 %-нь Орос хэлийг эх хэлээ хэмээн хариулсан байдаг. Халимаг хэлээр ярилцагсдын тоо тодорхойгүй байдаг. 1991 оноос хойш Буриад, Халимагт эх хэлүүд нь Орос хэлтэй зэрэгцэх албан ёсны хэл болсноор дунд сургуулиудад заан сургах болсон. == Тулгамдсан асуудал == Монгол улсаас өөр улсад амьдарч буй Монголчууд нь төрөхдөө эх хэлээрээ хэлд орох боловч сургуульд сурах, цаашлаад их дээд сургуульд сурах, төгсөөд ажил олох тэр орчин нь Хятад юмуу, Орос хэлээр байдаг тул улсынхаа албан ёсны хэрэгцээнд шахагдан монгол хэл нь орхигдож дайвар хэлний буюу судалгааны хэлний үүрэгтэй болж байна. Улсын албан ёсны хэл болох хятад, орос хэлний хүчтэй хүрээлэлд байгаа буриад, халимаг, өвөрмонголчууд эх хэл аажим аажмаар ийнхүү хэрэглээний хүрээ нь аяндаа багасаж, мөн нөгөө талаар үгсийн сангийн бүрэлдхүүн ихээхэн эрлийзжиж уугуул монгол хэлний чанараа алдан олон зуун жил харь хэлний хүрээлэлд байж салангид монгол хэл болсон могол, монгор, дунсян, баоань хэлтний хувь заяа руу аажимдаа дөтөлсөөр байна.<ref>Л. ЧУлуунбаатар: Монгол хэлний сургалт хийгээд монгол хэлний одоогийн байдал [http://www.tsahimurtuu.mn/forum/2010/01/13/1747-post Цахим Өртөө сүлжээ]</ref> Монгол хэлэнд тус үг нь байхад, оронд нь интернетээс орж ирсэн Англи, Орос хэлний үг томъёог шууд галигчлан хэрэглэх асуудал байгаа билээ. ==Цагаан толгой== {{col-begin}} {{col-2}} {| class="wikitable" |- ! colspan="3" | Худам монгол үсэг ! rowspan="2" | ! colspan="2" | Галиг |- ! эхэнд ! дунд ! адагт ! латин ! кирил |- | [[Image:Mg a initial.png]] | rowspan="2" | [[Image:2mg ae medial.png]] | rowspan="2" | [[Image:3mg ae final.png]][[Image:3mg ae2 final.png]] | rowspan="2" | | a | А |- | [[Image:Mg e initial.png]] | e | Э |- | [[Image:Mg i initial.png]] | [[Image:2mg i medial.png]] [[Image:Mongol i middle2.jpg]] | [[Image:3mg iy final.png]] | | i, yi | И,Й, Ы, Ь |- | [[Image:Mg ou initial.png]] | [[Image:2mg_öü2_medial.PNG]] | [[Image:3mg ouöü final.PNG]] | | o, u | О, У |- | [[File:Mg öü initial.PNG]] | [[Image:2mg öü1 medial.PNG]][[Image:2mg öü2 medial.PNG]] | [[Image:3mg ouöü final.PNG]][[Image:Mongol oe tail.jpg]] | | ö, ü | Ө, Ү |- | [[Image:Mg n initial.png]] | [[Image:2mg n1 medial.png]] [[Image:2mg n2 medial.png]] | [[Image:3mg ae final.png]][[Image:3mg n2 final.png]] | | n | Н |- | | [[Image:2mg ng medial.png]] | [[Image:3mg ng final.png]] | | ng | Н, НГ |- | [[Image:Mg b initial.png]] | [[Image:3mg_ouöü_final.PNG]] | [[Image:3mg b1 final.png]][[Image:3mg b2 final.png]] | | b | Б, В |- | [[Image:Mg p initial.png]] | [[Image:2mg p medial.png]] | [[Image:3mg p final.png]] | | p | П |- | [[Image:Mg q initial.png]] | [[Image:2mg q medial.png]] | [[Image:3mg q final.png]] | | q | Х |- | [[Image:Mg gh initial.png]] | [[Image:2mg gh1 medial.png]][[Image:2mg_q_medial.png]] | [[Image:3mg gh1 final.png]] [[Image:3mg_q_final.png]] | | γ | Г |- | rowspan="2" | [[Image:Mg g initial.png]] | rowspan="2" | [[Image:2mg g medial.png]] | | rowspan="2" | | k | Х |- |[[Image:3mg g final.png]] | g | Г |- | [[Image:Mg m initial.png]] | [[Image:2mg m medial.png]] | [[Image:3mg m final.png]] | | m | М |- | [[Image:Mg l initial.png]] | [[Image:2mg l medial.png]] | [[Image:3mg l final.png]] | | l | Л |- | [[Image:Mg s initial.png]] | [[Image:2mg s medial.png]] | [[Image:3mg s final.png]] | | s | С |- class="nounderlines" | [[Image:Mg sh initial.png]] | [[Image:2mg sh medial.png]] | [[Image:3mg sh final.png]] | | š | Ш |- | [[Image:Mg td initial.png]] | [[Image:2mg td2 medial.png]][[Image:2mg td1 medial.png]] | [[Image:3mg td final.png]] | | t, d | Т, Д |- | [[Image:Mg c initial.png]] | [[Image:2mg c medial.png]] | | | č | Ч, Ц |- | [[Image:Mg j initial.png]] | [[Image:2mg j medial.png]] | | | j | Ж, З |- | [[Image:Mg y initial.png]] | [[Image:2mg y medial.png]] | [[Image:3mg iy final.png]] | | y | -Й, Е*, Ё*, Ю*, Я* |- | [[Image:Mg r initial.png]] | [[Image:2mg r medial.png]] | [[Image:3mg r final.png]] | | r | Р |- | [[Image:Mg w initial.png]] | [[Image:2mg w medial.png]] | | | v | В |- | [[Image:Mg f initial.png]] | [[Image:2mg f medial.png]] | [[Image:3mg f final.png]] | | f | Ф |- | [[Image:Mg k initial.png]] | [[Image:2mg k medial.png]] | [[Image:3mg k final.png]] | | {{unicode|ḳ}} | К |- | [[Image:Mg ts initial.png]] | [[Image:2mg ts medial.png]] | | | (c) | (ц) |- | [[Image:Mg z initial.png]] | [[Image:2mg z medial.png]] | | | (z) | (з) |- | [[Image:Mg h initial.png]] | [[Image:2mg h medial.png]] | | | (h) | (г, х) |- | [[Image:Mg zh initial.png]] | | | | (zh) | (-,-) |- | [[Image:Mg ri initial.png]] | | | | (ř) | (-,-) |- | [[Image:Mg ch initial.png]] | | | | (chi) | (-,-) |- |- |} </div> {{col-2}} {|class="wikitable" ! colspan="3" align="center"|Кирил үсэг |- !align="center"|Халимаг <br><small>(1941–)</small> !align="center"|Монгол <br><small>(1941–)</small> !align="center"|Буриад <br><small>(1939–)</small> |- |align="center"|Аа |align="center" rowspan=2 |Аа |align="center" rowspan=2 |Аа |- |align="center"|Әә |- |align="center"|Бб |align="center"|Бб |align="center"|Бб |- |align="center"|Вв |align="center"|Вв |align="center"|Вв |- |align="center"|Гг |align="center" rowspan=2 |Гг |align="center" rowspan=2 |Гг |- |align="center"|Һһ |- |align="center"|Дд |align="center"|Дд |align="center"|Дд |- |align="center"|Ее |align="center"|Ее |align="center"|Ее |- |align="center"|Ёё |align="center"|Ёё |align="center"|Ёё |- |align="center"|Жж |align="center" rowspan=2 |Жж |align="center" rowspan=2 |Жж |- |align="center"|Җҗ |- |align="center"|Зз |align="center"|Зз |align="center"|Зз |- |align="center"|Ии |align="center"|Ии |align="center"|Ии |- |align="center"|Йй |align="center"|Йй |align="center"|Йй |- |align="center"|Кк |align="center"|Кк |align="center"|Кк |- |align="center"|Лл |align="center"|Лл |align="center"|Лл |- |align="center"|Мм |align="center"|Мм |align="center"|Мм |- |align="center"|Нн |align="center" rowspan=2 |Нн |align="center" rowspan=2 |Нн |- |align="center"|Ңң |- |align="center"|Оо |align="center"|Оо |align="center"|Оо |- |align="center"|Өө |align="center"|Өө |align="center"|Өө |- |align="center"|Пп |align="center"|Пп |align="center"|Пп |- |align="center"|Рр |align="center"|Рр |align="center"|Рр |- |align="center"|Сс |align="center"|Сс |align="center"|Сс |- |align="center"|Тт |align="center"|Тт |align="center"|Тт |- |align="center"|Уу |align="center"|Уу |align="center"|Уу |- |align="center"|Үү |align="center"|Үү |align="center"|Үү |- |align="center"|Фф |align="center"|Фф |align="center"|Фф |- |align="center" rowspan=2 |Хх |align="center" rowspan=2 |Хх |align="center"|Хх |- |align="center"|Һһ |- |align="center"|Цц |align="center"|Цц |align="center"|Цц |- |align="center"|Чч |align="center"|Чч |align="center"|Чч |- |align="center"|Шш |align="center"|Шш |align="center"|Шш |- |align="center"|Щщ |align="center"|Щщ |align="center"|Щщ |- |align="center"| |align="center"|ъ |align="center"|ъ |- |align="center"|Ыы |align="center"|Ыы |align="center"|Ы |- |align="center"|ь |align="center"|ь |align="center"|ь |- |align="center"|Ээ |align="center"|Ээ |align="center"|Ээ |- |align="center"|Юю |align="center"|Юю |align="center"|Юю |- |align="center"|Яя |align="center"|Яя |align="center"|Яя |- |align="center"|'''38 үсэг''' |align="center"|'''35 үсэг''' |align="center"|'''36 үсэг''' |} {{col-2}} {{col-end}} == Мөн үзэх == * [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|Кирилл Монгол бичгийн дүрэм]] * [[Монгол бичиг]] * [[Монголын түүхэн үсгүүд]] * [[Монгол хэлний Халх-Буриад-Халимаг товч толь бичиг]] * [[Монгол хэлний бүлэг]] * [[Монгол хэлний хэл зүй]] * [[Цагаан толгой]] == Эшлэл == <references/> == Гадаад холбоос == * [http://toli.query.mn Монгол хэлний тайлбар толь бичиг] * [http://www.asuult.net/dic/ ''Asuult.net'' толь (Англи, Герман, Орос - Монгол хөрвөх)] * [http://www.bolor-toli.com/ "Болор" толь (Англи, Монгол хөрвөх)] * [http://www.altaica.narod.ru/v-mongol.htm Алтайн хэл зүй, Монгол хэлний толь бичигүүд (Кирилл Монгол, Буриад, Халимаг, Монгол бичиг)] *[http://indo-european-migrations.scienceontheweb.net/Mongolic_Tungusic.html The Mongolic-Tungusic Language Cluster] *[http://lingvoforum.net/index.php/topic,62413.0.html lingvoforum.net] *[http://books.google.mn/books?id=uJ-7yFXRpiYC&pg=PA9&dq=Hsiung-nu+Turkic&hl=en&sa=X&ei=HoJKT8STE7OJ0QGCsrmSDg&redir_esc=y#v=onepage&q=Hsiung-nu%20Turkic&f=false Studies in Turkic and Mongolic Linguistics] *[http://www.dissercat.com/content/grammaticheskie-kategorii-znamenatelnykh-slov-yazyka-sokrovennogo-skazaniya-mongolov-v-sopos Грамматические категории знаменательных слов языка "Сокровенного сказания монголов" в сопоставлении с бурятским языком] *[http://books.google.mn/books?id=to0jS8HJMmAC&dq=%D1%81%D1%81%D0%BC+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B&source=gbs_navlinks_s Монгольское языкознание в России в первой половине XIX в.: проблемы наследия] *[http://www.omniglot.com/language/phrases/mongolian.php omniglot.com] [[Ангилал:Дан ганц хэл]] [[Ангилал:Залгамал хэл бичиг]] [[Ангилал:Монголын соёл]] [[Ангилал:Монгол хэлний бүлэг]] [[Ангилал:Монгол хэл| ]] [[Ангилал:Монголын хэл]] [[Ангилал:Эгшиг зохицох ёст хэл бичиг]] 2e5xfhzv01t519gj9kxm8iccde8f2z3 0 5807 706078 684470 2022-07-21T07:25:52Z 103.11.195.70 /* Үндэсний бөх */ wikitext text/x-wiki {{Хүчитбөх |зураг=Х.Баянмөнх 1.jpg |бүтэннэр = Хорлоогийн Баянмөнх |төрсөнөдөр = {{bda|1944|2|2}} |нэрсолигдсон = Сүхбаатар → Баянмөнх |төрсөнгазар = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Увс аймаг|Увс]]<br>аймгийн [[Хяргас сум|Хяргас]] сум |бөхийнцол = '''[[дархан аварга]]''' |цолахисанон = байна |цол1 = Дархан аварга |цолон1 = 1971 он — 27 настайдаа |цол2 = Улсын аварга |цолон2 = 1968 |цол3 = Улсын арслан |цолон3 = 1966 |цол4 = Улсын заан |цолон4 = 1963 |цол5 = Улсын начин |цолон5 = 1963 он — 19 насандаа |түрүүлсэн = '''10''' ([[1968 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1968]], [[1971 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1971]], [[1972 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1972]], [[1973 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1973]], [[1975 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1975]],<br>[[1977 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1977]], [[1979 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1979]], [[1981 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1981]], [[1982 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1982]], [[1987 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1987]]) |үзүүрлэсэн = '''2''' |шөвгөрсөн = '''27''' |цагаансар = байна |цагаансартүрүү = '''8''' (1966, 1967, 1972, 1974,<br>1975, 1977, 1979, 1982) |цагаансарүзүүр = '''2''' (1968, 1970, 1989, 1993) |үнэнөдөр = |улсорон = {{MGL4}} |тамирспорт = эрэгтэй [[чөлөөт бөх]] |medaltemplates = {{МедальТэмцээн | [[Зуны олимп]]}} {{МедальМөнгө | [[Мюнхений олимп|Мюнхен 1972]] | 100 кг }} {{МедальТэмцээн |[[Чөлөөт бөхийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]}} {{МедальМөнгө | Софи 1971 | 100 кг}} {{МедальМөнгө | Стамбул 1974 | 100 кг}} {{МедальАлт | Минск 1975 | 100 кг}} }} '''Хорлоогийн Баянмөнх''' ([[1944]] оны 2 дугаар сарын 2-нд БНМАУ-ын [[Увс]] аймгийн [[Хяргас сум|Хяргас суманд]] төрсөн) нь [[Монгол]] улсын [[хөдөлмөрийн баатар]], Монгол, ОХУ (хуучнаар ЗХУ)-ын [[гавьяат тамирчин]], Монгол [[үндэсний бөх]]ийн [[дархан аварга]], Олимпын мөнгөн медальт, чөлөөт бөхийн дэлхийн аварга, [[XX зууны манлай]] бөх, сурган хүмүүжүүлэх ухааны дэд доктор. Эцэг "шударга" Довчин, эх Хорлоо гэж хүмүүс байжээ. Төрөхөд нь Сүхбаатар гэдэг байсан бөгөөд сүүлд 6 настайд нь Баянмөнх гэж нэр өгчээ. 1972 онд Улаанбаатар хотын АИХ-ын депутат болж байсан. 1990 онд БНМАУ-ын АИХ-ын депутатаар сонгогдож байгаад 1992 онд УИХ-д Увс аймагт Ардчилсан намаас нэр дэвшээд гараагүй байна. 1996 оны УИХ-ын сонгуульд мөн Ардчилсан Холбоо эвслээс нэр дэвшихээр зарлагдсан боловч Сонгуулийн Ерөнхий Хороо бүртгэж аваагүй. ==Чөлөөт бөх== [[1975]] онд [[ЗХУ]]-ын [[Минск]]т зохиогдсон ДАШТ-ээс алтан медаль хүртсэн. [[1972]] онд [[ХБНГУ]]-ын [[Мюнхен]] хотод зохиогдсон [[зуны олимп|зуны Олимп]]оос мөнгөн медаль, 1971, 1974 оны ДАШТ-үүдээс тус тус мөнгөн медаль хүртсэн. Чөлөөт бөхийн Монгол Улсын 14 удаагийн аварга. ==Үндэсний бөх== Х.Баянмөнх нь [[үндэсний бөх]]өөр [[наадам]]д 10-аас дээш түрүүлсэн хоёрхон бөхийн нэг. [[1968]] [[1971]]-[[1973]], [[1975]], [[1977]], [[1979]], [[1981]]-[[1982]], [[1987]] оны [[Наадам|наадмуудад]] түрүүлсэн. *1963 оны улсын наадамд 5 давж [[Улсын начин]] *1963 оны [[Бүх ард түмний спарткиад]]ад 27 давж 2-р байр эзлэн [[Улсын заан]] *1966 оны улсын наадамд шөвгийн 4-т үлдэж [[Улсын арслан]] *1968 оны улсын наадамд түрүүлж [[Улсын аварга]] *1971 оны улсын наадамд түрүүлж [[Дархан аварга]] цол тус тус хүртсэн. 10 удаа түрүүлж, 2 удаа үзүүрлэж, 15 удаа шөвгөрсөн. *1963 оны улсын наадамд 5 давж [[Улсын начин]] цол *1964 оны улсын наадамд 6 давж [[Улам нэмэх]] чимэг *1965 оны улсын наадамд 8 давж Хурц гарамгай чимэг *1966 оны улсын наадамд шөвгийн 4-т үлдэж [[Улсын арслан]] цол *1967 оны улсын наадамд 8 давж чимэг *1968 оны улсын наадамд түрүүлж [[Улсын аварга]] цол *1969 оны улсын наадамд 7 давсан *1971 оны улсын наадамд түрүүлж [[Дархан аварга]] цол *1972 оны улсын наадамд түрүүлж [[Далай даян]] чимэг *1973 оны улсын наадамд түрүүлж [[Баяр наадмын манлай]] чимэг *1974 оны улсын наадамд үзүүрлэж [[Түмнээс төгөлдөр]] чимэг *1975 оны улсын наадамд түрүүлж чимэг *1977 оны улсын наадамд түрүүлж [[Үлэмж бадрах]] чимэг *1978 оны улсын наадамд 7 давж [[Улс даяар гайхамшигт]] чимэг *1979 оны улсын наадамд түрүүлж [[Манлайн баясгалант]] чимэг *1980 оны улсын наадамд 7 давж [[Бүхнээс дуурсгалт]] чимэг *1981 оны улсын наадамд түрүүлж [[Баяр наадмын манлай]]чимэг *1982 оны улсын наадамд түрүүлж [[Тод сонин үзэсгэлэнт]] чимэг *1983 оны улсын наадамд 7 давж [[Бат нягт итгэлт]] чимэг *1984 оны улсын наадамд 6 давж [[Өнөд баясгалант]] чимэг *1985 оны улсын наадамд 7 давж [[Манлайн баясгалант]] чимэг *1987 оны улсын наадамд түрүүлж [[Тунч гарамгай]] чимэг *1988 оны улсын наадамд 7 давж [[Олныг баясгагч]] чимэг *1989 оны улсын наадамд 7 давж [[Бууршгүй хүчит]] чимэг *1990 оны Монголын нууц товчооны 750 жилийн ойд зориулсан наадамд үзүүрлэж [[Хэтэрэмхий түрэмгий]] чимэг *1991 оны улсын наадамд 7 давж [[Үнэхээрийн бишрэлт]] чимэг *1992 оны улсын наадамд 6 давж [[Бүхнээ сонсголт]] чимэг хүртээжээ. ==Самбо бөх== 1974 онд Улаанбаатарт болсон 2 дахь удаагийн ДАШТ-ий -100 кг-д түрүүлж, Монгол улсаас самбогийн спортоор төрсөн дэлхийн 3 дахь аварга болж байсан.1975 онд Минскт болсон ДАШТ-д ЗХУ-ын бөх [[Саид Рахимов]]т ялагдаж дэлхийн аваргын мөнгөн медаль хүртэж байсан. ==Сонгомол бөх== 1973 онд Улаанбаатарт болсон бөхийн төрлүүдийн Азийн аварга шалгаруулах анхны тэмцээний сонгомол бөхийн -100 кг-д түрүүлж алтан медаль, 1974 онд Тегеранд болсон Азийн наадмын сонгомол бөхийн төрөлд мөнгөн медаль хүртсэн. ==Гэр бүл, бусад== Эхнэр Дэжимбээ. Хүү [[Баянмөнхийн Гантогтох|Гантогтох]] нь Монгол [[улсын гарьд]] цолтой бөх. Ач хүү болох Г.Мөнх-Очир нь чөлөөт бөхөөр хичээллэдэг. Зээ хүү С.Хангай нь жүдо бөхийн тамирчин. 1994 онд тэр Монгол үндэсний бөхийн уламжлал ба барилдааны сурган хүмүүжүүлэх зарим асуудал сэдвээр сурган хүмүүжүүлэх ухааны дэд докторын зэрэг хамгаалжээ. {{Үндэсний бөхийн аварга}} {{DEFAULTSORT:Баянмөнх, Хорлоогийн}} [[Ангилал:Бөхийн дэлхийн аварга]] [[Ангилал:Бөхийн азийн наадмын аварга]] [[Ангилал:Дархан аварга]] [[Ангилал:Монголын бөх]] [[Ангилал:Монголын олимпын мөнгөн медальтан]] [[Ангилал:Монголын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Монголын азийн наадамд оролцогч]] [[Ангилал:1964 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1968 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1972 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1980 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар]] [[Ангилал:XX зууны манлай]] [[Ангилал:Хяргасын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1944 онд төрсөн]] lncjtnj6ja71j407h5mgdjsbj9oyeu3 706079 706078 2022-07-21T07:27:09Z 103.11.195.70 /* Үндэсний бөх */ wikitext text/x-wiki {{Хүчитбөх |зураг=Х.Баянмөнх 1.jpg |бүтэннэр = Хорлоогийн Баянмөнх |төрсөнөдөр = {{bda|1944|2|2}} |нэрсолигдсон = Сүхбаатар → Баянмөнх |төрсөнгазар = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Увс аймаг|Увс]]<br>аймгийн [[Хяргас сум|Хяргас]] сум |бөхийнцол = '''[[дархан аварга]]''' |цолахисанон = байна |цол1 = Дархан аварга |цолон1 = 1971 он — 27 настайдаа |цол2 = Улсын аварга |цолон2 = 1968 |цол3 = Улсын арслан |цолон3 = 1966 |цол4 = Улсын заан |цолон4 = 1963 |цол5 = Улсын начин |цолон5 = 1963 он — 19 насандаа |түрүүлсэн = '''10''' ([[1968 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1968]], [[1971 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1971]], [[1972 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1972]], [[1973 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1973]], [[1975 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1975]],<br>[[1977 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1977]], [[1979 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1979]], [[1981 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1981]], [[1982 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1982]], [[1987 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1987]]) |үзүүрлэсэн = '''2''' |шөвгөрсөн = '''27''' |цагаансар = байна |цагаансартүрүү = '''8''' (1966, 1967, 1972, 1974,<br>1975, 1977, 1979, 1982) |цагаансарүзүүр = '''2''' (1968, 1970, 1989, 1993) |үнэнөдөр = |улсорон = {{MGL4}} |тамирспорт = эрэгтэй [[чөлөөт бөх]] |medaltemplates = {{МедальТэмцээн | [[Зуны олимп]]}} {{МедальМөнгө | [[Мюнхений олимп|Мюнхен 1972]] | 100 кг }} {{МедальТэмцээн |[[Чөлөөт бөхийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]}} {{МедальМөнгө | Софи 1971 | 100 кг}} {{МедальМөнгө | Стамбул 1974 | 100 кг}} {{МедальАлт | Минск 1975 | 100 кг}} }} '''Хорлоогийн Баянмөнх''' ([[1944]] оны 2 дугаар сарын 2-нд БНМАУ-ын [[Увс]] аймгийн [[Хяргас сум|Хяргас суманд]] төрсөн) нь [[Монгол]] улсын [[хөдөлмөрийн баатар]], Монгол, ОХУ (хуучнаар ЗХУ)-ын [[гавьяат тамирчин]], Монгол [[үндэсний бөх]]ийн [[дархан аварга]], Олимпын мөнгөн медальт, чөлөөт бөхийн дэлхийн аварга, [[XX зууны манлай]] бөх, сурган хүмүүжүүлэх ухааны дэд доктор. Эцэг "шударга" Довчин, эх Хорлоо гэж хүмүүс байжээ. Төрөхөд нь Сүхбаатар гэдэг байсан бөгөөд сүүлд 6 настайд нь Баянмөнх гэж нэр өгчээ. 1972 онд Улаанбаатар хотын АИХ-ын депутат болж байсан. 1990 онд БНМАУ-ын АИХ-ын депутатаар сонгогдож байгаад 1992 онд УИХ-д Увс аймагт Ардчилсан намаас нэр дэвшээд гараагүй байна. 1996 оны УИХ-ын сонгуульд мөн Ардчилсан Холбоо эвслээс нэр дэвшихээр зарлагдсан боловч Сонгуулийн Ерөнхий Хороо бүртгэж аваагүй. ==Чөлөөт бөх== [[1975]] онд [[ЗХУ]]-ын [[Минск]]т зохиогдсон ДАШТ-ээс алтан медаль хүртсэн. [[1972]] онд [[ХБНГУ]]-ын [[Мюнхен]] хотод зохиогдсон [[зуны олимп|зуны Олимп]]оос мөнгөн медаль, 1971, 1974 оны ДАШТ-үүдээс тус тус мөнгөн медаль хүртсэн. Чөлөөт бөхийн Монгол Улсын 14 удаагийн аварга. ==Үндэсний бөх== Х.Баянмөнх нь [[үндэсний бөх]]өөр [[наадам]]д 10-аас дээш түрүүлсэн хоёрхон бөхийн нэг. [[1968]] [[1971]]-[[1973]], [[1975]], [[1977]], [[1979]], [[1981]]-[[1982]], [[1987]] оны [[Наадам|наадмуудад]] түрүүлсэн. *1963 оны улсын наадамд 5 давж [[Улсын начин]] *1963 оны [[Бүх ард түмний спарткиад]]ад 27 давж 2-р байр эзлэн [[Улсын заан]] *1966 оны улсын наадамд шөвгийн 4-т үлдэж [[Улсын арслан]] *1968 оны улсын наадамд түрүүлж [[Улсын аварга]] *1971 оны улсын наадамд түрүүлж [[Дархан аварга]] цол тус тус хүртсэн. 10 удаа түрүүлж, 2 удаа үзүүрлэж, 15 удаа шөвгөрсөн. *1963 оны улсын наадамд 5 давж [[Улсын начин]] цол *1964 оны улсын наадамд 6 давж [[Улам нэмэх]] чимэг *1965 оны улсын наадамд 8 давж Хурц гарамгай чимэг *1966 оны улсын наадамд шөвгийн 4-т үлдэж [[Улсын арслан]] цол *1967 оны улсын наадамд 8 давж чимэг *1968 оны улсын наадамд түрүүлж [[Улсын аварга]] цол *1969 оны улсын наадамд 7 давсан *1971 оны улсын наадамд түрүүлж [[Дархан аварга]] цол *1972 оны улсын наадамд түрүүлж [[Далай даян]] чимэг *1973 оны улсын наадамд түрүүлж [[Баяр наадмын манлай]] чимэг *1974 оны улсын наадамд үзүүрлэж [[Түмнээс төгөлдөр]] чимэг *1975 оны улсын наадамд түрүүлж чимэг *1977 оны улсын наадамд түрүүлж [[Үлэмж бадрах]] чимэг *1978 оны улсын наадамд 7 давж [[Улс даяар гайхамшигт]] чимэг *1979 оны улсын наадамд түрүүлж [[Манлайн баясгалант]] чимэг *1980 оны улсын наадамд 7 давж [[Бүхнээс дуурсгалт]] чимэг *1981 оны улсын наадамд түрүүлж [[Баяр наадмын манлай]]чимэг *1982 оны улсын наадамд түрүүлж [[Тод сонин үзэсгэлэнт]] чимэг *1983 оны улсын наадамд 7 давж [[Бат нягт итгэлт]] чимэг *1984 оны улсын наадамд 6 давж [[Өнөд баясгалант]] чимэг *1985 оны улсын наадамд 7 давж [[Манлайн баясгалант]] чимэг *1987 оны улсын наадамд түрүүлж [[Тунч гарамгай]] чимэг *1988 оны улсын наадамд 7 давж [[Олныг баясуулагч]] чимэг *1989 оны улсын наадамд 7 давж [[Бууршгүй хүчит]] чимэг *1990 оны Монголын нууц товчооны 750 жилийн ойд зориулсан наадамд үзүүрлэж [[Хэтэрэмхий түрэмгий]] чимэг *1991 оны улсын наадамд 7 давж [[Үнэхээрийн бишрэлт]] чимэг *1992 оны улсын наадамд 6 давж [[Бүхнээ сонсголт]] чимэг хүртээжээ. ==Самбо бөх== 1974 онд Улаанбаатарт болсон 2 дахь удаагийн ДАШТ-ий -100 кг-д түрүүлж, Монгол улсаас самбогийн спортоор төрсөн дэлхийн 3 дахь аварга болж байсан.1975 онд Минскт болсон ДАШТ-д ЗХУ-ын бөх [[Саид Рахимов]]т ялагдаж дэлхийн аваргын мөнгөн медаль хүртэж байсан. ==Сонгомол бөх== 1973 онд Улаанбаатарт болсон бөхийн төрлүүдийн Азийн аварга шалгаруулах анхны тэмцээний сонгомол бөхийн -100 кг-д түрүүлж алтан медаль, 1974 онд Тегеранд болсон Азийн наадмын сонгомол бөхийн төрөлд мөнгөн медаль хүртсэн. ==Гэр бүл, бусад== Эхнэр Дэжимбээ. Хүү [[Баянмөнхийн Гантогтох|Гантогтох]] нь Монгол [[улсын гарьд]] цолтой бөх. Ач хүү болох Г.Мөнх-Очир нь чөлөөт бөхөөр хичээллэдэг. Зээ хүү С.Хангай нь жүдо бөхийн тамирчин. 1994 онд тэр Монгол үндэсний бөхийн уламжлал ба барилдааны сурган хүмүүжүүлэх зарим асуудал сэдвээр сурган хүмүүжүүлэх ухааны дэд докторын зэрэг хамгаалжээ. {{Үндэсний бөхийн аварга}} {{DEFAULTSORT:Баянмөнх, Хорлоогийн}} [[Ангилал:Бөхийн дэлхийн аварга]] [[Ангилал:Бөхийн азийн наадмын аварга]] [[Ангилал:Дархан аварга]] [[Ангилал:Монголын бөх]] [[Ангилал:Монголын олимпын мөнгөн медальтан]] [[Ангилал:Монголын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Монголын азийн наадамд оролцогч]] [[Ангилал:1964 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1968 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1972 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1980 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар]] [[Ангилал:XX зууны манлай]] [[Ангилал:Хяргасын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1944 онд төрсөн]] 0embmra6jrgs6q3wvpmlg5kdakk77qw 0 5875 706060 703017 2022-07-20T16:13:55Z Bilguunamarbayar 68211 Инфобокс нэмэв. wikitext text/x-wiki {{Infobox former country|conventional_long_name=Хүннү|p1=Юэжи|p2=Ордос түмэн|p3=Сакас|s1=[[Хан улс]]|s2=[[Сяньби]]|s3=[[Нирун улс]]|s4=Тохарчууд|s5=[[Хөх Түрэгийн хаант улс]]|year_start=НТӨ 209|year_end=НТ 93|image_map=XiongnuMap (with background).png|image_map_caption=Хан-Хүннүгийн дайны (НТӨ 133 - НТ 89) өмнөх Хүннүгийн газар нутаг: орчин цагийн [[Монгол]], дорнод [[Казахстан]], дорнод [[Киргиз]], өмнөд [[Сибирь]], умард [[БНХАУ|Хятадыг]] хамран оршиж байжээ.|event_start=[[Модун шаньюй]] Хүннү улсыг байгуулав|event_end=Хан улсад хүчин мөхөстөв|government_type=нүүдэлчдийн холбоо}}[[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]] [[Зураг:Hunnu.gif|thumb|Хүннү]] [[Файл:XiongnuMap.png|thumb|Хүннү гүрний газар нутаг, МЭӨ 250 оны орчим]] [[Файл:МЭ 1 он.gif|thumb|МЭ 1 он]] {{Загвар:Монголын түүх}} '''Хүннү улс''' ([[Хятад хэл|хят]]. 