Хайрхан сум

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.21</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Хайрхан сум</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4283</id>
    <revision>
      <id>706133</id>
      <parentid>705320</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:16:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.160.96</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Хайрхан сумаас төрсөн алдартнууд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6126" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Хайрхан сум
|ямар_янзын_нутаг       = [[сум]]
| албан_нэр             = 
|image_skyline          = 
|imagesize              = 
|image_caption          = 
|улс_эсвэл                 = Улс орон
|аль_улс_эсвэл             = {{flag|Монгол}}
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = [[Монгол Улсын аймгууд|Аймаг]]
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   = {{Flag|Архангай|coa}}
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = [[Монгол Улсын сумд|Сум]]
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг  = '''Хайрхан'''
|гуравдугаар_зэргийн_нэгж  = Баг (5)
|гуравдугаар_зэргийн_нутаг = 1. Хайрхан&lt;br&gt;2. Асгат&lt;br&gt;3. Жарантай&lt;br&gt;4. Могой&lt;br&gt;5. Өгөөмөр
|нутгийн_төвийг_юу_гэх     = Сумын төв
|нутгийн_төв               = Уубулан
|газар_нутаг            = 2,500 км²
|газрын_байц            = 
|хүн_ам_тоол            = 2010 онд 3,343 хүн&lt;sup&gt;А&lt;/sup&gt; &lt;ref&gt;[http://www.toollogo2010.mn/doc/sum,duurgeer.pdf Монгол улсын 2010 оны хүн амын тооллогын дүн] (сум, дүүргээр)&lt;/ref&gt;
|хүн_ам_тооц            =
|нягт_сийрэг            = 
|цугаараа               = Хайрханыхан
|түүхэн_он              = 
|түүхэн_үйл             = 
|тэмдэглэл              = &lt;sup&gt;А&lt;/sup&gt; Энэ нь зөвхөн МУ-ын суурин иргэний тоо. Үүнд гадаадын харъяат иргэн, гадаадад оршин суугаа МУ-ын иргэн багтаагүй. 
|image_map2              = Архангайн Хайрхан.PNG
|mapsize2              = 300px
|map_caption2            = Монгол улсын Архангай аймаг дахь&lt;br&gt;Хайрхан сум, түүний төв Уубулан гацаа
|хаяа_залгаа_нутаг     = Архангайн [[Өлзийт сум (Архангай)|Өлзийт]], [[Батцэнгэл сум|Батцэнгэл]],&lt;br&gt;[[Эрдэнэмандал сум|Эрдэнэмандал]], [[Цэцэрлэг сум (Архангай)|Цэцэрлэг]], Булганы&lt;br&gt;[[Баян-Агт сум|Баян-Агт]], [[Сайхан сум (Булган)|Сайхан]] гэсэн зургаан сум
}}

'''Хайрхан сум''' нь [[Архангай]] [[Аймаг|аймгийн]] [[сум]] юм. 
Архангай аймгийн Хайрхан сум нь 1924 онд байгуулагдсан юм.  Тус сумын нутагт Хайрхан нэртэй сүрлэг сайхан хангай дүнхийн байх бөгөөд энэ уулын нэрээр сумаа нэрлэсэн байдаг. Хайрхан сум нь Хайрхан, Асгат, Жарантай, Могой, Өгөөмөр гэсэн 5 багаас бүрдэх бөгөөд Сумын төв нь Өгөөмөр багийн нутагт [[Хүнүй]] голын дэнж дээр байрладаг бөгөөд ''Уу-булан'' гэж нэрлэнэ. Энэ сумын нутагт орших [[Дуут нуур]] нь цэнгэг устай нуур юм. Мөн Гүн нуур, Могойн Цагаан нуур байдаг. Хайрхан сумын нутгаар Хануй, Хүнүй, Жарантай, Могой зэрэг голууд урсан өнгөрнө. Мөн Бух, Уу-Булан зэрэг рашаантай.   

Хайрхан сум нь төрөн гарсан хүчит бөхчүүдээрээ алдартай бөгөөд Даян аварга Ц. Чимэд-Очир, Улсын арслан Д. Лувсанжамц, Ц. Содов нарын зэрэг улсын цолтой 12 бөх төрөн гарсан байдаг. Мөн МУ-ын ардын эмч Э. Лувсандагва, Монгол Улсад сагсан бөмбөгийн спортыг түгээн дэлгэрүүлэгч Д. Содномзундуй, УИХ гишүүн, ЗГ-ын гишүүн асан, АН-ын дарга С.Эрдэнэ, МУ-ын үлэмж дархан мэргэн С. Ямааранз , Улсын аварга малчин , Бүгд найрамдах Монгол ард улсын Ардын их хуралын депутат Төмөөн овогтой Зундуй зэрэг олон алдартнууд энэ нутгаас төрөн гарсан.  

== Хайрхан сумаас төрсөн алдартнууд ==
* Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар, малчин Отгоны Дорж
* Монгол улсын [[Ардын Эмч]] - [[Эрээдэрийн Лувсандагва]]
* Гавъяат эмч - Түмэннасан
* Гавъяат жүжигчин - Б. Тунгалаг
* Соёлын Гавъяат зүтгэлтэн - И.Болоож
* Монгол улсын даян аварга -  [[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
* Монгол улсын арслан - Довчингийн Лувсанжамц
* Монгол улсын арслан - Цэнджавын Содов
* Монгол улсын заан - Бямбын Балдир
* Монгол улсын начин - Л.Түдэв
* Монгол улсын начин - Г.Халзан
* Монгол улсын начин - Ж.Хөхөө
* Монгол улсын начин - Н.Дэндэв
* Монгол улсын начин - Д.Тавинтай
* Монгол улсын начин - Л.Түдэв
* Монгол улсын начин - О.Мөнх-Эрдэнэ
* МУ-ын үлэмж дархан мэргэн - С.Ямааранз
*БНМАУын Ардын их хуралын депутат - Төмөөн Зундуй

==Баримтын холбоос==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Архангайн сумууд}}
[[Ангилал:Архангай аймгийн сум]]
[[Ангилал:Монголын сум]]</text>
      <sha1>ekwkurpxs6nmuxjfhwnhl0suncanbvm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тусламж:Шинэ хуудас яаж үүсгэх вэ?</title>
    <ns>12</ns>
    <id>5241</id>
    <revision>
      <id>706111</id>
      <parentid>702701</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T15:57:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Согоо</username>
        <id>78086</id>
      </contributor>
      <comment>Нийтлэлч</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6269" xml:space="preserve">Согоо

== Шинэ хуудас үүсгэх ==
Таны хайсан өгүүллэг энд алга байна уу? Тэгвэл та хэрэглэгчийн бүртгэл үүсгээд Монгол Википедиад шинэ өгүүлэл оруулж болно. Та өөрийн зав, боломжийнхоо хэрээр мэдээлэл оруулаарай. Харин өгүүллээ бүрэн бус гэж бодож байвал өгүүллийнхээ төгсгөлд '''&lt;nowiki&gt;{{stub}}&lt;/nowiki&gt;''' үүнийг хуулаад тавьчихаарай. 

Монгол Википедиад [[Wikipedia:Монгол Википедиад байх ёстой өгүүллүүд (жагсаалт)|нэн шаардлагатай байгаа өгүүллүүдийн жагсаалтаас]] өгүүлэл эхлүүлж болно. Уг жагсаалтаас шинэ өгүүлэл эхлүүлэхийн тулд, улаан өнгөтэй холбоос дээр дарна. Гарч ирэх  ''&quot;...-д засвар хийж байна.&quot;'' гарчигтай &quot;хайрцаг&quot;-т  Та бичлэгээ оруулна. Гарааны тусламж хэрэгтэй бол эндээс хараарай. 


'''Шинэ хуудас (шинэ сэдэв бүхий өгүүлэл) үүсгэхийн''' тулд ''&quot;Хайлт&quot;'' цонхонд гарчигаа бичээд ''&quot;Явах&quot;'' товчийг дарна уу. 

#Хэрэв Таны бичсэнтэй ижил гарчигтай өгүүлэл байхгүй бол,  хайлтын үр дүнг харуулж буй хуудасны дээд талд жижиг шрифтээр ''&quot;Та&lt;font color=red&gt; ... &lt;/font&gt;гэж хайлаа&quot;'' гэсэн бичиг гарна. &quot;&lt;font color=red&gt; ... &lt;/font&gt;&quot; цэгийн оронд таны бичсэн гарчиг улаан өнгөтэй харагдах ба Та уг &lt;font color=red&gt;улаан линк&lt;/font&gt; дээр дарж шинэ хуудас үүсгэнэ. Уг шинэ хуудас нь ''&quot;...-д засвар хийж байна.&quot;'' гэсэн гарчигтай байна. 
#Мөн &quot;''&quot;...&quot; гэсэн гарчиг бүхий хуудас байхгүй байна. Та &lt;font color=&quot;red&quot;&gt;энэ хуудсыг үүсгэж&lt;/font&gt; чадна.''&quot; гэсэн бичиг '''&quot;Хайх&quot;'''  мөрийн доор гарна. Та уг ''&quot;энэ хуудсыг үүсгэж чадна&quot;'' гэсэн '''улаан линк''' дээр дарж шинэ хуудас үүсгэнэ. Уг шинэ хуудас нь ''&quot;...-д засвар хийж байна.&quot;'' гэсэн гарчигтай байна. 

Дээрхи 2 аргаар та шинэ хуудас (шинэ сэдэв бүхий өгүүлэл) эхлүүлж болно.

*Аливаа өгүүллийн гарчиг нь ''олон тоон'' дээр биш '''ганц тоон дээр байх ёстой''' гэдгийг битгий мартаарай. Мөн Гарчгийн эхний үсэг '''томоор''' байх хэрэгтэй. Хэрэв гарчгийн хоёр дахь үг нь ''оноосон нэр'' бол мөн томоор байна. Бусад тохиолдолд гарчгийн хоёр, гурав дахь үгүүд бүгд жижиг үсгээр бичигдэх ёстой. Энэ нь сүүлд, бусад хүмүүс тухайн өгүүллийг хайж олоход хялбар байх болно. Жишээлбэл, ''&quot;Хүүхдүүд&quot;'' биш '''&quot;Хүүхэд&quot;''', ''&quot;Хөвсгөл Аймаг&quot;'' биш '''&quot;Хөвсгөл аймаг&quot;''' гэх мэтээр. 

*Шинэ өгүүллийн гарчиг нь текстийн эхний өгүүлбэрт байгаа бол түүнийг '''тодруулах''' нь зүйтэй. Жишээлбэл, &quot;Хими&quot; гэсэн гарчигтай өгүүллийн эхний өгүүлбэрийг доорх байдлаар, ''&quot;'''Хими'''  нь алив юмсын найрлага, бүтэц, тэдгээрийн харилцан үйлчлэл...&quot;'' гэж бичнэ.

Өгүүллээ бичиж, засаж дууссаныхаа дараа &quot;'''Урьдчилан харах'''&quot; товчийг дарж бичсэн зүйлээ хянана. Хэрэв алдаа байхгүй бол &quot;'''Хуудсыг хадгалах'''&quot; товчийг дарж, хадгалахаа мартав аа.

== Шинэ хуудас үүсгэх видео заавар ==
[[Image:01_WP_guide_1.jpg|thumb|200px|Хуудсыг засварлах видео заавар]]
Дараах видеог мөн үзэж шинэ хуудас үүсгэхийг болон өгүүллээ гадаад хувилбартай холбохыг суралцаж болно: [https://www.youtube.com/watch?v=xvWC22EI3Tg| Үзэх]

== Нэмэлт мэдээлэл оруулах ==

[[Image:edit page.png|thumb|200px|Хуудсыг засварлах]]

Монгол Википедиад одоогийн байдлаар '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' өгүүлэл байгаа бөгөөд та эдгээрийг баяжуулж, хуучирсан мэдээллийг шинэчилж, хянаж болно. 
:Үүний тулд текстийн хамгийн дээд талд, зүүн гар талаасаа 3 дахь &quot;'''Засварлах'''&quot; товчийг ашиглана. Уг товчийг дарахад өгүүлэл бичиж, засаж болох (зураг дээр үзүүлсэн) ''&quot;текст хайрцаг&quot;''  гарч ирнэ. Тэнд өгүүллээ бичиж, засаж дууссаныхаа дараа бичсэн зүйлээ &quot;'''Урьдчилан харах'''&quot; товчийг дарж хянана. Хэрэв алдаа байхгүй бол &quot;'''Хуудсыг хадгалах'''&quot; товчийг дарж хадгална.

== Бусад холбоотой сэдвүүд ==
* [[Help:Агуулга]] 
* [[Help:Хуудас яаж засварлах вэ?]]
* [[Help:Зураг яаж оруулах вэ?]]
* [[Help:Тусгай тэмдэглэгээ, томъёо яаж оруулах вэ?]]
* [[Help:Арай өндөр төвшинд текст засварлах талаар]]</text>
      <sha1>hq892uvh1ojmlhna6pcgkwqnazz5osr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706112</id>
      <parentid>706111</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T16:14:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Согоо</username>
        <id>78086</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6271" xml:space="preserve">Согоо

Согоо гэж хэн бэ? гэж сонирхож байж магадгүй.

Манай Согоо энтертайнмент нь 2019 онд үүсгэн байгуулагдсан бөгөөд түүнээс хойш тасралтгүй Монголын түүхэн зургийг сэргээх тайлбартай болгох Монголын түүх өв соёлыг сурталчилахын төлөө уйгагүй хөдөлмөрлөсөөр ирсэн билээ.

Үүсгэн байгуулагчид нь:

1. Цэргийн түүхч, орчуулагч, түүхэн зураг цуглуулагч судлаач (17жил) Равдангийн Баяр ( Орос хэлтэй)

2. Сэтгүүлч, доктор (Германд) Хасбаганын Ариунчимэг (Герман хэлтэй)

3. Олон улсын харилцаа, Санхүү (ОХУ, Японд төгссөн) орчуулагч Зундуйжамцын Үүрийнтуяа (Орос, Англи, Япон, франц хэлтэй) (Сошиал хариуцна)

4. Түүхч, түүхэн зураг цуглуулагч судлаач (10 жил) Нанзаддоржийн Бямбадорж (Англи хэлтэй)

5. Түүхэн зураг цуглуулагч судлаач, түүхэн зураг сэргээх чиглэлээр магистр (USA) Anja Brown (англи хэлтэй) Үндсэн 5 гишүүнтэй, оюуны өмчийн хуульч, хуульч, нягтлан, орчуулагч, эвлүүлэгч, хөрвүүлэгч, найруулагч, жолооч болон туслах 20 гаруй ажилтантай байгууллага юм.

Бидний хийсэн ажлууд:

Монголын түүхэн аялал төсөл Монгол-Германы Хархорум экспедицийн Монгол талын төслийн удирдагч, МУИС-ийн Антропологи-Археологийн тэнхимийн профессор, Өвөг ба Эртний түүхийн археологийн доктор (Dr. phil.) Уламбаярын Эрдэнэбаттай хамтарч Орхоны хөндийгөөр явж хэрэгжүүлсэн байна 
Түүх 1 хором төсөл ( түүхэн зургаар тайлбарлаж түүх өгүүлэх контент)
3. Хэро энтертайнменттай хамтарсан “Монгол тулгатан” контентийн түүхэн зурагны тайлбарууд дээр ажилласан

4. Олноо өргөгдсөн Монгол улсын язгууртан мяндагтнууд гэрэл зургийн цомог төсөл. Монгол крилл, Монгол бичиг, Англи хэлээр маш гоёмсог түүхэн зурагнууд түүндээ тохирсон тансаг тайлбартай бидний олон жилийн хөдөлмөр шингэсэн бүтээл төслийн удирдагч Төмөрийн Мөнхбаяр

5. Ардын жүжигчин Гомбожавын Жигжидсүрэн найруулагчийн “50:60 Анхны алхам” номонд ивээн тэтгэгчээр оролцсон. 2020.10.27-ны өдөр нээлтээ хийсэн байна. 

6. Монголын түүхэн зургийг үнэд оруулах, түүхэн зураг тайлбарлахын тулд 6 асуултанд хариулах стандарт тогтоосон сошиал орчинд оруулж хадгалж архив болгож үлдээх чиглэлээр идэвхитэй ажиллаж байгаа.

7. Согоо нэртэй Монголын түүхийг сурталчилдаг Англи, Монгол хос хэлтэй робот Япончуудтай хамтарч бүтээх ажил 50% - тай явж байна.

8.Sogoo’s podcast-ын зочидоор Монголын эрдэмтэн түүхч зохиолчид цувралаар оролцож Монголын түүхийн медиа хэлбэрээр бичиж үлдээж байна. YouTube channel: Sogoo’s podcast 

9. Ч. Болд &quot;ХХ зууны Монголчууд&quot; ном 

Бид нэртэй төртэй Монгол улсынхаа төлөө хийсэн ажилтай хамт олон. Сүүлийн үед ‘’ Олноо өргөгдсөн Монгол улсын язгууртан, мяндагтнууд&quot; гэрэл зургийн цомог гарсантай холбоотой нийгэмд том сенсааци тарьсан маш амжилттай яваа төсөл . Сайны хажуугаар саар гэгчээр бидний талаар ойлголтгүй хүмүүст буруу ташаа мэдээлэл өгөх нэр төрд халдсан дайрч давшилсан архив ухсан, хулгайлсан, зөвшөөрөлгүй багийн гишүүдийн зурагнуудыг сошиалд тавьж доромжилсон явдал гарч байна тийм хүмүүстэй бид зохих газарт нь өргөдөл өгч хуулийн дагуу хариуцлага тооцох болно. Бид ҮТА болон бүх архиваас зураг авч бүтээлд ашиглахдаа зохих ном дүрэмийнх нь дагуу үнэ хөлсийг нь төлөөд авдаг болно. Бидэнд байнга урам зориг өгч байдаг хамтарч ажилладаг бүх хувь албан байгуулага Согоогийн үнэнч уншигчид болон Монгол үндэсний өв соёл түүхийг хүндэлдэг хайрладаг түүхэн гэрэл зураг сонирхогч та бүхэндээ үргэлж баярлаж явдаг шүү! Бидний үүд хаалга хамтарч ажиллая гэсэн хэний ч өмнө үргэлж нээлттэй. Бид зогсохгүй хөдөлмөрлөсөөр байх болно. Миний Монгол эх орон үүрд мандан бадраг! 

https://ikon.mn/n/24kq[[https://www.sogoo.mn/]]</text>
      <sha1>r0cgacvvoa1w23xdj78avs5rlmy5p09</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706116</id>
      <parentid>706112</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T16:41:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Согоо</username>
        <id>78086</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6277" xml:space="preserve">'''Согоо'''

Согоо гэж хэн бэ? гэж сонирхож байж магадгүй.

Манай Согоо энтертайнмент нь 2019 онд үүсгэн байгуулагдсан бөгөөд түүнээс хойш тасралтгүй Монголын түүхэн зургийг сэргээх тайлбартай болгох Монголын түүх өв соёлыг сурталчилахын төлөө уйгагүй хөдөлмөрлөсөөр ирсэн билээ.

Үүсгэн байгуулагчид нь:

1. Цэргийн түүхч, орчуулагч, түүхэн зураг цуглуулагч судлаач (17жил) Равдангийн Баяр ( Орос хэлтэй)

2. Сэтгүүлч, доктор (Германд) Хасбаганын Ариунчимэг (Герман хэлтэй)

3. Олон улсын харилцаа, Санхүү (ОХУ, Японд төгссөн) орчуулагч Зундуйжамцын Үүрийнтуяа (Орос, Англи, Япон, франц хэлтэй) (Сошиал хариуцна)

4. Түүхч, түүхэн зураг цуглуулагч судлаач (10 жил) Нанзаддоржийн Бямбадорж (Англи хэлтэй)

5. Түүхэн зураг цуглуулагч судлаач, түүхэн зураг сэргээх чиглэлээр магистр (USA) Anja Brown (англи хэлтэй) Үндсэн 5 гишүүнтэй, оюуны өмчийн хуульч, хуульч, нягтлан, орчуулагч, эвлүүлэгч, хөрвүүлэгч, найруулагч, жолооч болон туслах 20 гаруй ажилтантай байгууллага юм.