匈奴, ''Xiōngnú'') нь НТӨ 209 – НТ 93 онд оршиж байсан монголын газар нутагт оршиж байсан нүүдэлчдийн холбоот улс юм. ==Түүх== МЭӨ 318 онд Хүннү нар бусад улсуудтай нийлэн Цинь улс руу довтолсон гэж түүхийн сударт хамгийн анх дурдагджээ. Хүннү улс МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй|Модун]] өөрийн эцэг [[Түмэн шаньюй]]г хороож, шаньюйгийн суудлыг булаан авсан. Энэ явдлыг өмнөх үеийн түүхчид Модун шаньюй бол Хүннү улсыг байгуулсан гэж бичсээр ирсэн ч, үүнээс өмнөх үеийн хэд хэдэн шаньюйг дурддаг нь Хүннүгийн төрт ёсны түүх эртний уламжлалтай гэдгийг нотлож байдаг. НТӨ 198 онд Баруун [[Хань улс]]тай найрамдлын гэрээ байгуулж 50 жилийн турш алт мөнгө, тариагаар алба татвар авч, Торгоны их замыг хяналтандаа байлгасан. Хүннү гүрэн нь Монгол нутаг дахь анхны төрт улс биш хэдий ч, өмнөх үеийн улсуудаас хамгийн анхны төрийн захиргааг бий болгосон учраас түүхэнд нэр алдар нь илүү үлдэж чадсан юм. Энэ үед Хүннү гүрэн хүчирхэгжилтийнхээ туйлд хүрч умардад Байгал нуур, урагш Хятадын цагаан хэрэм, баруун тал руугаа Түрэгстан, зүүн тийш одоогийн Солонгосын хойг хүртэлх өргөн уудам нутгийг оруулж чадсан юм. Одоогийн Хятадын нутагт тэр үед шинээр үүссэн Хань Улс [[Модун шаньюй]]д алба гувчуур барьж байсан төдийгүй хааны ургийн гүнжийг түүнд хатан (яньжи) болгон өгч байжээ. Хүннүчүүд байлдааны тактиктаа одоогийн тусгай албадын нууц аргыг хэрэглэж байсан нь сонирхол татдаг. Модун шаньюй Хань улсаас ирсэн элчид өөрийн армийг үзүүлэхдээ зөвхөн сул дорой болон хөгшин настай хүмүүсээ харуулаад явуулсан жишээ бий. Үүнд нь хууртсан [[Хань улс]]ын элч [[Хүннү]]гийн цэргийн хүчийг басамжлан үзэж дайн зарласан боловч тус улсын цэрэг Хүннүгийн цэрэгт хиар цохиулж байжээ. Модун шаньюй МЭӨ 174 онд таалал болсноос хойш 100 гаруй жил Хүннү нар Төв Азид ноёрхсон хэвээр байв. Манай эриний он тооллын эхэн, манай эриний өмнөх тооллын сүүл үед Хүннү гүрэн дотоодын тэрсэлдээн, гадаадын дайралт довтолгооны нөлөөгөөр '''умард''', '''өмнөд''' гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж, өмнөд нь Хань улсад дагаар орж, умард Хүннү нь тусгаар оршиж, өөр хоорондоо дайтах болсон байна. Өмнөд Хүннү нар умардынхныгаа удаа дараа хиар цохиж, Хань улсын нөмөр нөөлөгт оршиж байсан ч жил ирэх тутам доройтсоор НТ-ний I зуунд Сяньби улсын эрхшээлд орсноор дуусгавар болсон юм. Хүннүгийн шаньюй өглөө наранд өдөр тэнгэрт, үдэш саранд мөргөдөг байсан гэдэг. Тухайн үед тэнгэр шүтлэг Хүннүгийн төрийн шашин болж байв. Хөрш Дунху ('''Нэрний утга нь Дорнын зэрлэг гэсэн утгатай''') нар Модун хаанаас сайн морь, хатнаа өгөхийг шаардахад эвийг эрхэмлэж шаардлагыг нь биелүүлж байсан ч хүн нутагладаггүй хилийн зурвас газрыг өгөхийг шаардахад тэр "газар бол төрийн үндэс" хэмэн шууд цэрэг хөдөлгөн хилээ хамгаалж байжээ. Хүннүгийн захирагаанд байсан [[:en:Dingling|Динлиньчүүд]] I зууны дундуур [[:en:Gansu|Ганьсу]] муж руу нүүсэн байдаг бөгөөд зарим нь Сяньбигийн бүрэлдэхүүнд орж бусад нь түрэгд уусчээ. ==Уналт== Цагийн аясаар Хүннү дотроо хагаран, өмнөд, умард гэж хуваагдахад Хан улс ар [[Хүннү]]гийн Жижиг шаньюйг бутцохисноор баруун Хүнчүүд өрнөд рүү нүүдэллэх эхлэлийг тавьсан байна. Хан гүрэн үүнээс цааш давшаагүй билээ. Эртний Хятадын сонгодог зохиолын нэг алдартай Цай Ванжи гүнжийн “Хүннүгийн модон цуур” 12 шад шүлгийн түүх Өмнөд Хүннү Хан гүрний мэдэлд орсон ч Алтай-Тарвагатайд үлдсэн баруун Хүнчүүд Хөх нуурт бэхэжсэн Хятадын бэхлэлтийг үе үе амжилттай уулгалж байсныг нотолдог юм. Ланжоугийн бэхлэлтийн захирагчийн охиныг нэгэн удаагийн довтолгооноор Хүннүгийн жижиг ноён олзолжээ. Тэр хүүхэн аав нь барьцаа төлж суллатал Хүнчүүдийн дунд 12 жил амьдарсан бөгөөд “Нам гүм шөнөөр идээлсэн арьсны эхүүн үнэртэй хөнжилдөө шурган, ил галын дэргэд цугласан Хүннүчүүдийн модон цуур уйтай эгшиглэхийг сонсон өнгөрөөсөн 12 жилийнхээ тухай бичсэн байдаг. Тэр Хүннү ноёнд хоёр хүү төрүүлж өгсөн бөгөөд хүүхдүүд нь ээжтэйгээ бус аавтайгаа үлджээ. Хятадууд эсвэл нүүдэлчид Хөх нуурт нэг л бэхэжсэн бол баруун талаа алс бэхэлж чаддаг нь геополитикийн хувьд нотлогдсон билээ. Тан гүрний үеийн гайхамшигт яруу найрагч Ли Байн их алдаршсан “Хөх нуурын эрэгт сар харан гиюүрч, дайнд явсан эргэж ирэхгүй нөхрөө хүлээсэн бүсгүйн тухай” уянгын шүлэг бий.Өрөмчөөс 120 орчим километр зайтай Турфаны хөндийд байдаг одоо Жаохэ гэж нэрлэсэн жижиг голын шар шавраар бүтсэн аралд байсан 3500 цэрэг гаргах чадалтай Гүши хэмээх жижигхэн улсыг эрхшээлдээ авахын тулд Хан гүрэн, Хүннү гүрэнтэй хоёр зуун жил өрсөлдсөн юм. Хятадын арми давшихад Хүнчүүд цөл дундуур усгүй газар руу дагуулан ухраад бүслэн хяддаг байжээ. Хүнчүүд гардан тулаанд оролгүй алсуур бүслэн давхих зуур хол тусгалтай нумаар харван цөөрүүлсээр туйлдуулан ялдаг байв. Хан гүрний цэрэг хүнс, усаа бараад Хүнчүүдийн харвасан сумыг эргүүлэн харвах ба морьд эзэнгүй хулжин одох нь олон ч эцэстээ Хятадууд үхэж дуусдаг байв.Энэ тактик 1455 онд Түмогийн хөндийд Мин улсын Инзун хааныг олзлоход хүртэл үр дүнтэй хэрэгжиж байсан. Хаан монгол эхнэр авч, тав гэзэг тавьж, хонь хариулдаг байв. Хонь хариулах гэснээс Хүннүчүүдэд хууртан мөрдөн хөөсөөр усгүй цөлд бүслэгдсэн Хятадын По ну жанжин өөрөө ус хайж яваад Хүнчүүдэд олзлогдож, харин шаньюй түүнийг алсангүй, авъяас чадвартай жанжныг Хакасын захирагчаар томилсон байдаг. Харин түүний ах сул эр байжээ, Хүннүд олзлогдоод хонь хариулан ядарч явахдаа шувуу тэжээж дүүдээ захиа илгээхийг оролддог байсан ч Хүнчүүд тагнав хэмээн хардаж, захиаг нь олзлохын тулд шувуудыг нь харваад алчихдаг байсан гунигт түүхийг өгүүлсэн шүлэг мөн л Хятадын сонгодог зохиолд гардаг.Олон зууны тулаанд эцэстээ Хятадууд ялжээ, Пону Хүннүд үнэнч байж, зоригт хягас ([[хакас]], [[киргиз]]ийн өвөг) дагуулан Хан гүрний эсрэг тулалдаад дахин ялагдсан юм. Хятадууд Гүши хаант улсын [[Чеши]] хэмээн нэрлэжээ. Үүний дараа Хятадууд стратегийн ашигтай байршил олж авчээ. Дорнын [[Геродот]] гэгддэг алдарт аялагч Сыма Цянь Хүн гүрний баруун этгээдэд байрладаг хүчирхэг гүрнийг хайх гэж гараад Хүнчүүдэд олзлогдон 12 жил болсон юм. Тэгээд оргож Ром хүртэл аялахдаа газрын зураг үйлдсэн нь орчин үеийн газрын зурагтай тун ойролцоо байдаг. Нангиадууд 3000 жил оршин тогтнохдоо хязгаарлагдмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалжээ. Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Ар Хүннүгийн Жижиг шаньюйд туслуулахаар Парфянчууд баруун зүгт хийсэн дайныхаа явцад Крассын гурвын холбооноос олзолсон легионыг илгээсэн байдаг юм.Үүнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ нь Хань-шу-д ийн тэмдэглэгджээ “ Хүннүчүүдтэй хийсэн тулалдаанд тэдний цэргийн бүрэлдэхүүнд Өндөр хамар, хонгор шаргал үстэй харь хүмүүс өндөр бамбайгаараа загасны хайрс, яст мэлхийн хэлбэр гарган тулалдаж байсан” Энэ явдал нь МЭӨ 30 онд болжээ. Жижиг шаньюйн бэхлэлтийг хамгаалж байсан ромчууд том дөрвөлжин бамбайгаа өргөн, богино жадаа сунган довтолоход Хятадууд өвөр Хүннү нартай хүч хавсран хатуу холхивч нумаар нягт жагсаалыг нь сарниулаад морин цэргээр хядчихсан байдаг юм. Жижиг шаньюй бууж өгөлгүй тулалдсаар алуулсан ба хүннү нар Дундад азийн гүн рүү ухран зугтсан байна. [[Файл:Hunn.jpg|thumb|Хүннүгийн язгууртны дайчин хувцас, зэвсэг]] Хүннү гүрний захиргаанд байсан, Дун-Ху нар буюу Сяньби нар Хан улстай холбоо тогтоов, МЭӨ 48 онд хаан ширээний төлөөх тэмцэл гарч Ар, Өвөр гэж 2 хуваагдан өмнөд хэсэг Хан улсын харъяат болов. Гадаадын улсууд довтолсон.Манай эриний 85, 87 онд Сяньби аймаг ар хүннү нарыг бут ниргэсэн учир тэд дахин сэхэж чадаагүй юм. Өвөр хүннү нар хятад цэрэгтэй хүч хавсран ар хүннү нарыг хэд хэдэн удаа хавчин тулж тэднийг бут цохижээ. Ар хүннү нар 93 онд аймгийн бие даасан нэгдэл болон тогтохоо больж нэг хэсэг нь хядуулж, амь гарсан нэг бум гаруй өрх айл, сяньби аймагт нэгдэж тэдний аймгийн нэртэй болжээ.Нангиадууд 3000 жил турш нүүдэлчидтэй тэмцэхдээ хязгаарлагддмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалсанхийгээд Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Өмнөдийнхөндөө бут цохигдон олон хэсэг болж тарж бутран, хөөгдөн нүүдэллэцгээсэн ба тэд одоогийн Европт хүрч очсон Кангю аймагтай холбоо тогтоон хэсэг зуур хүчирхэгжиж өрнө дахинд ноёрхлоо тогтоож байв. == Газар зүй == Хүннү нь Ази тивийн төвд, далай тэнгисээс алслагдмал оршдог. Эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай. Хүннүгийн газар нутаг өндөр уулс, хээр тал, говь цөл хосолсон өргөн уудам. Тэнд хур тунадас бага унадаг боловч өвс ургамал сайтай. Хүннүгийн байгаль, газар зүйн онцлог нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдрахад тохиромжтой. ==Аж ахуй== Хүннүчүүд мал аж ахуй эрхлэн, жилийн дөрвөн улиралд нүүдэллэн амьдардаг байв. Хүннүчүүдийн малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа байлаа. Этгээд мал гэвэл тэмээ, илжиг, луус юм гэж түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хүннүчүүд өвс, усны сайныг эрэн нэг нутгаас нөгөөд нүүдэллэдэг. Тиймээс суурин хот, байшин сууц цөөн байдаг. Орхон, Сэлэнгэ зэрэг томоохон гол мөрний сав нутагт суурин байгуулж, хажууд нь тариалан эрхэлдэг байжээ. Үүний баталгаа нь Хүннүгийн Ноён уулын булшнаас хар будааны үр, Иволгийн балгаснаас хар будаа, улаан буудайн үр олдсон явдал юм. Мөн түүхчид төмөр анжисны хошуу, зээтүү хадуур зэрэг тариалангийн багажаас гадна тариа хадгалах том ваар олсон байна. Хүннүчүүд мориноос харваж намнахдаа гарамгай, хувцас хунар нь ч морь унахад зохицсон байдаг. Тэд тайван цагт мал маллахын зэрэгцээгээр араатан, жигүүртэн агнаж, амьжиргаандаа нэмэрлэдэг. Хувцас хүнсний хэрэглээг мал аж ахуйгаас гардаг зүйлээр үндсэнд нь залгуулж, үр тарианы бүтээгдэхүүн, гар үйлдвэрийн эд эдлэл, аймгийн сурвалжтаны гоёл чимгийн юмсыг суурьшмал хөрш орон, гол төлөв Хятад орноос авдаг байжээ. Бичиг үсэг бий болох явдал үйлдвэрлэлийн хөгжиж, анги гарч улс төр бэхжихтэй ямагт холбоотой байдаг. Хүннүчүүдийг саяхныг хүртэл бичиг үсэггүй гэж үздэг байсан. Гэтэл саяхнаас монгол нутаг дэвсгэр дээрх хүннүгийн үеийн архелогийн олдвороос бийр янтай хоёр хосоороо гарж ирсэн нь хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотолно. Гэвч одоогоор хүннүгийн үеийн бичгийн дурсгал олдоогүй байгаа билээ. ==Засаг захиргаа== [[Файл:Хүннүгийн төр, захиргааны зохион байгуулалт.png|thumb|Хүннүгийн төр, засаг захиргааны зохион байгуулалт]] [[Файл:Reproduction Hunnu bow - National Museum of Mongolian History.jpg|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музейд Хүннү сонгины хуулбар]] Хүннү нарын аймгийн байгуулалтын улс төрийн хэлбэр нь хожим болтол буюу Хүннү нарын хүчирхэг чадал манай эриний 1-р зууны үед доройтох хүртэл хэвээр байсан цэргийн ардчилал юм. “Цэргийн ардчилал” байгуулал улс төр тогтоох буюу ангит нийгэм тогтохын шууд угтуул нь болдог юм. Хүннү нар эрх мэдэл нь үе улиран , тухайн нэгэн овогт бат оршин, эцгээс хүүд нь шилжүүлдэг байжээ. Аймгийн холбооны тэргүүнд эзэн-шаньюй байдаг агаад МЭӨ 3-р зууны үеэс түүнийг аймаг буюу зонхилогчдын зөвлөлөөр сонгохоо нэгэнт больсон байжээ. Аймгийн сурвалжтан ноёд ялгаран гарч Зонхилогчдын зөвлөл байсаар боловч шийдвэртэй алхам хийдэггүй байв. Өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг алж МЭӨ 209 онд Засгийн эрхийг булаан авсан [[Модун шаньюй]] зонхилогчдоос зөвлөгөө авдаг байсан боловч заримдаа тэднийг тоодоггүйгээр үл барам, хэрэв зонхилогчдыг саналыг нь эс зөвшөөрвөл “толгойг нь ав” гэж тушаадаг байжээ. Модун шаньюй хаан ширээнд суусныхаа дараа шинэчлэлт хийж түүгээрээ хүннү нарын сурвалжтаны үе улирах эрх мэдлийг бэхжүүлжээ. Хүннү нарын мэдэлд орсон газар нутгийг гурав хувааж, нэг хэсэг нь Модун шаньюйгийн харьяат нарын нутаг болж, нөгөө хоёр хэсэг нь зүүн баруун этгээдийн Жүки ван, Лүли ван нарын тэргүүлсэн ноёд захирч байсан. Зүүн этгээд солгой талаа ахмад тал гэж үздэг байжээ. Ер нь Шаньюйн суудлыг залгамжлагч нь зүүн этгээдийн жүки ван байдаг байжээ. Тэр хоёр ван элдэв цолтой үе залгамжилдаг зонхилогч түмний ноёдыг захирдаг байжээ. Тийм зонхилогч 24 байсны тус бүр нь нэг түмэн морин цэрэгтэй байжээ. Түмний ноёд, мянгат, зуут, аравтын дарга нарыг томилон захирах, тушаах хэргээ гүйцэтгэдэг байв. Хүннү нарын их сурвалжит овог: Хуянь, Лань, хожим гарсан Сюйбу гурав байжээ. Тэдгээр овогоос үе залгамжилдаг ноёд,цэргийн том дарга дэвшин гардаг байлаа.Хүннү нарын сурвалжтаны эрх мэдэл үе залгадаг байсан нь овог аймгийн харилцаа задарч ангит нийгэмд шилжин бүхийн тэмдэг билээ. Хүннү гүрний засаг захиргаанд шүүн таслах эрхийг баруун, зүүн Гудоху хэмээх тушаалтан ажиллаж байсан байна. Хүннүгийн хамгийн доод тушаал нь цейцю хэмээх жижиг албыан тушаал байсан байх бөгөөд МЭӨ 166 цейцю хэмээх албан тушаалтан Хань улсад очиж байжээ. ==Цэрэг, зэвсэг== {{Гол|Хүннүгийн арми|Хүннү-Хань улсын дайн}} [[Файл:Хүннү 5.jpg|450px|thumb|[[Хань улс|Хань]] – Хүннүгийн дайн]] Хүннү нь тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг морин цэрэг бүхий армитай байсан байна. Хүннүчүүд нь аравтын систем бүхий цэргийн нэгжтэй байсан бөгөөд нум сумыг маш чадварлаг ашигладаг байжээ. Хүннү нарын нутгийн хил нь баруун зүгт Дорнод-Туркестаны хот-улсууд, зүүн зүгт дунху аймгууд нутаглаж байсан Ляо голын эхэн газар, өмнө зүгт хятад /одоогийн Шаньси, Ордос/ нутаг бөгөөд Хятад Хүннү нарын хил нь Түмэн газрын цагаан хэрэм дагуу байж, хойд зүгт хүннү нарын нутаг Байгаль нуур хүрч байлаа. Дайн хийж нутгаа тэлж өргөтгөсөн хүннү нарын амжилтанд нэг талаар бусад нүүдэлч нарын нэлээд сул дорой байсан гадаад зохимжтой нөхцөл, Хятад орон дахь дажин хямрал ихтэй байснаар тийм завшаан нээгдэж, нөгөө талаар тэр амжилтанд хүннү нар эртний хорезмуудын жишээгээр хүнд зэр зэвсэгт морин цэрэг хэрэглэх болж бас хүннү нарын цэрэг аймгийн байгуулалт тус дөхөм болжээ. Зэр зэвсэгт гарсан шинэ зүйл нь чин бат бэгтэр хуягийг хүн морь хоёрт хэрэглэж, бас мориноос гинжээр торгосон довтлох урт жад хэрэглэсэн явдал даруй мөн. Хүннү нарын холбооны цэрэг аймгийн байгуулалт нь дээр заасан ёсоор бүх аймгаа байлдааны нэгж, арван, зуун, мянган, түмэн гэдэн хуваариар хувааж, цэргийн сургууль үргэлж хийлгэдэг байжээ. Тийм байгууламж нь цэргийн хүч зузаатгах бэлтгэлтэй болж, аймгийн бүх эрчүүдийг байнгын цэрэг болгосон гэсэн үг юм. Анхны хүй нэгдлийн харьцаанаас ангит нийгэмд шилжсэн цагийн нийгмийн хөгжлийн шатанд байсан хүннү нарт дайн, байнгын ажил нь байжээ. Энэ бол гагцхүү Хүннү нарт ч хамаатай бус, хөгжлийн тийм шатанд байсан бусад аймагт ч ийм шинж илэрдэг байсан юм. Хүннү нарын Модун Шаньюй, түүний хойчийг залгагсад хөрш орнуудтайгаа сэгхийлгүй дайтдаг байжээ. Модун НТӨ 209 онд дунху аймгуудыг гэнэт довтолж дийлээд, газар хүн хөрөнгий нь түрэмгийлэн авчээ. Нэг хэсэг дунху нар Модунд захирагдах болж , түүнд захирагдахгүй гэсэн нөгөө хэсэг дунху нар нь хойд зүгт зугатаж, Онон, Хэрлэн, Өргөнө мөрний газрыг эзлэн суужээ. Дунхугийн гол олонх нь Ляо /Луух/ голын эхэнд шилжин нүүжээ. Модун цаашдаа баруун зүгт Юэчжи аймгийг бут цохиж, өмнө зүг Ордосоор нутагласан аймгуудыг эзлэн бүр Цинь улсын /НТӨ 246-207 оны/ үед Хятадын жанжин Мэн Тяний, хүннү нараас булаан авсан газрыг эргүүлэн аваад, хойд зүгийн хэд хэдэн аймгийг эзлэн авчээ. Хүннү нарын байн байн дайтаж байсан олон дайн нь үе залгадаг сурвалжтан ялгаран гарч эрх мэдлээ булаацалдан, эрх мэдлээ бүх аймгийн эсрэг тавихад том үүрэгтэй байжээ. ==Соёл== [[Файл:Hunnu tamga.jpg|thumb|[[Тамга]] Хүннү]] [[File:Golden sun and moon of the Xiongnu 2.jpg|thumb|Хүннүгийн алтан нар сартай сүлд, Тахилийн хотгор]] Хүннүчүүд өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг байв. Монголчуудын нар, сар, галын дүрстэй сүлд Хүннүгээс эхтэй бөгөөд Хүннүгийн сүлд [[Монгол улсын төрийн далбаа]], [[Монгол улсын төрийн сүлд]], [[соёмбо]]нд хадгалагдан уламжлагджээ. Төмөр болон алтаар хийгдсэн нар, сарны дүрстэй сүлд Хэнтийн Дуурлиг нарс, Ховдын Мөнххайханы Шомбуузын бэлчир, Ховдын Тахилтын хотгор<ref name="Tahilt">[http://www.academia.edu/2086480/Elite_Xiongnu_Burials_at_the_Periphery_Tomb_Complexes_at_Takhiltyn_Khotgor_Mongolian_Altai_Miller_et_al._2009_ Elite Xiongnu Burials at the Periphery]</ref> <ref name="edu">[http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html Xiongnu Archaeology]]</ref> зэрэг хэд хэдэн газраас олдсон нь Монголын үндэсний түүхийн музейн эртний түүхийн хэсэгт хадгалагдаж байна. Энэ сүлд өөр улс, үндэстэнд байдаггүй. Монголд тархсан зарим [[буган чулуу]]ны дээд хэсэгт нар сар байдаг.<ref name="history"/> Нар, сар, галын дүрстэй сүлд Төв Азийн нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэг улсад дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигджээ.<ref name="history">[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе mongolian-history-social.blogspot.com]</ref> НТӨ III - НТ II зуун хүртэлх хугацаанд Төв Азийн өргөн уудам тал нутагт Хүннү нар нүүдэллэн амьдарч, төр улсаа цогцлоон байсны нотолгоо археологийн дурсгалууд Хүннүгийн үндсэн нутаг болох Монгол улс, ОХУ-ын Өвөр Байгал, Тува, БНХАУ-ын Өвөр Монгол, Шинжан Уйгарын өөртөө засах орон, Ганьсу, Хөх нуур мужийн нутгаас олддог. Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш оршуулгын дурсгал, хот суурин, хадны зураг хэмээн ангилан үздэг юм. [[Монгол улс]]ын нутаг дэвсгэрийн Хүннүгийн үеийн түүх соёлын олон дурсгал байдаг. Үүнээс хамгийн ач холбогдолтой нь [[Ноён уулын булш]]нууд билээ. Ноён уулын булшыг 1925 онд оросын эрдэмтэн [[Козловын экспедици]] нээж ухсан байна. Ноён уулын булш нь 20-р зууны дэлхийн археологийн шинжлэх ухааны хамгийн том нээлтүүдийн нэгт тооцогддог. Энэ малталтаар Ноён уулын булшнуудын нэг нь [[Өмнөд Хүннү]] улсын [[шаньюй Үжүлэн]]гийн булш болохыг тодорхойлж, түүнээс олдсон олдворуудыг [[ЗХУ]] руу зөөн аваачсан байна. Эндээс олдсон олдворууд гэвэл [[Хүннүгийн үеийн ширмэл хивс]] бөгөөд энэхүү гайхамшигтай бүтээл нь одоо ОХУ-д байгаа бөгөөд дэлхийн түүхийн олон бүтээлд Хүннүгийн үеийн гайхамшигт олдвор гэж тэмдэглэгдэн байдаг. Үүнээс чухал олдвор нь малтсан булшнаас Өмнөд хүннүгийн [[шаньюй Үжүлэн]]гийн гавлын яс олдсон бөгөөд энэхүү чухал олдвор Монгол улсын Түүхийн музейд үзмэр болон байж байна. Энэхүү гавалын яс бүхий бунханыг чухал энэхүү Үжүлэн шаньюйгийнх болохыг тэрхүү шаньюуд дурсгал болгон үйлдсэн [[хятад]] ваарчны аяганы дээрх бичээсээр тогтоосон байна. Энэ булшнаас олдсон бусад [[алт]] [[мөнгө]]н эдлэлүүд бүгд ОХУ-д байгаа болно. Археологийн судалгаа, сурвалж бичгийн мэдээгээр хүннү, монголчууд соёлын хувьд ижил болохыг тогтоожээ. Тухайлбал хүннү, монгол, [[скиф]]чүүд гэр тэрэг хэрэглэдэг байсан бол түрэгүүдэд гэр тэрэг огт байгаагүй.<ref>Н.Сэр-Оджав, Монголын эртний түүх.1977</ref> Мөн хүннүчүүд [[уртын дуу]] дуулдаг байв. Уртын дуу 2000 жилийн түүхтэй <ref>[http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/25apa_uk.htm Mongolian traditional folk song UNESCO.org]</ref> ба хүннүчүүд уртын дуу дуулж эхэлсэн тухай хятадын "Вэй улсын судар"т бичсэн байдаг.<ref>Book of Wei, (Volume 113)</ref> Энэ дуу нь чоно улихтай төстэй сонсогддог гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ. == Угсаатны хамаарал== Эртний хятад түүхчид хятад төвийн үзлийн үүднээс бүх хөрш улс үндэстнүүдээ Хятадаас гаралтай гэх хуурамч үзэл баримталдаг бичдэг байв. Хүннүгийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээ гарах болсон нь МЭӨ 4-3 дугаар зууны үе бөгөөд тэр үед Хятадын хойд хязгаарт Хүннү, Дунху гэдэг аймгийн хоёр холбоо бүрэлджээ.Хүннү нарын аймгийн холбоо нь МЭӨ 3-р зууны эцсийн арван онд нэлээд хүчийг олсон нь ардын бослого гарцгааж сурвалжтаны бүлгүүд засгийн эрхийн төлөө хоорондоо тэмцэлдэж байсан хүчирхэг хөрш Хятад орныг сулруулсан явдал нь түүнд зарим талаар дөхөм болжээ. Тэр үед бүрэлдэн байсан Хүннү нарын нийгмийн байгуулал нь анхны хүй нэгдлээс нийгмийн байгуулалд шилжин бүхий үе байжээ. МЭӨ 6-5-р зуунд хамаарагдах өвөг хүннүгийн соёл [[Шаньси]], [[Хэбэй]], [[Шэньси]] мужуудын хойд хэсэг, [[Ляонин]]ий баруун хэсэг, [[Өвөр Монгол]]д тархжээ.<ref>[http://books.google.mn/books?id=gZNoxRGwybIC&pg=PA64&lpg=PA64&dq=%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0+%D0%BF%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BB+%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B9+%D0%B8+%D0%97%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%8F&source=bl&ots=N1yoilF6oJ&sig=ffeeTyhv1X_98C_LDSq5oG3JB_I&hl=mn&sa=X&ei=PLOaU8eQI9Te7AahkoCYBg&ved=0CEcQ6AEwCQ#v=onepage&q&f=false Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева]</ref> Хүннүчүүд анх Ордос, Өвөр Монголын баруун хэсэгт төвлөрөн сууж байгаад Хүннү улс байгуулагдах үед одоогийн Монголын нутгийг захиргаандаа оруулж суурьших болжээ. Зарим судлаачид [[дөрвөлжин булш]]ны хүмүүсийг хүннүгийн шууд өвөг биш гэдэг. Хүннүгийн соёл скиф-сарматийнхтай төстэй ч өөрийн онцлогтой. Хүннүчүүд монгол угсаатан байсан гэсэн онол нь хүннүгийн гарал үүслийн тухай онолуудаас хамгийн эртнийх нь юм. Сүүлийн үед энэ онолыг дэмжигсдийн тоо олон улсын эрдэмтийн дунд улам бүр өсч байна. Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн олон тооны хүннү үгийг монгол үг болохыг тогтоожээ.<ref>[http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html Об этнической принадлежности хунну Шабалов Александр Сократович]</ref> Харин Ардын уран зохиолч, СГЗ, Төрийн шагналт Л.Түдэв агсны судалгаагаар энэхүү хүчирхэг гүрний эх нутаг нь Байгаль далай, Баргажин төхөм болохын улмаар Хүн гүрний хүн амын голлох хэсэг нь [[Барга]]-ууд байсан бөгөөд Баргын шүтээний сэнтий хойд туйлын наад эрэгт, Кузовын олтриг дахь өндөр байцын оройд үлдсэн "Нүдтэй наран тамга" одоо болтол үнэн түүх нээгдэхийг хүлээж байна. Хүн гүрний шүтээн болон одоогийн Монгол Улсын төрийн сүлд, далбаанд ашиглагдан буй нар, сар, галын дүрстэй энэхүү нүдтэй наран тамга ижил төстэй байгаа нь Баргуудыг Хүн гүрний зонхилох иргэд байж болох нэгэн баталгаа юм. ===Генетикийн судалгаа=== Хүннү болон монголчуудын гарал үүсэл, хоорондын холбоог тогтоох зорилгоор зарим генетикийн судалгаануудыг хийсэн байна. Хүннүгийн 62 бодгалийн яснаас дээж авч, эртний ДНХ ялган авч генетик өгөгдлийг шинжлэхэд эдгээр дээжийн 89 хувь нь Азийн хаплогруппт (А, B4b, C, D4, D5 буюу D5a, F1b) хамаарч, 11 хувь нь Европын хаплогруппт хамаарч (U2, U5a1a, J1) байсан нь Хүннү нарын дийлэнхи нь Монголжуу төрхтөн байсныг харуулах баттай баримт юм. Мөн Эгийн голын хүннүгийн булшны бодгаль болон орчин үеийн монгол хүнд хийсэн ДНХ-ийн судалгаагаар эхийн талаас удамшдаг буюу ДНХ-ийн 9 хаплогруппт болон SNP-ийн 27 хаплогруппээр энэ нутгийн хүннү болон монголын орчин үеийн хүн ам хоорондоо ижил байна гэсэн дүгнэлт гарчээ. <ref>Christine Keyser-Tracqui, Erik Crubezy, Horolma Pamzsab, Tibor Varga and Bertrand Iudes 2006</ref> Мөн баруун Монголын Хүннүчүүдээс 6, Төв монголын хүннүчүүдээс 11 хаплогрупп илрүүлснээс A,D5, M9, M хаплогрупп зөвхөн Төв Монголын хүннүчүүдэд илэрч, бусад бүс нутагт тохиолдохгүй байна. <ref>Монгол-Солонгосын хамтарсан судалгаа. Докторант Г.Лхагвасүрэнгийн ажил. 2008 он</ref> ==Мөн үзэх== *[[Дөрвөлжин булшны соёл]] *[[Гол модны дурсгал]] *[[Ноён уулын булш]] *[[Шаньюй Үжүлэн]] *[[Цагаан хүннү]] *[[Юэбань]] ==Зураг== <gallery> File:Hotosho-1.jpg|Монгол судлаачид монгол банхарыг хүннүгийн нохой мөн гэж үздэг Файл:2862319038171176839.jpg|Хүннү (匈奴) </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Бэйди]]<br/> |он= МЭӨ 209-МЭ 93 |албан_тушаал= Хүннү улс |дараа=[[Өмнөд Хүннү]] <br/>[[Сяньби]]<br/> }} {{end}} ==Гадаад холбоос== *[http://www.dnn.mn/?vfile=9&vmet_id=20322&vmet_main=447&vdate=&vl=archive Хүннүгийн голомт нутаг гэдгийг тодорхойлсон олдвор олон газраас гарч байна] *[http://japanesemythology.wordpress.com/the-xiongnu-and-mongol-connection/ The Xiongnu and Mongol connection] *[http://www.academia.edu/2046739/Symbols_of_the_Huns_in_Central_Asia Symbols of the Huns in Central Asia] *[http://books.google.mn/books?id=fX8YAAAAQBAJ&dq=Injuids+mongol&source=gbs_navlinks_s The Huns, Rome and the Birth of Europe] *[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1180365/ Nuclear and Mitochondrial DNA Analysis of a 2,000-Year-Old Necropolis in the Egyin Gol Valley of Mongolia] *[http://moenhbayar.blogspot.com/2012/01/blog-post_8781.html Модун шаньюй биш, Баатар Эзэн хаан гэсэн нэр, цолтой болохыг Японы эрдэмтэд тогтоов] *[http://kronk.spb.ru/library/inostranzev-ka-1926-2.htm К.