Бидний хийсэн ажлууд:

Монголын түүхэн аялал төсөл Монгол-Германы Хархорум экспедицийн Монгол талын төслийн удирдагч, МУИС-ийн Антропологи-Археологийн тэнхимийн профессор, Өвөг ба Эртний түүхийн археологийн доктор (Dr. phil.) Уламбаярын Эрдэнэбаттай хамтарч Орхоны хөндийгөөр явж хэрэгжүүлсэн байна 
Түүх 1 хором төсөл ( түүхэн зургаар тайлбарлаж түүх өгүүлэх контент)
3. Хэро энтертайнменттай хамтарсан “Монгол тулгатан” контентийн түүхэн зурагны тайлбарууд дээр ажилласан

4. Олноо өргөгдсөн Монгол улсын язгууртан мяндагтнууд гэрэл зургийн цомог төсөл. Монгол крилл, Монгол бичиг, Англи хэлээр маш гоёмсог түүхэн зурагнууд түүндээ тохирсон тансаг тайлбартай бидний олон жилийн хөдөлмөр шингэсэн бүтээл төслийн удирдагч Төмөрийн Мөнхбаяр

5. Ардын жүжигчин Гомбожавын Жигжидсүрэн найруулагчийн “50:60 Анхны алхам” номонд ивээн тэтгэгчээр оролцсон. 2020.10.27-ны өдөр нээлтээ хийсэн байна. 

6. Монголын түүхэн зургийг үнэд оруулах, түүхэн зураг тайлбарлахын тулд 6 асуултанд хариулах стандарт тогтоосон сошиал орчинд оруулж хадгалж архив болгож үлдээх чиглэлээр идэвхитэй ажиллаж байгаа.

7. Согоо нэртэй Монголын түүхийг сурталчилдаг Англи, Монгол хос хэлтэй робот Япончуудтай хамтарч бүтээх ажил 50% - тай явж байна.

8.Sogoo’s podcast-ын зочидоор Монголын эрдэмтэн түүхч зохиолчид цувралаар оролцож Монголын түүхийн медиа хэлбэрээр бичиж үлдээж байна. YouTube channel: Sogoo’s podcast 

9. Ч. Болд &quot;ХХ зууны Монголчууд&quot; ном 

Бид нэртэй төртэй Монгол улсынхаа төлөө хийсэн ажилтай хамт олон. Сүүлийн үед ‘’ Олноо өргөгдсөн Монгол улсын язгууртан, мяндагтнууд&quot; гэрэл зургийн цомог гарсантай холбоотой нийгэмд том сенсааци тарьсан маш амжилттай яваа төсөл . Сайны хажуугаар саар гэгчээр бидний талаар ойлголтгүй хүмүүст буруу ташаа мэдээлэл өгөх нэр төрд халдсан дайрч давшилсан архив ухсан, хулгайлсан, зөвшөөрөлгүй багийн гишүүдийн зурагнуудыг сошиалд тавьж доромжилсон явдал гарч байна тийм хүмүүстэй бид зохих газарт нь өргөдөл өгч хуулийн дагуу хариуцлага тооцох болно. Бид ҮТА болон бүх архиваас зураг авч бүтээлд ашиглахдаа зохих ном дүрэмийнх нь дагуу үнэ хөлсийг нь төлөөд авдаг болно. Бидэнд байнга урам зориг өгч байдаг хамтарч ажилладаг бүх хувь албан байгуулага Согоогийн үнэнч уншигчид болон Монгол үндэсний өв соёл түүхийг хүндэлдэг хайрладаг түүхэн гэрэл зураг сонирхогч та бүхэндээ үргэлж баярлаж явдаг шүү! Бидний үүд хаалга хамтарч ажиллая гэсэн хэний ч өмнө үргэлж нээлттэй. Бид зогсохгүй хөдөлмөрлөсөөр байх болно. Миний Монгол эх орон үүрд мандан бадраг! 

https://ikon.mn/n/24kq[[https://www.sogoo.mn/]]</text>
      <sha1>f5s0limnj7lhje43mnqeh17iiar0wk9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жаргалан сум</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6090</id>
    <revision>
      <id>706139</id>
      <parentid>683303</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T11:08:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2475" xml:space="preserve">'''Жаргалан''' нь [[Говь-Алтай]] аймгийн [[сум]] юм. Сумын төв нь аймгийн төв [[Алтай хот]]оос хойш 90 км орчим зайд байдаг.  Хуучнаар Засагт  хан аймгийн  Үйзэн гүний  хошуу бөгөөд  1924.06.05 –ний өдрийн Хантайшир-Уулын аймгийн Мөнх – Өлзий дэлгэр Уулын хошууны иргэдийн анхдугаар хурлаар байгуулагджээ. Энэ хурлаар тус хошуунд Батбуянт-Уулын сум, Жаргалан-Уулын сум гэсэн 2 суманд өрх 249, гэр – 10, баг 6 харгалзуулан зохион байгуулжээ. Хожим нь дээрх 2 сум нэгдэн 1924 онд Жаргалан сумыг байгуулсан түүхтэй.

Баруун талд нь [[Хасагт хайрхан]] уул, хойд хэсгээр нь Жаргалан уул байдаг бөгөөд говь хангай хосолсон нутаг билээ. [[Улаанбаатар]] хотоос 1130 км зайд орших Жаргалан сум нь 368 ам км газар нутагтай сум юм. Тус сумд 2785 хүн оршин суудаг.

Тус сум 1924 онд байгуулагдсан. Социализмын үед Батнайрамдал нэгдэл үйл ажиллагаа явуулдаг байжээ. Тус сум нь баруун баруун хойд талаараа Говь-Алтай аймгийн Шарга, Баян-Уул, зүүн талаараа Завхан аймгийн Алдархаан, Цагаан хайрхан, Цагаан чулуут, Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумтай хиллэлдэг байна.  

Засаг захиргааны хувьд 3 багт хуваагддаг. Нэгдүгээр баг нь Бүрэн. Сумын төвөөс зүүн хойшоо 28 километрийн зайд байдаг. Хоёрдугаар баг нь Тээл. Сумын төвөөс баруун тийш. Гуравдугаар баг нь Завхан гол баг. Сумын төвөөс урагш 10 километрийн зайд байдаг.        

{{Хөтлөгч мөр Говь-Алтайн сумууд}}
[[Ангилал:Говь-Алтай аймгийн сум]]
[[Ангилал:Монголын сум]]</text>
      <sha1>8too7hsbrhorxnnzovumubhvbwhlnm7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ус</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9626</id>
    <revision>
      <id>706109</id>
      <parentid>701374</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:48:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.185.223</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15307" xml:space="preserve">{{Хадмал  Зай л 
|монгол_бичиг =[[Файл:Usu mongol.png]]
|кирилл_буриад =уhан 
|кирилл_монгол =ус
|кирилл_халимаг =усн
}}
[[Зураг:Iceberg_with_hole_near_Sandersons_Hope_2007-07-28_2.jpg|thumb|right|Усны гурван төлөв: шингэн, хатуу (мөс), хий (агаар дахь).]]
'''Ус''' нь '''H&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;0''' гэсэн [[химийн томъёо]]гоор илэрхийлэгдэх, [[устөрөгч]], [[хүчилтөрөгч]]ийн нэгдэл бодис юм. 
Ердийн нөхцөлд [[өнгө]], [[үнэр]]гүй. Бага зэрэг хөх ногоон туяа бүхий тунгалаг, [[шингэн төлөв]]тэй. Харин цельсийн -1C хэмд хатуу ([[мөс]]), 100°C хэмд хийн ([[усны уур|уур]]) төлөвт орно. Дэлхий дээрх амьд организмуудын амьдралд чухал үүрэгтэй. [[Хүн]]ий биеийн ихэнх хэсгийг буюу 70%-г ус бүрдүүлдэг.
Амьдралыг тэтгэгч рашаан булаг, чандмань эрдэнэ.

== Усны үнэ цэн ==
Ус бол хүний амьдралын үнэт хэрэглээ, юугаар ч орлуулашгүй бүтээгдэхүүн билээ. Түүний үнэт чанар нь химийн аргаар гарган авч болдоггүй, хүн усгүйгээр амьдарч чадахгүйд байгаа юм. Гэвч дэлхий дээр байгаа бүх усны 1 хувь нь цэвэр ус байдаг. Харин 97 хувь нь далай тэнгисийн ус, 2 хувь нь хойд өмнөд туйлын ус билээ. Ундны цэвэр ус өнөөдөр томоохон хотуудын хамгийн гол санаа зовоосон асуудлуудын 1 болоод байна. Хүн төрөлхтөн орчин үеийн шинэ технологийн дагуу клоннингийн буюу эсийн аргаар юуг ч хиймлээр хийж, гаргаж авч чадаж байна. Английн эрдэмтэд Долли хонь, Өмнөд Солонгосын эрдэмтэд нохойг эсийн аргаар гаргаж авсан байдаг. Тэр ч байтугай хүн хүртэл гаргаж болохыг нээгээд байна. Тэгвэл энд нэг л зүйлийг хүн төрөлхтөн гаргаж авч чадахгүй бөгөөд тэр нь УС. Хүн төрөлхтөний ганц гаргаж авч чадаагүй зүйл бол УС гэдгийг дахиад дурдая. Өдөр ирэх тусам дэлхийн дулаан, хуурай болж цэвэр усны нөөц багасаж хүний тоо, хэрэглээ хурдацтай өсөж байгаа энэ эрин үед бид усаа хэмнэхгүй бол усны хэрэглээний хязгаартай учирч ус 90-ээд оны картын бараа шиг болох аюул бий. Иймд та бүхэн усны үр ашиггүй хэрэглээгээ багасгаснаар хойч үе, үр хүүхэддээ цэвэр усаа үлдээж чадна.

Хүмүүс уснаас ихээхэн хамааралтай байдагт байгалийн эгдүүтэй егөөдөл оршин байдаг билээ. Онолын хувьд усны нөөц шавхагдашгүй юм.Учир нь зохистой ашигласан нөхцөлд чийгний эргэлтийн үрээр цаг ямагт сэргэж байдаг. Гэвч усны хэрэглээ асар хурдан өсөж байгаагаас олон оронд хүрэлцэхгүй байдал мэдрэгдэж байна.Мөн усны бохирдол ихээхэн аюул нүүрлэх боллоо. Усны урсгал 1000 жилд, секундын долиор дэлхийн эргэлтийг удаашруулдаг ажээ.