А. Иностранцев Хунну и Гунны] *[http://mongolnews.mn/i/41711 ХҮННҮ, СҮННҮГЭЭС УЛБААТАЙ СОЁЛЫН ДУРСГАЛААР ҮЗЭСГЭЛЭН ГАРГАЖЭЭ] *[http://www.touristinfocenter.mn/knowledge_more.aspx?ItemID=82 Тэнгэрийн хөгжим - Хэл хуур] *[http://selmonit.blogspot.com/2012/04/blog-post.html Монголын уламжлалт хөлөгт тоглоом] *[http://sport.news.mn/content/70161.shtml Ц.Цэрэнчимэд: Шатар Монголоос үүсэлтэйг хөлөг, дүрснээс нь харж болно] *[http://tsagtur.mn/2010-02-10-06-54-39/ Хүннүгийн булшнаас олдсон хөлөгт тоглоом] *[https://www.facebook.com/media/set/?set=a.1394844600783062.1073741830.100007726060734&type=1] *[http://forum.molgen.org/index.php/topic,269.0.html?PHPSESSID=m2g76sciaq7aamsvj0909vort1] *[http://www.academia.edu/3735489Xiongnu_population_history_in_relation_to_China_and_the_Western_Regions Xiongnu population history] *[http://www.academia.edu/Documents/in/Mongolian_Archaeology Mongolian Archaeology] [[Ангилал:Азийн археологийн соёл]] [[Ангилал:Хүннү| ]] [[Ангилал:Хүннү улс| ]] [[Ангилал:Хүннүгийн түүх]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Нүүдэлчид]] [[Ангилал:Морьтны соёл]] gidlmjhns7imwq0vuk93hzvj8bcdb5q 706061 706060 2022-07-20T16:17:39Z Bilguunamarbayar 68211 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country|conventional_long_name=Хүннү|p1=Юэжи|p2=Ордос түмэн|p3=Сакас|s1=[[Хань улс]]|s2=[[Сяньби]]|s3=[[Нирун улс]]|s4=Тохарчууд|s5=[[Хөх Түрэгийн хаант улс]]|year_start=НТӨ 209|year_end=НТ 93|image_map=XiongnuMap (with background).png|image_map_caption=Хань-Хүннүгийн дайны (НТӨ 133 - НТ 89) өмнөх Хүннүгийн газар нутаг: орчин цагийн [[Монгол]], дорнод [[Казахстан]], дорнод [[Киргиз]], өмнөд [[Сибирь]], умард [[БНХАУ|Хятадыг]] хамран оршиж байжээ.|event_start=[[Модун шаньюй]] Хүннү улсыг байгуулав|event_end=Хань улсад хүчин мөхөстөв|government_type=нүүдэлчдийн холбоо}}[[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]] [[Зураг:Hunnu.gif|thumb|Хүннү]] [[Файл:XiongnuMap.png|thumb|Хүннү гүрний газар нутаг, МЭӨ 250 оны орчим]] [[Файл:МЭ 1 он.gif|thumb|МЭ 1 он]] {{Загвар:Монголын түүх}} '''Хүннү улс''' ([[Хятад хэл|хят]]. 匈奴, ''Xiōngnú'') нь НТӨ 209 – НТ 93 онд оршиж байсан монголын газар нутагт оршиж байсан нүүдэлчдийн холбоот улс юм. ==Түүх== МЭӨ 318 онд Хүннү нар бусад улсуудтай нийлэн Цинь улс руу довтолсон гэж түүхийн сударт хамгийн анх дурдагджээ. Хүннү улс МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй|Модун]] өөрийн эцэг [[Түмэн шаньюй]]г хороож, шаньюйгийн суудлыг булаан авсан. Энэ явдлыг өмнөх үеийн түүхчид Модун шаньюй бол Хүннү улсыг байгуулсан гэж бичсээр ирсэн ч, үүнээс өмнөх үеийн хэд хэдэн шаньюйг дурддаг нь Хүннүгийн төрт ёсны түүх эртний уламжлалтай гэдгийг нотлож байдаг. НТӨ 198 онд Баруун [[Хань улс]]тай найрамдлын гэрээ байгуулж 50 жилийн турш алт мөнгө, тариагаар алба татвар авч, Торгоны их замыг хяналтандаа байлгасан. Хүннү гүрэн нь Монгол нутаг дахь анхны төрт улс биш хэдий ч, өмнөх үеийн улсуудаас хамгийн анхны төрийн захиргааг бий болгосон учраас түүхэнд нэр алдар нь илүү үлдэж чадсан юм. Энэ үед Хүннү гүрэн хүчирхэгжилтийнхээ туйлд хүрч умардад Байгал нуур, урагш Хятадын цагаан хэрэм, баруун тал руугаа Түрэгстан, зүүн тийш одоогийн Солонгосын хойг хүртэлх өргөн уудам нутгийг оруулж чадсан юм. Одоогийн Хятадын нутагт тэр үед шинээр үүссэн Хань Улс [[Модун шаньюй]]д алба гувчуур барьж байсан төдийгүй хааны ургийн гүнжийг түүнд хатан (яньжи) болгон өгч байжээ. Хүннүчүүд байлдааны тактиктаа одоогийн тусгай албадын нууц аргыг хэрэглэж байсан нь сонирхол татдаг. Модун шаньюй Хань улсаас ирсэн элчид өөрийн армийг үзүүлэхдээ зөвхөн сул дорой болон хөгшин настай хүмүүсээ харуулаад явуулсан жишээ бий. Үүнд нь хууртсан [[Хань улс]]ын элч [[Хүннү]]гийн цэргийн хүчийг басамжлан үзэж дайн зарласан боловч тус улсын цэрэг Хүннүгийн цэрэгт хиар цохиулж байжээ. Модун шаньюй МЭӨ 174 онд таалал болсноос хойш 100 гаруй жил Хүннү нар Төв Азид ноёрхсон хэвээр байв. Манай эриний он тооллын эхэн, манай эриний өмнөх тооллын сүүл үед Хүннү гүрэн дотоодын тэрсэлдээн, гадаадын дайралт довтолгооны нөлөөгөөр '''умард''', '''өмнөд''' гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж, өмнөд нь Хань улсад дагаар орж, умард Хүннү нь тусгаар оршиж, өөр хоорондоо дайтах болсон байна. Өмнөд Хүннү нар умардынхныгаа удаа дараа хиар цохиж, Хань улсын нөмөр нөөлөгт оршиж байсан ч жил ирэх тутам доройтсоор НТ-ний I зуунд Сяньби улсын эрхшээлд орсноор дуусгавар болсон юм. Хүннүгийн шаньюй өглөө наранд өдөр тэнгэрт, үдэш саранд мөргөдөг байсан гэдэг. Тухайн үед тэнгэр шүтлэг Хүннүгийн төрийн шашин болж байв. Хөрш Дунху ('''Нэрний утга нь Дорнын зэрлэг гэсэн утгатай''') нар Модун хаанаас сайн морь, хатнаа өгөхийг шаардахад эвийг эрхэмлэж шаардлагыг нь биелүүлж байсан ч хүн нутагладаггүй хилийн зурвас газрыг өгөхийг шаардахад тэр "газар бол төрийн үндэс" хэмэн шууд цэрэг хөдөлгөн хилээ хамгаалж байжээ. Хүннүгийн захирагаанд байсан [[:en:Dingling|Динлиньчүүд]] I зууны дундуур [[:en:Gansu|Ганьсу]] муж руу нүүсэн байдаг бөгөөд зарим нь Сяньбигийн бүрэлдэхүүнд орж бусад нь түрэгд уусчээ. ==Уналт== Цагийн аясаар Хүннү дотроо хагаран, өмнөд, умард гэж хуваагдахад Хан улс ар [[Хүннү]]гийн Жижиг шаньюйг бутцохисноор баруун Хүнчүүд өрнөд рүү нүүдэллэх эхлэлийг тавьсан байна. Хан гүрэн үүнээс цааш давшаагүй билээ. Эртний Хятадын сонгодог зохиолын нэг алдартай Цай Ванжи гүнжийн “Хүннүгийн модон цуур” 12 шад шүлгийн түүх Өмнөд Хүннү Хан гүрний мэдэлд орсон ч Алтай-Тарвагатайд үлдсэн баруун Хүнчүүд Хөх нуурт бэхэжсэн Хятадын бэхлэлтийг үе үе амжилттай уулгалж байсныг нотолдог юм. Ланжоугийн бэхлэлтийн захирагчийн охиныг нэгэн удаагийн довтолгооноор Хүннүгийн жижиг ноён олзолжээ. Тэр хүүхэн аав нь барьцаа төлж суллатал Хүнчүүдийн дунд 12 жил амьдарсан бөгөөд “Нам гүм шөнөөр идээлсэн арьсны эхүүн үнэртэй хөнжилдөө шурган, ил галын дэргэд цугласан Хүннүчүүдийн модон цуур уйтай эгшиглэхийг сонсон өнгөрөөсөн 12 жилийнхээ тухай бичсэн байдаг. Тэр Хүннү ноёнд хоёр хүү төрүүлж өгсөн бөгөөд хүүхдүүд нь ээжтэйгээ бус аавтайгаа үлджээ. Хятадууд эсвэл нүүдэлчид Хөх нуурт нэг л бэхэжсэн бол баруун талаа алс бэхэлж чаддаг нь геополитикийн хувьд нотлогдсон билээ. Тан гүрний үеийн гайхамшигт яруу найрагч Ли Байн их алдаршсан “Хөх нуурын эрэгт сар харан гиюүрч, дайнд явсан эргэж ирэхгүй нөхрөө хүлээсэн бүсгүйн тухай” уянгын шүлэг бий.Өрөмчөөс 120 орчим километр зайтай Турфаны хөндийд байдаг одоо Жаохэ гэж нэрлэсэн жижиг голын шар шавраар бүтсэн аралд байсан 3500 цэрэг гаргах чадалтай Гүши хэмээх жижигхэн улсыг эрхшээлдээ авахын тулд Хан гүрэн, Хүннү гүрэнтэй хоёр зуун жил өрсөлдсөн юм. Хятадын арми давшихад Хүнчүүд цөл дундуур усгүй газар руу дагуулан ухраад бүслэн хяддаг байжээ. Хүнчүүд гардан тулаанд оролгүй алсуур бүслэн давхих зуур хол тусгалтай нумаар харван цөөрүүлсээр туйлдуулан ялдаг байв. Хан гүрний цэрэг хүнс, усаа бараад Хүнчүүдийн харвасан сумыг эргүүлэн харвах ба морьд эзэнгүй хулжин одох нь олон ч эцэстээ Хятадууд үхэж дуусдаг байв.Энэ тактик 1455 онд Түмогийн хөндийд Мин улсын Инзун хааныг олзлоход хүртэл үр дүнтэй хэрэгжиж байсан. Хаан монгол эхнэр авч, тав гэзэг тавьж, хонь хариулдаг байв. Хонь хариулах гэснээс Хүннүчүүдэд хууртан мөрдөн хөөсөөр усгүй цөлд бүслэгдсэн Хятадын По ну жанжин өөрөө ус хайж яваад Хүнчүүдэд олзлогдож, харин шаньюй түүнийг алсангүй, авъяас чадвартай жанжныг Хакасын захирагчаар томилсон байдаг. Харин түүний ах сул эр байжээ, Хүннүд олзлогдоод хонь хариулан ядарч явахдаа шувуу тэжээж дүүдээ захиа илгээхийг оролддог байсан ч Хүнчүүд тагнав хэмээн хардаж, захиаг нь олзлохын тулд шувуудыг нь харваад алчихдаг байсан гунигт түүхийг өгүүлсэн шүлэг мөн л Хятадын сонгодог зохиолд гардаг.Олон зууны тулаанд эцэстээ Хятадууд ялжээ, Пону Хүннүд үнэнч байж, зоригт хягас ([[хакас]], [[киргиз]]ийн өвөг) дагуулан Хан гүрний эсрэг тулалдаад дахин ялагдсан юм. Хятадууд Гүши хаант улсын [[Чеши]] хэмээн нэрлэжээ. Үүний дараа Хятадууд стратегийн ашигтай байршил олж авчээ. Дорнын [[Геродот]] гэгддэг алдарт аялагч Сыма Цянь Хүн гүрний баруун этгээдэд байрладаг хүчирхэг гүрнийг хайх гэж гараад Хүнчүүдэд олзлогдон 12 жил болсон юм. Тэгээд оргож Ром хүртэл аялахдаа газрын зураг үйлдсэн нь орчин үеийн газрын зурагтай тун ойролцоо байдаг. Нангиадууд 3000 жил оршин тогтнохдоо хязгаарлагдмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалжээ. Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Ар Хүннүгийн Жижиг шаньюйд туслуулахаар Парфянчууд баруун зүгт хийсэн дайныхаа явцад Крассын гурвын холбооноос олзолсон легионыг илгээсэн байдаг юм.Үүнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ нь Хань-шу-д ийн тэмдэглэгджээ “ Хүннүчүүдтэй хийсэн тулалдаанд тэдний цэргийн бүрэлдэхүүнд Өндөр хамар, хонгор шаргал үстэй харь хүмүүс өндөр бамбайгаараа загасны хайрс, яст мэлхийн хэлбэр гарган тулалдаж байсан” Энэ явдал нь МЭӨ 30 онд болжээ. Жижиг шаньюйн бэхлэлтийг хамгаалж байсан ромчууд том дөрвөлжин бамбайгаа өргөн, богино жадаа сунган довтолоход Хятадууд өвөр Хүннү нартай хүч хавсран хатуу холхивч нумаар нягт жагсаалыг нь сарниулаад морин цэргээр хядчихсан байдаг юм. Жижиг шаньюй бууж өгөлгүй тулалдсаар алуулсан ба хүннү нар Дундад азийн гүн рүү ухран зугтсан байна. [[Файл:Hunn.jpg|thumb|Хүннүгийн язгууртны дайчин хувцас, зэвсэг]] Хүннү гүрний захиргаанд байсан, Дун-Ху нар буюу Сяньби нар Хан улстай холбоо тогтоов, МЭӨ 48 онд хаан ширээний төлөөх тэмцэл гарч Ар, Өвөр гэж 2 хуваагдан өмнөд хэсэг Хан улсын харъяат болов. Гадаадын улсууд довтолсон.Манай эриний 85, 87 онд Сяньби аймаг ар хүннү нарыг бут ниргэсэн учир тэд дахин сэхэж чадаагүй юм. Өвөр хүннү нар хятад цэрэгтэй хүч хавсран ар хүннү нарыг хэд хэдэн удаа хавчин тулж тэднийг бут цохижээ. Ар хүннү нар 93 онд аймгийн бие даасан нэгдэл болон тогтохоо больж нэг хэсэг нь хядуулж, амь гарсан нэг бум гаруй өрх айл, сяньби аймагт нэгдэж тэдний аймгийн нэртэй болжээ.Нангиадууд 3000 жил турш нүүдэлчидтэй тэмцэхдээ хязгаарлагддмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалсанхийгээд Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Өмнөдийнхөндөө бут цохигдон олон хэсэг болж тарж бутран, хөөгдөн нүүдэллэцгээсэн ба тэд одоогийн Европт хүрч очсон Кангю аймагтай холбоо тогтоон хэсэг зуур хүчирхэгжиж өрнө дахинд ноёрхлоо тогтоож байв. == Газар зүй == Хүннү нь Ази тивийн төвд, далай тэнгисээс алслагдмал оршдог. Эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай. Хүннүгийн газар нутаг өндөр уулс, хээр тал, говь цөл хосолсон өргөн уудам. Тэнд хур тунадас бага унадаг боловч өвс ургамал сайтай. Хүннүгийн байгаль, газар зүйн онцлог нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдрахад тохиромжтой. ==Аж ахуй== Хүннүчүүд мал аж ахуй эрхлэн, жилийн дөрвөн улиралд нүүдэллэн амьдардаг байв. Хүннүчүүдийн малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа байлаа. Этгээд мал гэвэл тэмээ, илжиг, луус юм гэж түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хүннүчүүд өвс, усны сайныг эрэн нэг нутгаас нөгөөд нүүдэллэдэг. Тиймээс суурин хот, байшин сууц цөөн байдаг. Орхон, Сэлэнгэ зэрэг томоохон гол мөрний сав нутагт суурин байгуулж, хажууд нь тариалан эрхэлдэг байжээ. Үүний баталгаа нь Хүннүгийн Ноён уулын булшнаас хар будааны үр, Иволгийн балгаснаас хар будаа, улаан буудайн үр олдсон явдал юм. Мөн түүхчид төмөр анжисны хошуу, зээтүү хадуур зэрэг тариалангийн багажаас гадна тариа хадгалах том ваар олсон байна. Хүннүчүүд мориноос харваж намнахдаа гарамгай, хувцас хунар нь ч морь унахад зохицсон байдаг. Тэд тайван цагт мал маллахын зэрэгцээгээр араатан, жигүүртэн агнаж, амьжиргаандаа нэмэрлэдэг. Хувцас хүнсний хэрэглээг мал аж ахуйгаас гардаг зүйлээр үндсэнд нь залгуулж, үр тарианы бүтээгдэхүүн, гар үйлдвэрийн эд эдлэл, аймгийн сурвалжтаны гоёл чимгийн юмсыг суурьшмал хөрш орон, гол төлөв Хятад орноос авдаг байжээ. Бичиг үсэг бий болох явдал үйлдвэрлэлийн хөгжиж, анги гарч улс төр бэхжихтэй ямагт холбоотой байдаг. Хүннүчүүдийг саяхныг хүртэл бичиг үсэггүй гэж үздэг байсан. Гэтэл саяхнаас монгол нутаг дэвсгэр дээрх хүннүгийн үеийн архелогийн олдвороос бийр янтай хоёр хосоороо гарж ирсэн нь хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотолно. Гэвч одоогоор хүннүгийн үеийн бичгийн дурсгал олдоогүй байгаа билээ. ==Засаг захиргаа== [[Файл:Хүннүгийн төр, захиргааны зохион байгуулалт.png|thumb|Хүннүгийн төр, засаг захиргааны зохион байгуулалт]] [[Файл:Reproduction Hunnu bow - National Museum of Mongolian History.jpg|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музейд Хүннү сонгины хуулбар]] Хүннү нарын аймгийн байгуулалтын улс төрийн хэлбэр нь хожим болтол буюу Хүннү нарын хүчирхэг чадал манай эриний 1-р зууны үед доройтох хүртэл хэвээр байсан цэргийн ардчилал юм. “Цэргийн ардчилал” байгуулал улс төр тогтоох буюу ангит нийгэм тогтохын шууд угтуул нь болдог юм. Хүннү нар эрх мэдэл нь үе улиран , тухайн нэгэн овогт бат оршин, эцгээс хүүд нь шилжүүлдэг байжээ. Аймгийн холбооны тэргүүнд эзэн-шаньюй байдаг агаад МЭӨ 3-р зууны үеэс түүнийг аймаг буюу зонхилогчдын зөвлөлөөр сонгохоо нэгэнт больсон байжээ. Аймгийн сурвалжтан ноёд ялгаран гарч Зонхилогчдын зөвлөл байсаар боловч шийдвэртэй алхам хийдэггүй байв. Өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг алж МЭӨ 209 онд Засгийн эрхийг булаан авсан [[Модун шаньюй]] зонхилогчдоос зөвлөгөө авдаг байсан боловч заримдаа тэднийг тоодоггүйгээр үл барам, хэрэв зонхилогчдыг саналыг нь эс зөвшөөрвөл “толгойг нь ав” гэж тушаадаг байжээ. Модун шаньюй хаан ширээнд суусныхаа дараа шинэчлэлт хийж түүгээрээ хүннү нарын сурвалжтаны үе улирах эрх мэдлийг бэхжүүлжээ. Хүннү нарын мэдэлд орсон газар нутгийг гурав хувааж, нэг хэсэг нь Модун шаньюйгийн харьяат нарын нутаг болж, нөгөө хоёр хэсэг нь зүүн баруун этгээдийн Жүки ван, Лүли ван нарын тэргүүлсэн ноёд захирч байсан. Зүүн этгээд солгой талаа ахмад тал гэж үздэг байжээ. Ер нь Шаньюйн суудлыг залгамжлагч нь зүүн этгээдийн жүки ван байдаг байжээ. Тэр хоёр ван элдэв цолтой үе залгамжилдаг зонхилогч түмний ноёдыг захирдаг байжээ. Тийм зонхилогч 24 байсны тус бүр нь нэг түмэн морин цэрэгтэй байжээ. Түмний ноёд, мянгат, зуут, аравтын дарга нарыг томилон захирах, тушаах хэргээ гүйцэтгэдэг байв. Хүннү нарын их сурвалжит овог: Хуянь, Лань, хожим гарсан Сюйбу гурав байжээ. Тэдгээр овогоос үе залгамжилдаг ноёд,цэргийн том дарга дэвшин гардаг байлаа.Хүннү нарын сурвалжтаны эрх мэдэл үе залгадаг байсан нь овог аймгийн харилцаа задарч ангит нийгэмд шилжин бүхийн тэмдэг билээ. Хүннү гүрний засаг захиргаанд шүүн таслах эрхийг баруун, зүүн Гудоху хэмээх тушаалтан ажиллаж байсан байна. Хүннүгийн хамгийн доод тушаал нь цейцю хэмээх жижиг албыан тушаал байсан байх бөгөөд МЭӨ 166 цейцю хэмээх албан тушаалтан Хань улсад очиж байжээ. ==Цэрэг, зэвсэг== {{Гол|Хүннүгийн арми|Хүннү-Хань улсын дайн}} [[Файл:Хүннү 5.jpg|450px|thumb|[[Хань улс|Хань]] – Хүннүгийн дайн]] Хүннү нь тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг морин цэрэг бүхий армитай байсан байна. Хүннүчүүд нь аравтын систем бүхий цэргийн нэгжтэй байсан бөгөөд нум сумыг маш чадварлаг ашигладаг байжээ. Хүннү нарын нутгийн хил нь баруун зүгт Дорнод-Туркестаны хот-улсууд, зүүн зүгт дунху аймгууд нутаглаж байсан Ляо голын эхэн газар, өмнө зүгт хятад /одоогийн Шаньси, Ордос/ нутаг бөгөөд Хятад Хүннү нарын хил нь Түмэн газрын цагаан хэрэм дагуу байж, хойд зүгт хүннү нарын нутаг Байгаль нуур хүрч байлаа. Дайн хийж нутгаа тэлж өргөтгөсөн хүннү нарын амжилтанд нэг талаар бусад нүүдэлч нарын нэлээд сул дорой байсан гадаад зохимжтой нөхцөл, Хятад орон дахь дажин хямрал ихтэй байснаар тийм завшаан нээгдэж, нөгөө талаар тэр амжилтанд хүннү нар эртний хорезмуудын жишээгээр хүнд зэр зэвсэгт морин цэрэг хэрэглэх болж бас хүннү нарын цэрэг аймгийн байгуулалт тус дөхөм болжээ. Зэр зэвсэгт гарсан шинэ зүйл нь чин бат бэгтэр хуягийг хүн морь хоёрт хэрэглэж, бас мориноос гинжээр торгосон довтлох урт жад хэрэглэсэн явдал даруй мөн. Хүннү нарын холбооны цэрэг аймгийн байгуулалт нь дээр заасан ёсоор бүх аймгаа байлдааны нэгж, арван, зуун, мянган, түмэн гэдэн хуваариар хувааж, цэргийн сургууль үргэлж хийлгэдэг байжээ. Тийм байгууламж нь цэргийн хүч зузаатгах бэлтгэлтэй болж, аймгийн бүх эрчүүдийг байнгын цэрэг болгосон гэсэн үг юм. Анхны хүй нэгдлийн харьцаанаас ангит нийгэмд шилжсэн цагийн нийгмийн хөгжлийн шатанд байсан хүннү нарт дайн, байнгын ажил нь байжээ. Энэ бол гагцхүү Хүннү нарт ч хамаатай бус, хөгжлийн тийм шатанд байсан бусад аймагт ч ийм шинж илэрдэг байсан юм. Хүннү нарын Модун Шаньюй, түүний хойчийг залгагсад хөрш орнуудтайгаа сэгхийлгүй дайтдаг байжээ. Модун НТӨ 209 онд дунху аймгуудыг гэнэт довтолж дийлээд, газар хүн хөрөнгий нь түрэмгийлэн авчээ. Нэг хэсэг дунху нар Модунд захирагдах болж , түүнд захирагдахгүй гэсэн нөгөө хэсэг дунху нар нь хойд зүгт зугатаж, Онон, Хэрлэн, Өргөнө мөрний газрыг эзлэн суужээ. Дунхугийн гол олонх нь Ляо /Луух/ голын эхэнд шилжин нүүжээ. Модун цаашдаа баруун зүгт Юэчжи аймгийг бут цохиж, өмнө зүг Ордосоор нутагласан аймгуудыг эзлэн бүр Цинь улсын /НТӨ 246-207 оны/ үед Хятадын жанжин Мэн Тяний, хүннү нараас булаан авсан газрыг эргүүлэн аваад, хойд зүгийн хэд хэдэн аймгийг эзлэн авчээ. Хүннү нарын байн байн дайтаж байсан олон дайн нь үе залгадаг сурвалжтан ялгаран гарч эрх мэдлээ булаацалдан, эрх мэдлээ бүх аймгийн эсрэг тавихад том үүрэгтэй байжээ. ==Соёл== [[Файл:Hunnu tamga.jpg|thumb|[[Тамга]] Хүннү]] [[File:Golden sun and moon of the Xiongnu 2.jpg|thumb|Хүннүгийн алтан нар сартай сүлд, Тахилийн хотгор]] Хүннүчүүд өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг байв. Монголчуудын нар, сар, галын дүрстэй сүлд Хүннүгээс эхтэй бөгөөд Хүннүгийн сүлд [[Монгол улсын төрийн далбаа]], [[Монгол улсын төрийн сүлд]], [[соёмбо]]нд хадгалагдан уламжлагджээ. Төмөр болон алтаар хийгдсэн нар, сарны дүрстэй сүлд Хэнтийн Дуурлиг нарс, Ховдын Мөнххайханы Шомбуузын бэлчир, Ховдын Тахилтын хотгор<ref name="Tahilt">[http://www.academia.edu/2086480/Elite_Xiongnu_Burials_at_the_Periphery_Tomb_Complexes_at_Takhiltyn_Khotgor_Mongolian_Altai_Miller_et_al._2009_ Elite Xiongnu Burials at the Periphery]</ref> <ref name="edu">[http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html Xiongnu Archaeology]]</ref> зэрэг хэд хэдэн газраас олдсон нь Монголын үндэсний түүхийн музейн эртний түүхийн хэсэгт хадгалагдаж байна. Энэ сүлд өөр улс, үндэстэнд байдаггүй. Монголд тархсан зарим [[буган чулуу]]ны дээд хэсэгт нар сар байдаг.<ref name="history"/> Нар, сар, галын дүрстэй сүлд Төв Азийн нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэг улсад дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигджээ.<ref name="history">[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе mongolian-history-social.blogspot.com]</ref> НТӨ III - НТ II зуун хүртэлх хугацаанд Төв Азийн өргөн уудам тал нутагт Хүннү нар нүүдэллэн амьдарч, төр улсаа цогцлоон байсны нотолгоо археологийн дурсгалууд Хүннүгийн үндсэн нутаг болох Монгол улс, ОХУ-ын Өвөр Байгал, Тува, БНХАУ-ын Өвөр Монгол, Шинжан Уйгарын өөртөө засах орон, Ганьсу, Хөх нуур мужийн нутгаас олддог. Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш оршуулгын дурсгал, хот суурин, хадны зураг хэмээн ангилан үздэг юм. [[Монгол улс]]ын нутаг дэвсгэрийн Хүннүгийн үеийн түүх соёлын олон дурсгал байдаг. Үүнээс хамгийн ач холбогдолтой нь [[Ноён уулын булш]]нууд билээ. Ноён уулын булшыг 1925 онд оросын эрдэмтэн [[Козловын экспедици]] нээж ухсан байна. Ноён уулын булш нь 20-р зууны дэлхийн археологийн шинжлэх ухааны хамгийн том нээлтүүдийн нэгт тооцогддог. Энэ малталтаар Ноён уулын булшнуудын нэг нь [[Өмнөд Хүннү]] улсын [[шаньюй Үжүлэн]]гийн булш болохыг тодорхойлж, түүнээс олдсон олдворуудыг [[ЗХУ]] руу зөөн аваачсан байна. Эндээс олдсон олдворууд гэвэл [[Хүннүгийн үеийн ширмэл хивс]] бөгөөд энэхүү гайхамшигтай бүтээл нь одоо ОХУ-д байгаа бөгөөд дэлхийн түүхийн олон бүтээлд Хүннүгийн үеийн гайхамшигт олдвор гэж тэмдэглэгдэн байдаг. Үүнээс чухал олдвор нь малтсан булшнаас Өмнөд хүннүгийн [[шаньюй Үжүлэн]]гийн гавлын яс олдсон бөгөөд энэхүү чухал олдвор Монгол улсын Түүхийн музейд үзмэр болон байж байна. Энэхүү гавалын яс бүхий бунханыг чухал энэхүү Үжүлэн шаньюйгийнх болохыг тэрхүү шаньюуд дурсгал болгон үйлдсэн [[хятад]] ваарчны аяганы дээрх бичээсээр тогтоосон байна. Энэ булшнаас олдсон бусад [[алт]] [[мөнгө]]н эдлэлүүд бүгд ОХУ-д байгаа болно. Археологийн судалгаа, сурвалж бичгийн мэдээгээр хүннү, монголчууд соёлын хувьд ижил болохыг тогтоожээ. Тухайлбал хүннү, монгол, [[скиф]]чүүд гэр тэрэг хэрэглэдэг байсан бол түрэгүүдэд гэр тэрэг огт байгаагүй.<ref>Н.Сэр-Оджав, Монголын эртний түүх.1977</ref> Мөн хүннүчүүд [[уртын дуу]] дуулдаг байв. Уртын дуу 2000 жилийн түүхтэй <ref>[http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/25apa_uk.htm Mongolian traditional folk song UNESCO.org]</ref> ба хүннүчүүд уртын дуу дуулж эхэлсэн тухай хятадын "Вэй улсын судар"т бичсэн байдаг.<ref>Book of Wei, (Volume 113)</ref> Энэ дуу нь чоно улихтай төстэй сонсогддог гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ. == Угсаатны хамаарал== Эртний хятад түүхчид хятад төвийн үзлийн үүднээс бүх хөрш улс үндэстнүүдээ Хятадаас гаралтай гэх хуурамч үзэл баримталдаг бичдэг байв. Хүннүгийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээ гарах болсон нь МЭӨ 4-3 дугаар зууны үе бөгөөд тэр үед Хятадын хойд хязгаарт Хүннү, Дунху гэдэг аймгийн хоёр холбоо бүрэлджээ.Хүннү нарын аймгийн холбоо нь МЭӨ 3-р зууны эцсийн арван онд нэлээд хүчийг олсон нь ардын бослого гарцгааж сурвалжтаны бүлгүүд засгийн эрхийн төлөө хоорондоо тэмцэлдэж байсан хүчирхэг хөрш Хятад орныг сулруулсан явдал нь түүнд зарим талаар дөхөм болжээ. Тэр үед бүрэлдэн байсан Хүннү нарын нийгмийн байгуулал нь анхны хүй нэгдлээс нийгмийн байгуулалд шилжин бүхий үе байжээ. МЭӨ 6-5-р зуунд хамаарагдах өвөг хүннүгийн соёл [[Шаньси]], [[Хэбэй]], [[Шэньси]] мужуудын хойд хэсэг, [[Ляонин]]ий баруун хэсэг, [[Өвөр Монгол]]д тархжээ.<ref>[http://books.google.mn/books?id=gZNoxRGwybIC&pg=PA64&lpg=PA64&dq=%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0+%D0%BF%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BB+%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B9+%D0%B8+%D0%97%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%8F&source=bl&ots=N1yoilF6oJ&sig=ffeeTyhv1X_98C_LDSq5oG3JB_I&hl=mn&sa=X&ei=PLOaU8eQI9Te7AahkoCYBg&ved=0CEcQ6AEwCQ#v=onepage&q&f=false Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева]</ref> Хүннүчүүд анх Ордос, Өвөр Монголын баруун хэсэгт төвлөрөн сууж байгаад Хүннү улс байгуулагдах үед одоогийн Монголын нутгийг захиргаандаа оруулж суурьших болжээ. Зарим судлаачид [[дөрвөлжин булш]]ны хүмүүсийг хүннүгийн шууд өвөг биш гэдэг. Хүннүгийн соёл скиф-сарматийнхтай төстэй ч өөрийн онцлогтой. Хүннүчүүд монгол угсаатан байсан гэсэн онол нь хүннүгийн гарал үүслийн тухай онолуудаас хамгийн эртнийх нь юм. Сүүлийн үед энэ онолыг дэмжигсдийн тоо олон улсын эрдэмтийн дунд улам бүр өсч байна. Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн олон тооны хүннү үгийг монгол үг болохыг тогтоожээ.<ref>[http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html Об этнической принадлежности хунну Шабалов Александр Сократович]</ref> Харин Ардын уран зохиолч, СГЗ, Төрийн шагналт Л.