Бодит жишээ дурдая: АНУ-н нэгэн хот өдөрт зөвхөн 3 цаг устай амьдарч сурч байна. Зүүн өмнөд мужуудад тохиолдсон ган Атланта, Чатанүүга гэх мэт томоохон хотуудыг айлгаж байгаа бөгөөд Орме хот аль хэдийн дусал ч усгүй болжээ. Усыг одоо цистернээр л зөөж түгээж байна. Ус 9-13 цагийн хооронд ирж энэ үед амьдрал ид цэцэглэж хүмүүс усанд орохоор оочерлож, угаалын машинууд хүнгэнэж, хүмүүс аяга тавгаа угаана. Үүнээс хойш эсрэг процес эхэлж ус таслагдаж хотын хүн ам усгүй болох ба тэд энд тэнд цуглуулсан усаа дусал дуслыг нь гамнан цай уух гэх мэт зүйлүүдийг хийнэ. Бүхэл насаараа устай амьдарсан 55 настай Элизабет Тейн “Энэ зүйлд хэзээ ч дасахын аргагүй” гэж хэлж байна тэрээр цааш нь энэ 3 цагийн хугацаанд “пижигнэхгүй” бол болдогүйг хэлж байна. Гялс усанд ороод, хоолоо хийгээд, аяга тавгаа угаагаад, угаалгын машинаа ажиллуулна. Мөн өөр нэгэн иргэн хэлэхдээ “Энэ нь цаг хугацаа хойшоо ухарсантай адил байна” гэжээ. Мөн хотын захирагчын хэлснээр энэ хот одоо зөвхөн усандаа хотын төсвийнхөө 75%-ийг зардаг болсон ба тус хотын хүн ам эрс багасах хандлагатай болсон байна.

Усан орчны өөр нэг онцлог бол темпратурын горим юм. усан орчинд темпратурын горим агаар, хуурай газрынхаас илүү тогтвортой байдаг. Энэ нь усны хувийн дулаан багтаамж их байдаг зэрэг физик шинжтэй холбоотой. Усны темпратурын горим илүү тогтвортой байгаатай холбогдож гидробионтууд дотор хуурай газартай харьцуулбал сненотерм бие махбодь илүү тархсан байдаг. Эвритерм зүйл үндсэндээ эх газрын жижиг усан сан, сэрүүн, хүйтэн бүсийн далай, тэнгисийн эрэг орчмын бүс зэрэг темпратурын хоног, улирлын хэлбэлзэл үлэмжхэн их байх хэсгүүдээр оршино. Усан орчинд гэрэл агаар хуурай газрынхаас маш бага. Усны гадаргуу дээр туссан гэрлийн ихэнх нь агаарт ойдог. Нар хичнээн ташуу тусна, ойлт төдий чинээ их байдаг. Иймээс өдрийн гэрэлтэй байх үе усны гүнд хуурай газрынхаас маш богино хугацаанд үргэлжилнэ. Жишээ нь: Африкийн Мадейр арлын орчимд зуны өдөр усан доор 30 м гүнд ердөө 5 цаг, 40 м гүнд 15 минут үргэлжилдэг ажээ. Гүн болох тутам гэрлийн хэмжээ буурах нь түүнийг ус шингээдэгтэй холбоотой.

Ус хангамжийг төвлөрсөн ус хангамжийг хувийн байгууллагууд хариуцдаг. Нэг ус хангамжийн байгууллагын үйлчлэх хүрээний хүн ам 2500-8.5 сая юм. Тус улсын ус хангамжийн 70 орчим хувийг гадаргын ус, 30 орчим хувийг гүний ус эзэлдэг. Ус хангамжийн 26 компани 338.500 км урттай түгээлтийн хоолойгоор дамжуулж 53.6 сая хүн амд өдөрт 15.750 сая литр усыг хүргэдэг. Нийт 4520 усан сан, 1690 Ус хангамжийн бүстэй. Усыг цэвэршүүлэхдээ тунадасжуулалт, шүүлт, хлоржуулалтын арга болон шинэ технологи болох GAC /мөхлөгт идэвхижүүлсэн нүүрс/, шүүлтүүр озонжуулалт, хэт ягаан туяаны арга зэрэг 1220 ажиллагааг хамруулдаг. Ихэнх өрх нийтийн ус хадгалах газар, ус түгээгүүрийн худгаас усаа авч, гэртээ нөөцлөн хэрэглэдэг. Ус хангамжийн байгууллага нь байнга алдагдалтай ажилладаг. Усны үнэ маш бага учраас иргэд болон аж ахуйн нэгжүүд усанд дэндүү гамгүй ханддаг. Усны нөөцөөр хомс гэгддэг говийн бүсийн нутагт уул уурхайн үйлдвэрлэл хөгжих төлөвтэй байгаа. Гэвч говийн бүсэд усны нэгдсэн судалгаа байхгүй. Уурхай дагасан хот байгууллаа гэхэд ундны усны чанар нь маш муу. Эрдэс давс ихтэй шорвог устай. Усыг цэвэршүүлэн дахиж ашигладаг тогтолцоо огт байхгүй.Ус нь тодорхой хугацаанд байх ёстой хэмжээнээсээ давж, чанарын стандарт хангахгүй байгаа усны илүүдлийг тухайн бүсээс шалтгаалж шийдвэрлэж болдог. Ус хангамжийн байгууллагын үйлчлэх хүрээний хүн ам 2500-8.5 сая юм. Тус улсын ус хангамжийн 70 орчим хувийг гадаргын ус, 30 орчим хувийг гүний ус эзэлдэг. Ус хангамжийн 26 компани 338.500 км урттай түгээлтийн хоолойгоор дамжуулж 53.6 сая хүн амд өдөрт 15.750 сая литр усыг хүргэдэг. Нийт 4520 усан сан, 1690 Ус хангамжийн бүстэй. Усыг цэвэршүүлэхдээ тунадасжуулалт, шүүлт, хлоржуулалтын арга болон шинэ технологи болох GAC /мөхлөгт идэвхижүүлсэн нүүрс/, шүүлтүүр озонжуулалт, хэт ягаан туяаны арга зэрэг 1220 ажиллагааг хамруулдаг.

== Ус хэмнэх энгийн аргууд ==
'''Гал тогоондоо ус хэмнэх аргууд:''' Аяга таваг, тогоо шанагаа угаахдаа сайтар зүлгэхдээ усаа хааж бай. Дараа нь цэвэр усаар зайлж бай. Хүнс ногоогоо гоожиж буй усаар бус дүүргэсэн саванд цэвэрлээд дараа цэвэр усаар зайл.Хүнс ногоо угаасан усаа битгий асга, түүгээр гэрийнхээ цэцэг ногоог усла. Хүн бүр өөрийн гэсэн аягатай болсоноор танай гэр бүл байнга аяга таваг угааж ус гарздахгүй. 

'''Ариун цэврийн өрөөндөө ус хэмнэх аргууд:''' Усанд орохдоо биеээ савандаж байхдаа усаа хааж байхаа битгий мартаарай.Энэ нь 3 дахин бага ус зарцуулдаг ба 400 литр хүртэл ус хэмнэнэ.Хүүхдүүдээ ус хэрэглэснийхээ дараа крантаа сайн хааж байхыг захиж сурга.Ус багб хэргэлдэг шүршүүртэй бол , хуучны зарим шүршүүр усыг хэт их гоожуулж алддаг.

Шүдээ угаах, сахлаа хусахдаа крантаа хааж бай. Хаахгүйгээр нэг удаа шүдээ угаах нь 20 литр ус үр ашиггүй зарцуулдаг. Мөн стаканд ус хийж шүдээ угааснаар бид усаа хэмнэж чадна.Ариун цэврийн цаасаа жорлонд биш хогийн саванд хаяж бай. Энэ нь ус хэмнэхээс гадна жорлон бөглөрөхөөс урьдчилан сэргийлнэ. Усныхаа халуун хүйтнээ тохируулахдаа бүлээн ус хэрэгтэй бол хүйтэн усаа ихэсгэхийн оронд халуун усаа багасгах нь зөв. Ус хэмнэлттэй зарцуулдаг жорлонтой бол та жорлонгийн ус хураагууртаа хэмнэх төхөөрөмж суурилуулснаар нэг ус таталтаараа 3 литр хүртэл ус хэмнэх боломжтой.

'''Бусад ус хэмнэх аргууд:''' Угаалгынхаа машиныг хэмжээнд нь хүртэл усаар дүүргэсний дараа хувцас хунараа хийж угааж бай. Тэгвэл олон эдлэл угаах боломжтой болж байна.Загасны аквариумаа цэвэрлэхдээ усыг нь битгий асга ,усаараа та цэцэг ногоогоо усалж болно, энэ ус нь организ тэжээлээр таны цэцгийг тэтгэнэ.Өндөг чанасан усаараа та цэцгээ усалж бас болно, өндөгний хальсны минералууд цэцгэнд сайн нөлөөтэй.

== Ус дутагдахад яах вэ ==
Шингэнээ 1% алдахад: Цангана. 

Шингэнээ 2% алдахад: бие тавгүйрхэж, хоолны дуршил буурна, ажлын чадвараа 20 % алдана. 

Шингэнээ 6% алдахад: Нүүрний арьс эрс хувирч, хөдөлгөөнөө удирдах чадвараа алдаж эхэлнэ. Хэл яриа ойлгомжгүй болно. 

Шингэнээ 10% алдахад: Биеийн дулааны тэнцвэр алдагдана. Эсүүд үхэж эхэлнэ. 

Шингэнээ 11% алдахад: Бодисын солилцоо алдагдаж, эмнэлгийн тусламж шаардлагатай болно.