Түдэв агсны судалгаагаар энэхүү хүчирхэг гүрний эх нутаг нь Байгаль далай, Баргажин төхөм болохын улмаар Хүн гүрний хүн амын голлох хэсэг нь [[Барга]]-ууд байсан бөгөөд Баргын шүтээний сэнтий хойд туйлын наад эрэгт, Кузовын олтриг дахь өндөр байцын оройд үлдсэн "Нүдтэй наран тамга" одоо болтол үнэн түүх нээгдэхийг хүлээж байна. Хүн гүрний шүтээн болон одоогийн Монгол Улсын төрийн сүлд, далбаанд ашиглагдан буй нар, сар, галын дүрстэй энэхүү нүдтэй наран тамга ижил төстэй байгаа нь Баргуудыг Хүн гүрний зонхилох иргэд байж болох нэгэн баталгаа юм. ===Генетикийн судалгаа=== Хүннү болон монголчуудын гарал үүсэл, хоорондын холбоог тогтоох зорилгоор зарим генетикийн судалгаануудыг хийсэн байна. Хүннүгийн 62 бодгалийн яснаас дээж авч, эртний ДНХ ялган авч генетик өгөгдлийг шинжлэхэд эдгээр дээжийн 89 хувь нь Азийн хаплогруппт (А, B4b, C, D4, D5 буюу D5a, F1b) хамаарч, 11 хувь нь Европын хаплогруппт хамаарч (U2, U5a1a, J1) байсан нь Хүннү нарын дийлэнхи нь Монголжуу төрхтөн байсныг харуулах баттай баримт юм. Мөн Эгийн голын хүннүгийн булшны бодгаль болон орчин үеийн монгол хүнд хийсэн ДНХ-ийн судалгаагаар эхийн талаас удамшдаг буюу ДНХ-ийн 9 хаплогруппт болон SNP-ийн 27 хаплогруппээр энэ нутгийн хүннү болон монголын орчин үеийн хүн ам хоорондоо ижил байна гэсэн дүгнэлт гарчээ. <ref>Christine Keyser-Tracqui, Erik Crubezy, Horolma Pamzsab, Tibor Varga and Bertrand Iudes 2006</ref> Мөн баруун Монголын Хүннүчүүдээс 6, Төв монголын хүннүчүүдээс 11 хаплогрупп илрүүлснээс A,D5, M9, M хаплогрупп зөвхөн Төв Монголын хүннүчүүдэд илэрч, бусад бүс нутагт тохиолдохгүй байна. <ref>Монгол-Солонгосын хамтарсан судалгаа. Докторант Г.Лхагвасүрэнгийн ажил. 2008 он</ref> ==Мөн үзэх== *[[Дөрвөлжин булшны соёл]] *[[Гол модны дурсгал]] *[[Ноён уулын булш]] *[[Шаньюй Үжүлэн]] *[[Цагаан хүннү]] *[[Юэбань]] ==Зураг== <gallery> File:Hotosho-1.jpg|Монгол судлаачид монгол банхарыг хүннүгийн нохой мөн гэж үздэг Файл:2862319038171176839.jpg|Хүннү (匈奴) </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Бэйди]]<br/> |он= МЭӨ 209-МЭ 93 |албан_тушаал= Хүннү улс |дараа=[[Өмнөд Хүннү]] <br/>[[Сяньби]]<br/> }} {{end}} ==Гадаад холбоос== *[http://www.dnn.mn/?vfile=9&vmet_id=20322&vmet_main=447&vdate=&vl=archive Хүннүгийн голомт нутаг гэдгийг тодорхойлсон олдвор олон газраас гарч байна] *[http://japanesemythology.wordpress.com/the-xiongnu-and-mongol-connection/ The Xiongnu and Mongol connection] *[http://www.academia.edu/2046739/Symbols_of_the_Huns_in_Central_Asia Symbols of the Huns in Central Asia] *[http://books.google.mn/books?id=fX8YAAAAQBAJ&dq=Injuids+mongol&source=gbs_navlinks_s The Huns, Rome and the Birth of Europe] *[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1180365/ Nuclear and Mitochondrial DNA Analysis of a 2,000-Year-Old Necropolis in the Egyin Gol Valley of Mongolia] *[http://moenhbayar.blogspot.com/2012/01/blog-post_8781.html Модун шаньюй биш, Баатар Эзэн хаан гэсэн нэр, цолтой болохыг Японы эрдэмтэд тогтоов] *[http://kronk.spb.ru/library/inostranzev-ka-1926-2.htm К.А. Иностранцев Хунну и Гунны] *[http://mongolnews.mn/i/41711 ХҮННҮ, СҮННҮГЭЭС УЛБААТАЙ СОЁЛЫН ДУРСГАЛААР ҮЗЭСГЭЛЭН ГАРГАЖЭЭ] *[http://www.touristinfocenter.mn/knowledge_more.aspx?ItemID=82 Тэнгэрийн хөгжим - Хэл хуур] *[http://selmonit.blogspot.com/2012/04/blog-post.html Монголын уламжлалт хөлөгт тоглоом] *[http://sport.news.mn/content/70161.shtml Ц.Цэрэнчимэд: Шатар Монголоос үүсэлтэйг хөлөг, дүрснээс нь харж болно] *[http://tsagtur.mn/2010-02-10-06-54-39/ Хүннүгийн булшнаас олдсон хөлөгт тоглоом] *[https://www.facebook.com/media/set/?set=a.1394844600783062.1073741830.100007726060734&type=1] *[http://forum.molgen.org/index.php/topic,269.0.html?PHPSESSID=m2g76sciaq7aamsvj0909vort1] *[http://www.academia.edu/3735489Xiongnu_population_history_in_relation_to_China_and_the_Western_Regions Xiongnu population history] *[http://www.academia.edu/Documents/in/Mongolian_Archaeology Mongolian Archaeology] [[Ангилал:Азийн археологийн соёл]] [[Ангилал:Хүннү| ]] [[Ангилал:Хүннү улс| ]] [[Ангилал:Хүннүгийн түүх]] [[Ангилал:Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Нүүдэлчид]] [[Ангилал:Морьтны соёл]] 9yx7ml9j5biykzfroufurjiql7ch5va 0 6023 706062 704786 2022-07-20T16:34:29Z Bilguunamarbayar 68211 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Их сургууль | нэр = Монгол Улсын Их Сургууль | эххэлдээрх_нэр ={{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br />ᠣᠯᠣᠰ ‍ᠣᠨ<br />ᠶᠡᠬᠡ<br />ᠰᠣᠷᠭᠠᠭᠣᠯᠢ}} | эх_хэл = | зураг = | зургийн_хэмжээ = | image_alt = | тайлбар = | latin_name = | товчлол = МУИС <!-- or: | other_names = --> | former_name = <!-- or: | former_names = --> | motto = | motto_lang = | motto_eng = | байгуулагдсан = 1942 <!-- {{start date|YYYY}} --> | хаагдсан = <!-- {{end date|YYYY}} --> | төрөл = Улсын | parent = | affiliation = | religious_affiliation = | academic_affiliation = | endowment = | budget = | officer_in_charge = | chairman = | chairperson = | chancellor = | president = | vice-president = | superintendent = | provost = | vice_chancellor= | rector = | principal = | dean = | director = | head_label = | head = | academic_staff =750 | administrative_staff =1400 | students =23,000 | undergrad = | postgrad = | doctoral = | other = | city = [[Улаанбаатар]] | state = | province = | country = [[Монгол Улс]] | coor = | campus = | хэл = [[монгол хэл|монгол]] | free_label = | free = | colors = <!-- or: | colours = --> | athletics = | sports = | athletics_nickname = ботгонууд | mascot = <!-- or: | mascots = --> | sporting_affiliations = | цахим_хаяг = {{url|num.edu.mn}} <!-- {{URL|example.com}} --> | logo = | footnotes = |уриа=Эрдмийн хэт цахиваас хөгжлийн гал бадармой. |англиуриа=The flame of progress flourishes from the forge of education. |image= |зургийн_нэр=NationalUniversityMongoliaLogo.png|image_name=Mongolian National University.jpg}} '''Монгол Улсын Их Сургууль''' (товчлол '''МУИС''') нь 1942 оны 10-р сарын 5-нд байгуулагдсан, [[Монгол Улс]]ын анхны [[их сургууль]] юм. Улаанбаатар хотод 5 бүрэлдэхүүн сургууль, факультеттай ба [[Завхан]], [[Орхон]], [[Ховд]] аймгуудад салбартай. 1995 оноос бакалавр, магистр, докторын зэрэг олгодог болсон. МУИС нь [[монгол хэл]] дээр 80 гаруй сургалтын төлөвлөгөөг явуулдаг. Тус их сургуульд Монголоос гадна [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Өмнөд Солонгос|БНСУ]], [[Вьетнам]], [[Хятад улс|БНХАУ]], [[Лаос]], [[Япон]], [[Афганистан]], [[Турк]] зэрэг орноос оюутнууд ирж суралцдаг. ==Түүх== [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын Ардын Их хурлын 1940 оны III сарын 22-ны тогтоолд үндэслэн, 1940 оны XII сарын 6-нд Сайд нарын Зөвлөлөөс “Улаанбаатар хотноо улсын университет байгуулах тухай" 45 дугаар тогтоол гаргажээ. Дээрх шийдвэрийг үндэслэн БНМАУ [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын дэмжлэгтэйгээр 1942 онд Чойбалсангийн нэрэмжит Улсын Университетийг байгуулсан байна. БНМАУ-ын Намын Төв Хороо, Сайд нарын Зөвлөлөөс гаргасан их сургууль байгуулах бэлтгэл ажлыг хангах үүргийг тухайн үеийн Гэгээрлийн сайд Т. Машлай гүйцэтгэж байв.Монгол Улсын Их Сургууль нь [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|Дэлхийн II Дайны]] үед үндэс сууриа тавьж, Монгол улсад үндэсний дээд боловсролтой боловсон хүчин бэлтгэх анхны их сургууль болов. МУИС нь түүхэн хөгжлийнхөө явцад одоогийн МУБИС, ХААИС, ЭМШУИС, ШУТИС, ХИС, Ховд их сургууль гэсэн 6 их сургуулийг өрх тусгаарлан шинээр байгуулж, Монгол улсад дээд боловсролын системийг бий болгон төлөвшүүлэхэд асар их хувь нэмэр оруулсан билээ. === Байгуулалт === [[1940]] онд [[Монгол Улс]]ын ерөнхий боловсролын анхны ''бүрэн дунд сургууль'' - нийслэлийн 10 жилийн нэгдүгээр дунд сургууль байгуулагджээ. Ийнхүү манай оронд нэг талаас [[их сургууль|их, дээд сургуульд]] элсэх бэлтгэл хангахуйц [[Боловсрол|бүрэн дунд сургуультай]] болсон, нөгөө талаас улс орны [[улс төр]], [[нийгэм]] [[эдийн засаг]], [[Соёл|соёлын салбарт]] төрөл бүрийн мэргэжлийн дээд боловсролтой мэргэжилтэн шаардагдаж эхэлснийг харгалзан, үндэсний орчин үеийн их, дээд сургуулийг байгуулах нь нийгмийн зайлшгүй шаардлага хэрэгцээ бий болсон юм. === Хөгжил цэцэглэлт === {{sectstub}} [[1946]] онд МУИС-ийн анхны төгсөлт болов. [[1970]]-аад оноос МУИС-ийн хөгжил улам эрчимжжээ. Тус сургууль Монголын олон дээд сургуулийг өөрөөсөө тєрүүлэн, дэлхийн олон орны үндэсний их сургуулийн зиндаанд дөхөж очин, жам ёсны гольдрилоороо хөгжих замд баттай оржээ. Монгол Улсын Их Сургууль (МУИС) нь бүрэлдэхүүн 5 сургууль, орон нутаг дахь харьяаллын 2 сургууль, үндэсний статустай 3 хүрээлэн, судалгааны бусад нэгжүүдтэй, бакалавр, магистр, докторын түвшний 23.0 мянга орчим суралцагч, 750 гаруй эрдэмтэн багш, 1400 орчим ажилтан, ажилчидтай Монгол улсын эрдэм оюуны томоохон төв юм. [[1990]]-ээд оноос хойшхи хугацаанд дээд боловсролыг шаталсан сургалтын тогтолцоонд шилжүүлэх, кредит системийг нэвтрүүлэх, их сургуулийг санхүүгийн хувьд өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх зарчимд нийцүүлэн өөрчлөх, боловсролын агуулга, стандартыг өрнөдийн өндөр хөгжилтэй орнуудын их дээд сургуулиудын жишигт ойртуулахад чиглэсэн өөрчлөлтүүдийг хийж ирсэн. [[2014]]-[[2015]] оны хичээлийн жилээс шинэ бүтэц, зохион байгуулалтаар үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа бөгөөд МУИС-ийн 2020 он хүртэлх хөгжлийн Стратеги төлөвлөгөөг шинэчлэн баталлаа. МУИС-ийг сургалтад суурилсан их сургуулиас тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал бүхий академик мэдлэгийг нийгэм-эдийн засгийн эргэлтэд оруулдаг, хөгжил дэвшилд хувь нэмэрээ оруулдаг судалгааны их сургууль болгон өөрчлөх зорилт тавин ажиллаж байна. === Шинэчлэл === [[1990]]-[[1991]] оны хичээлийн жилд тус сургуулиар бэлтгэн гаргаж байгаа бүх мэргэжлийн сургалтын төлөвлөгөөнд суурь боловсролын, мэргэжлийн, мэргэшүүлэх хичээлүүдийн цагийн зохистой харьцааг бий болгох, оюутны бие даан суралцах цагийн хэмжээг нэмэгдvvлэх, сонгон суралцах хэлбэрийг өргөтгөх чиглэлээр эхний өөрчлөлт хийж, [[бакалавр]]ын суралцах хугацааг 5 жил байсныг 4 жил болгожээ. [[1991]]-[[1992]] оны хичээлийн жилээс бакалавр, магистр, докторын гэсэн шаталсан сургалтанд шилжих болж, эдгээр зэргийн мэргэжлийн тодорхойлолт, сургалтын төлөвлөгөөг шинэчлэн боловсруулсан байна. [[1993]]-[[1994]] оны хичээлийн жилээс сургуулийн хэмжээгээр кредит тогтолцоонд шилжих асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд хичээлд [[кредит]] оноох, үүнтэй холбогдуулан сургалтын төлөвлөгөөг шинэчлэхэд сургуулийн хэмжээнд баримтлах нэгдсэн зарчмыг боловсруулан хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэ үндсэн дээр бакалаврын зэргийн сургалтын 43 салбарын 60 гаруй мэргэжлийн сургалтын төлөвлөгөөг шинэчилжээ. Энэхүү шинэчилсэн сургалтын төлөвлөгөөний онцлог нь зах зээлийн нөхцөлд тохируулан сургалтын агуулга, технологийг шинэчлэн боловсронгуй болгох, дээд боловсролын суурь, мэргэжлийн суурь, мэргэжлийн хичээлүүдийн оновчтой харьцааг тогтоох, бүх хичээлд кредит цаг харгалзуулах зэрэгт оршиж байлаа. Эл шинэчилсэн төлөвлөгөөг [[1994]]-[[1995]] оны хичээлийн жилээс эхлэн сургалтанд мөрдсөн байна. [[1991]] оноос тус сургууль аспирантурын элсэлтийг бие даан явуулж анхлан 8 аспирантыг уралдаант шалгалтаар элсүүлжээ. [[1993]]-[[1994]] оны хичээлийн жилд тус сургуулийг анх удаа 13 хүн төгсч, магистрын зэрэг авсан байна. Ийнхүү эхэлсэн шаталсан сургалтын тогтолцоо улам өргөжин хөгжиж, [[1992]]-[[1993]] оны хичээлийн жилийн байдлаар бакалаврын болон магистр, докторын сургалтанд хамрагдан суралцагчдын тооны харьцаа 67:12 байсан бол [[1997]]-[[1998]] онд 9:1 болж, магистрын докторын сургалтанд хамрагдагсадын тоо үлэмж өссөн учир энэ хичээлийн жилд магистр, докторын сургалтын албыг шинээр байгуулсан юм. МУИС [[1999]] оны 5 сард Дээд боловсролын магадлан итгэмжлэх үндэсний зөвлөлийн шийдвэрээр анх удаа дээд боловсролын сургалтын байгууллагын магадлан итгэмжлэл хийлгэсэн билээ. [[2000]] оны 5 сард сургалтын процессийн удирдлага зохион байгуулалт, сургалтын технологийг боловсронгуй болгох, чанарыг сайжруулах зорилгоор бvрэлдэхүүний сургууль, факультет бүрт сургалтын албыг туршилтын журмаар 2 жилийн хугацаагаар байгуулан ажиллуулсан ба [[2002]] оны 4 сард уг ажлын дүнг захирлын зөвлөлгөөнөөр хэлэлцэн цаашид үргэлжлүүлэн ажиллуулахаар шийдвэрлэжээ. МУИС-ийг 2016-2024 онд хөгжүүлэх стратегийн төлөвлөгөөнд Алсын хараагаа “МУИС-ийн алсын хараа нь дэлхийн түвшний их сургууль болоход оршино. Үүний дүнд 2024 онд МУИС нь чөлөөт мэдлэг буюу либерал арт уламжлалд суурилсан, бүс нутгийн хэмжээнд тэргүүлэх байр суурьтай судалгааны их сургууль болж улмаар Азийн шилдэг 100 их сургуулийн эгнээнд багтаж орно” хэмээн тодорхойлон, энэхүү зорилгод хүрэх, стратегийн тэргүүлэх чиглэлүүдээ тодорхойлон ажиллаж байгаа юм. == Удирдах Зөвлөл == МУИС-ийн дүрмийн 4.1.4-д заасны дагуу МУИС-ийн Удирдах зөвлөл нь дараах чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ. Үүнд: * МУИС-ийн хөгжлийн бодлого, стратеги төлөвлөгөөг хэлэлцэн батлах, өөрчлөх * Захирлын саналыг үндэслэн МУИС-ийн дүрэм, түүний нэмэлт өөрчлөлт, бүтэц, зохион байгуулалтыг хэлэлцэн батлах * МУИС-ийн жилийн төсөв, хөрөнгө оруулалтын хуваарийг баталж, гүйцэтгэл, зарцуулалтад хяналт тавих, аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдээс хандив авах журам тогтоох * Сургалтын болон оюутны байрны төлбөрийн хэмжээг хэлэлцэн батлах * Захирлыг томилох, чөлөөлөх саналыг үүсгэн байгуулагчид тавих * МУИС-ийн үйл ажиллагааны тайланг хэлэлцэх, үнэлэх, дүгнэх * Элсэгчдийн тоог тогтоох * Удирдах зөвлөлийн үйл ажиллагааны жилийн тайлан гаргаж, үүсгэн байгуулагчид өгөх ==Бүрэлдэхүүн сургуулиуд== *Бизнесийн сургууль *[[Олон улсын харилцаа, нийтийн удирдлагын сургууль (МУИС)|Олон улсын харилцаа, нийтийн удирдлагын сургууль]] *Хууль зүйн сургууль *Хэрэглээний шинжлэх ухаан, инженерчлэлийн сургууль *[[Шинжлэх Ухааны Сургууль (МУИС)|Шинжлэх ухааны Сургууль]] === Салбар сургуулиуд === * Завхан сургууль * Орхон сургууль * [[Байгаль-Эх Лицей Ахлах Сургууль]] ==Гадаад хамтын ажиллагаа== МУИС нь гадаадын 129 их сургуультай хамтын ажиллагаатай. Үүнд, [[Ази]] [[номхон далай]]н бүс нутагт 65, [[Хойд Америк]]т 8, [[Европ]]т 56. ==Мөн үзэх== *[[Оюутны Холбоо ба Оюутан Конгресс (Монгол Улсын Их Сургууль)|Оюутны Холбоо ба Оюутан Конгресс]] *[[Монгол улсын их дээд сургуулиуд|Монгол Улсын Их Сургуулиуд]] == Цахим холбоос == {{Commons category|National University of Mongolia}} *[http://www.num.edu.mn Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Сургууль| ]] [[Ангилал:Монголын их сургууль]] [[Ангилал:Монголын барилга байгууламж]] [[Ангилал:Монголын боловсрол]] [[Ангилал:1942 онд байгуулагдсан]] msjkxcgnzsuiuv0lldwgnxyi20bei5s 0 8967 706059 630203 2022-07-20T12:06:39Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Австралийн суурин |Name = |Wappen = Escudo de Brisbane.png |Flagge = Flag of Brisbane.svg |Bild = Brisbane May 2013.jpg |Beschriftung = |Bundesstaat = [[Квийнслэнд]] |Verwaltung = Brisbane City Council |Gegründet = 1824 он |lat = 27/28/0/S |lon = 153/02/0/E |Höhe = |Einwohner = 2274600 |EinwohnerStand = 2014 |Metropolregion = |Fläche = 1363 |Zeitzone = UTC+10 |Telefonvorwahl = |Postleitzahl = 4000–4179 |Gemeindeart = |Bürgermeister = Graham Quirk |Webpräsenz = www.brisbane.qld.gov.au |Karte = |Kartenbreite = 240 }} '''Брисбэн''' ({{lang-en|Brisbane}}) нь [[Австрали|Австралийн холбооны улсын]] [[Квийнслэнд]] мужийн төв бөгөөд мужийн зүүн өмнөд хэсэгт Брисбэн голын эрэг дээ оршдог байна. [[Сидней]], [[Мельбурн]]ы дараа орох Австралийн 3 дахь том хот болно. == Түүх == [[1823]] онд Жон Окслигийн удирдсан хайгуулын баг [[Мортон булан]] ба [[Брисбэн гол]] орчмын судалгааг хийжээ. [[1824]] онд [[Шинэ Өмнөд Вэльс]] дэх [[колони]]йн засгийн газар одоогийн Рэдклифф дүүргийн Мортон булангийн эрэг хэсэгт [[цөллөг]]ийн хуаран байгуулсан боловч ундны усны асуудлаас болж жилийн дараа өмнө тийш, одоо Брисбэн хотын төв байрлах газар луу нүүлгэсэн байна. [[1838]] онд Европоос жирийн иргэд шилжин суурьшиж эхлэв. [[Файл:Albert Street Brisbane 1883.jpg|thumb|right|250px|19-р зууны сүүлийн хагас дахь Брисбэн хот]] [[1840]] онд Роберт Диксон Брисбэнийг хөгжүүлэх эхний төлөвлөгөөг гаргасан. [[1859]] оны [[6 сар]]д Шинэ Өмнөд Вэльсээс Квийнслэнд муж тусгаарлаж, тус хотыг мужийн төв болгов. Гэхдээ Брисбэн нь албан ёсоор хот гэж хүлээн зөвшөөрөгдсөн нь дөнгөж [[1902]] он болно. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед Брисбэнд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын цэрэг байрлаж, холбоотны армийн Номхон далайн баруун өмнөд хэсэг дэх цэргийн ажиллагаанд голлох үүрэг гүйцэтгэж байлаа. [[1974]] онд тус хотын дундуур урсах Брисбэн гол эргээсээ хальж, Брисбэнд томоохон хохирол учруулсан бөгөөд өмнө нь ч [[1864]], [[1893]], [[1897]] онуудад эргээсээ хальж байсан аж. Тус үерийн дараа хотын захиргаа үерээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авсан байна. [[1982]] онд [[Британийн хамтын нөхөрлөлийн орнуудын наадам]], [[1988]] онд [[Экспо]] үзэсгэлэн зохиогдож байсан түүхтэй. Сүүлийн жилүүдэд тус хотод шилжин суурьшигчид эрчимтэй өсч, хотын хүн амын тоо эрс нэмэгдэж байна. == Уур амьсгал == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE =<ref>{{cite web | url = http://www.bom.gov.au/climate/averages/tables/cw_040842.shtml | title = Climate statistics for Australian locations (BRISBANE AERO) | accessdate = 2009-06-06| language = Englisch | publisher = Australian Government - Bureau of Meteorologie}}</ref>| Überschrift = | Ort = Брисбэн| hmjan = 29.0| hmfeb = 29.1| hmmär = 28.0| hmapr = 26.0| hmmai = 23.6| hmjun = 21.3| hmjul = 20.9| hmaug = 21.7| hmsep = 24.1| hmokt = 25.4| hmnov = 26.7| hmdez = 28.2 | lmjan = 21.1| lmfeb = 21.1| lmmär = 19.3| lmapr = 16.2| lmmai = 12.8| lmjun = 10.5| lmjul = 8.8| lmaug = 9.5| lmsep = 12.7| lmokt = 15.8| lmnov = 17.9| lmdez = 20.0 | nbjan = 118.9| nbfeb = 121.6| nbmär = 76.1| nbapr = 63.5| nbmai = 122.8| nbjun = 72.5| nbjul = 29.9| nbaug = 40.1| nbsep = 36.0| nbokt = 68.1| nbnov = 111.5| nbdez = 120.0 | rdjan = 9.6| rdfeb = 8.5| rdmär = 7.6| rdapr = 7.4| rdmai = 7.7| rdjun = 6.2| rdjul = 4.0| rdaug = 3.9| rdsep = 4.5| rdokt = 6.1| rdnov = 10.3| rddez = 8.9 | shjan = | shfeb = | shmär = | shapr = | shmai = | shjun = | shjul = | shaug = | shsep = | shokt = | shnov = | shdez = }} [[Файл:Klimadiagramm-Brisbane-Australien-metrisch-deutsch.png|thumb|right|300px|Брисбэний жилийн турш дахь дундаж температур болон хур тунадасны хэмжээ]] [[Файл:Brisbane City Night.jpg|thumb|right|300px|Хотын шөнийн байдал]] [[Файл:Brisbane map of city cbd.PNG|thumb|right|200px|Хотын төвийн газрын зураг]] == Цахим холбоос == {{commons|Brisbane}} * [http://www.brisbane.qld.gov.au/ Brisbane City Council] == Эшлэл == <references /> [[Ангилал:Брисбэн| ]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Квийнслэндийн суурин]] [[Ангилал:Австралийн их сургуулийн хот]] 4tcy9xrdobh70q9ld0tzfd71k2b6gcx 0 9414 706058 635734 2022-07-20T11:59:41Z CommonsDelinker 211 [[Image:Coat_of_Arms_of_Norfolk_Island.svg]]-г [[Image:Coat_of_arms_of_Norfolk_Island.svg]]-р сольж байна. Сольсон хэрэглэгч нь [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]], шалтгаан нь: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR3|Criterion 3]] (obvio wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Улс |гадаад_нэр =Norfolk Island |албан_ёсны_нэр =Норфолк Арал |богино_нэр = |далбааны_зураг =Flag of Norfolk Island.svg |сүлдний_зураг =Coat of arms of Norfolk Island.svg |сүлдний_төрөл =<!-- Ихэнх тохиолдолд төрийн --> |үндэсний_уриа ="In as much" (хэрээр) |төрийн_дуулал =''Питкэрний сүлд дуулал'' |газрын_зураг =LocationNorfolkIsland.png |нийслэл =[[Кингстон, Норфолк Арал|Кингстон]] |албан_ёсны_хэлнүүд =[[Англи хэл|англи]], [[Норфук хэл|норфук]] |засаглалын_хэлбэр =Өөрөө удирдах нутаг дэвсгэр |удирдагчийн_цол1 =Төрийн тэргүүн |удирдагчийн_нэр1 =Австралийн Амбан захирагчаар төлөөлүүлсэн [[Нэгдсэн Вант Улсын II Элизабет|II Элизабет]] |удирдагчийн_цол2 =Норфолк Арлын администратор |удирдагчийн_нэр2 =Овэн Волш |удирдагчийн_цол3 =Ахлах сайд |удирдагчийн_нэр3 =Эндри Нэвилл Ноббс |тусгаар_тогтносон_үйл_явдал1 =Норфолк Арлын Акт |тусгаар_тогтносон_огноо1 =1979 |газар_нутаг_эрэмбэ =227 |газар_нутаг =34.6 |усны_эзлэх_хувь =0 |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо =2,114 |хүн_ам_эрэмбэ = |хүн_амын_тооцоо_хийсэн_он =2007 |хүн_амын_тооллого = |хүн_амын тооллого_хийсэн_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтшил =61.1 |хүн_амын нягтшил_эрэмбэ = |ҮНБ = |ҮНБ_эрэмбэ = |ҮНБ-ий_тооцоо_хийсэн_он = |1_хүнд_оногдох_ҮНБ = |1_хүнд_оногдох_ҮНБ_эрэмбэ = |ХХИ = |ХХИ_эрэмбэ = |ХХИ-ий_тооцоо_хийсэн_он = |ХХИ_категори = |УУИ = |УУИ_эрэмбэ = |УУИ-ийн_тооцоо_хийсэн_он = |УУИ_категори = |Мөнгөн_тэмдэгт =[[Австрали доллар]] |мөнгөн_тэмдэгтийн_код =AUD |цагийн_бүс =+11:30 |цагийн_бүс_зун =<!-- Байхгүй бол хэвээр үлдээнэ --> |домэйн_нэр =nf |утасны_код =6723 |тэмдэглэл = }} [[Файл:Norfolk Island Philip Island.jpg|right|thumb|frame|Норфолк арлын үзэгдэх байдал. Цаана нь Нипийн, Филлип арлууд харагдана.]] '''Норфолк Арал''' ({{Lang-en|Norfolk Island}}, [[Норфук хэл]]: ''Norfuk Ailen'') нь [[Номхон Далай]]д [[Австрали]], [[Шинэ Зеланд]], [[Шинэ Каледони]]йн дунд орших хүн суурьшсан жижиг арал юм. Энэ арал зэргэлдээх хоёр арлын хамт Австралийн гадаад нутаг дэвсгэрийн нэгийг бүрдүүлдэг. Тус арлын далбаан дээр байдаг арлын бэлэг тэмдэг болсон Норфолк арлын нарс нь мөнх ногоон мод бөгөөд үүнтэй ойр төрлийн хоёр мод ургадаг Австралид ихэд алдаршсан юм. == Лавлах материал == * Anderson, Atholl J., ''The Prehistoric Archaeology of Norfolk Island, Southwest Pacific'', Canberra, Australian National Museum, 2001. * [[Andrew Kippis]], ''The Life and Voyages of Captain James Cook'', Westminster 1788, Reprint London and New York 1904, pp. 246 ff History of penal settlements: * [[Manning Clark|Clark, Manning]], ''A History of Australia'', Vols. I–III, [[Melbourne]], [[Melbourne University Press]], 1962, 1968, 1973. * [[Margaret Hazzard|Hazzard, Margaret]], ''Punishment Short of Death: a history of the penal settlement at Norfolk Island'', Melbourne, Hyland, 1984. (ISBN 0-908090-64-1) * [[Robert Studley Forrest Hughes|Hughes, Robert]], ''The Fatal Shore'', London, Pan, 1988. (ISBN 0-330-29892-5) * [[Reg Wright|Wright, R.]], ''The Forgotten Generation of Norfolk Island and Van Diemen's Land'', Sydney, [[Library of Australian History]], 1986. * [[Marcus Clarke|Clarke, Marcus]], ''For the Term of his Natural Life'' ([[novel]]) == Тайлбар == {{reflist}} == Цахим холбоос == {{commons|Norfolk Island}} * [http://www.norfolk.gov.nf/ Official government website] * [http://en.wikivoyage.org/wiki/Norfolk_Island Norfolk Island] at [[Wikivoyage]] * [http://www.theguidesnorfolkisland.nf/ The Guides to Norfolk Island] * [http://dmoz.org/Regional/Oceania/Norfolk_Island Open Directory Project - ''Norfolk Island''] directory category * [http://www.worldwildlife.org/wildworld/profiles/terrestrial/aa/aa0114_full.html Norfolk Island subtropical forests], from the [[WWF (conservation organization)|WWF]] * [http://www.dotars.gov.au/terr/norfolk/government.aspx Australian Department of Transport and Regional Services] * [http://www.aph.gov.au/house/committee/ncet/norfolkgov/report.htm Quis custodiet ipsos custodes?: Inquiry into Governance on Norfolk Island] * [http://www.aph.gov.au/house/committee/ncet/norfolkgovpart2/report.htm Inquiry into Governance on Norfolk Island: Part 2 - Financial Sustainability of Current Governance Arrangements] * [http://anglicanhistory.org/oceania/ni/ Anglican history on Norfolk Island] Primary texts and photographs * [http://anglicanhistory.org/oceania/campbell_norfolk1879.html Norfolk Island and Its Inhabitants] 1879 account by Joseph Campbell {{Австралийн мужууд ба нутаг дэвсгэрүүд}} {{Хөтлөгч мөр Австрали ба далайн орнууд}} [[Ангилал:Норфолк Арал| ]] [[Ангилал:Австрали ба Далайн орнуудын арал]] [[Ангилал:Номхон далайн арал]] [[Ангилал:Шүрэн тэнгисийн арал]] [[Ангилал:Австралийн харьяа нутаг]] 3nm2avg4i2obanfpje9qe064hmtn1fm 0 11083 706084 692450 2022-07-21T09:19:43Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр =Latvijas Republika |албан_ёсны_нэр ='''Бүгд Найрамдах Латви Улс''' <br> {{юникодмонгол| ᠪᠦᠬᠦᠳᠡ ᠨᠠᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠭ ᠯᠠᠲ᠋ᠸᠢ ᠤᠯᠤᠰ|h}} |богино_нэр =Латви |далбааны_зураг =Flag of Latvia.svg |сүлдний_зураг =Coat of Arms of Latvia.svg |уриа = |үндэсний_дуулал =[[Латви хэл|латв.]] "Dievs, svētī Latviju!"