{{commons|Water|Ус}}

[[Ангилал:Ус| ]]
[[Ангилал:Ус (гидрологи)| ]]
[[Ангилал:Устөрөгчийн нэгдэл]]
[[Ангилал:Хүчилтөрөгчийн нэгдэл]]
[[Ангилал:Түүхий эд]]</text>
      <sha1>le6p6ma52en76uzj2ka6agvua33o2ig</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жамсрангийн Цэвээнравдан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11315</id>
    <revision>
      <id>706110</id>
      <parentid>601195</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:52:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.235</ip>
      </contributor>
      <comment>Саах</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2124" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
|бүтэннэр       = Жамсрангийн Цэвээнравдан
|амьдарсан      = 1918 он – 1993
|төрсөнгазар    = өнөөгийнхөөр [[Монгол улс|Монгол]] улсын&lt;br&gt;[[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]] аймгийн [[Цагаан-Үүр сум|Цагаан-Үүр]] сум
|бөхийнцол      = '''[[улсын аварга]]'''
|дуурьсгал      = Дуурьсгаж&lt;br&gt;явсан нутаг
|дуурьсгасан    = [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]] аймгийн&lt;br&gt;[[Цагаан-Үүр сум|Цагаан-Үүр]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Улсын аварга
|цолон1         = 1951
|цол2           = Улсын арслан
|цолон2         = 1945
|цол3           = Улсын заан
|цолон3         = 1943
|түрүүлсэн      = '''1''' (1951)
|үзүүрлэсэн     = '''1''' (1945) 
|шөвгөрсөн      = '''12'''
}} 

'''Жамсрангийн Цэвээнравдан''' (1918 - ?) нь [[Хөвсгөл]] аймгийн [[Цагаан-Үүр сум]]ын харьяат, [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын аварга]] юм.

==Амжилт==
*1943 онд 7 давж [[улсын заан]] цол хүртэв
*1944 онд 6 давсан
*1945 онд 8 давж үзүүрлэхэд [[улсын арслан]] цол хүртээжээ
*1946 онд 7 давсан
*1947 онд 7 давсан
*1948 онд 7 давсан
*1949 онд 7 давсан
*1950 онд 6 давсан
*1951 онд 10 давж түрүүлэн улсын аварга болжээ
*1952 онд 5 давсан
*1953 онд 5 давсан
*1956 онд 6 давж шөвгөрчээ

{{Үндэсний бөхийн аварга}}
{{DEFAULTSORT:Цэвээнравдан, Жамсрангийн}}
[[Ангилал:Улсын аварга]]
[[Ангилал:Цагаан-Үүрийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1918 онд төрсөн]]
[[Ангилал:20-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>naye1z3oxyw1jjolzztuf9kfijcc17h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Украин хэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12257</id>
    <revision>
      <id>706122</id>
      <parentid>684071</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T02:37:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sergio3018</username>
        <id>78090</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1510" xml:space="preserve">{{Инфобокс Хэл
|name=Украин хэл
|nativename= українська мова
| pronunciation= [украйинська мова]
|states=[[Украин]], [[Орос]], [[Румын]], [[Канад]], [[Польш]], [[Беларусь]], [[Словак]], [[АНУ]] зэрэг
|speakers=40 сая
|rank=
|familycolor=Энэтхэг-Европ
|fam1        = [[Энэтхэг-Европын хэлүүд|Энэтхэг-Европын]]
|fam2        = [[Сатемын хэлүүд|Сатем]]
|fam3        = [[Балт-Славын хэлүүд|Балт-Славын]]
|fam4        = [[Славын хэлүүд|Славын]]
|fam5        = [[Өмнөд Славын хэлүүд|Өмнөд Славын]]
|script=
|iso1=uk|iso2=ukr|iso3=ukr
|map=
}}
'''Украин хэл''' нь [[Энэтхэг-Европ хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтах [[хэл]] юм.
[[Файл:Ukrainian lang.png|thumb|Украин хэлний тархалтын байдал]]
[[Файл:Ukr lang rus 2001.jpg|thumb|Украин хэлээр ярилцагчдын эзлэх хувь [[Украин]] улсын муж тус бүрээр, [[2001]] он]]

== Гадаад холбоосууд ==
* [http://www.slovnyk.net/ Украин хэлний онлайн их тайлбар толь]
* [http://www.ulif.org.ua Украин хэл судлалын портал сайт]

[[Ангилал:Украин хэл| ]]
[[Ангилал:Дан ганц хэл]]</text>
      <sha1>54vqwwccjt597r43v4ljd32kix1uqq5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ренчинбямбын Пүрэвдагва</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20308</id>
    <revision>
      <id>706108</id>
      <parentid>705662</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:32:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.235</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Амжилт */ссмт</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2358" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
| зураг         = 
|бүтэннэр       = Ренчинбямбын Пүрэвдагва
|төрсөнөдөр     = {{birth date and age2|1985|11|21}}
|төрсөнгазар    = [[Архангай]] аймаг, [[Цэцэрлэг хот|Эрдэнэбулган сум]]
|бөхийнцол      = '''[[Улсын арслан]]'''
|дуурьсгал      = Дууддаг нутаг
|дуурьсгасан    =  [[Архангай аймаг|Архангай]] аймгийн [[Булган сум (Архангай)|Булган сум]]
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Улсын арслан
|цолон1         = 2016
|цол2           = Улсын начин
|цолон2         = 2012
|цол3           = Аймгийн арслан 
|цолон3         = 2008
|үзүүрлэсэн     = '''1''' ([[2016 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2016]])
|шөвгөрсөн      = '''3''' (2012, 2014, 2020)
|үнэнөдөр       = 2022-7-13-ны
}}

'''Ренчинбямбын Пүрэвдагва''' (1985-11-21) нь [[Архангай]] аймгийн [[Цэцэрлэг хот|Эрдэнэбулган сум]]анд төрсөн, [[үндэсний бөх]]ийн [[Улсын арслан]] юм.
[[Бөх билэгт]] дэвжээний бөх.

==Амжилт==
*2008 онд [[Архангай]] аймгийн наадамд түрүүлж [[Аймгийн арслан]] цол хүртсэн.
*2009 онд [[Архангай]] аймгийн наадамд үзүүрлэсэн.
*2010 онд [[Хэнтий]] аймгийн наадамд түрүүлж Хурц чимэг хүртсэн.
*2012 онд Улсын наадамд 5 давж [[Улсын начин]] цол 
*2014 онд Улсын наадамд 5 давж [[Өсөх идэр]] чимэг 
*2016 онд Улсын наадамд 9 давж үзүүрлэн [[Улсын арслан]] цол хүртэв.
*2020 онд Улсын наадамд 6 давж чимэг нэмсэнч (допинг илрэн хүчэнгүйд тооцсон)


{{DEFAULTSORT:Пүрэвдагва, Ренчинбямбын}}

[[Ангилал:Улсын арслан]]
[[Ангилал:Цэцэрлэгийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1985 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>jcl48n08v3a9u4pc8lpdhv7cearo3m4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Легницийн тулалдаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20992</id>
    <revision>
      <id>706136</id>
      <parentid>702681</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:44:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.103</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71099" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Легницийн тулалдаан
|partof=[[Монголын Польш дахь аян дайн]]
|image=[[Зураг:Legnica.JPG|300px]]
|caption=Легницийн тулалдаан. XV зууны үеийн чимэглэл зураг
|date=1241 оны 4 сарын 9
|place=[[Легницкие Поле]] &lt;br&gt;(Польшийн [[Легница]]гийн орчим)
|result=Монголын ялалт
|combatant1=[[Их Монгол Улс]]&lt;br&gt;[[Алтан Орд|Алтан Ордны Улс]]
|combatant2=''Эвсэл''&lt;br&gt;[[Польшийн улсууд]]&lt;br&gt;[[Темплар]]&lt;br&gt;[[Хоспиталлер]]&lt;br&gt;[[Германы рыцарь]]&lt;br&gt;[[Шлезиен  улсууд]]&lt;br&gt;[[Иоханнитерийн рыцариуд]]&lt;br&gt;[[Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн]]
|commander1=[[Байдар]]&lt;br&gt;[[[[Хайду]]]]&lt;br&gt;[[Орд]]
|commander2=[[Хенрик II.|Шлезиенийн гүн II. Хенрик]] †
|strength1=8,000 хүнд -12,000  орчим хөнгөн морин цэрэг (ихдээ 2 [[түмэн]]) &lt;ref name=&quot;Empires&quot;&gt;''AllEmpire.com''. &quot;[http://www.allempires.com/article/index.php?q=battle_liegnitz The Battle of Liegnitz (Legnica), 1241]&quot;. Accessed 5 October 2006.&lt;/ref&gt;
|strength2=2,000&lt;ref name=&quot;Empires&quot;/&gt;-25,000&lt;ref name=&quot;Chambers&quot;&gt;James Chambers. ''The Devil's Horsemen: The Mongol Invasion of Europe''. Atheneum. New York. 1979. ISBN 0-689-10942-3&lt;/ref&gt;, нотлогдож байгаа нь 60,000 
|casualties1=Тодорхойгүй
|casualties2=30,000-40,000, түүнээс ч их гэж тооцдог}}
[[Зураг:HedwigAltarVII.jpg|thumb|Монголчууд бүсэлсэн хотын гадна Хенрик II. толгойг өлгөн сүрдүүлж буй байдал. (Варшавын үндэсний музейд эх хувь нь бий)]]
'''Легницийн тулалдаан''' ({{lang-pl|Bitwa pod Legnicą}}, {{lang-de|Schlacht von Liegnitz}}) буюу '''Вальштадтын тулалдаан''' ({{lang-de|Schlacht bei Wahlstatt}}) бол Монголын [[Байдар]], [[Хадан]] хэмээх хоёр жанжны 20000 цэрэг Польшийн [[II Хенрих]] вангийн голлон удирдсан Польш, Германы эвслийн 60000 цэргийг бут цохисон тулалдаан юм. Тулалдааны гол зорилго нь [[Бат хан|Бат хаан]], [[Сүбэдэй]] нарын Унгарын [[IV Бела]] вангийн цэрэг болон Австрийн Темплерийн одоны хүчинтэй тулалдах явцад буюу ([[Мохийн тулалдаан]]) баруун жигүүрээс хавсран цохигдох аюулыг зайлуулан сэргийлэх зорилгоор Польшийн нутагт цөмрөн орсонд байжээ. Энэхүү тулалдаан нь Европчуудад цэрэг-дайн, түүний номлолыг үндсээр өөрчилсөн том сургамж өгсөн гэж барууны цэргийн түүх судлаачид үздэг байна.