<br />«Бурхан Латвийг адислаг!» |газрын_зураг =EU location LAT.png |map_caption = Латви улсын газар нутаг (улаанаар дэвсгэрлэсэн) |нийслэл_хот =[[Зураг:Greater Coat of Arms of Riga - for display.svg|22px]] [[Рига]] |хамгийн_том_хот =[[Зураг:Greater Coat of Arms of Riga - for display.svg|22px]] [[Рига]] |албан_ёсны_хэл =[[Латви хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур =62.1% - [[Латвичууд|Латви]]<br/>26.9% - [[Оросууд|Орос]]<br/>11.0% - бусад |үндэс_язгуур_он =2011 | demonym =Латвичууд |засаглалын_хэлбэр =[[Бүгд найрамдах улс|Парламентын бүгд найрамдах засаг]] |удирдагчийн_цол1 =Ерөнхийлөгч |удирдагчийн_нэр1 =Эгилс Левитс |удирдагчийн_цол2 =Ерөнхий сайд |удирдагчийн_нэр2 =Krišjānis Kariņš |удирдагчийн_цол3 = |удирдагчийн_нэр3 = |хууль_тогтоогч =[[Латви хэл|латв.]] "Saeima"<br/>(«Чуулган») |дээд_танхим = |доод_танхим = |оршин_тогтнолын_утга =Тусгаар тогтносон нь |тогтносон_үйл_явдал1 =Тунхагласан |үйл_явдалын_огноо1 =[[1918]] оны [[11 сарын 18]] |тогтносон_үйл_явдал2 =Зөвшөөрөгдсөн |үйл_явдалын_огноо2 =[[1921]] оны [[1 сарын 26]] |тогтносон_үйл_явдал3 =[[ЗХУ]]-ын харьяанд |үйл_явдалын_огноо3 =[[1944]] он |тогтносон_үйл_явдал4 =Баттай сэргэсэн |үйл_явдалын_огноо4 =[[1991]] оны [[8 сарын 21]] |газар_нутаг_км2 =64,589 |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс =124 |усны_эзлэх_хувь =1.57% |хүн_амын_тооцоо =2,217,053<ref>[http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2012/ISPV_Pasvaldibas_iedzivotaju_skaits_pagasti.pdf Population of Latvia in municipalities] (Латви хэлээр)</ref> |хүн_ам_тооцоолсон_он =2012 |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс =143 |хүн_амын_тооллого =2,070,371<ref name="mfa.gov.lv">{{cite web|url=http://web.archive.org/web/20110712232935/http://www.mfa.gov.lv/lv/latvia/integracija/integracijas-politika/kultura/ |title=Etniskais sastāvs un mazākumtautību kultūras identitātes veicināšana |publisher=Latvijas Republikas Ārlietu Ministrija |accessdate=2 December 2011}}</ref> |хүн_ам_тоолсон_он =2011 |хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 =34.3 |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс =166 |ДНБ_ХАЧ =[[Америк доллар|$]]34.921 тэрбум<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=22&pr.y=11&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=941&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |title=Latvia|publisher=International Monetary Fund|accessdate=2012-04-18}}</ref> |ДНБ_ХАЧ_он =2011 |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд =$15,662<ref name=imf2/> |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн =$28.252 тэрбум<ref name=imf2/> |ДНБ_нэрлэсэн_он =2011 |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд =$12,671<ref name=imf2/> |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |ХТББИ =37.7 |Илтгэлцүүр_он =2003 |Илтгэлцүүр_ангилал =<span style="color:#fc0;">дундаж</span> |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ ={{increase}} 0.805<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/statistics/|title=Human Development Index Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=2 November 2011}}</ref> |ХХИ_он =2011 |ХХИ_ангилал =<span style="color:#090;">маш сайн</span> |ХХИ_эрэмбэ =43 |Мөнгөн_тэмдэгт =[[евро]] |Мөнгөн_тэмдэгт_код =EUR |Цагийн_бүс =[[Дорнод Европын цаг|ДЕЦ]] | utc_offset = +2 | зуны_цагийн_бүсийн_нэр = [[Дорнод Европын зуны цаг|ДЕЗЦ]] | utc_offset_DST = +3 |хэв_огноо = |аль_гарын_замын_хөдөлгөөн =баруун |Интернетийн_АДН =[[.lv]]¹ |Утасны_код =+371 |тэмдэглэл =¹[[Европын холбоо]]ны гишүүн тул [[.eu]]-г бас хэрэглэнэ }} '''Латви''' ({{lang-lv|Latvija}}) албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Латви Улс''' ({{lang-lv|Latvijas Republika}}) Умард Европт оршдог [[Балтын гурван орон|Балтын 3 орны]] нэг юм. Латви хойгуураа [[Эстони]] (хилийн урт 343 км), урдуураа [[Литва]] (588 км), зүүнээрээ [[Орос]] (276 км), [[Беларусь]] (141 км)<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lg.html "Latvia"] CIA. Retrieved 2008-12-15.</ref> гэх дөрвөн улстай газраар хиллэхээс гадна баруун талаараа [[Балтын тэнгис]]ээр өрнө зүгийн [[Швед]]тэй усан хил тогтсон байдаг. Латви нь 64,589 км² газар нутагтай бөгөөд 1,957,200 хүн амтай. Нийслэл хот нь [[Рига]] ба [[Даугавпилс]], [[Лиепая]], [[Елгава]], [[Юрмала]] хотууд томд тооцогддог байна. Хэдэн зууны [[Швед]], Польш-Литва, [[Оросын Хаант Улс|Оросын]] ноёрхлын дараа ба [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайны]] дараа Бүгд Найрамдах Латви Улс [[1918 он|1918 оны]] [[11 сарын 18|11-р сарын 18-нд]] [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрнээс]] салж тусгаар тогтнолоо зарласан. Хориод жил тусгаар байсны сүүлчээр [[дэлхийн II дайн]]ы дараа [[ЗХУ]]-ын бүрэлдэхүүнд орж ЗХУ-ын нэг Бүгд Найрамдах улс бол 45 жил ЗХУ-ын эрх мэдэлд багтаж байсан. [[1987 он|1987 оноос]] эхлэн тайван "Дуулж буй хувьсгал" нь Балтийн улсуудыг [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт холбоот улсаас]] чөлөөлөгдөхийг уриалж, Коммунист дэглэм хууль бусаар булаан авсныг буруушааж байв. [[1990 он|1990 оны]] [[5 сарын 4|5-р сарын 4-ний]] өдөр Бүгд Найрамдах Латви Улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглаж, [[1991 он|1991 оны]] [[8 сарын 21|8-р сарын 21-ний]] өдөр де-факто тусгаар тогтнолоо сэргээсэн. Латви нь тусгаар тогтносон, бүгд найрамдах засаглалтай улс. Нийслэл [[Рига]] нь [[2014 он|2014 онд]] Европын Соёлын төв болж байсан. Улсын албан ёсны хэл нь [[латви хэл]] юм. Латви хэл бол [[Балт хэлнүүд|Балт төрлийн]] одоогоор оршин байгаа хоёр хэлний нэг. XIII-XX зууны үед харийн эрхшээлд байсан хэдий ч Латви үндэстэн нь хэл, хөгжмийн уламжлалаараа үе дамжин өөрийн онцлог шинжийг хадгалсаар ирсэн. Гэсэн хэдий ч олон зуун жилийн турш үргэлжилсэн Оросын ноёрхлын үр дүнд (1710-1918), дараа нь Зөвлөлтийн ноёрхлын үр дүнд, Латви улсын хүн амын 26.9%-г [[оросууд]] эзэлж байна. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|Дэлхийн 2-р дайн]] хүртэл Латви улсад цөөн тооны [[герман]], [[еврей]] үндэстнүүд амьдарч байсан. 2011 оны тооллогоор хүн амын 62.1% (1,284,194)-ийг [[Латвичууд]], 26.9-ийг [[Оросууд]], 11.0%-ийг бусад яс үндэст хүмүүс эзлэж байна. Гэхдээ бас дээр үед [[Эстоничууд|Эстони]]йн өвөг дээдэстэй нэг улсад багтан явсан түүх байдаг. Латви улс нь 119 ширхэг, үүний 110 нь [[Латви хэл|Латвиар]] ''"novads"'' гэх нэгж, 9 нь ''"republikas pilsēta"'' ({{lang-en|republican city}}) нэгжид хуваагддаг. Эхнийхийг дүүрэг харин хоёр дахь нь «[[улсын хот]]» юм. Латви нь өндөр хөгжилтэй, эдийн засагтай, хөгжингүй орон юм, [[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|Хүний хөгжлийн индексээр]] 39-д жагсаж байна. [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]д 1991 оны 9 сарын 17-нд, [[Европын Холбоо]]нд 2004 оны 5 сарын 1, [[НАТО]]-д 2004 оны 3 сарын 29-нд элсчээ. [[2014 он|2014 оны]] [[1 сарын 1|1-р сарын 1-ий]] өдрөөс [[Евро|еврог]] мөнгөн тэмдэгт ашиглаж эхэлсэн. == Цахим холбоос == {{Commons|Latvija|Латви}} {{Wiktionary}} == Эшлэл == <references/> {{Европ}} {{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}} {{Хөтлөгч мөр Европын холбооны улсууд}} {{Хөтлөгч мөр Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа ба хөгжлийн байгууллага}} [[Ангилал:Латви| ]] [[Ангилал:Европын орон]] [[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]] [[Ангилал:Европын Холбооны гишүүн орон]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:ЭЗХАХБ-ын гишүүн орон]] 19kfs9mtotwrgj5ga8qvfp3nglbozm9 0 11252 706085 705274 2022-07-21T11:30:56Z Megzer 20491 /* Нарснаас наранд, Цагаадсан заяа */ wikitext text/x-wiki [[Чингис хаан]]ы язгуурт, Абатай сайн хааны алтан ураг Хараагийн баатар ван '''Насан-Очирын Наваан-Юндэн'''(1908-1985) 1908 онд [[Сэлэнгэ|Сэлэнгэ аймгийн]] [[Мандал сум]]ын нутагт Насан-Очирын хүү болон мэндэлжээ. Хараагийн баатар ван, Насан-Очирын Наваан-Юндэн нь 1985 он хүртэл [[монгол]] хаадын угсааны хамгийн сүүлд амьд сэрүүн үлдсэн ноён гаралтай, [[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Сайн ноён хан Намнансүрэн]], [[Балингийн Цэрэндорж|Хичээнгүй сайд Цэрэндоржийн]] гарын шавь, Ардын хувьсгалын нууц 2 бүлгэмийн 13 гишүүний нэгэн, 13 настай партизан, Ардын намын тамгыг сийлэлцсэн, Ардын намын тусламж бичгийн амьд гэрч, [[Монгол]]ын орчин цагийн уран зохиолыг үүсгэгчдийн нэг, боловсрол соёлын үрийг таригч, 1926 оноос [[Герман]]д сурсан анхны 35 оюутны нэгэн, ард түмний дунд ардын дуу мэт түгсэн Баянмонгол, Соёл-Эрдэнэ, Үхэрчин хүү Цэрэндорж зэрэг дуу, зохиолын эзэн, [[Бямбын Ринчен|Б. Ринченгийн]] хамт шоронд 12 жил сууж, хайрт хань, төрсөн дүүгээ алдаж хэлмэгдлийн зовлонг биеэрээ амссан эсэргүү нэрт, дэлхийн сонгодог зохиолоос дуун хөрвүүлэгч, [[монгол хэл]]ний товч тайлбар толь, [[орос хэл|орос]] [[монгол хэл|монгол]] толийг зохиоход гар бие оролцогч, [[хэл шинжээч]] , [[эмч]], хожмоо [[орос хэл|орос]], [[герман хэл|герман]], [[манж хэл|манж]], түвд хэлний боловсролтой , сурган хүмүүжүүлэгч, төрийн алтан аргамж баригч, төрийн түшээ, түүхч, [[зохиолч]] болоод [[монгол]] түмний сор болсон [[сэхээтэн]], ардын дуунд мөнхөрсөн Юндэн Гөөгөө шиг сайхан эр юм. == Уг гарал == Тэрээр [[Чингис хаан]]ы алтан ургийн хэлхээ, удмын язгууртай, 1985 он хүртэл [[монгол]] хаадын угсааны хамгийн сүүлд амьд сэрүүн үлдсэн ноён гаралтай хүн байв. [[Чингис хаан]]ы 32 дэхь үе Абатай сайн хааны(1554-1588) хүү [[Шибагудай|Шибагудай өлзийт хунтайж]], Өлзийт хунтайжийн ахмад хүү '''Мужан увш хунтайж''', Увш хунтайжийн хүү [[Шибтуй хатанбаатар]] болой. Шибтуй хатанбаатар нь Баатар вангийн хошууны анхны засаг ноён юм. [[Чингис хаан]]аас хойш 30 дахь үе, Гэрсэнз Жалайр хутагтаас (1513-1549) хойш тоолбол 15 дахь үе нь, Түшээт хан аймгийн 21 хошууны нэгэн Хараагийн Баатар вангийн хошууны (Одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Мандал сум, Хараа, Ерөө, Дарханы Шаамар сум, Зүүнхараа хот, Дархан хот, Төв аймгийн Батсүмбэр сум болно) хошуу ноён Баатар ван Н.Наваан-Юндэн аж. Н.Наваан-Юндэнгийн өвөг эцгийн хадгалж байсан [[Чингис хаан]], Автай сайн ханы алтан ургын бичиг Наваан-Юндэнг эсэргүү хилс хэрэгт барьж хөрөнгө хогшлыг нь хураахад хамт алга болжээ. [[Зураг:BaatarVan1914on.jpg|thumb|right|Жаал ноён Баатар ван]] == Ноён суудалтай бага нас == 1908 онд Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт Насан-Очирын хүү болон мэндэлжээ. Төрсөн эцэг Насан-Очир 60 насандаа бие барж, түүний төрсөн дүү Баатар вангийн хошууны засаг ноён Содномдоржаа эгч Цогт-Очир, дүү Догоосүрэн, Чинбатын (1912-1940) хамт үрчлэн авчээ. 1913 онд Содномдаржаа ноён бие барж үр хүүхэдгүйн тул хошуу ноён Содномдаржаагийн ор залган 5 насандаа (1913 он) Түшээт хан аймгийн 21 хошууны нэгэн Хараагийн Баатар вангийн хошууны хошуу ноён болж, [[Ардын хувьсгал|Ардын засаг]] мандах хүртэл (1921 он) 8 жил ор суужээ. Баатар вангийн хошууны туслагч хойд эцэг Ойдов, эх Лхамжав нарын хамт Нийслэл хүрээнд шилжин сууж Халхын сайн ноён хан Төгс-Очирын Намнансүрэнд шавь орж, хичээнгүй сайд Цэрэндоржийн гарын шавь болжээ. Эрдэнэшанзавын яамны Үүдний хэмээх нэрт монгол манж бичгийн сургуульд сурсан. == Анхны бага сургууль == 1921 оны 11 дүгээр сарын 2-нд Нийслэл хүрээнд орчин цагийн боловсролын хэмээгдэх анхны бага сургууль байгуулагдав. 1923 онд (15 насандаа) Ардын засгийн, үлгэр жишээч анхны 8 жилийн дунд сургуульд 3-р ангийн сурагч болов. Анхны захирлаар Эрхүүд багшийн боловсрол олсон Базарын Ишдорж байжээ. Анхны сурагчдын дунд ардын зураач, төрийн соёрхолт Л.Намхайцэрэн, геологи, минерологийн ухааны доктор Ж.Дүгэрсүрэн нар байлаа. Анхны дунд сургуулийн 3-р ангийн сурагчдийн зохиосон “Соёлын гэрэл нэрт” бичмэл сэтгүүлийг Н.Наваан-Юндэн, бага Нацагаа буюу Төмөрийн Нацагдорж, Уртнасан нар гаргажээ. [[Зураг:Navaan1926.jpg|thumb|right|Сурагч Наваан-Юндэн]] == Барууны боловсрол == 1926-1929 онд анхны дунд сургуулиас шалгарсан 35 сурагч [[Герман]], [[Франц]] улсад сурахаар гэргий Хаалайн хамт явж Герман улсын Lichterfelde дунд сургуульд сурсан. Гэгээрлийн сайд Эрдэнэбатхаан, 3 багшийн (Базарын Ишдорж захирал, Далай багш) хамт гарлаа. Тэр үед Дотоод яамны сайд байсан А.Амар, Хатанбаатар Магсаржав, судар бичгийн хүрээлэнгийн анхны дарга Онходын Жамъян нар үдэн гаргаж билигтэй сайхан үг сургаал хэлцгээн их эрдэм сурахыг ерөөжээ. Орост сурч байсан Б.Ринчен, О.Намнандорж нар Ленинград хотод уулзжээ. Энэ тухайд нэрт зохиолч Д.Нацагдоржийн тэмдэглэн бичсэн Улаанбаатараас Берлин хүртэл(1927) шүлэг зохиолд тодорхой бий. 1926 онд 18 насандаа Монголын анхны газрын зургийг Германд хийхэд Дүгэрсүрэнгийн хамтаар оролцов. Энэ үед Наваан-Юндэн 8-р ангид сурч байв. === Нутагтаа эргэн дуудагдсан нь === 1928 онд намын дотор баруунтны гэх хэлбэрэл үүсч, Ерөнхий сайдаар [[Анандын Амар|А.Амар]] сонгогдон баруунд сурч буй оюутныг эргүүлэн татжээ. 1929 оны намар [[Монгол]]доо дуудагдан ирэв. 1930-1932 онд Ардыг гэгээрүүлэх яаманд ном хэвлэл, латин үсгийн зөвлөлд үсэг хянагч ажил хийв. 1931 онд <<Дөрвөн цаг хүний амьдрал>> шүлэг, <<Гөрөөчин ач охин Дүүдий>> гээ бичив. Орос орон, эмчийн мэргэжил, Учиртай гурван толгой 1932 онд [[ЗХУ]]-н Омск хотийн анагаах ухааны дээд сургуульд эхнэр Хаалайн хамт суралцсан. 1933 онд Оросоос эргүүлэн дууджээ. [[Адольф Хитлер|Хитлер]] засгийн эрхэнд гарчээ. Наваан-Юндэн улсын төв театрт жүжигчинээр ажиллаж, уран зохиолчдын анхны уран сайхны радио үдэшлэг болж, Монголд радиo нэвтэрчээ. Учиртай гурван толгой дуурийн анхны Юндэнгийн дүрд Н.Наваан-Юндэн, Дэвээ Нансалмаад тоглохоор болсон ч Дэвээг эсэргүү Жамьянжавийн эхнэр хэмээн болиулжээ. 1934 онд ахин Омск хотыг зорих завшаан олов. == Хайрын гэгээн Хаалай, Хайртай дүү Чинбат == Баатар ван Наваан-Юндэнгийн анхны эхнэр гүн Гомбожавын охин [[Герман]]д, мөн Омскт хамт сурч байжээ. Хаалайн сууж байсан айл нь үйлдвэр дээрээ очихийг уриж, тэр үйлдвэрийнхэн Хаалай охины гоо сайхныг ихэд гайхан биширч удалгуй Хаалай нэртэй шоколад хүртэл үйлдвэрлэж байжээ. 4 жил болохдоо Хаалай [[герман хэл]]ийг төрөлх хэл бичиг шигээ сурсан. 1937 онд Наваан-Юндэн бид хоёрыг язгууртны хүүхэд гэж эх орноос минь дуудсан юмаа гэж Хаалай ярьжээ. Гучаад оны үеийн Монголын үзэсгэлэнт Сарангоо бүсгүйчүүдийн нэгэн Хаалайд боловсорч гүйцсэн тариаг гэнэтийн мөндөр нуга цохихтой адил эмгэнэлт хувь тавилан учирч залуу насандаа ертөнцөөс халин оджээ. 1938 оны 3 сарын 15-ны өдөр шоронд орж 1943 онд 6 жил мөрдөнд байх зуур хайрт гэргий Хаалай нас барж, 1945 онд дүү Чинбат уулзахаар ирээд буудан алуулж, гэмгүй хүмүүс хүн ёсгүй зэрлэг улсын гарт үрэгдэх учиртай байждээ хэмээн гуниглан зогсох Наваан-Юндэнгийн нүдэнд аяндаа нулимс хурдаг байжээ.Орос эмчийн хэлмэрч хийж, өвчтөн асарч байхдаа өвчин хүрч амь насаа алдахын даваан дээр шоронд буй сайхан сэтгэлт нөхдийн ачаар амь гарчээ. Н.Наваан-Юндэн гуайн хувьд нэгд залуу болоод шоронгийн бэрхийг туулахад тустай байж, хоёрт бага наснаас сурч мэдсэн боловсрол мэдлэг нь тусалж шоронгоос амьд гарч чаджээ. == Нарснаас наранд, Цагаадсан заяа == 1950 оны 3 сард 12 жил шоронд суугаад гарч ирэхэд хайрт хань Хаалай, хайрт дүү Чинбат үгүй тул анд улаан эрдэмтэн хочит Бархасын Банзрагчийн гэрт очив. 1961 онд гавьяат багш болсон Хэнтий аймгийн Жанчивийн Намсрайнд анд нөхөр Пунцагбалжир гэргий Цогт-Очирын хамт ирж Наваан-Юндэн Лхамсүрэнтэй танилцжээ . Сайхан сэтгэлт хадам эцэг Ж.Намсрай, ирээдүйн халамжит хань Н.Лхамсүрэнтэй ийн учирах ерөөлтэй байв. 1965 онд Австри улсад очиж худалдааны гэрээ хийж, 1966-1969 онд эрдэм чадлынхаа хүчээр ардчилсан [[Герман]], [[Унгар]] улсад элчин сайдын яаманд ажилтан болж, [[Монгол Улсын Их Сургууль|Монгол улсын их сургуульд]] багшилан олон шавьтай болжээ. [[Ангилал:1908 онд төрсөн]] [[Ангилал:1985 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Монгол ноён]] o7enink2bs2pbn5jsgr117dlo2s4h4j 0 12923 706070 569928 2022-07-20T20:07:15Z 109.252.88.235 foto wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Идлэг шонхор | image = Falco cherrug 1 (Bohuš Číčel).jpg | image_width = 240px | status = EN | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Амьтан]] | phylum = [[Хөвчтөн]] |subphylum = [[Сээр нуруутан]] | classis = [[Шувуу]] | ordo = [[Өдрийн махчин шувуутан]] | familia = [[Шонхорынхон]] | genus = ''[[Шонхор|Falco]]'' | subgenus = (''Hierofalco'') | species = '''''F. cherrug''''' | binomial = ''Falco cherrug'' | binomial_authority = [[Жон Эдвард Грэй|Грэй]], [[1834]] | range_map = Falco cherrug distr.png | range_map_width = 240px | range_map_caption = Идлэг шонхрын тархалт.<br />Шар = үрждэг<br />Хөх = өвөлждөг<br />Ногоон = жил тойрон байдаг | synonyms = ''Falco altaicus'' <small>(Мэнцбийр, [[1891]])</small><br /> ''Hierofalco altaicus'' <small>Мэнцбийр, 1891</small> }} '''Идлэг шонхор''' ('''''Falco cherrug''''') маш том биетэй [[шонхор]] юм. Энэ зүйлийн шонхор зүүн [[Европ]]оос авахуулаад зүүн зүгт [[Манжуур]] хүртэл тархсан. Гол төлөв нүүдлийн шувуу. Харин өмнө зүгт нутагладаг зарим популяц нь нүүдэллэдэггүй. Нүүдлийн идлэг шонхор нь [[Этиоп]], [[Арабын хойг]], хойд [[Энэтхэг]], баруун [[Хятад]]ад өвөлждөг. Монголд тархсан шонхоруудаас өргөн тархалт, тоо толгойн хувьд харьцангуй элбэг тохиолддог шувуудын тоонд идлэг шонхор багтдаг байна. Идлэг шонхрын нэг хос 4-5 өндөг гаргаж, түүнээс 40-50 хувь нь бойждог. Цагт 320 км хүртэл хурдтайгаар нисэж, шумбах чадвартай, хүнээс 2,6 дахин нарийвчлалтай хардаг учраас шонхорыг заримдаа “Тэнгэрийн ирвэс” хэмээн нэрлэх нь бий. Шонхрын нисэх хурд нь хуурай газрын амьтдын дунд хамгийн дээд хурд гэж тооцогддог байна. Шонхор нь махан идэшт зүйлийн шувуу бөгөөд дэлхий дээр 60 орчим зүйлийн шонхор шувуу байдгаас манайд цагаан, эгэл, идлэг, шилийн, начин, зээрд, амарын, турамтай, хайргуун, шууман гэсэн 10 зүйл нь байдаг хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Шонхорын хувьд зөвхөн бүлээн махаар хооллодог, үхсэн амьтдын сэг зэм хэзээ ч иддэггүй гэдгээрээ онцлогтой шувуу ажээ. [[File:Сокол балобан на обучении (Falco cherrug).jpg|thumb|left|Falco cherrug]] [[Файл: Faucon sacre MHNT.jpg|thumb|left]] Шонхор нь бусад анч шувууд шиг ангаа сахиж хүлээдэггүй, араас нь хөөж барьдаг, эрэмгий жигүүртэн ажээ. Өндрөөс шунгах, эсвэл араас хөөх гэсэн хоёр аргаар ангаа барьдаг байна. Мөн өөрөө үүр засдаггүй, бусад зүйл шувуудын зассан бэлэн үүрийг ашигладаг онцлогтой. Шонхор шувууд өвсөн тэжээлт мэрэгчид, жижиг шувууд, шавьж зэргээр хооллодог ба ингэснээрээ байгаль дээр тэнцвэржүүлэгчийн үүрэг гүйцэтгэдэг гэнэ. Манайд байдаг шонхор шувуудаас “Идлэг шонхор” маш хурдтай, хүчтэй, дайчин шувуу. Тиймээс эрт үеэс хүмүүс ан авд ашигласаар иржээ. Манайд идлэг шонхрын үржлийн голлох том популяци оршдог хэмээн судлаачид үздэг юм. == Цахим холбоос == {{Commons|Falco cherrug|Идлэг шонхор}} [[Ангилал:Шонхорынхон]] [[Ангилал:Анч шувуу]] mt3dc3mce6uho6dvue1l6wrv7fu0y00 0 18112 706063 683241 2022-07-20T16:35:40Z Bilguunamarbayar 68211 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс мөнгөн тэмдэгт |WAEHRUNG = Вон |BILD = [[File:100 вон КНДР.jpg|145px]] |BILD_TEXT = |LAND = {{PRK}} |UNTERTEILUNG = 1/100 чон<br> 1/1000 рин |ISO = KPW |ABKUERZUNG = ₩ |KURS = 100 [[Төгрөг|MNT]] = 4,88998 KPW<br />1 KPW = 20,45 [[Төгрөг|MNT]]<ref>[https://www.mongolbank.mn/dblistofficialdailyrate.aspx Монголбанкнаас зарласан валютын ханш]</ref> <!-- |FAKTOR_FOR = 100 |NKS_FOR = 4 --> |DATUM_KURS = 2019 оны 1 сарын 7 }} {{Солонгос нэршил|Hangeul=원|Hanja=圓|Rr=Вон|Mr=Вŏн}} '''Вон''' ([[Мөнгөний нэгжийн тэмдэглэгээ|тэмдэглэгээ]]: '''₩'''; [[ISO 4217|код]]: '''KPW''') нь [[Умард Солонгос]]ын мөнгөний нэгж юм. Нэг вон нь 100 ''чон''-д хуваагдана. Воныг [[Умард Солонгос|Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Улсын Төв Банк]]наас хэвлэн гаргадаг. Нэг Хойд Солонгос вон (2010 оны 8 сарын 27-ны байдлаар) 8.36603 [[Өмнөд Солонгосын вон]]<ref name="xe_KPWKRW">[http://www.xe.com/ucc/convert.cgi?Amount=1&From=KPW&To=KRW&image.x=14&image.y=20&image=Submit KPW to KRW exchange rate, XE.com].</ref> буюу ойролцоогоор нэг [[Америк доллар|америк центийн]] 7/10-той тэнцүү<ref name="xe_KPWUSD">[http://www.xe.com/ucc/convert.cgi?Amount=1&From=KPW&To=USD&image.x=14&image.y=20&image=Submit KPW to USD exchange rate, XE.com].</ref> байна. == Цахим холбоос == {{commonscat|Money of North Korea|Умард Солонгосын мөнгөн дэвсгэрт}} * [http://banknoteworld.com/korea-north Умард Солонгосын мөнгөн дэвсгэртийн зургууд] * [http://www.bis-ans-ende-der-welt.net/Nordkorea-B.htm Умард Солонгосын өнөөгийн мөнгөн дэвсгэрт] ==Эшлэл== {{Reflist}} {{Хөтлөгч мөр Азийн мөнгөн тэмдэгт}} [[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]] [[Ангилал:Умард Солонгосын эдийн засаг]] fco7gehatv50lut0e3rls0qc0l13kak 0 19375 706073 700695 2022-07-21T03:23:38Z 192.82.85.102 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс хувь хүн | нэр = Сүбээдэй баатар | зураг = Subudei.jpg | зурагны_дэвсгэр_тайлбар = | тайлбар = | төрсөн_огноо = 1175 он | төрсөн_газар = [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]], Бурхан халдун уул | нас_барсан_огноо = 1248 он | нас_барсан_газар = [[Их Монгол Улс]], Туул голын сав газар дахь өргөөндөө | үндэстэн = [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Урианхай]] аймгийн '''Жарчиуд''' овгийн хүн | бусад_нэр = өрлөг баатар, мянганы ноён | алдаршсан_нэр = '''төмөр тэрэгт Сүбээдэй баатар''' | ажил_мэргэжил = Цэргийн их жанжин, Гэзэг цэргийн захирагч }} '''Сүбээдэй''' ([[Монгол бичиг|Уйгуржин Монголоор]]: [[Зураг:Subotai script.jpg|20px]], [[Латин үсэг|Латин бичиглэл]]: ''Sübegetei'' ; {{lang-zh|速不台}} , [[пиньинь галиг]]: Subutai ''Subetei, Subetai, Subotai, Tsubotai, Tsubodai, Tsubetei, Tsubatai'' ; '''Дундад үеийн Монгол хэлэнд''': "Sube'edei"; '''Орчин цагийн [[Монгол хэл|Монгол хэлэнд]]''': Сүбээдэй; 1175–1248) 1206 онд Их Монгол улс байгуулагдахад Сүбээдэй баатар нь төрийн 88 мянгатын ноёдын 52 дах 1000-тын ноён, 4 үнэнч нохосын нэг, Гэзэг цэргийн ангийн захирагчаар томилогджээ. Хожим Өгөдэй хаанд өргөмжлөгдсний дараагаар '''Их жанжин''' болсон. [[Чингис хаан]] болон [[Өгэдэй хаан|Өгөөдэй хааны]] цэргийн гол стратегич байсан. Сүбээдэй баатар [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хийсэн бүх аян дайнд Зэв жанжны удирдлага дор Гэзэг цэргийн захирагчаар оролцсон. Тэрээр гучин хоёр үндэстнийг байлдан дагуулсан хорь гаруй дайныг шууд удирдаж, жаран таван тулалдаанд ялсан юм. Ингэхдээ тэрээр дэлхийн түүхэн дэх ямарч командлагчийн эзэлж байгаагүй газар нутгийг байлдан дагуулснаараа дээд амжилт тогтоосон юм. Тэр армиа хоорондоо хэдэн зуун км хол зайтай байнгын хөдөлгөөнт зохион байгуулалттайгаар байрлуулж, уран сэтгэмжтэй, хашир стратеги хэрэглэн ялалтанд хүрч байлаа. Сүбээдэй баатар [[Унгар]], [[Польш|Польшийн]] хоорондоо 500 гаруй км зайтай цэргийн хүчийг 2 хоногийн дотор устгах төлөвлөгөөг боловсруулсан. Сүбээдэй баатарыг агуу жанжин болоход хамгийн их нөлөөлсөн хүн бол [[Зэв жанжин]] бөгөөд Иран, Кавказ, Кипчак, Крым, Булгар зэрэг улсуудаар хийсэн цэргийн аян дайны үед түүний удирдлага дор байлдаж байхдаа түүний цэрэг дайны ухааныг их суралцжээ. Түүхчид Сүбээдэй баатарыг одоогийн [[Монгол Улс|Монгол]] нутаг дахь [[Онон гол|Онон голын]] эх хэсгийн баруун талд нь 1175 онд төрсөн. Тэр бол [[Монгол]]ын [[Урианхай]] аймгийн хүн юм. Сүбээдэйн гэр бүл, [[Чингис хаан|Тэмүүжиний]] гэр бүлийнхэнтэй олон үеэрээ хамтрагч, холбоотон байжээ. Сүбээдэйн элэнц өвөө Нэрби нь Монголын Тумбина Сэцэний холбоотон байжээ. Сүбээдэйн аав [[Жарчиудай]] төмрийн дархан зэвсгийн мэргэжилтэн, Тэмүүжинийг Балжун нуурын эрэгт хүнд хэцүү байх үед нь хоол хүнсээр хангаж, түүний хамтрагч болж байсан бөгөөд Сүбээдэйн ах Зэлмэ яагаад биш бөгөөд П.