== Өмнөх түүх ==
1240 онд [[Киев]]ийг эзэлсэн [[Алтан Орд]]ны хаан [[Бат хаан|Бат]] оройн улсаас ирэх аюулыг урьдчилан дарах зорилготойгоор баруун зүг хүлгийн жолоо залан [[Польш]] руу довтолжээ. 

II Хенрих ван цэргээ таван зам болгон хуваасан байдаг. Хот сууринг эзлэн авахдаа гарамгай гэж сонссон монголчуудыг тал хээр газар угтан байлдаж хүний давуу байдлаа ашиглах төлөвлөгөөтэй байсан юм. Ялангуяа хүнд морин цэрэг болох рыцарь нь монголын хөнгөн морин цэргийг хялбархан дийлнэ гэж бодож байжээ.

Байдар 1241 оны 3-р сарын 10-нд [[Висла мөрөн|Висла]] мөрнийг [[Сандомир]]ын ойролцоо гаталжээ. Хайдугийн түмтийг [[Ленчица]], [[Краков]] хотын зүг илгээгээд, Байдар хан өөрөө Кёльц хүртэл довтолсон байна. Бага Польшийн нийслэл Краков орох замыг хаасан Владимер Воеводын захирсан Краковын цэрэг, Пакослав Воеводын захирсан Сандомирын цэргийг Хайду хан 3-р сарын 18-нд Хмельниковийн дэргэд бут цохиод, Краковыг бүслэн хаажээ. Владимир Воевод энэ тулалдаанд алагдаж, Краков ба Сандомирын ван «Ичимтгий» хочтой 4-р Болеслав өөрийн ээж Орос вангийн ахайтан Гремиславна Ингдаровна, гэр бүлийн хамт нийслэлээ санд мэнд орхин, Мажарт дүрвэн гарсан байна. Ингээд Сандомир, Краков зэрэг хотуудыг эзлэн авсныхаа дараа Бат хаан 1240/41 оны өвөл цэргээ хуваав. 

4-р сарын 2-нд Байдар, Хайду нарын нэгдсэн цэрэг Силезийн нийслэл [[Вроцлав]] (Бреслау)-ыг эзлэн авч, нутаг дэвсгэрийг нь түймэрдэн шатаажээ. Асар богино хугацаанд Бага Польш бут цохигдсон нь гэгээн цагаан өдөр аянга ниргэхтэй адил болов. Бага Польшийг түрэмгийлж бусниулсан нь тус улсын бусад газар нутагт ч түгшүүр дэгдээжээ. Генрих ван эх нутгаа хамгаалахыг Шлезийн (Силезийн) оршин суугчдаас уриалсны дараа Вроцлав руу зүг зүгээс Польшийн рыцариуд цуварч эхлэв. Бага Польш болон Их Польшийн өмнөд хэсгийн дайчид Краковын Воеводын ах Сулиславын удридлага дор цугларч байлаа. Дээд Шленскийн (Силезийн) цэргийг Опполегийн Мечислав толгойлов. Генрих өөрөө Доод Сизелийн цэргийг захирав». Чехийн ван «Ганц нүдэт» хочтой 1-р Вацлав гар хумхин суусангүй дайнд эрчимтэй бэлтгэж байлаа. Хүч хавсрахыг санал болгосон Генрихийн хүсэлтийг тэрээр тун уриалгахан хүлээн авч, удалгүй 4 түмэн явган цэрэг, 6 мянган морин цэргийн хамт нийслэл Прага хотоо орхин, түүнтэй нэгдэхээр Силези руу хөдөлжээ.

Нөхцөл байдал ингэж эргэсэнд Байдар, Хайду нар түмт, мянгатын дарга нарыг хуралдуулж, дайсны хүчийг нэгтгэлгүй өрсөж цохихоор шийдэж, Вроцлавын бүслэлтээ зогсоож, Генрихийн арми руу хөдөлсөн байна. Цаг хугацаатай уралдах хэрэгтэй байлаа. Чехүүд хэдхэн өдрийн зайд ирээд байгааг туршуулууд мэдээлж байв. Гэхдээ хамгийн гол нь Генрихийг Вацлав руу ухруулалгүй тулалдаанд оруулах нь чухал байлаа. Гэвч Генрих өөрийн хүчинд эрдэж, Вацлавыг хүлээлгүй монголчуудтай зэвсэг зөрүүлэхээр зориг шулууджээ. Магадгүй, тэрээр өөрөөс нь цөөн цэрэгтэй дайснаа дарна гэдэгт итгэж, монголчуудыг ялсан баатрын алдрыг Вацлавтай хуваалцахыг хүсээгүй ч байж болно. Цэрэглэн мордохын өмнө Дарь эх Мариягийн сүмийн дээврээс унасан чулуу Генрих ванг золтой л цохиж алсангүй. Генрих энэ хачин тохиолдлыг муу ёрын шинж хэмээн сэжиглэсэн ч замд гарчээ.

== Тулааны явц ==
Одоогийн Герман-Польшийн хилээс холгүй орших [[Легница]] (Лигниц)-ийн дэргэд Генрих ван 1241 оны 4-р сарын 9-нд Байдарын цэргийг тосон тулалдсан аж. Европчууд нийтдээ 60 орчим мянган цэрэгтэй байсан нь Байдар, Хайду нарын түмтүүдээс хүн, хүчний хувьд 2 дахин илүү байв. Генрих цэргээ 5 чиглэл болгон хуваажээ. 1-р чиглэлийн цэргийг Моравын маркграф Дипольдын хүү Бореславаар (Польшийн вантай андуурч болохгүй) удирдуулсан [[Герман]]ы уурхайчид бүрдүүлж байв. 2-р чиглэл болох Их Польш, Краковын цэргийг Сулислав, 3-р чиглэл болох Дээд Силези, Опполегийн цэргийг Мечислав, 4-р замын цэргийг их магистр Понсе д'Обон, 5-р замын болон Доод Силези, Польшийн цэргийг Генрих ван өөрөө толгойлсон байна. Монголчууд хот, суурин газрыг эзлэн авахдаа гарамгай гэж сонссон Генрих ван тал газар тулалдаад үзэхээр шийдсэн байж болох тухай судлаачид өгүүлсэн байдаг. Юутай ч тэрээр хүн, хүчний хувьд хавьгүй илүү байсан бөгөөд [[франц]], герман, польш рыцариудаас бүрдсэн хуягалсан хүнд морин цэрэг нь монголчуудын хөнгөн морин цэргийг хонь мэт тууна гэж найдаж байв. Шууд гардан тулалдаанд орох нь маш аюултай болохыг ойлгосон Байдар хаан бяцхан заль зохиож дайсан нүүхийг хүлээлгүй өөрөө эхэлж хөдөлжээ.

Монголчууд хулс шатааж утаан хөшиг тавьж, байрлалаа эзэлсэн байна. Генрих ван болон түүний жанжнууд монгол цэргийн байрлалыг утаан дундаас бүрэн мэдэж, тандаж чадаагүй байна. Гэсэн ч Генрих ван давших тушаал өгчээ. Дайсныг ойртож ирэхэд монголын эрхий мэргэн харваачид тэднийг суман бороогоор угтав. Монголчуудын тавьсан бараг сум болгон байндаа тусч байлаа. Холбоотнууд хариу барьсан боловч тэдний харвасан сум ихэнхдээ байгаа онохгүй газардаж байв. Монгол харваачид сумаа нэг тавьчихаад утаан дунд орж хэсэг замхраад, дахин эргэн гарч ирээд харваж байлаа. Салхинд туугдан утаан хөшиг нээгдэхэд европчуудын өмнө гайхалтай дүр зураг харагджээ. Тэдний өмнө бүхэл бүтэн арми биш, цөөн хэдэн цэрэг жагсаж байв. Гэвч энэ бол хуурмаг үзэгдэл байлаа. Монголчууд тунчиг жигд эгнээгээр жагссан учир зөвхөн эхний эгнээний цэрэг харагдсан нь энэ байжээ. Европчууд урьд өмнө нь хэзээ ч ийм жигд, нарийн цэргийн жагсаалыг харж байсангүй. Монголын хөнгөн морин цэргүүд давшихдаа польшоор: «Амь амиа бодоорой! Зугтаарай!» гэж хашгирч байсан нь холбоотнуудыг балмагдуулсан аж. Учир нь гардан тулаан эхлээгүй байхад Монголын эрхий мэргэн харваачдын суманд өртөж, олон цэрэг шархадсан, алагдсан байлаа. Тиймээс байлдааны санаачлагыг гартаа авах зорилгоор Генрих ван польш, герман рыцаруудад довтлох тушаал өгсөн байна. Рыцариудыг харахад үнэхээр сүрдмээр. Аанай л зарааны арьс нөмөрсөн асар том яст мэлхий мэт зэр зэвсгээ наранд гялалзуулсаар аажим аажмаар урагшлав. Төмөр дуулгаар битүү хучигдсан, Герман төдийгүй, Европ даяар алдаршсан Германы Тевтоны бүлэглэлийн рыцариуд анхандаа тактикийн амжилтад хүрч, монголчуудыг шахаж эхэлжээ. Гэвч манёвр сайтай Монголын хөнгөн морин цэрэг зориуд зугтахад европчууд араас нь нэхэж, эгнээгээ задгай тавьсан аж. Чухам энэ үед тулалдаанд ороогүй байсан Хайду ханы түмт бөөрнөөс нь цохиж, рыцариудыг хиаруулжээ.