Анударь шал худлаа мэдээлэл тараасан байна. Мөн Сүбээдэйн өөр нэг ах [[Чаурхан]] (Чахурхан ч гэдэг) [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоонд]] тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Тэрээр багаасаа аавынхаа төмрийн дарханы мэдлэг боловсрол зэвсэг хийх мэдлэг ухааныг суралцан [[Чингис хаан|Чингис хааны]] бүхий л зэр зэвсэг хуяг дуулгыг хийдэг байсан бөгөөд анхны галт зэвсгүүдийг зохион бүтээсэн. Тэрээр өөрөө агуу жанжин байснаар тогтохгүй үр хүүхдүүддээ өөрийн цэргийн эрдэм ухааныг зааж сурган Үр ач нар нь өөрөөс нь дутхааргүй агуу жанжид болжээ. Түүний хүү [[Урианхадай]] [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] үед их жанжнаар томилогдон [[Тангуд]] Европ руу хийсэн дайнуудад эцэг Сүбээдэйгийн удирдлага дор оролцож [[Дали улс|Дали]] [[Камбож]] [[Мьянмар|Бирм]] [[Вьетнам]] зэрэг улсуудыг эзлэн авсан бол Сүбээдэйн ач хүү [[Ажу жанжин|Ажу]] мөн адил [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] үед [[Юань улс|Юань гүрний]] их жанжнаар томилогдсон бөгөөд [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улсыг]] бүхэлд нь эзлэн авч өвөөгийнхөө зохион бүтээсэн галт зэвсгүүдийг улам боловсронгуй болгож Дэлхийн түүхэнд дэх хамгийн шилдэгт тооцогддог тэнгисийн цэргийн ангийг зохион байгуулж [[Япон]] руу дайрах төлөвлөгөөг боловсруулж Зүүн өмнөд азийн далайн орнуудыг хараат болгосон. Цэргийн түүхчид Сүбээдэй Урианхадай Ажу гэдэг аав хүү ач гурвын нийт эзлэн авсан газар нутгийг судлан үзээд дэлхийн экваторыг хоёр тойрсонтой тэнцэх хэмжээний газар нутгаар явж байлдан дагуулалт хийсэн хэмээн тооцоо гаргажээ. Ийм явдал дэлхийн бүх цаг үеийн ямар түүхэнд байдаггүй ажээ. == Намтар түүх == === Чингис хаанд зүтгэх болсон нь === 1189 онд Тэмүүжин [[Жамуха|Жамухын]] нэгдсэн цэрэг Бөртэ хатанг [[Мэргид|Мэргидүүдээс]] авран ''Хорхунаг Жибур'' хэмээх газар буухад Сүбээдэй ах Чаурханы хамт Жамухын дор байж байгаад Тэмүүжинд дагаар оржээ. Ингээд тэрээр ах Зэлмэ Боорчи Тэмүүжин-Чингис хаанаас цэргийн эрдэм суралцах болжээ. === Мэргид аймгийн үлдэгдлийг даран сөнөөсөн нь === 1205 оны үхэр жил Чингис хаан Сүбээдэй баатарт [[Тогтоа бэхи|Тогтоагийн]] хөвүүн Худу, Гал, Чулууныг тэргүүтнийг нэхүүлэхээр илгээхдээ Сүбээдэйд зарлиг болгосон нь: {{Quote|Уршигт Тогтоагийн урвасан хөвүүд  Уургат хулан шиг ухаан алдаж Шархт буга шиг шантран мохож Буцаж харвалдсаар буруулан дутаав. Хөөгдсөн Худу, Чулуун нар Хөөрөх жигүүртэй болж Хөх тэнгэрт нисвэл Хүлэг баатар чи Хөнөөх шонхор болж Хөөж тэднийг бариарай! Муу Тогтоагийн хөвүүд  Мунхаг тарвага болж Мухар нүхэнд шургавал Төгс баатар Сүбээдэй Төмөр царил болж Төнхөж малтаж гүйцээрэй! Өшөөт мэргидийн үрс Өргөст загас болж Өргөн далайд орвол Өрлөг Сүбээдэй чи Өөш гувчуур болж Өлгөж гохдож бариарай! Өрлөг баатар чамайг Өндөр давааг давуулж Өргөн мөрнийг гэтлүүлж Өшөөт мэргидийг даруулахаар Өдөр болзож илгээв. Усны уртыг туулж Газрын холд хүрэхдээ Унах морьдоо гамнаж Уулга хүнсээ хэмнэж Урьдаас болгоомжтой яв! Агт морьдоо муудуулбал Амаа баривч хожимдоно Аливаа хүнсээ барвал Арвилан хэмнэвч оройтоно. Алсын тэр замд авлах гөрөөс олон бий. Ан ав хийсээр Алсын замыг бүү март Хүнсний нэмэр болгож Хүрэлцэх хэмжээгээр авла. Эрхэлсэн аваас ангид Энгийн явах замд Эр цэргийн морьдын Эмээлийн хударгыг мулталж Агтны хазаарыг амгайчилж Аяар зөөлөн яв Чанд эн журмыг Чармайн сахиж явбал Аяны хүн дураар Авлан давхихаа болино. Цээрлэх журмыг зөрчсөн Цэргийн хүмүүсийг жанч Таних хүн, миний таалал зарлигийг зөрчвөл Та нар надад явуул Танихгүй хүн, миний Таалал зарлигийг зөрчвөл Та нар мэдэж шийтэг. Уул нурууг алславч Уг санаагаа нэгтгэж Мөрөн голыг гэтлэвч Мөн санаагаа нэгтгэж Мөнх тэнгэрийн хүчинд Мөрийн хүч нэмэгдэж Гайт Тогтоагийн хөвүүдийг Гартаа оруулж баривал Тэднийг авчрах хэрэггүй Тэнд нь чигийг ологтун!"}} гэж зарлиг болов. Чин зоригт Сүбээдэйд [[Чингис хаан]] бас хэлэв: {{Quote|"Чи одоо яваад  Чивэлт мэргидийг сөнөө. Балчир цагт минь тэд Байн байн довтолж Бурхан халдунд биднийг Бултуулан сандаргаж байсан. Өшөөт тэр мэргидүүд Өнөө бас тангараглаад Өөр зүг дутаав. Уртын үзүүрт хүрч Гүний ёроолд орж Төлөөс өшөөг ав!" "Далд оровч ил мэт санаж Хол очивч ойр мэт бодож Бидэнд итгэлтэй явбал Дээд тэнгэр ивээж дэмжих болно"}} гэж Баатар Сүбээдэйг мордоход Бас зарлиг болов. Сүбээдэй баатар төмөр тэрэгтэй цэргээ авч яваад мэргидийн Тогтоагийн [[Худу]], Чулуун зэрэг хөвүүдийг нэхэн довтолж, [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] тэнд гүйцэж бут цохьсон. == Тангуд улстай хийсэн анхдугаар дайн == 1209 онд [[Чингис хаан]] Тангуд улсыг дайлах дайныг эхлүүлэхэд Сүбээдэй Зүүн жигүүрийн цэргийг удирдан Шар мөрний эрэг дагуу хэд хэдэн хотыг эзлэн авч, Киемен цайзад хүрэв. Энэ цайзыг 70.000 орчим Тангуд цэргүүд хамгаалж байсан бөгөөд эзлэн авахад байгалийн тогтоц байрлалаас нь болоод эзлэн авахад хүндрэлтэй байсан бөгөөд усны урсгал өөрчилж усгүйтүүлэх төлөвлөгөө боловсруулж цайзыг бүслэн 2сар орчим дайралгүй хүлээж зогсов. Тангуд улсын Вэй Мин Мин Линг-Кун жанждаар удирдуулсан цэргүүд усгүй болсноор аргагүй эрхэнд цаазаас гарч ухрахад Сүбээдэйн цэргүүд Чингисийн цэрэгтэй нийлэн нийслэл Инчуан руу давшив. Нийслэл Инчуаныг 150.000 орчим цэргүүд хамгаалж байсан бөгөөд Монгол цэргээс 2 дахин их цэрэгтэй байв. Ингээд нийслэл Инчуан хот руу дайрхад цайз хэрэм рүү дайрах туршлага зэр зэвсэг муу байсантай холбоотойгоор бүтэн 5 сарын турш довтолсон боловч эзлэн авч чадаагүй Гэхдээ Тангуд улсад цаг хугацаа өнгөрөх тусам улсын эдийн засаг муудаж ард иргэдийн бослого тэмцэлд автах нь ихсэх болсноор Монголчуудад бууж өгөхөөс өөр аргагүй байдалд хүрсэн бөгөөд 1210 оны 1 сард Тангуд улсын эзэн хаан Ли Ануан бууж өгч хараат улс болж охиноо Чингис хаанд өгч, тэмээ, шонхор шувуу, нэхмэл эдлэл зэргийг бэлэг болгон өгчээ. Гэвч Тангуд улс нь 10 жил жил бүр албан татвар төлж байгаад 1219 оны Хорезмын дайнд туслах цэрэг явуулах үүргээсээ татгалзаж Монголчуудад дайн зарлах болсон. {{DEFAULTSORT:Сүбээдэй баатар}} [[Ангилал:1176 онд төрсөн]] [[Ангилал:1248 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Цэргийн стратегич]] [[Ангилал:Чингис хаан]] ncjmvtylhv4hvlw4fhdqezy672thra3 706074 706073 2022-07-21T03:27:19Z 192.82.85.102 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс хувь хүн | нэр = Сүбээдэй баатар | зураг = Subudei.jpg | зурагны_дэвсгэр_тайлбар = | тайлбар = | төрсөн_огноо = 1175 он | төрсөн_газар = [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]], Бурхан халдун уул | нас_барсан_огноо = 1248 он | нас_барсан_газар = [[Их Монгол Улс]], Туул голын сав газар дахь өргөөндөө | үндэстэн = [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Урианхай]] аймгийн '''Жарчиуд''' овгийн хүн | бусад_нэр = өрлөг баатар, мянганы ноён | алдаршсан_нэр = '''төмөр тэрэгт Сүбээдэй баатар''' | ажил_мэргэжил = Цэргийн их жанжин, Гэзэг цэргийн захирагч }} '''Сүбээдэй''' ([[Монгол бичиг|Уйгуржин Монголоор]]: [[Зураг:Subotai script.jpg|20px]], [[Латин үсэг|Латин бичиглэл]]: ''Sübegetei'' ; {{lang-zh|速不台}} , [[пиньинь галиг]]: Subutai ''Subetei, Subetai, Subotai, Tsubotai, Tsubodai, Tsubetei, Tsubatai'' ; '''Дундад үеийн Монгол хэлэнд''': "Sube'edei"; '''Орчин цагийн [[Монгол хэл|Монгол хэлэнд]]''': Сүбээдэй; 1175–1248) 1206 онд Их Монгол улс байгуулагдахад Сүбээдэй баатар нь төрийн 88 мянгатын ноёдын 52 дах 1000-тын ноён, 4 үнэнч нохосын нэг, Гэзэг цэргийн ангийн захирагчаар томилогджээ. Хожим Өгөдэй хаанд өргөмжлөгдсний дараагаар '''Их жанжин''' болсон. [[Чингис хаан]] болон [[Өгэдэй хаан|Өгөөдэй хааны]] цэргийн гол стратегич байсан. Сүбээдэй баатар [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хийсэн бүх аян дайнд Зэв жанжны удирдлага дор Гэзэг цэргийн захирагчаар оролцсон. Тэрээр гучин хоёр үндэстнийг байлдан дагуулсан хорь гаруй дайныг шууд удирдаж, жаран таван тулалдаанд ялсан юм. Ингэхдээ тэрээр дэлхийн түүхэн дэх ямарч командлагчийн эзэлж байгаагүй газар нутгийг байлдан дагуулснаараа дээд амжилт тогтоосон юм. Тэр армиа хоорондоо хэдэн зуун км хол зайтай байнгын хөдөлгөөнт зохион байгуулалттайгаар байрлуулж, уран сэтгэмжтэй, хашир стратеги хэрэглэн ялалтанд хүрч байлаа. Сүбээдэй баатар [[Унгар]], [[Польш|Польшийн]] хоорондоо 500 гаруй км зайтай цэргийн хүчийг 2 хоногийн дотор устгах төлөвлөгөөг боловсруулсан. Сүбээдэй баатарыг агуу жанжин болоход хамгийн их нөлөөлсөн хүн бол [[Зэв жанжин]] бөгөөд Иран, Кавказ, Кипчак, Крым, Булгар зэрэг улсуудаар хийсэн цэргийн аян дайны үед түүний удирдлага дор байлдаж байхдаа түүний цэрэг дайны ухааныг их суралцжээ. Түүхчид Сүбээдэй баатарыг одоогийн [[Монгол Улс|Монгол]] нутаг дахь [[Онон гол|Онон голын]] эх хэсгийн баруун талд нь 1175 онд төрсөн. Тэр бол [[Монгол]]ын [[Урианхай]] аймгийн хүн юм. Сүбээдэйн гэр бүл, [[Чингис хаан|Тэмүүжиний]] гэр бүлийнхэнтэй олон үеэрээ хамтрагч, холбоотон байжээ. Сүбээдэйн элэнц өвөө Нэрби нь Монголын Тумбина Сэцэний холбоотон байжээ. Сүбээдэйн аав [[Жарчиудай]] төмрийн дархан зэвсгийн мэргэжилтэн, Тэмүүжинийг Балжун нуурын эрэгт хүнд хэцүү байх үед нь хоол хүнсээр хангаж, түүний хамтрагч болж байсан бөгөөд Сүбээдэйн ах Зэлмэ яагаад биш бөгөөд П.Анударь шал худлаа мэдээлэл тараасан байна. Бүр болохгүй бол Зэлмэ түүхийг ч өөрчилнө хэмээн хэлжээ. Мөн Сүбээдэйн өөр нэг ах [[Чаурхан]] (Чахурхан ч гэдэг) [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоонд]] тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Тэрээр багаасаа аавынхаа төмрийн дарханы мэдлэг боловсрол зэвсэг хийх мэдлэг ухааныг суралцан [[Чингис хаан|Чингис хааны]] бүхий л зэр зэвсэг хуяг дуулгыг хийдэг байсан бөгөөд анхны галт зэвсгүүдийг зохион бүтээсэн. Тэрээр өөрөө агуу жанжин байснаар тогтохгүй үр хүүхдүүддээ өөрийн цэргийн эрдэм ухааныг зааж сурган Үр ач нар нь өөрөөс нь дутхааргүй агуу жанжид болжээ. Түүний хүү [[Урианхадай]] [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] үед их жанжнаар томилогдон [[Тангуд]] Европ руу хийсэн дайнуудад эцэг Сүбээдэйгийн удирдлага дор оролцож [[Дали улс|Дали]] [[Камбож]] [[Мьянмар|Бирм]] [[Вьетнам]] зэрэг улсуудыг эзлэн авсан бол Сүбээдэйн ач хүү [[Ажу жанжин|Ажу]] мөн адил [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] үед [[Юань улс|Юань гүрний]] их жанжнаар томилогдсон бөгөөд [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улсыг]] бүхэлд нь эзлэн авч өвөөгийнхөө зохион бүтээсэн галт зэвсгүүдийг улам боловсронгуй болгож Дэлхийн түүхэнд дэх хамгийн шилдэгт тооцогддог тэнгисийн цэргийн ангийг зохион байгуулж [[Япон]] руу дайрах төлөвлөгөөг боловсруулж Зүүн өмнөд азийн далайн орнуудыг хараат болгосон. Цэргийн түүхчид Сүбээдэй Урианхадай Ажу гэдэг аав хүү ач гурвын нийт эзлэн авсан газар нутгийг судлан үзээд дэлхийн экваторыг хоёр тойрсонтой тэнцэх хэмжээний газар нутгаар явж байлдан дагуулалт хийсэн хэмээн тооцоо гаргажээ. Ийм явдал дэлхийн бүх цаг үеийн ямар түүхэнд байдаггүй ажээ. == Намтар түүх == === Чингис хаанд зүтгэх болсон нь === 1189 онд Тэмүүжин [[Жамуха|Жамухын]] нэгдсэн цэрэг Бөртэ хатанг [[Мэргид|Мэргидүүдээс]] авран ''Хорхунаг Жибур'' хэмээх газар буухад Сүбээдэй ах Чаурханы хамт Жамухын дор байж байгаад Тэмүүжинд дагаар оржээ. Ингээд тэрээр ах Зэлмэ Боорчи Тэмүүжин-Чингис хаанаас цэргийн эрдэм суралцах болжээ. === Мэргид аймгийн үлдэгдлийг даран сөнөөсөн нь === 1205 оны үхэр жил Чингис хаан Сүбээдэй баатарт [[Тогтоа бэхи|Тогтоагийн]] хөвүүн Худу, Гал, Чулууныг тэргүүтнийг нэхүүлэхээр илгээхдээ Сүбээдэйд зарлиг болгосон нь: {{Quote|Уршигт Тогтоагийн урвасан хөвүүд  Уургат хулан шиг ухаан алдаж Шархт буга шиг шантран мохож Буцаж харвалдсаар буруулан дутаав. Хөөгдсөн Худу, Чулуун нар Хөөрөх жигүүртэй болж Хөх тэнгэрт нисвэл Хүлэг баатар чи Хөнөөх шонхор болж Хөөж тэднийг бариарай! Муу Тогтоагийн хөвүүд  Мунхаг тарвага болж Мухар нүхэнд шургавал Төгс баатар Сүбээдэй Төмөр царил болж Төнхөж малтаж гүйцээрэй! Өшөөт мэргидийн үрс Өргөст загас болж Өргөн далайд орвол Өрлөг Сүбээдэй чи Өөш гувчуур болж Өлгөж гохдож бариарай! Өрлөг баатар чамайг Өндөр давааг давуулж Өргөн мөрнийг гэтлүүлж Өшөөт мэргидийг даруулахаар Өдөр болзож илгээв. Усны уртыг туулж Газрын холд хүрэхдээ Унах морьдоо гамнаж Уулга хүнсээ хэмнэж Урьдаас болгоомжтой яв! Агт морьдоо муудуулбал Амаа баривч хожимдоно Аливаа хүнсээ барвал Арвилан хэмнэвч оройтоно. Алсын тэр замд авлах гөрөөс олон бий. Ан ав хийсээр Алсын замыг бүү март Хүнсний нэмэр болгож Хүрэлцэх хэмжээгээр авла. Эрхэлсэн аваас ангид Энгийн явах замд Эр цэргийн морьдын Эмээлийн хударгыг мулталж Агтны хазаарыг амгайчилж Аяар зөөлөн яв Чанд эн журмыг Чармайн сахиж явбал Аяны хүн дураар Авлан давхихаа болино. Цээрлэх журмыг зөрчсөн Цэргийн хүмүүсийг жанч Таних хүн, миний таалал зарлигийг зөрчвөл Та нар надад явуул Танихгүй хүн, миний Таалал зарлигийг зөрчвөл Та нар мэдэж шийтэг. Уул нурууг алславч Уг санаагаа нэгтгэж Мөрөн голыг гэтлэвч Мөн санаагаа нэгтгэж Мөнх тэнгэрийн хүчинд Мөрийн хүч нэмэгдэж Гайт Тогтоагийн хөвүүдийг Гартаа оруулж баривал Тэднийг авчрах хэрэггүй Тэнд нь чигийг ологтун!"}} гэж зарлиг болов. Чин зоригт Сүбээдэйд [[Чингис хаан]] бас хэлэв: {{Quote|"Чи одоо яваад  Чивэлт мэргидийг сөнөө. Балчир цагт минь тэд Байн байн довтолж Бурхан халдунд биднийг Бултуулан сандаргаж байсан. Өшөөт тэр мэргидүүд Өнөө бас тангараглаад Өөр зүг дутаав. Уртын үзүүрт хүрч Гүний ёроолд орж Төлөөс өшөөг ав!" "Далд оровч ил мэт санаж Хол очивч ойр мэт бодож Бидэнд итгэлтэй явбал Дээд тэнгэр ивээж дэмжих болно"}} гэж Баатар Сүбээдэйг мордоход Бас зарлиг болов. Сүбээдэй баатар төмөр тэрэгтэй цэргээ авч яваад мэргидийн Тогтоагийн [[Худу]], Чулуун зэрэг хөвүүдийг нэхэн довтолж, [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] тэнд гүйцэж бут цохьсон. == Тангуд улстай хийсэн анхдугаар дайн == 1209 онд [[Чингис хаан]] Тангуд улсыг дайлах дайныг эхлүүлэхэд Сүбээдэй Зүүн жигүүрийн цэргийг удирдан Шар мөрний эрэг дагуу хэд хэдэн хотыг эзлэн авч, Киемен цайзад хүрэв. Энэ цайзыг 70.000 орчим Тангуд цэргүүд хамгаалж байсан бөгөөд эзлэн авахад байгалийн тогтоц байрлалаас нь болоод эзлэн авахад хүндрэлтэй байсан бөгөөд усны урсгал өөрчилж усгүйтүүлэх төлөвлөгөө боловсруулж цайзыг бүслэн 2сар орчим дайралгүй хүлээж зогсов. Тангуд улсын Вэй Мин Мин Линг-Кун жанждаар удирдуулсан цэргүүд усгүй болсноор аргагүй эрхэнд цаазаас гарч ухрахад Сүбээдэйн цэргүүд Чингисийн цэрэгтэй нийлэн нийслэл Инчуан руу давшив. Нийслэл Инчуаныг 150.000 орчим цэргүүд хамгаалж байсан бөгөөд Монгол цэргээс 2 дахин их цэрэгтэй байв. Ингээд нийслэл Инчуан хот руу дайрхад цайз хэрэм рүү дайрах туршлага зэр зэвсэг муу байсантай холбоотойгоор бүтэн 5 сарын турш довтолсон боловч эзлэн авч чадаагүй Гэхдээ Тангуд улсад цаг хугацаа өнгөрөх тусам улсын эдийн засаг муудаж ард иргэдийн бослого тэмцэлд автах нь ихсэх болсноор Монголчуудад бууж өгөхөөс өөр аргагүй байдалд хүрсэн бөгөөд 1210 оны 1 сард Тангуд улсын эзэн хаан Ли Ануан бууж өгч хараат улс болж охиноо Чингис хаанд өгч, тэмээ, шонхор шувуу, нэхмэл эдлэл зэргийг бэлэг болгон өгчээ. Гэвч Тангуд улс нь 10 жил жил бүр албан татвар төлж байгаад 1219 оны Хорезмын дайнд туслах цэрэг явуулах үүргээсээ татгалзаж Монголчуудад дайн зарлах болсон. {{DEFAULTSORT:Сүбээдэй баатар}} [[Ангилал:1176 онд төрсөн]] [[Ангилал:1248 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Цэргийн стратегич]] [[Ангилал:Чингис хаан]] k0f2oesvx9hbsu7o9583bext97w2kvg 0 20400 706075 705894 2022-07-21T03:37:38Z 66.181.164.173 Мөнхбат аваргын тухай wikitext text/x-wiki {{Хүчитбөх |бүтэннэр = Сүхбаатарын Мөнхбат |төрсөнөдөр = {{birth date and age2|1984|8|24}} |төрсөнгазар = [[Монгол]] улсын [[Увс аймаг|Увс]] аймгийн<br>[[Баруунтуруун сум|Баруунтуруун]] сум |бөхийнцол = '''[[улсын аварга]]''' |дуурьсгал = Дууддаг нутаг |дуурьсгасан = [[Увс аймаг|Увс]] аймгийн [[Баруунтуруун сум|Баруунтуруун]] сум |цолахисанон = байна |цол1 = Улсын аварга |цолон1 = 2011 |цол2 = Улсын арслан |цолон2 = 2011 |цол3 = Улсын харцага |цолон3 = 2010 |цол4 = Улсын начин |цолон4 = 2009 |цол5 = Цэргийн арслан |цолон5 = 2009 |цол6 = Аймгийн заан |цолон6 = 2005 |түрүүлсэн = '''1''' ([[2011 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2011]]) |шөвгөрсөн = '''10'' (2009, 2010, 2011, 2013, 2014, 2016, 2017, 2018, 2019,2022) |цагаансар = байна |цагаансартүрүү = '''1''' (2012) |цагаансарүзүүр = '''1''' (2013) |үнэнөдөр = 2018-07-12-ны }} '''Сүхбаатарын Мөнхбат''' нь [[Увс]] аймгийн [[Баруунтуруун сум]]ын уугуул, [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын аварга]] юм. Тэрээр 2005 оны аймгийн заан цол хүртсэн. 2006 онд аймгийн заан цолтой 4 давж 5 даваанд нэг нутгийн Улсын заан /Улсын арслан/ Б.Ганбатад өвдөг шороодсон. 2009 онд улсын начин 2010 онд улсын харцага 2011 оны улс хувьсгалын түүхэн яруу алдарт 90 жилийн ойн их баяр наадамд хүчит 1024 бөх барилдсанаас 5 даваанд аймгийн арслан А.Сүмбээг, 6 даваанд аймгийн арслан Ч.Цогбаярыг 7 даваанд Архангай аймгийн Булган сумын харьяат Улсын заан /Улсын гарьд/ [[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчааг]], 8 даваанд шинээр Улсын заан цолны болзол хангасан Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат аймгийн арслан /Монгол Улсын 22 дах аварга/ [[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]-г, 9 даваанд Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын харьяат Улсын өсөх идэр начин /Улсын гарьд/ /хоч - гуулийн талын/ [[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ]]-г, 10 даваанд Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын харьяат шинээр улсын арслын цолны болзол хангасан Монгол Улсын начин /Монгол Улсын 21 дэх аварга/ [[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]-г тус тус даван түрүүлж Монгол Улсын 20 дах аварга болсон түүхтэй. Тэрээр улсын баяр наадамд найраанд орж үзээгүй, өөрөө найраа хийж байгаагүй, үнэнч шудрага олны хайр хүндлэлийг хүлээсэн аварга юм. Түүхэн яруу алдарт улс хувьсгалын 100 101 жилийн ойд 7 даван их шөвөгт үлдэж 10 дах удаагаа шөвгөрөн энэ цагийн хүчтин дундаа 10 даван шөвгөрсөн анхны бөх болсон билээ. ==Амжилт== *2005 онд [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] аймгийн наадамд үзүүрлэж [[аймгийн заан]] цол *2009 онд [[Бүх цэргийн наадам]]д түрүүлж [[цэргийн арслан]] цол *2009 онд Улсын наадамд 5 давж [[улсын начин]] цол *2010 онд Улсын наадамд 6 давж [[улсын харцага]] цол *2011 онд Улсын наадамд 10 давж түрүүлэн [[улсын аварга]] цол *2012 онд Улсын наадамд 4-ын даваанд оноолтоор наадмын түрүү бөх П.Бүрэнтөгст өвдөг шороодсон *2013 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн. *2014 онд Улсын наадамд 5 давж шөвгөрсөн. *2016 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн. *2017 онд Улсын наадамд 6 давж шөвгөрсөн. *2018 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн. *2019 онд Улсын наадамд 6 давж шөвгөрсөн. *2022 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн. {{Үндэсний бөхийн аварга}} {{DEFAULTSORT:Мөнхбат, Сүхбаатарын}} [[Ангилал:Улсын аварга]] [[Ангилал:Баруунтурууны хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1984 онд төрсөн]] blewozaj86rub3t1ozbqthm4xw8lr3n 706076 706075 2022-07-21T04:44:53Z Lodonsambuu 53925 wikitext text/x-wiki [[Файл:Мөнхбат аварга.jpg|thumb]] {{Хүчитбөх |бүтэннэр = Сүхбаатарын Мөнхбат |төрсөнөдөр = {{birth date and age2|1984|8|24}} |төрсөнгазар = [[Монгол]] улсын [[Увс аймаг|Увс]] аймгийн<br>[[Баруунтуруун сум|Баруунтуруун]] сум |бөхийнцол = '''[[улсын аварга]]''' |дуурьсгал = Дууддаг нутаг |дуурьсгасан = [[Увс аймаг|Увс]] аймгийн [[Баруунтуруун сум|Баруунтуруун]] сум |цолахисанон = байна |цол1 = Улсын аварга |цолон1 = 2011 |цол2 = Улсын арслан |цолон2 = 2011 |цол3 = Улсын харцага |цолон3 = 2010 |цол4 = Улсын начин |цолон4 = 2009 |цол5 = Цэргийн арслан |цолон5 = 2009 |цол6 = Аймгийн заан |цолон6 = 2005 |түрүүлсэн = '''1''' ([[2011 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2011]]) |шөвгөрсөн = '''10'' (2009, 2010, 2011, 2013, 2014, 2016, 2017, 2018, 2019,2022) |цагаансар = байна |цагаансартүрүү = '''1''' (2012) |цагаансарүзүүр = '''1''' (2013) |үнэнөдөр = 2018-07-12-ны }} '''Сүхбаатарын Мөнхбат''' нь [[Увс]] аймгийн [[Баруунтуруун сум]]ын уугуул, [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын аварга]] юм. Тэрээр 2005 оны аймгийн заан цол хүртсэн. 2006 онд аймгийн заан цолтой 4 давж 5 даваанд нэг нутгийн Улсын заан /Улсын арслан/ Б.Ганбатад өвдөг шороодсон. 2009 онд улсын начин 2010 онд улсын харцага 2011 оны улс хувьсгалын түүхэн яруу алдарт 90 жилийн ойн их баяр наадамд хүчит 1024 бөх барилдсанаас 5 даваанд аймгийн арслан А.Сүмбээг, 6 даваанд аймгийн арслан Ч.Цогбаярыг 7 даваанд Архангай аймгийн Булган сумын харьяат Улсын заан /Улсын гарьд/ [[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчааг]], 8 даваанд шинээр Улсын заан цолны болзол хангасан Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат аймгийн арслан /Монгол Улсын 22 дах аварга/ [[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]-г, 9 даваанд Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын харьяат Улсын өсөх идэр начин /Улсын гарьд/ /хоч - гуулийн талын/ [[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ]]-г, 10 даваанд Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын харьяат шинээр улсын арслын цолны болзол хангасан Монгол Улсын начин /Монгол Улсын 21 дэх аварга/ [[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]-г тус тус даван түрүүлж Монгол Улсын 20 дах аварга болсон түүхтэй. Тэрээр улсын баяр наадамд найраанд орж үзээгүй, өөрөө найраа хийж байгаагүй, үнэнч шудрага олны хайр хүндлэлийг хүлээсэн аварга юм. Түүхэн яруу алдарт улс хувьсгалын 100 101 жилийн ойд 7 даван их шөвөгт үлдэж 10 дах удаагаа шөвгөрөн энэ цагийн хүчтин дундаа 10 даван шөвгөрсөн анхны бөх болсон билээ. ==Амжилт== *2005 онд [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] аймгийн наадамд үзүүрлэж [[аймгийн заан]] цол *2009 онд [[Бүх цэргийн наадам]]д түрүүлж [[цэргийн арслан]] цол *2009 онд Улсын наадамд 5 давж [[улсын начин]] цол *2010 онд Улсын наадамд 6 давж [[улсын харцага]] цол *2011 онд Улсын наадамд 10 давж түрүүлэн [[улсын аварга]] цол *2012 онд Улсын наадамд 4-ын даваанд оноолтоор наадмын түрүү бөх П.