Монголчуудын довтолгооны хамгийн эхэнд ван алагдсан нь холбоотнуудыг удирдлаггүй болгож уймруулсан байна. Рыцариудын араас Генрихийн цэрэг ч мөн адил цохигдов. Генрих вангийн толгойг монголчууд жадны үзүүрт хатган, Бат хааны цэргийн эсрэг боссон хэнбугайг ч ийм тавилан хүлээж буйг сануулан Легницэд давхилдан иржээ. Тулалдааны дараа вангийн бэлэвсэн гэргий Анна эр нөхрөө загалмайтны ёсоор оршуулахаар цогцсыг нь хайгаад олоогүй байна. Учир нь монголчууд Генрихийн толгойг тастаад, бүх хувцсыг нь тайчсан тул олон арван мянган цогцосноос ялгаж таних арга байгаагүй гэдэг. Тиймээс Анна зүүн хөлөндөө 6 хуруутай хүний цогцсыг хайхыг тушааж, гагцхүү ингэж л золгүй вангийн биеийг эцэст нь олсон гэдэг. Энэ явдлаас хойш 600 жилийн дараа буюу 1832 онд археологичид Генрих вангийн гэгддэг булшийг нээхэд үнэхээр толгойгүй, зүүн хөлөндөө 6 хуруутай араг яс олдсон байна. Генрихийн цогцос олдсон газар хожим сүм барьсан бөгөөд өдгөө жуулчдын сонирхон очих газрын нэг болжээ. Генрих ван алагдсан тухай өөр нэг хувилбар бий. Энэхүү хувилбараар бол: «Монголчууд Силезийн Генрихийг олзолж, тулалдааны үед амь үрэгдсэн монгол цэргийн жанжны өмнө сөгдүүлжээ. Үүний дараа ванг хороож, харин толгойг нь Бат хаанд илгээсэн байна». Юутай ч эр нөхрөө загалмайтны ёсоор оршуулах гэж Анна ахайтан чамгүй зовжээ. Загалмайны үйл хэргийн төлөө амь насаа алдсан Генрихийг зовлон эдлэгч хэмээн зарлаж, «Үнэн сүсэгт» хэмээн  өргөмжлөх болсон юм. Тулалдааны орой монголчууд дайсны алагдсан цэргүүдийн баруун чихийг огтолж, 9 шуудай дүүргэж тал нутаг руугаа их хаандаа илгээсэн гэдэг.

Зарим эх сурвалжид дурдсанаар бол Легниц дахь тулалдаанд европчууд нийт 40 мянган цэргээ алдсан гэсэн нь бий. Зөвхөн Тамплиерийн бүлэг л 500 рыцарь алдсан нь маш их тоо байлаа. (Харьцуулж хэлэхэд 1242 оны Чудын нуурын мөсөн дээр болсон тулалдаанд Новгородын ван Александр Ливоны бүлгийн цэргийг бут цохиход 50 рыцарь алагдсан байна). Легниц дахь тулалдааны үеэр монголчууд байлдааны түүхэнд анх удаа хорт хийний нэг төрлийг ашигласан гэж судлаачид үздэг. Тулалдааны эхэнд талбар дээр гашуун утаа амтагдаж байсан талаар европчууд ярьсан тухай судар бичгүүдэд тэмдэглэсэн нь бий. Европчууд салхины өөдөөс харж байрлалаа эзэлсэн байдаг. Лууны толгойгоор чимсэн тусгай хоолойнуудын тусламжтайгаар монголчуудын цацсан утаа салхинд туугдан Генрих вангийн цэрэгт хүрч байв. Тэрхүү хоолойнуудыг европчууд анхандаа дохио өгдөг молцог байна гэж эндүүрсэн аж. Польшийн он тооллын бичээч Ян Длугошийн тэмдэглэснээр тэдгээр молцгуудаас «гэнэт үүл мэт маш их хэмжээний өмхий үнэртэй утаа гарч, байлдааны талбайг битүү хучсан. Холбоотны цэргүүдийн толгой эргэж, байлдах чадвараа алдаж байлаа. Монголчуудын хэрэглэсэн утааг судар бичгүүдэд хэрхэн дүрсэлнийг эрдэмтэд судлаад, сэтгэл мэдрэлд нөлөөлж, тамирдуулах үйлчилгээтэй хийний нэг төрөл байжээ гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байдаг. Легниц дахь тулалдаанд Европтоо шилдэгт тооцогддог герман рыцарууд хиар цохиулсан нь Буурал Европыг монголчууд байлдан дагуулах бүрэн чадвартай, тэдэнд эсэргүүцэл үзүүлж, довтолгооныг нь зогсоож чадах хүч үгүй болохыг бэлхнээ харуулсан юм. Хожим немц рыцариуд монголчуудыг хуурамчаар зугтсаныг цэрэг ёсонд нийцэхгүй үйлдэл хийхээс цээрлэдэг гэсэн яриа гаргасан юм. Гэтэл Легниц дахь тулалдаанаас 1600 гаруй жилийн өмнө Эртний Грекийн дайчин улс Спартын хаан 2-р Агесилай: «Дайснаа хуурч мэхлэх нь шударга төдийгүй, таатай» гэж хэлсэн байдаг нь нэгийг өгүүлнэ.

Генрих ванг алагдах үед Чехийн ван Вацлавын цэрэг Легницээс ердөө нэг хоногийн зайд ирээд байв. Байдар хаан дайсны шинэхэн хүчинтэй дахин тулалдахаас болгоомжилж, Бат хаантай нэгдэхээр Мажарын зүг хөдөлжээ. Явуут дундаа Броцлавыг авахыг оролдсон ч бүтэлгүйтсэн байна. Үүний дараа монголчууд Одмухов руу хөдөлж, Доод Силезид хэд хоноод, Рацибужд туслан очжээ. Томоохон хотуудыг авах зориулалттай оньсон зэвсэг байгаагүй учир Байдар хаан амжилтгүй довтолгооны дараа 4-р сарын 16-нд Бат хаантай нэгдэхээр Морави руу хөдөлжээ. Хүн ам цөөтэй, уулархаг Морави талын монголчуудад стратегийн ач холбогдолгүй байлаа. Монголын цэргийн зарим анги нэгтгэл Германы нутаг дэвсгэрт цөмрөн орж, Мейсен хот хүртэл давшиж, хил орчмын газар нутгийг түйвээв. Гарамгай ялалт байгуулсныхаа дараа монголчууд Герман руу биш, харин өмнө зүг рүү хөдөлсөн байна. Үүнийг тэд Вацлав вангийн цэргээс айсных гэж тайлбарлах нь бий. Тэгвэл энэ талаар Я.Халбай ийм тайлбар өгсөн байдаг. «/.../ Монголчууд Хятадад ч, Дундад Азид ч дайсны давуутай хүчнээс айж бэрхшээж айгаагүй. Түүнээс гадна шаардлагатай үед монголчууд Бат хаан болон бусад анги нэгтгэлээс тусламж авах бололцоотой байсан/.../ Монголчууд яагаад Герман руу давшилгүй өмнө зүг рүү хөдөлсөн бэ? Хариулт ойлгомжтой. Европын өмнөд нутгуудаас Герман илэрхий ядуу байв. Хэрэв тийм биш байсан бол Бат хаан цэргийнхээ гол хүчийг удирдаад, Мажарын дараа Германд заавал халдах байсан. Монголын тагнуул анги тухайн үед Герман хөгжлийн хувьд сул дорой байсныг мэдээлж байжээ. Тиймээс гол цохилт өгөх чиглэлийг тодорхойлж, Мажарын дараа Адриатын тэнгис рүү, цаашлаад Ром руу юуны өмнө түрэмгийлэхээр тогтсон байна.

Бидний мэдэхээр, монголчууд юуны түрүүнд баян, хүчтэй бүс нутгуудыг эрхшээлдээ оруулж байсан. Үүний дараагаар ядуу дорой аймгууд өөрсдөө сайн дураараа бууж өгдөг байлаа. Их хэмжээний олз омог бол монголчуудын бүхий л аян дайны үндсэн хөдөлгүүр байсан юм. /.../ Тиймээс Монголын армийн маршрут 13-р зуунд ямар улс орон, ард түмэн баян чинээлэг, хөгжил дэвшилтэй байсныг нэн тод харуулна.

Шаой дахь тулалдаан (1241 оны 4-р сарын 11) монголчуудын заналт дайсан боловч Бела ван эх нутгаа хамгаалах талаар дорвитой арга хэмжээ авч чадсан ч үгүй, амжсан ч үгүй. Карпатын нурууг хамгаалуулахаар Дионисий Томайгийн армийг 1241 оны 1-р сард илгээснээр өөр зүйл Бела хийсэнгүй. Монголчуудын довтолгооныг саатуулахын тулд мажарууд уулын хөтлүүдийг царс модоор овоолжээ. Гэвч энэ нь монголчуудын хувьд нарийхан сүрлээс өөрцгүй байв. Сүбээдэй жанжны тушаалаар тэдгээр царсыг шатааснаар асар их утаа гарсан нь мажаруудад аюулын дохио болжээ. Бат хааны удирдсан цэрэг Томайгийн харуул ангиудыг бэхлэлтээс элдэн хөөгөөд, 1241 оны 3-р сарын 12-нд байгалийн болон Карпатын хамгаалалтыг давж, Мункач, Унгварийн уулны хөтлөөр Мажарын тал газарт үер мэт урсан оржээ. Бат хаантай цуг Хадаан, Бүри, Шейбан, Бүжэг, Орд нар өөрсдийн цэргийг хамт явж байв. Монгол цэргийн өөр нэгэн анги Мажарыг Болгараас таслах зорилготойгоор өмнө зүгээс, Галичина муж хавиас давшиж байлаа. Монголчуудын урдаа тууж явсан олон мянган олзлогдогсод битүү ойг сүхээр цавчин, морин цэрэг явах зам гаргаж байв. Бат хан замд таарсан хотуудыг байлдан эзэлсээр Мажарын төв рүү түрэн довтлов. [[IV Бела|IV Бела ван]]&lt;nowiki/&gt;т улсынхаа өнцөг булан бүр лүү цустай сэлэм барьсан элч довтолгож, нийслэлээ хамгаалахыг уриалсан ч ард түмэн нь хүлээн авсангүй. Ван язгууртнуудын хуралдаан чуулуулсан ч мөн л амжилтад хүрээгүй байна. Мажарууд вангаа чадалгүй байж харь элэгтнийг хамгаалж, урагшгүй үйлдлээрээ түүгээр явсан гайг үүгээр даллаж авчирлаа хэмээн бухимдаж буйгаа ийн илэрхийлжээ.