Бүрэнтөгст өвдөг шороодсон *2013 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн. *2014 онд Улсын наадамд 5 давж шөвгөрсөн. *2016 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн. *2017 онд Улсын наадамд 6 давж шөвгөрсөн. *2018 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн. *2019 онд Улсын наадамд 6 давж шөвгөрсөн. *2022 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн. {{Үндэсний бөхийн аварга}} {{DEFAULTSORT:Мөнхбат, Сүхбаатарын}} [[Ангилал:Улсын аварга]] [[Ангилал:Баруунтурууны хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1984 онд төрсөн]] cg2ryoghub4cworp1wusejhhgh59a4c 0 22019 706067 675218 2022-07-20T17:42:35Z 122.201.24.89 /* Энэ өдөр төрөгсөд */ wikitext text/x-wiki {{Жилийн өдрүүд|9 сарын}} '''9 сарын 11''' нь [[Григорийн тоолол|Григорийн тооллын]] жилийн 254 дахь ([[өндөр жил]] бол 255 дэх) өдөр юм. Мөн он дуустал 111 өдөр үлдэж байна. == Үйл явдлууд == *[[2001]] - [[9 сарын 11-ний халдлага]] [[АНУ]]-д болов. Алан хядагчид 4 иргэний онгоц барьцаалж [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк]] дахь [[Дэлхийн Худалдааны Төв]]ийн барилгыг нурааж, [[Виржини]] муж улсын [[Арлингтон]] дахь [[Пентагон]]ы барилгад гэмтэл учруулсан. Мөн барьцаалагдсан нэг онгоц [[Пеннсилвани]] муж улсын [[Шанксвилл]]д осолджээ. Нийт 3 мянга орчим хүн энэхүү террорист ажиллагааны улмаас нас баржээ. *Монгол улсад улс төрийн хилс хэргээр хэлмэгдсэн хүмүүсийг дурсдаг өдөр. == Энэ өдөр төрөгсөд == * [[1977]] - [[Жонни Баклэнд]] : Британийн хөгжмийн зохиолч, гитарчин, даралтат хөгжимчин, [[Coldplay]] хамтлагийн үүсгэн байгуулагч. [[2001]] Болортуяа == Тэмдэглэлт баярууд == == Энэ өдөр нас барагсад == ---- {{Commonscat|11 September|9 сарын 11}} [[Ангилал:Өдөр|0911]] [[Ангилал:Есдүгээр сарын өдөр|#11]] 3jli1l3njx13eqldolatjkg2itekbkf 706068 706067 2022-07-20T17:46:44Z 122.201.24.89 /* Энэ өдөр төрөгсөд */ wikitext text/x-wiki {{Жилийн өдрүүд|9 сарын}} '''9 сарын 11''' нь [[Григорийн тоолол|Григорийн тооллын]] жилийн 254 дахь ([[өндөр жил]] бол 255 дэх) өдөр юм. Мөн он дуустал 111 өдөр үлдэж байна. == Үйл явдлууд == *[[2001]] - [[9 сарын 11-ний халдлага]] [[АНУ]]-д болов. Алан хядагчид 4 иргэний онгоц барьцаалж [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк]] дахь [[Дэлхийн Худалдааны Төв]]ийн барилгыг нурааж, [[Виржини]] муж улсын [[Арлингтон]] дахь [[Пентагон]]ы барилгад гэмтэл учруулсан. Мөн барьцаалагдсан нэг онгоц [[Пеннсилвани]] муж улсын [[Шанксвилл]]д осолджээ. Нийт 3 мянга орчим хүн энэхүү террорист ажиллагааны улмаас нас баржээ. *Монгол улсад улс төрийн хилс хэргээр хэлмэгдсэн хүмүүсийг дурсдаг өдөр. == Энэ өдөр төрөгсөд == * [[1977]] - [[Жонни Баклэнд]] : Британийн хөгжмийн зохиолч, гитарчин, даралтат хөгжимчин, [[Coldplay]] хамтлагийн үүсгэн байгуулагч. * [[2001]] - [[Болортуяа]] : Өөрийнхөө амьдралыг үүсгэн байгуулж, хөгжүүлэгч == Тэмдэглэлт баярууд == == Энэ өдөр нас барагсад == ---- {{Commonscat|11 September|9 сарын 11}} [[Ангилал:Өдөр|0911]] [[Ангилал:Есдүгээр сарын өдөр|#11]] tebxjn8cqv891am2s1k5o0o4v8afgh2 1 23701 706083 455753 2022-07-21T07:53:50Z 103.14.39.2 /* Холбоос */ wikitext text/x-wiki ==Газрын зураг== Энэ зургуудыг сонирхоод үзээрэй. [https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Maps_of_the_history_of_China], [https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Maps_of_the_history_of_Kazakhstan], [https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Maps_of_the_history_of_Kyrgyzstan], [https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Maps_of_the_history_of_Uzbekistan], [https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Maps_of_the_history_of_Korea], Энэ хүний хийсэн газрын зургууд нилээн алдаатай байна. [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:ListFiles/Talessman] [https://commons.wikimedia.org/wiki/User:Talessman/Maps] ==Холбоос == мөнхзаяа баахан холбоос устгачихлаа. Энэ холбооснууд дандаа монголын түүхийн сайт, группуудын холбоос, үлдээж болохоор холбоос байтал заавал устгаад байх шаардлага алга. Ихэнхи хүмүүс ийм сайтууд байдагийг мэдэхгүй, унших нэг нь уншиж л байг:(uu tiimuu yamar balai yum be te) *khamagmongol.com *[https://www.facebook.com/MongolHeritageFoundation Mongol Heritage Foundation] Facebook *[https://www.facebook.com/Mongoliancultureandartresearch/ Soyol urlag sudlaliyn xureelen] Facebook *[https://www.facebook.com/TASAM.TACAM TASAM] Facebook *[https://www.facebook.com/%D0%AD%D0%97%D0%AD%D0%9D%D0%A2-%D0%93%D2%AE%D0%A0%D0%9D%D0%98%D0%99-%D0%9D%D0%AD%D0%92%D0%A2%D0%AD%D0%A0%D0%A5%D0%98%D0%99-%D0%A2%D0%9E%D0%9B%D0%AC-%D0%B1%D2%AF%D1%82%D1%8D%D1%8D%D1%85-%D1%82%D3%A9%D1%81%D3%A9%D0%BB-913388235345661/ ЭЗЭНТ ГҮРНИЙ НЭВТЭРХИЙ ТОЛЬ бүтээх төсөл] - Facebook *[https://www.facebook.com/MACAUSA/ Mongol American Cultural Association (MACA)] Facebook *[http://www.buryatia.org/ buryatia.org] *[https://www.facebook.com/BuryatCultureHeritageProject?_rdr=p Buryat Culture Heritage Projec] Facebook *[http://forum.kalmykia.ru/ forum.kalmykia.ru] *[http://forum.freekalmykia.org/ freekalmykia.org] *[https://www.facebook.com/pages/History-Of-Mongolia/251080131618983?_rdr=p History Of Mongolia] Facebook *[https://www.facebook.com/MongolynThSonirhogcidijnGrupp?_rdr=p Монголын түүх сонирхогчдын групп] *[https://www.facebook.com/groups/mongoltuuh/ Mongol tuuh] Facebook *[https://www.facebook.com/Mongolian.history?filter=1 Mongolian history Facebook] *[https://www.facebook.com/hamagmongol2013 Hamagmongol 2013 Facebook] *[https://www.facebook.com/groups/halhjuram Halh juram Facebook] *[https://www.facebook.com/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB-%D1%83%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD-%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85-Mongolian-State-History-772105356146532/ Монгол улсын түүх Mongolian State History] -Facebook *[https://www.facebook.com/pages/Online-%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%87%D1%83%D1%83%D0%B4/622510297765917 Online Монголчууд] *[https://www.facebook.com/groups/441459306019169/?_rdr=p Бурханы шашин, ёс заншил, урлаг, гүн ухаан] Facebook *[https://www.facebook.com/groups/395647163797578/?_rdr=p YASUN - Facebook] ==Гадаад холбоос== Таны оруулсан холбоосуудыг яагаад устгасаныг эндээс уншина уу: [[Википедиа:Цахим хуудас|Википедиа:Гадаад холбоос]]. Үүнээс хойш гадны лавлах холбоос оруулахдаа анхаараарай. Таныг цаашдаа [[Википедиа|монгол хэлний чөлөөт нэвтэрхий толиндоо]] өөрийн хувь нэмрийг оруулна байх гэж найдаж байна. Хүндэтгэсэн [[Хэрэглэгч:Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Munkhzaya.E|talk]]) 08:08, 12 Нэгдүгээр сар 2016 (UTC) jxeqcrky5bpvsz092ghh5j0z2jt6cvd 0 24577 706080 638501 2022-07-21T07:28:44Z 122.150.112.80 wikitext text/x-wiki '''Хөмсөг''' нь [[нүд]]ний дээхнээ аньсганы дээгүүр хөндлөн ургасан [[үс]] юм. == Нунтаг хөмсөг == Хөмсөгний байгалийн үзэмжийг олж авах боломжийг олгодог микропигмент техник. Мастер нь пигментийг арьсны дээд давхаргад нэвтрүүлж, хольж, "сунгаж" өгдөг.<ref>[https://lbar.com.ua/pudrovie-brovi-za-i-protiv Нунтаг хөмсөг.]</ref> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Eyebrows|Хөмсөг}} {{Wiktionary}} == Эшлэл == <references /> {{stub}} [[Ангилал:Нүүр]] [[Ангилал:Нүдний анатоми]] [[Ангилал:Биеийн үс]] Үзэсгэлэнтэй, дунд зэргийн зузаантай, хамгийн тохиромжтой хэлбэр бүхий хөмсөг одоо жинхэнэ хит болж байна. Мөн зарим охидын хөмсөг ургах аз тохиож, галбир, гоо үзэсгэлэнгээ хадгалахад зөвхөн хясаа хангалттай байдаг бол зарим нь өглөө бүр дор хаяж 20 минутыг толины өмнө өнгөрөөж, гоо сайханд зориулдаг. Гоо сайхан нь золиослол шаарддаг тул олон хүн нүүр будалт, хөмсөгний өндөр чанартай гоёл чимэглэлийн гоо сайхны бүтээгдэхүүн худалдаж авахад мөнгө, үсний хэлбэр, өнгөний зөв, жигд тоймыг бий болгоход хүч чармайлт гаргахад бэлэн байдаг. Аз болоход, өнөөдөр өглөөний "эрүү шүүлт" -ийн маш сайн хувилбар байдаг - янз бүрийн техникээр хөмсөгний байнгын будалт. Мөн хамгийн алдартай нь үсэрхэг юм. Хөмсөг шивэх үсний арга саяхан гарч ирсэн. Гэхдээ аль хэдийн охидын дуртай зүйл болсон. Үсний техник гэж юу вэ, түүний онцлог шинж чанарууд юу вэ гэдгийг энэ нийтлэлд авч үзэх болно. Үсний аргаар хөмсөг шивүүлэх гэж юу вэ? Хөмсөгний байгалийн гоо үзэсгэлэнг харандаагаар онцолж болно. Гэхдээ байгалийн зузаан байхгүй бол харандаа нь туслах боломжгүй юм. Хэрэв энэ нь тусалсан бол түүнийг хэрэглэх нь жинхэнэ эрэл хайгуул болж хувирна. Ийм тохиолдолд үсний техник ашиглан байнгын будалт нь жинхэнэ аврал болдог. Хөмсөгний үсний шивээсний техник нь мастерийн үсийг зурах явдал юм. Уг процедурыг хэд хэдэн аргаар хийж болно: Manipula-ийн тусламжтайгаар гараар - шивээсний хэрэгслийн төгсгөлд тусгай бичил ир. Мастер нь пигментээр дүүргэсэн жижиг зүслэгийг болгоомжтой хийдэг; Зүү болон сонгодог шивээсний машин ашиглах. Энэ техникээр үсийг зурдаг. Хөмсөгний үсний шивээсийг хэрхэн хийх вэ Үүний зэрэгцээ, техник болон уламжлалт шивээсний гол ялгаа нь пигмент тарилгын гүнд оршдог. Манай тохиолдолд пигментийг арьсан дор 0.8 мм-ээс ихгүй гүнд тарьдаг. Шивээс хийлгэх үед гүн нь 1-1.5 мм хүртэл хэлбэлздэг. Тиймээс үсний техник нь гэмтэл багатай байдаг. Мастерын ажлын үр дүн нь хөмсөгний харааны хэмжээ, зузаан, тэдгээрийн зөв, жигд хэлбэр, жигд, ханасан, сайхан өнгө юм. Пигментийн сүүдэрийг зөв сонгож, шивээс хийлгэсэн тохиолдолд үр дүн нь байгалийнхтай ойролцоо байна - үс, тэдгээрийн зохион байгуулалт нь байгалийн, байгалийн харагддаг. Хамтдаа ийм хөмсөг нь дүр төрхийг онцолж, бүрэн гүйцэд болгож, хөмсөг нь өөрөө арчилгаа сайтай, цэвэрхэн байдаг. Үсний шивээс хийх техникийн төрлүүд Үсний техникийг ашиглан хөмсөгний байнгын будалт нь Европын болон Зүүн (Япон) гэсэн хоёр төрлийн байдаг. Европын үсний шивээсний техник Өвөрмөц онцлогоосоо болоод тийм ч түгээмэл биш техник. Үүнийг гүйцэтгэхдээ мастер нь ижил урттай үсийг ижил чиглэлд пигментийн өнгөний эрчимтэй зурдаг. Үр дүн нь байгалийн харагдахгүй, нүцгэн нүдээр харахад хөмсөг нь бүрэн зурсан бол шивээсний техникээр хийгдсэн байдаг. Гэсэн хэдий ч хөмсөгний хэсгийг дүүргэх шаардлагатай бол Европын техникийг ашиглаж болно. Жишээлбэл, халзан толбо, үс унах, сорви, сорви эсвэл төрөлхийн эсвэл олдмол гажиг зэргийг нөхөх шаардлагатай. Японы үсний шивээсний техник Энэ техник нь эмх замбараагүй байдал дээр суурилдаг. Үүнийг хийх үед үсийг байгалийн өсөлтийн үр нөлөөг бий болгох байдлаар зурдаг. Үс нь өөр өөр урт, зузаантай, өнгөний эрч хүчээр ялгаатай, байгалийн байдлыг дуурайдаг, тэр ч байтугай бие биетэйгээ нийлдэг. Хөмсөгний төрөл нь байгалийнхтай хамгийн ойр байдаг тул Японы үсний шивээс хийх арга нь илүү түгээмэл байдаг. Техник бүр өөрийн гэсэн давуу талтай. Европ хөмсөг хамгийн тохиромжтой болгодог: алдаа, алдаагүй тодорхой хэлбэр. Восточная нь байгалийн хөмсөг үүсгэхэд тусалдаг. Алийг нь сонгох вэ гэдэг нь амтны асуудал юм. Хөмсөгний үсний шивээсний техникт [https://www.facefigurati.com/eyebrow-tattoo-melbourne/microblading-eyebrows/ microblading] вэ? Шударга сексийн аль ч хүсэл эрмэлзэлтэй төлөөлөгч үсний хөмсөгний шивээс хийж болно. Энэ техник нь насны хязгаарлалтгүй (18-аас доош насны охидыг эс тооцвол). Энэхүү аргын тусламжтайгаар та хөмсөг илүү өтгөн болгож, өнгө нь илүү ханасан болно. Мөн түүнчлэн: хөмсөгний талбайд одоо байгаа согогийг нуух: тэгш бус байдал, сорви, дараах батга, сорви; үс унах, халзрах үр дүнг нуух; хөмсөгний хэлбэрийг засах, нуман хаалга уртасгах; хөмсөгний нумыг нүдээр өсгөх эсвэл багасгах; өдөр тутмын нүүр будалтад цаг хугацаа, мөнгө, хүчин чармайлтыг хэмнэдэг. Эцэст нь хэлэхэд, ямар ч нөхцөл байдал, ямар ч нөхцөлд хөмсөг өөгүй харагдах болно гэдгийг мэддэг өөртөө илүү итгэлтэй байхыг хүсдэг хүн бүрт үсний шивээс хийхийг зөвлөж байна. Үсний шивээсний эсрэг заалтууд Гэхдээ процедурын хувьд байнгын шивээсний мастертай уулзахаасаа өмнө энэ нь өөрийн хязгаарлалт, цаг хугацааны хязгаарлалттай гэдгийг мэдэх хэрэгтэй. Эсрэг заалт нь цусны бүлэгнэлт муу, харшил, ХДХВ, халдварт ба вируст өвчин, чихрийн шижин (инсулин авсан тохиолдолд). Түр зуурын хязгаарлалт нь жирэмслэлт ба хөхүүл, ARVI болон бусад түр зуурын өвчин юм. lioae0lzwpyou0h59dm0po6wxd8ge7p 706081 706080 2022-07-21T07:34:28Z 122.150.112.80 /* Эшлэл */ wikitext text/x-wiki '''Хөмсөг''' нь [[нүд]]ний дээхнээ аньсганы дээгүүр хөндлөн ургасан [[үс]] юм. == Нунтаг хөмсөг == Хөмсөгний байгалийн үзэмжийг олж авах боломжийг олгодог микропигмент техник. Мастер нь пигментийг арьсны дээд давхаргад нэвтрүүлж, хольж, "сунгаж" өгдөг.<ref>[https://lbar.com.ua/pudrovie-brovi-za-i-protiv Нунтаг хөмсөг.]</ref> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Eyebrows|Хөмсөг}} {{Wiktionary}} == Эшлэл == <references /> {{stub}} [[Ангилал:Нүүр]] [[Ангилал:Нүдний анатоми]] [[Ангилал:Биеийн үс]] Үзэсгэлэнтэй, дунд зэргийн зузаантай, хамгийн тохиромжтой хэлбэр бүхий хөмсөг одоо жинхэнэ хит болж байна. Мөн зарим охидын хөмсөг ургах аз тохиож, галбир, гоо үзэсгэлэнгээ хадгалахад зөвхөн хясаа хангалттай байдаг бол зарим нь өглөө бүр дор хаяж 20 минутыг толины өмнө өнгөрөөж, гоо сайханд зориулдаг. Гоо сайхан нь золиослол шаарддаг тул олон хүн нүүр будалт, хөмсөгний өндөр чанартай гоёл чимэглэлийн гоо сайхны бүтээгдэхүүн худалдаж авахад мөнгө, үсний хэлбэр, өнгөний зөв, жигд тоймыг бий болгоход хүч чармайлт гаргахад бэлэн байдаг. Аз болоход, өнөөдөр өглөөний "эрүү шүүлт" -ийн маш сайн хувилбар байдаг - янз бүрийн техникээр хөмсөгний байнгын будалт. Мөн хамгийн алдартай нь үсэрхэг юм. Хөмсөг шивэх үсний арга саяхан гарч ирсэн. Гэхдээ аль хэдийн охидын дуртай зүйл болсон. Үсний техник гэж юу вэ, түүний онцлог шинж чанарууд юу вэ гэдгийг энэ нийтлэлд авч үзэх болно. Үсний аргаар хөмсөг шивүүлэх гэж юу вэ? Хөмсөгний байгалийн гоо үзэсгэлэнг харандаагаар онцолж болно. Гэхдээ байгалийн зузаан байхгүй бол харандаа нь туслах боломжгүй юм. Хэрэв энэ нь тусалсан бол түүнийг хэрэглэх нь жинхэнэ эрэл хайгуул болж хувирна. Ийм тохиолдолд үсний техник ашиглан байнгын будалт нь жинхэнэ аврал болдог. Хөмсөгний үсний шивээсний техник нь мастерийн үсийг зурах явдал юм. Уг процедурыг хэд хэдэн аргаар хийж болно: Manipula-ийн тусламжтайгаар гараар - шивээсний хэрэгслийн төгсгөлд тусгай бичил ир. Мастер нь пигментээр дүүргэсэн жижиг зүслэгийг болгоомжтой хийдэг; Зүү болон сонгодог шивээсний машин ашиглах. Энэ техникээр үсийг зурдаг. Хөмсөгний үсний шивээсийг хэрхэн хийх вэ Үүний зэрэгцээ, техник болон уламжлалт шивээсний гол ялгаа нь пигмент тарилгын гүнд оршдог. Манай тохиолдолд пигментийг арьсан дор 0.8 мм-ээс ихгүй гүнд тарьдаг. Шивээс хийлгэх үед гүн нь 1-1.5 мм хүртэл хэлбэлздэг. Тиймээс үсний техник нь гэмтэл багатай байдаг. Мастерын ажлын үр дүн нь хөмсөгний харааны хэмжээ, зузаан, тэдгээрийн зөв, жигд хэлбэр, жигд, ханасан, сайхан өнгө юм. Пигментийн сүүдэрийг зөв сонгож, шивээс хийлгэсэн тохиолдолд үр дүн нь байгалийнхтай ойролцоо байна - үс, тэдгээрийн зохион байгуулалт нь байгалийн, байгалийн харагддаг. Хамтдаа ийм хөмсөг нь дүр төрхийг онцолж, бүрэн гүйцэд болгож, хөмсөг нь өөрөө арчилгаа сайтай, цэвэрхэн байдаг. Үсний шивээс хийх техникийн төрлүүд Үсний техникийг ашиглан хөмсөгний байнгын будалт нь Европын болон Зүүн (Япон) гэсэн хоёр төрлийн байдаг. Европын үсний шивээсний техник Өвөрмөц онцлогоосоо болоод тийм ч түгээмэл биш техник. Үүнийг гүйцэтгэхдээ мастер нь ижил урттай үсийг ижил чиглэлд пигментийн өнгөний эрчимтэй зурдаг. Үр дүн нь байгалийн харагдахгүй, нүцгэн нүдээр харахад хөмсөг нь бүрэн зурсан бол шивээсний техникээр хийгдсэн байдаг. Гэсэн хэдий ч хөмсөгний хэсгийг дүүргэх шаардлагатай бол Европын техникийг ашиглаж болно. Жишээлбэл, халзан толбо, үс унах, сорви, сорви эсвэл төрөлхийн эсвэл олдмол гажиг зэргийг нөхөх шаардлагатай. Японы үсний шивээсний техник Энэ техник нь эмх замбараагүй байдал дээр суурилдаг. Үүнийг хийх үед үсийг байгалийн өсөлтийн үр нөлөөг бий болгох байдлаар зурдаг. Үс нь өөр өөр урт, зузаантай, өнгөний эрч хүчээр ялгаатай, байгалийн байдлыг дуурайдаг, тэр ч байтугай бие биетэйгээ нийлдэг. Хөмсөгний төрөл нь байгалийнхтай хамгийн ойр байдаг тул Японы үсний шивээс хийх арга нь илүү түгээмэл байдаг. Техник бүр өөрийн гэсэн давуу талтай. Европ хөмсөг хамгийн тохиромжтой болгодог: алдаа, алдаагүй тодорхой хэлбэр. Восточная нь байгалийн хөмсөг үүсгэхэд тусалдаг. Алийг нь сонгох вэ гэдэг нь амтны асуудал юм. Хөмсөгний үсний шивээсний техникт [https://www.facefigurati.com/eyebrow-tattoo-melbourne/microblading-eyebrows/ microblading] вэ? Шударга сексийн аль ч хүсэл эрмэлзэлтэй төлөөлөгч үсний [https://www.cosmetictattoostudio.com.au/ хөмсөгний шивээс] хийж болно. Энэ техник нь насны хязгаарлалтгүй (18-аас доош насны охидыг эс тооцвол). Энэхүү аргын тусламжтайгаар та хөмсөг илүү өтгөн болгож, өнгө нь илүү ханасан болно. Мөн түүнчлэн: хөмсөгний талбайд одоо байгаа согогийг нуух: тэгш бус байдал, сорви, дараах батга, сорви; үс унах, халзрах үр дүнг нуух; хөмсөгний хэлбэрийг засах, нуман хаалга уртасгах; хөмсөгний нумыг нүдээр өсгөх эсвэл багасгах; өдөр тутмын нүүр будалтад цаг хугацаа, мөнгө, хүчин чармайлтыг хэмнэдэг. Эцэст нь хэлэхэд, ямар ч нөхцөл байдал, ямар ч нөхцөлд хөмсөг өөгүй харагдах болно гэдгийг мэддэг өөртөө илүү итгэлтэй байхыг хүсдэг хүн бүрт үсний шивээс хийхийг зөвлөж байна. Үсний шивээсний эсрэг заалтууд Гэхдээ процедурын хувьд байнгын шивээсний мастертай уулзахаасаа өмнө энэ нь өөрийн хязгаарлалт, цаг хугацааны хязгаарлалттай гэдгийг мэдэх хэрэгтэй. Эсрэг заалт нь цусны бүлэгнэлт муу, харшил, ХДХВ, халдварт ба вируст өвчин, чихрийн шижин (инсулин авсан тохиолдолд). Түр зуурын хязгаарлалт нь жирэмслэлт ба хөхүүл, ARVI болон бусад түр зуурын өвчин юм. bzeifc1oprzpa9lk6y0elj878n53bif 0 28332 706064 703673 2022-07-20T16:51:49Z Artursanchir 8388 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Үндэстэн |group=Чеченьчүүд |image=<div style = "width:300px; background-color:F5 F5 F5; margin: -0.6em 0em -0.9em 0em">[[Файл:Sheikh Mansur 140-190 for collage.jpg|Шейх Мансур|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Kunta-haji 140-190 for collage.jpg|Кунта Хаджи|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Pyotr Zakharov-Chechenets 140-190 for collage.jpg|Петр Захаров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Tapa Tchermoeff 140-190 for collage.jpg|Тапа Чермоев|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Khanpasha Nuradilov 140-190 for collage.jpg|Ханпаша Нурадилов|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|ахмат кадыров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Milana Terloeva 140-190 for collage.jpg|Милана Терлоева|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Vladislav Surkov.jpg|Владислав Сурков|{{#expr:300/4}}px]]<br /> ''зүүн дээрээс'' [[Шейх Мансур]] • [[Кунта Хажи]] • [[Пётр Захаров-Чеченец|Пётр Захаров]] • [[Тапа Чермоев]] • [[Ханпаша Нурадилов]] • [[Ахмат Кадыров]] • [[Милана Терлоева]] • [[Владислав Сурков]] </div> |region1 = {{flagicon|RUS}} [[ОХУ]] (2010 он) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;1,431,360<ref name="gks.ru5">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Чечень}} (2010)&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;1,206,551<ref name="gks.ru">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Дагестан}} (2010) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 77,667<ref name="gks.ru"/> * {{flag|Ингушет}} ([[2010]]) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 18,765<ref name="gks.ru"/> |region2 = {{flag|Европын Холбоо}} (2009) &nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;130,000<ref>[http://www.rferl.org/content/As_Hit_Men_Strike_Concern_Grows_Among_Chechen_Exiles/1508931.html Concern Grows Among Chechen Exiles]</ref> * {{flag|Австри}} (2012) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;20,000<ref name="ино">[http://www.inopressa.ru/article/08feb2012/standard/mission.html делегация из Австрии посетила президента Чечни Кадырова]</ref> |region3 = {{flag|Казахстан}} (2009) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 31,431<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2009reg-census.htm|title=population statistics of eastern europe|archiveurl=http://www.webcitation.org/685XCt9FL|archivedate=2012-06-01}}</ref> |region4 = {{flag|Йордан}} &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 25,000<ref>[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1036055400 турецко-чеченские связи имеют давнюю историю]</ref> |region5 = {{flag|Турк}} (2002) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 15,000<ref>[http://www.newsru.com/arch/religy/27aug2009/kadyrov_oik.html Российские мусульмане заинтересованы в том, чтобы РФ приняли в ОИК, заявил Кадыров]</ref> |rels=[[Ислам]] шашны Сунни дэгийн Шафий сургааль, цөөн тооны [[Христ итгэл|Христийн шашин]] |langs=[[Чечень хэл]], мөн Орос улсын зонхилох [[Орос хэл]] |related=[[Ингушет|Ингуш]], [[дагестан|Хойд Кавказынхан]], [[Адыгей]], кист, [[Гүржүүд]] |population=2 сая}} '''Чечень ястан''' (ганц тоонд ''Чечень,'' олон тоонд ''Чеченьчүүд''; [[Чечень хэл|чечениэр]] ганц тоонд ''нохчо'', [[олон тоо|о.т.]] ''нохчий'') — [[ОХУ]]-ын харьяа [[Ар Кавказ]]ын ард түмнээс хамгийн олон тоотой [[ард түмэн]], нутгаа бараг бүрэн эзэгнэж байгаагаар, тооны олноор [[үндэстэн]] шинжтэй болсон. [[Ингушет|Ингуш]], кист ястны хамтаар [[Вайнах]] хүмүүс гэх 2.8 сая хүнтэй [[ястан]].<ref>Arutiunov, Sergei. (1996). [http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/sympo/Proceed97/Arutiunov5.html "Ethnicity and Conflict in the Caucasus"]. Slavic Research Center</ref> Зөвлөлт засгийн үед түүхийн бүх мэдээллийг устгасан тул чеченүүдийн үүсэл гарлын талаар яг баттай мэдээлэл байдаггүй. Генетикийн хувьд чеченүүд - [[Баруун Европ]], [[Умард Африк]], [[Оросууд|орос]], [[Төв Ази]], [[Перс үндэстэн|иран]] гэсэн 5 хэсэгт хуваагдана. энүүгээрээ [[Итали үндэстэн|сициличүүдтэй]] утга ижил юм. Судлаачид дүгнэхдээ чеченүүд маш олон дайн хийсэн ч хүн амын тоогоо алдаж уусаж үгүй болдоггүй шалтгаан нь эргэн тойрны үндэстэн, ястануудаас дээрэм тонуул хийхдээ эмэгтэйчүүдийг хүчээр эсвэл хулгайлж авчрах гэх мэтээр хүн амын тоогоо нэмэгдүүлдэг байсан гэх таамаглал дэвшүүлжээ. Монголын түүхч: "Чечень буюу Сэцэн, Цэцэн , Чэчэн гэдэг нь алтан ордны хязгаар нутагыг захирч байсан алтан ургийн ноён байсан гэдэг. Гэхдээ чеченчүүд нийтээрээ монголчуудтай угсаа гарал нэг биш , цөөн тооны дарангуйлагч монгол цэрэг, ноёдын удам бий." гэж тайлбарлажээ. Ихэнх чеченьчүүд [[Грозный]] хотод болон дэлхийн өнцөг булан бүрд амьдардаг. <gallery> Файл:Макка Сагаипова.jpg|Макка Сагаипова Чечень дуучин бүсгүй Файл:Кавказ үндэстэнүүд.jpg|18-р зууны Кавказын үндэстнүүд Файл:Khanpasha nuradilov monument in grozny.png|[[Ханпаша Нурадилов|дэлхийн дайн тулааны түүхэн дэх хамгийн олон дайсныг ганцаараа хөнөөсөн цэрэг]] [[Ханпаша Нурадилов]] Файл:Mamed Khalidov KSW XVI (cropped).jpg|<nowiki>Чечень гаралтай анхны ММА аварга Польшийн Мамед Халидов]</nowiki> Файл:Buvaisar Saytiev (cropped).jpg|Бувайсар Сайтиев Олимпын 4 удаагийн аварга Файл:Artur Beterbiev, December 2019.jpg|Артур Бетербиев хагас хүнд жингийн боксын хамгийн хүчтэй цохидог боксчин гэгддэг дагестаны чечень Файл:KhamzatChimaev(fighter).png|alt=|дэлхийн тулааны урлагийн ертөнцийг цочирдуулсан чечень хамзат чимаев </gallery> == Эшлэл == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Чеченүүд}} [[Ангилал:Чечень]] [[Ангилал:Европ дахь угсаатан]] [[Ангилал:Оросын уугуул ард түмэн]] [[Ангилал:Хойд Кавказ]] [[Ангилал:Оросын ислам]] [[Ангилал:Кавказ дахь угсаатан]] pu1nkzhciwkbnz6u8akwmc55sm547vl 706065 706064 2022-07-20T16:52:16Z Artursanchir 8388 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Үндэстэн |group=Чеченьчүүд |image=<div style = "width:300px; background-color:F5 F5 F5; margin: -0.6em 0em -0.9em 0em">[[Файл:Sheikh Mansur 140-190 for collage.jpg|Шейх Мансур|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Kunta-haji 140-190 for collage.jpg|Кунта Хаджи|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Pyotr Zakharov-Chechenets 140-190 for collage.jpg|Петр Захаров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Tapa Tchermoeff 140-190 for collage.jpg|Тапа Чермоев|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Khanpasha Nuradilov 140-190 for collage.jpg|Ханпаша Нурадилов|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|ахмат кадыров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Milana Terloeva 140-190 for collage.jpg|Милана Терлоева|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Vladislav Surkov.jpg|Владислав Сурков|{{#expr:300/4}}px]]<br /> ''зүүн дээрээс'' [[Шейх Мансур]] • [[Кунта Хажи]] • [[Пётр Захаров-Чеченец|Пётр Захаров]] • [[Тапа Чермоев]] • [[Ханпаша Нурадилов]] • [[Ахмат Кадыров]] • [[Милана Терлоева]] • [[Владислав Сурков]] </div> |region1 = {{flagicon|RUS}} [[ОХУ]] (2010 он) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;1,431,360<ref name="gks.ru5">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Чечень}} (2010)&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;1,206,551<ref name="gks.ru">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Дагестан}} (2010) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 77,667<ref name="gks.ru"/> * {{flag|Ингушет}} ([[2010]]) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 18,765<ref name="gks.ru"/> |region2 = {{flag|Европын Холбоо}} (2009) &nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;130,000<ref>[http://www.rferl.org/content/As_Hit_Men_Strike_Concern_Grows_Among_Chechen_Exiles/1508931.html Concern Grows Among Chechen Exiles]</ref> * {{flag|Австри}} (2012) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;20,000<ref name="ино">[http://www.inopressa.ru/article/08feb2012/standard/mission.html делегация из Австрии посетила президента Чечни Кадырова]</ref> |region3 = {{flag|Казахстан}} (2009) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 31,431<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2009reg-census.htm|title=population statistics of eastern europe|archiveurl=http://www.webcitation.org/685XCt9FL|archivedate=2012-06-01}}</ref> |region4 = {{flag|Йордан}} &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 25,000<ref>[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1036055400 турецко-чеченские связи имеют давнюю историю]</ref> |region5 = {{flag|Турк}} (2002) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 15,000<ref>[http://www.newsru.com/arch/religy/27aug2009/kadyrov_oik.html Российские мусульмане заинтересованы в том, чтобы РФ приняли в ОИК, заявил Кадыров]</ref> |rels=[[Ислам]] шашны Сунни дэгийн Шафий сургааль, цөөн тооны [[Христ итгэл|Христийн шашин]] |langs=[[Чечень хэл]], мөн Орос улсын зонхилох [[Орос хэл]] |related=[[Ингушет|Ингуш]], [[дагестан|Хойд Кавказынхан]], [[Адыгей]], кист, [[Гүржүүд]] |population=2 сая}} '''Чечень ястан''' (ганц тоонд ''Чечень,'' олон тоонд ''Чеченьчүүд''; [[Чечень хэл|чечениэр]] ганц тоонд ''нохчо'', [[олон тоо|о.т.]] ''нохчий'') — [[ОХУ]]-ын харьяа [[Ар Кавказ]]ын ард түмнээс хамгийн олон тоотой [[ард түмэн]], нутгаа бараг бүрэн эзэгнэж байгаагаар, тооны олноор [[үндэстэн]] шинжтэй болсон. [[Ингушет|Ингуш]], кист ястны хамтаар [[Вайнах]] хүмүүс гэх 2.8 сая хүнтэй [[ястан]].<ref>Arutiunov, Sergei. (1996). [http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/sympo/Proceed97/Arutiunov5.html "Ethnicity and Conflict in the Caucasus"]. Slavic Research Center</ref> Зөвлөлт засгийн үед түүхийн бүх мэдээллийг устгасан тул чеченүүдийн үүсэл гарлын талаар яг баттай мэдээлэл байдаггүй. Генетикийн хувьд чеченүүд - [[Баруун Европ]], [[Умард Африк]], [[Оросууд|орос]], [[Төв Ази]], [[Перс үндэстэн|иран]] гэсэн 5 хэсэгт хуваагдана. энүүгээрээ [[Итали үндэстэн|сициличүүдтэй]] утга ижил юм. Судлаачид дүгнэхдээ чеченүүд маш олон дайн хийсэн ч хүн амын тоогоо алдаж уусаж үгүй болдоггүй шалтгаан нь эргэн тойрны үндэстэн, ястануудаас дээрэм тонуул хийхдээ эмэгтэйчүүдийг хүчээр эсвэл хулгайлж авчрах гэх мэтээр хүн амын тоогоо нэмэгдүүлдэг байсан гэх таамаглал дэвшүүлжээ. Монголын түүхч: "Чечень буюу Сэцэн, Цэцэн, Чэчэн гэдэг нь алтан ордны хязгаар нутагыг захирч байсан алтан ургийн ноён байсан гэдэг. Гэхдээ чеченчүүд нийтээрээ монголчуудтай угсаа гарал нэг биш , цөөн тооны дарангуйлагч монгол цэрэг, ноёдын удам бий." гэж тайлбарлажээ. Ихэнх чеченьчүүд [[Грозный]] хотод болон дэлхийн өнцөг булан бүрд амьдардаг. <gallery> Файл:Макка Сагаипова.jpg|Макка Сагаипова Чечень дуучин бүсгүй Файл:Кавказ үндэстэнүүд.jpg|18-р зууны Кавказын үндэстнүүд Файл:Khanpasha nuradilov monument in grozny.png|[[Ханпаша Нурадилов|дэлхийн дайн тулааны түүхэн дэх хамгийн олон дайсныг ганцаараа хөнөөсөн цэрэг]] [[Ханпаша Нурадилов]] Файл:Mamed Khalidov KSW XVI (cropped).jpg|<nowiki>Чечень гаралтай анхны ММА аварга Польшийн Мамед Халидов]</nowiki> Файл:Buvaisar Saytiev (cropped).jpg|Бувайсар Сайтиев Олимпын 4 удаагийн аварга Файл:Artur Beterbiev, December 2019.jpg|Артур Бетербиев хагас хүнд жингийн боксын хамгийн хүчтэй цохидог боксчин гэгддэг дагестаны чечень Файл:KhamzatChimaev(fighter).png|alt=|дэлхийн тулааны урлагийн ертөнцийг цочирдуулсан чечень хамзат чимаев </gallery> == Эшлэл == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Чеченүүд}} [[Ангилал:Чечень]] [[Ангилал:Европ дахь угсаатан]] [[Ангилал:Оросын уугуул ард түмэн]] [[Ангилал:Хойд Кавказ]] [[Ангилал:Оросын ислам]] [[Ангилал:Кавказ дахь угсаатан]] 93g5t75m5tupez8lxsiyefeomq6j8jl 706066 706065 2022-07-20T17:21:11Z Artursanchir 8388 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Үндэстэн |group=Чеченьчүүд |image=<div style = "width:300px; background-color:F5 F5 F5; margin: -0.6em 0em -0.9em 0em">[[Файл:Sheikh Mansur 140-190 for collage.jpg|Шейх Мансур|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Kunta-haji 140-190 for collage.jpg|Кунта Хаджи|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Pyotr Zakharov-Chechenets 140-190 for collage.jpg|Петр Захаров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Tapa Tchermoeff 140-190 for collage.jpg|Тапа Чермоев|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Khanpasha Nuradilov 140-190 for collage.jpg|Ханпаша Нурадилов|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|ахмат кадыров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Milana Terloeva 140-190 for collage.jpg|Милана Терлоева|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Vladislav Surkov.jpg|Владислав Сурков|{{#expr:300/4}}px]]<br /> ''зүүн дээрээс'' [[Шейх Мансур]] • [[Кунта Хажи]] • [[Пётр Захаров-Чеченец|Пётр Захаров]] • [[Тапа Чермоев]] • [[Ханпаша Нурадилов]] • [[Ахмат Кадыров]] • [[Милана Терлоева]] • [[Владислав Сурков]] </div> |region1 = {{flagicon|RUS}} [[ОХУ]] (2010 он) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;1,431,360<ref name="gks.ru5">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Чечень}} (2010)&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;1,206,551<ref name="gks.ru">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Дагестан}} (2010) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 77,667<ref name="gks.ru"/> * {{flag|Ингушет}} ([[2010]]) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 18,765<ref name="gks.ru"/> |region2 = {{flag|Европын Холбоо}} (2009) &nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;130,000<ref>[http://www.rferl.org/content/As_Hit_Men_Strike_Concern_Grows_Among_Chechen_Exiles/1508931.html Concern Grows Among Chechen Exiles]</ref> * {{flag|Австри}} (2012) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;20,000<ref name="ино">[http://www.inopressa.ru/article/08feb2012/standard/mission.html делегация из Австрии посетила президента Чечни Кадырова]</ref> |region3 = {{flag|Казахстан}} (2009) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 31,431<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2009reg-census.htm|title=population statistics of eastern europe|archiveurl=http://www.webcitation.org/685XCt9FL|archivedate=2012-06-01}}</ref> |region4 = {{flag|Йордан}} &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 25,000<ref>[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1036055400 турецко-чеченские связи имеют давнюю историю]</ref> |region5 = {{flag|Турк}} (2002) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 15,000<ref>[http://www.newsru.com/arch/religy/27aug2009/kadyrov_oik.html Российские мусульмане заинтересованы в том, чтобы РФ приняли в ОИК, заявил Кадыров]</ref> |rels=[[Ислам]] шашны Сунни дэгийн Шафий сургааль, цөөн тооны [[Христ итгэл|Христийн шашин]] |langs=[[Чечень хэл]], мөн Орос улсын зонхилох [[Орос хэл]] |related=[[Ингушет|Ингуш]], [[дагестан|Хойд Кавказынхан]], [[Адыгей]], кист, [[Гүржүүд]] |population=2 сая}} '''Чечень ястан''' (ганц тоонд ''Чечень,'' олон тоонд ''Чеченьчүүд''; [[Чечень хэл|чечениэр]] ганц тоонд ''нохчо'', [[олон тоо|о.т.]] ''нохчий'') — [[ОХУ]]-ын харьяа [[Ар Кавказ]]ын ард түмнээс хамгийн олон тоотой [[ард түмэн]], нутгаа бараг бүрэн эзэгнэж байгаагаар, тооны олноор [[үндэстэн]] шинжтэй болсон. [[Ингушет|Ингуш]], кист ястны хамтаар [[Вайнах]] хүмүүс гэх 2.8 сая хүнтэй [[ястан]].<ref>Arutiunov, Sergei. (1996). [http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/sympo/Proceed97/Arutiunov5.html "Ethnicity and Conflict in the Caucasus"]. Slavic Research Center</ref> Зөвлөлт засгийн үед түүхийн бүх мэдээллийг устгасан тул чеченүүдийн үүсэл гарлын талаар яг баттай мэдээлэл байдаггүй. Генетикийн хувьд чеченүүд - [[Баруун Европ]], [[Умард Африк]], [[Оросууд|орос]], [[Төв Ази]], [[Перс үндэстэн|иран]] гэсэн 5 хэсэгт хуваагдана. энүүгээрээ [[Итали үндэстэн|сициличүүдтэй]] утга ижил юм. Судлаачид дүгнэхдээ чеченүүд маш олон дайн хийсэн ч хүн амын тоогоо алдаж уусаж үгүй болдоггүй шалтгаан нь эргэн тойрны үндэстэн, ястануудаас дээрэм тонуул хийхдээ эмэгтэйчүүдийг хүчээр эсвэл хулгайлж авчрах гэх мэтээр хүн амын тоогоо нэмэгдүүлдэг байсан гэх таамаглал дэвшүүлжээ. Монголын түүхч: "Чечень буюу Сэцэн, Цэцэн, Чэчэн гэдэг нь алтан ордны хязгаар нутагыг захирч байсан алтан ургийн ноён байсан гэдэг. Гэхдээ чеченчүүд нийтээрээ монголчуудтай угсаа гарал нэг биш, цөөн тооны дарангуйлагч монгол цэрэг, ноёдын удам бий." гэж тайлбарлажээ. Ихэнх чеченьчүүд [[Грозный]] хотод болон дэлхийн өнцөг булан бүрд амьдардаг. <gallery> Файл:Макка Сагаипова.jpg|Макка Сагаипова Чечень дуучин бүсгүй Файл:Кавказ үндэстэнүүд.jpg|18-р зууны Кавказын үндэстнүүд Файл:Khanpasha nuradilov monument in grozny.png|[[Ханпаша Нурадилов|дэлхийн дайн тулааны түүхэн дэх хамгийн олон дайсныг ганцаараа хөнөөсөн цэрэг]] [[Ханпаша Нурадилов]] Файл:Mamed Khalidov KSW XVI (cropped).jpg|<nowiki>Чечень гаралтай анхны ММА аварга Польшийн Мамед Халидов]</nowiki> Файл:Buvaisar Saytiev (cropped).jpg|Бувайсар Сайтиев Олимпын 4 удаагийн аварга Файл:Artur Beterbiev, December 2019.jpg|Артур Бетербиев хагас хүнд жингийн боксын хамгийн хүчтэй цохидог боксчин гэгддэг дагестаны чечень Файл:KhamzatChimaev(fighter).png|alt=|дэлхийн тулааны урлагийн ертөнцийг цочирдуулсан чечень хамзат чимаев </gallery> == Эшлэл == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Чеченүүд}} [[Ангилал:Чечень]] [[Ангилал:Европ дахь угсаатан]] [[Ангилал:Оросын уугуул ард түмэн]] [[Ангилал:Хойд Кавказ]] [[Ангилал:Оросын ислам]] [[Ангилал:Кавказ дахь угсаатан]] rd7zejvf28kwm1q4rfxwwoegrfmodhr 706071 706066 2022-07-20T20:12:04Z Artursanchir 8388 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Үндэстэн |group=Чеченьчүүд |image=<div style = "width:300px; background-color:F5 F5 F5; margin: -0.6em 0em -0.9em 0em">[[Файл:Sheikh Mansur 140-190 for collage.jpg|Шейх Мансур|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Kunta-haji 140-190 for collage.jpg|Кунта Хаджи|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Pyotr Zakharov-Chechenets 140-190 for collage.jpg|Петр Захаров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Tapa Tchermoeff 140-190 for collage.jpg|Тапа Чермоев|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Khanpasha Nuradilov 140-190 for collage.jpg|Ханпаша Нурадилов|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|ахмат кадыров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Milana Terloeva 140-190 for collage.jpg|Милана Терлоева|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Vladislav Surkov.jpg|Владислав Сурков|{{#expr:300/4}}px]]<br /> ''зүүн дээрээс'' [[Шейх Мансур]] • [[Кунта Хажи]] • [[Пётр Захаров-Чеченец|Пётр Захаров]] • [[Тапа Чермоев]] • [[Ханпаша Нурадилов]] • [[Ахмат Кадыров]] • [[Милана Терлоева]] • [[Владислав Сурков]] </div> |region1 = {{flagicon|RUS}} [[ОХУ]] (2010 он) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;1,431,360<ref name="gks.ru5">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Чечень}} (2010)&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;1,206,551<ref name="gks.ru">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Дагестан}} (2010) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 77,667<ref name="gks.ru"/> * {{flag|Ингушет}} ([[2010]]) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 18,765<ref name="gks.ru"/> |region2 = {{flag|Европын Холбоо}} (2009) &nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;130,000<ref>[http://www.rferl.org/content/As_Hit_Men_Strike_Concern_Grows_Among_Chechen_Exiles/1508931.html Concern Grows Among Chechen Exiles]</ref> * {{flag|Австри}} (2012) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;20,000<ref name="ино">[http://www.inopressa.ru/article/08feb2012/standard/mission.html делегация из Австрии посетила президента Чечни Кадырова]</ref> |region3 = {{flag|Казахстан}} (2009) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 31,431<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2009reg-census.htm|title=population statistics of eastern europe|archiveurl=http://www.webcitation.org/685XCt9FL|archivedate=2012-06-01}}</ref> |region4 = {{flag|Йордан}} &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 25,000<ref>[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1036055400 турецко-чеченские связи имеют давнюю историю]</ref> |region5 = {{flag|Турк}} (2002) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 15,000<ref>[http://www.newsru.com/arch/religy/27aug2009/kadyrov_oik.html Российские мусульмане заинтересованы в том, чтобы РФ приняли в ОИК, заявил Кадыров]</ref> |rels=[[Ислам]] шашны Сунни дэгийн Шафий сургааль, цөөн тооны [[Христ итгэл|Христийн шашин]] |langs=[[Чечень хэл]], мөн Орос улсын зонхилох [[Орос хэл]] |related=[[Ингушет|Ингуш]], [[дагестан|Хойд Кавказынхан]], [[Адыгей]], кист, [[Гүржүүд]] |population=2 сая}} '''Чечень ястан''' (ганц тоонд ''Чечень,'' олон тоонд ''Чеченьчүүд''; [[Чечень хэл|чечениэр]] ганц тоонд ''нохчо'', [[олон тоо|о.т.]] ''нохчий'') — [[ОХУ]]-ын харьяа [[Ар Кавказ]]ын ард түмнээс хамгийн олон тоотой [[ард түмэн]], нутгаа бараг бүрэн эзэгнэж байгаагаар, тооны олноор [[үндэстэн]] шинжтэй болсон. [[Ингушет|Ингуш]], кист ястны хамтаар [[Вайнах]] хүмүүс гэх 2.8 сая хүнтэй [[ястан]].<ref>Arutiunov, Sergei. (1996). [http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/sympo/Proceed97/Arutiunov5.html "Ethnicity and Conflict in the Caucasus"]. Slavic Research Center</ref> Зөвлөлт засгийн үед түүхийн бүх мэдээллийг устгасан тул чеченүүдийн үүсэл гарлын талаар яг баттай мэдээлэл байдаггүй. Генетикийн хувьд чеченүүд - [[Баруун Европ]], [[Умард Африк]], [[Оросууд|орос]], [[Төв Ази]], [[Перс үндэстэн|иран]] гэсэн 5 хэсэгт хуваагдана. энүүгээрээ [[Итали үндэстэн|сициличүүдтэй]] утга ижил юм. Судлаачид дүгнэхдээ чеченүүд маш олон дайн хийсэн ч хүн амын тоогоо алдаж уусаж үгүй болдоггүй шалтгаан нь эргэн тойрны үндэстэн, ястануудаас дээрэм тонуул хийхдээ эмэгтэйчүүдийг хүчээр эсвэл хулгайлж авчрах гэх мэтээр хүн амын тоогоо нэмэгдүүлдэг байсан гэх таамаглал дэвшүүлжээ. Монголын түүхч: "Чечень буюу Сэцэн, Цэцэн, Чэчэн гэдэг нь алтан ордны хязгаар нутагыг захирч байсан алтан ургийн ноён байсан гэдэг. Гэхдээ чеченчүүд нийтээрээ монголчуудтай угсаа гарал нэг биш, цөөн тооны дарангуйлагч монгол цэрэг, ноёдын удам бий." гэж таамаглажээ. Ихэнх чеченьчүүд [[Грозный]] хотод болон дэлхийн өнцөг булан бүрд амьдардаг. <gallery> Файл:Макка Сагаипова.jpg|Макка Сагаипова Чечень дуучин бүсгүй Файл:Кавказ үндэстэнүүд.jpg|18-р зууны Кавказын үндэстнүүд Файл:Khanpasha nuradilov monument in grozny.png|[[Ханпаша Нурадилов|дэлхийн дайн тулааны түүхэн дэх хамгийн олон дайсныг ганцаараа хөнөөсөн цэрэг]] [[Ханпаша Нурадилов]] Файл:Mamed Khalidov KSW XVI (cropped).jpg|<nowiki>Чечень гаралтай анхны ММА аварга Польшийн Мамед Халидов]</nowiki> Файл:Buvaisar Saytiev (cropped).jpg|Бувайсар Сайтиев Олимпын 4 удаагийн аварга Файл:Artur Beterbiev, December 2019.jpg|Артур Бетербиев хагас хүнд жингийн боксын хамгийн хүчтэй цохидог боксчин гэгддэг дагестаны чечень Файл:KhamzatChimaev(fighter).png|alt=|дэлхийн тулааны урлагийн ертөнцийг цочирдуулсан чечень хамзат чимаев </gallery> == Эшлэл == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Чеченүүд}} [[Ангилал:Чечень]] [[Ангилал:Европ дахь угсаатан]] [[Ангилал:Оросын уугуул ард түмэн]] [[Ангилал:Хойд Кавказ]] [[Ангилал:Оросын ислам]] [[Ангилал:Кавказ дахь угсаатан]] k581zxuf7ryf9tmzvturufvwmd05epn 706082 706071 2022-07-21T07:48:10Z Artursanchir 8388 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Үндэстэн |group=Чеченьчүүд |image=<div style = "width:300px; background-color:F5 F5 F5; margin: -0.6em 0em -0.9em 0em">[[Файл:Sheikh Mansur 140-190 for collage.jpg|Шейх Мансур|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Kunta-haji 140-190 for collage.jpg|Кунта Хаджи|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Pyotr Zakharov-Chechenets 140-190 for collage.jpg|Петр Захаров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Tapa Tchermoeff 140-190 for collage.jpg|Тапа Чермоев|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Khanpasha Nuradilov 140-190 for collage.jpg|Ханпаша Нурадилов|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Akhmad Kadyrov.jpg|ахмат кадыров|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Milana Terloeva 140-190 for collage.jpg|Милана Терлоева|{{#expr:300/4}}px]][[Файл:Vladislav Surkov.jpg|Владислав Сурков|{{#expr:300/4}}px]]<br /> ''зүүн дээрээс'' [[Шейх Мансур]] • [[Кунта Хажи]] • [[Пётр Захаров-Чеченец|Пётр Захаров]] • [[Тапа Чермоев]] • [[Ханпаша Нурадилов]] • [[Ахмат Кадыров]] • [[Милана Терлоева]] • [[Владислав Сурков]] </div> |region1 = {{flagicon|RUS}} [[ОХУ]] (2010 он) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;1,431,360<ref name="gks.ru5">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Чечень}} (2010)&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp;1,206,551<ref name="gks.ru">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flag|Дагестан}} (2010) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 77,667<ref name="gks.ru"/> * {{flag|Ингушет}} ([[2010]]) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 18,765<ref name="gks.ru"/> |region2 = {{flag|Европын Холбоо}} (2009) &nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;130,000<ref>[http://www.rferl.org/content/As_Hit_Men_Strike_Concern_Grows_Among_Chechen_Exiles/1508931.html Concern Grows Among Chechen Exiles]</ref> * {{flag|Австри}} (2012) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;20,000<ref name="ино">[http://www.inopressa.ru/article/08feb2012/standard/mission.html делегация из Австрии посетила президента Чечни Кадырова]</ref> |region3 = {{flag|Казахстан}} (2009) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 31,431<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-ethnic2009reg-census.htm|title=population statistics of eastern europe|archiveurl=http://www.webcitation.org/685XCt9FL|archivedate=2012-06-01}}</ref> |region4 = {{flag|Йордан}} &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 25,000<ref>[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1036055400 турецко-чеченские связи имеют давнюю историю]</ref> |region5 = {{flag|Турк}} (2002) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 15,000<ref>[http://www.newsru.com/arch/religy/27aug2009/kadyrov_oik.html Российские мусульмане заинтересованы в том, чтобы РФ приняли в ОИК, заявил Кадыров]</ref> |rels=[[Ислам]] шашны Сунни дэгийн Шафий сургааль, цөөн тооны [[Христ итгэл|Христийн шашин]] |langs=[[Чечень хэл]], мөн Орос улсын зонхилох [[Орос хэл]] |related=[[Ингушет|Ингуш]], [[дагестан|Хойд Кавказынхан]], [[Адыгей]], кист, [[Гүржүүд]] |population=2 сая}} '''Чечень ястан''' (ганц тоонд ''Чечень,'' олон тоонд ''Чеченьчүүд''; [[Чечень хэл|чечениэр]] ганц тоонд ''нохчо'', [[олон тоо|о.т.]] ''нохчий'') — [[ОХУ]]-ын харьяа [[Ар Кавказ]]ын ард түмнээс хамгийн олон тоотой [[ард түмэн]], нутгаа бараг бүрэн эзэгнэж байгаагаар, тооны олноор [[үндэстэн]] шинжтэй болсон. [[Ингушет|Ингуш]], кист ястны хамтаар [[Вайнах]] хүмүүс гэх 2.8 сая хүнтэй [[ястан]].<ref>Arutiunov, Sergei. (1996). [http://src-h.slav.hokudai.ac.jp/sympo/Proceed97/Arutiunov5.html "Ethnicity and Conflict in the Caucasus"]. Slavic Research Center</ref> Зөвлөлт засгийн үед түүхийн бүх мэдээллийг устгасан тул чеченүүдийн үүсэл гарлын талаар яг баттай мэдээлэл байдаггүй. Генетикийн хувьд чеченүүд - [[Баруун Европ]], [[Умард Африк]], [[Оросууд|орос]], [[Төв Ази]], [[Перс үндэстэн|иран]] гэсэн 5 хэсэгт хуваагдана. энүүгээрээ [[Итали үндэстэн|сициличүүдтэй]] утга ижил юм. Судлаачид дүгнэхдээ чеченүүд маш олон дайн хийсэн ч хүн амын тоогоо алдаж уусаж үгүй болдоггүй шалтгаан нь эргэн тойрны үндэстэн, ястануудаас дээрэм тонуул хийхдээ эмэгтэйчүүдийг хүчээр эсвэл хулгайлж авчрах гэх мэтээр хүн амын тоогоо нэмэгдүүлдэг байсан гэх таамаглал дэвшүүлжээ. Монголын түүхч: "Чечень буюу Сэцэн, Цэцэн, Чэчэн гэдэг нь алтан ордны хязгаар нутагыг захирч байсан алтан ургийн ноён байсан гэдэг. Гэхдээ чеченчүүд нийтээрээ монголчуудтай угсаа гарал нэг биш, ядаж ганц хоёр хувь нь дарангуйлагч монгол цэрэг, ноёдын удам бий." гэж таамаглажээ. Ихэнх чеченьчүүд [[Грозный]] хотод болон дэлхийн өнцөг булан бүрд амьдардаг. <gallery> Файл:Макка Сагаипова.jpg|Макка Сагаипова Чечень дуучин бүсгүй Файл:Кавказ үндэстэнүүд.jpg|18-р зууны Кавказын үндэстнүүд Файл:Khanpasha nuradilov monument in grozny.png|[[Ханпаша Нурадилов|дэлхийн дайн тулааны түүхэн дэх хамгийн олон дайсныг ганцаараа хөнөөсөн цэрэг]] [[Ханпаша Нурадилов]] Файл:Mamed Khalidov KSW XVI (cropped).jpg|<nowiki>Чечень гаралтай анхны ММА аварга Польшийн Мамед Халидов]</nowiki> Файл:Buvaisar Saytiev (cropped).jpg|Бувайсар Сайтиев Олимпын 4 удаагийн аварга Файл:Artur Beterbiev, December 2019.jpg|Артур Бетербиев хагас хүнд жингийн боксын хамгийн хүчтэй цохидог боксчин гэгддэг дагестаны чечень Файл:KhamzatChimaev(fighter).png|alt=|дэлхийн тулааны урлагийн ертөнцийг цочирдуулсан чечень хамзат чимаев </gallery> == Эшлэл == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Чеченүүд}} [[Ангилал:Чечень]] [[Ангилал:Европ дахь угсаатан]] [[Ангилал:Оросын уугуул ард түмэн]] [[Ангилал:Хойд Кавказ]] [[Ангилал:Оросын ислам]] [[Ангилал:Кавказ дахь угсаатан]] k6j95kd19ylg9ez90eb71uzia0tghtk 0 32962 706072 690122 2022-07-20T23:21:01Z Bilguunamarbayar 68211 wikitext text/x-wiki {{үйлдлийн систем | name = Microsoft Windows | logo = [[File:Windows logo and wordmark - 2021.svg|200px]] | logo caption = Одоогийн лого (2021 оноос хойш) | logo_size = 296px | screenshot = [[File:Windows 11 Desktop.png]] | caption = | website = {{URL|windows.microsoft.com}} | developer = [[Microsoft]] | source_model = Хаалттай эхийн код | released = [[1985]] оны [[11 сарын 20]] (Windows 1.0) | family = Windows 9x, Windows CE болон Windows NT</br> | frequently_updated = тийм | marketing_target = Хувийн компьютер | kernel_type = {{plainlist| * Windows NT гэр бүл: Хосолмол * Windows 9x болон түүнээс өмнөх: Дан (MS-DOS) }} | ui = Windows Shell | programmed_in = Assembly, C, [[C++]] | license = Хувийн өмчит арилжааны програм | language = Олон хэлтэй (137 хэл дэмждэг) | working_state = Олон нийтийн хэрэглээнд нэвтэрсэн | supported_platforms = ARM, IA-32, Itanium, x86-64 | updatemodel = Windows Update, Windows Anytime Upgrade |working state = }} '''Microsoft Windows''' (эсвэл энгийнээр '''Windows''') бол [[Microsoft]]-ын хөгжүүлж, худалдаалдаг [[Үйлдлийн систем|үйлдлийн системийн]] цуврал юм. Хамгийн сүүлийн үеийн хувилбар нь 2021 онд хэрэглээнд нэвтэрсэн '''Windows 11''' юм. ==Түүх== [[Microsoft]] компанийг анх 1975 онд Харвардын их сургуулийн оюутан [[Билл Гэйтс]] өөрийн бага насны найз [[Пол Аллен]]тай хамтран байгуулсан түүхтэй. Анх MS-DOS үйлдлийн системийн график нэмэгдэхүүн байдлаар хөгжүүлэгдэж байсан ба үүнээс хойш 38 жилийн турш хэдэн зуун удаа сайжруулан шинэчилсэн хувилбарыг гаргасаар ирсэн. График интерфэйстэй, хэрэглэхэд хялбар, хулганыг түлхүү ашигладаг энэ үйлдлийн системийг сайжруулагч энэ компани томоохон зах зээлийн нийлүүлэгч болсон байна. *Windows XP *Windows Vista *Windows 7 *Windows 8 *Windows 10 *Windows 11 ==Эшлэл== {{reflist|3}} [[Ангилал:Windows| ]] [[Ангилал:Үйлдлийн систем]] 9o1amgbaitm8up2yimrxex963c6pdq7 0 96177 706077 607404 2022-07-21T06:42:53Z Naokijp 78077 wikitext text/x-wiki [[File:Imperial Palace Tokyo Panorama.jpg|thumb|250px|Panorama of the Imperial Palace in Tokyo]] [[File:Tokyo Imperial Palace Aerial photograph 2019.jpg|thumb|Aerial photograph of the Imperial Palace of Japan in 2019]] Токиогийн хааны ордон нь {{Nihongo|'''Tokyo Imperial Palace'''|[[wiktionary:皇居|皇居]]|Kōkyo|үгчилбэл 'Хааны ордон'}} Японы эзэн хааны гол ордон юм. Энэхүү ордон нь Токиогийн Чёодо тусгай хамгаалалтын бүст байрладаг ба гол ордон {{Nihongo|宮殿|Kyūden}}, ззэн хааны гэр бүлийн амьдардаг ордны цогцолборууд болон музей, албан газрууд зэргээс бүрддэг. 855yz2t358p517rttjbfup7kqcklylm