«Бела монголчуудыг авчирсан, одоо өөрөө учрыг нь олог» гэж мажарууд ил цагаан ярьж байлаа. Гэтэд Бела ван команчуудыг зүгээр нэг ивээлдээ аваагүй юм. Коман эхээс төрсөн тэрээр албат иргэдийнхээ дунд нэр хүнд багатай учир юуны түрүүнд өөрт нь үнэнч 40 мянган цэрэгтэй болохыг хүссэн нь арга ч үгүй. Нөгөөтэйгүүр, команчуудыг загалмайтны шашинд оруулснаар шинэ татвар төлөгчдийг бий болгож, Ромын пап ламын талархлыг хүлээжээ. Өөрөөр хэлбэл, Бела ван нэг сумаар хоёр туулай агнах гэсэн юм. Тиймээс 1239 оны намар Бела вант улсынхаа хил дээр монголчуудаас зугтаж явсан Котян хаан болон түүний албатуудыг ёслол төгөлдөр хүлээн авч, үржил шимтэй талд газар олгожээ. Гэвч мажар, команчуудын холбоо анхнаасаа хугарах тавилантай байв. Учир нь нүүдлийн ба суурин соёл иргэншил нэг шуудайнд багтах боломжгүй байлаа. Команчуудын тууж ирсэн тоо томшгүй олон толгой мал мажаруудын газар тариалан, аж ахуйд ихээхэн хохирол сүйрэл учруулж байв. Эцэстээ энэ нь ил зөрчил болон гаарчээ. Нэгэн судар бичигт: «/.../ Команчууд унгар тариачдын эхнэp охидыг хүчирхийлж байлаа.» гэж тэмдэглэгдсэн нь бий. Аюул нөмрөхөд Мажарын феодалууд Белад шахалт үзүүлж, Котяныг харъяат иргэдийнх нь хамт Бат хаанд тушааж өгөхийг шаардах болов.

Гэвч хэргийн учир Бела Котяныг бариад өгчих ямар ч боломжгүй байсанд оршино. Котяны ард зэвсэглэсэн 40 мянган дайчин байлаа. Түүнээс гадна Белагийн хүү Иштван Котяны охин Елизаветатай гэр бүл болоод амжсан байв. Аюул ойртох тусам айсандаа галзуурах шахсан Мажарын феодалууд Котян хааны амийг хороосон байна. Ингэснээрээ тэд тэмээн дээр ямааны гарз гаргаж, монголчуудтай олон жил тулалдаж, зохих мэдлэг, туршлага хуримтлуулсан хашир хүнийг үгүй хийжээ. Үүний дараа харин ямаан дээр тэмээний гарз болж, команчууд майхнаа хураагаад, замд тааралдсан бүхнийг сүйдлээд, Балканы хойг руу хөдөлсөн байна. Улмаар Бела ван төдийгүй, мажарууд туршлагатай жанжин, түүний шийдсэн 40 мянган цэргийг нэг дор алдаж, монголчуудын өмнө ганцаарджээ. Замдаа команчууд дайны хөлөөс дайжин хойд зүг рүү дүрвэж байсан олон мянган хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг хүйс тэмтрээд, Бела вантай нэгдэхээр явж байсан цэрэг эрсийг устгасан байна. Команчуудын гарт олон арван суурин газар өртжээ. Бела ван хураасан бүх цэргийнхээ хамт Буда, Пешт хотуудад орж нуугдсан байна. Дунай мөрний 2 эрэгт сүндэрлэх эдгээр хот тухайн үеийн хэмжүүрээр сайтар бэхлэгдсэн, удаан хугацааны бүслэлтийг дааж чадахуйц хэрэм байлаа. Монголчууд асар хурдтай давшиж, 1241 оны 3-р сарын 15 гэхэд Буда, Пештд тулан очжээ. Хотоос гарч тулалдахыг Бела ван хатуу хориглосон ч Колочийн их хамба Уголин 3-р сарын 16-нд өөрийн цэргийн хамт гаpч тулалдаад, отолтод орж, бүрэн ялагдсан байна. Тэрээр 3, 4-хөн цэргийн хамт л эргэж иржээ. Ихэр хотын өмнө майхнаа шааснаар Бат хаан байлдааны ажиллагаагаа хязгаарласангүй.

Монголчуудын жижиг жижиг анги салбарууд хотын орчин тойрныг түймэрдэж, Ерлау, Кевешд хотхонуудыг байлдан эзэлсэн байна. Энэ үеэр Бела ван өөрт нь туслахаар ирсэн Австрийн герцог Фридрих Бабенбергтэй маргасан байна. Бела Фридрихийг өөрт нь үг дуугүй захирагдаж байхыг шаардсанд цаадах нь эгдүүцэж, цэргийнхээ хамт нутаг буцжээ. Голын 2 эрэг дээрх том хотыг бүслэн хаахад ихээхэн хүндрэлтэй байв. Тиймээс Бат хаан хэд хоног саатсаны дараа шалгарсан арга мэхээ хэрэглэжээ. Монголчууд амжилтгүй дайралтынхаа дараa ум хумгүй ухрахад Бела ван хууртаж, бүхий л цэргийнхээ хамт араас нь нэхсэн байна. Монголчууд Тииса мөрөнд цутгадаг Шайо гол хүртэл 6 өдрийн турш «зугтжээ». Шайогийн эрэг дээрх Моха тосгоны ойролцоо Бела ван Чехийн таборитуудын адил тэрэг холбон бэхлэлт хийж, мянган цэргээр сахиулан буудалласан байна. Энэ гүүрээс өөр газраар монголчууд гол гаталж чадахгүй гэж Бела үзэж байв. Тэднийг Бат хаан хараад сэтгэл ханасан янзтай: «Эд нар миний гараас мултрахгүй. Хотонд байгаа хонь шиг нэг газар бөөгнөрчихжээ!» хэмээн уулга алдсан гэдэг. Монголын армийн гарамгай ялалт болж түүхэнд үлдсэн энэхүү тулалдааныг цэргийн түүх судлаач, дэслэгч генерал Ш.Жадамбын редакторлаж хэвлэлд бэлтгэсэн, Монголын байлдан дагуулалд шинэлэг байр сууринаас хандаж, объектив үнэлгээ өгсөн «Монгол цэргийн түүхийн товчоон» суурь бүтээлд тодорхой дүрсэлсэн байдаг. 4-р сарын 9-ний шөнө дөлөөр Бат хаан цэргээ хоёр хуваан, нэг хэсгээр нь мажаруудыг өөртөө татан байлдуулж, нөгөө хэсгийг нь гол гатлуулж дайсны ар талаас цохиулжээ.

Энэ өдрийн тулалдаан монголчуудад ялалт авчирсангүй. Цэргүүддээ үлгэр дууриал үзүүлж, зоригжуулахын тулд Бат хаан өөрөө гардан тулалдаанд оржээ. Гэхдээ хүн, хүчээр хавьгүй илүү дайсныг ялахад монголчуудад амар байсангүй. Ялангуяа цэргээ хоёр хувааснаар монголчууд дайснаасаа үлэмж дутуу байв. Дээр нь цэргийн нөгөө анги гол гаталж чадалгүй саатжээ. Орой нь Бат хаан цэргийн дарга нарыг хуралдуулж, нэгэнт голыг гатлах боломжгүй учир шийдвэрлэх тулалдаанд орохоос зайлсхийхийг санал болгосон ч Сүбээдэй баатар эрс татгалзаж: «Хаан эзэн минь. Таныг хүчээр тулалдах эрхийг та ч хорих ёсгүй» гэжээ. Цэргийн жанжнууд ч Сүбээдэй баатрыг дэмжив. Энэ тухай түүхч Ж.Мэн: «Сүбээдэй бол яах аргагүй 13-р зууны үеийн хамгийн суут жанжин байсан юм. Түүний энэхүү суу билгийн тал нь ялна гэдэгт өчүүхэн ч эргэлзээ үлдээгүй тохиолдолд л тулалдаанд ордгоор илэрдэг» хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. 4-р сарын 10-ны турш монголчууд гол гатлах бэлтгэлээ базаав. Оньсон зэвсгийн тусламжтайгаар дайсны халхавчийг голын эргээс хөөх хоорондуур инженерийн ангийнхан гүүр тавьжээ. 1241 оны 4-р сарын 11-нд үүрээр Монголын их цэрэг голыг гатлан довтлоход Бела вангийн харуул анги үндсэн хүч нь байрласан газар давхин ирж, энэ тухай мэдээлсэн байна. Гэвч монголчууд удалгүй араас нь нэхэж ирэв. Эрхий мэргэн харваачид суман бороогоор ургах нарыг халхалж, үй олон сум шаагих чимэээнээр 4-р Бела вангийн 65 мянган цэрэг сэржээ. Шайо голын хөвөөн дээр болсон ширүүн тулалдаанд Монголын их цэрэг Мажар-Хорватын нэгдсэн армийг бут ниргэв. Сить гол дээр Оросуудыг ялсан шиг монголчууд чадварлаг гүйцэтгэсэн маневрын үр дүнд дайснаа бүсэлсэн байна. Нэгэнт занганд орсон мажарууд ухрах замгүйгээ ойлгон тун ч ширүүн тулалдаж байлаа. Тиймээс Сүбээдэй баатрын тушаалаар Монголчууд өөрсдийн эгнээнд цөмөрхий гаргахад амь зулбан зугтах нүх гарлаа гэж хөөрсөн дайсан бэхлэлтээ орхин тийш тэмүүлжээ.

Живж буй хүн дэрснээс хүртэл шүүрдэг гэдэг дээ. Гэвч монголчууд тэднийг бэхлэлтээ орхин гарах хүртэл харзнаж байгаад сүүлчийн дайсан зугтсаны дараа араас нь нэхэн хөөжээ. Пешт рүү ухарсан мажаруудыг монгол морин цэрэг дор нь гүйцэж, цавчин алж байлаа. Энэ тулалдаанд европчууд байлдааны зорилгооp дарь хэрэглэхтэй анх удаа танилцжээ. Монголчуудын хэрэглэсэн тэсрэх бодис хэдийгээр дайсанд сүртэй гарз хохирол учруулж чадаагүй ч морь малыг нь үргээж багагүй сандаргасан байна. Холбоотнуудын 65 мянган цэргээс 56 мянга нь буюу 86 хувь нь Шайо голын хөвөөнд ясаа тавьжээ. Бела ван Далмаци руу зугатаж, Хорватын герцог, дүү Кальман нь шархдаж, шархны халуунаас нас барсан байна. Түүнчлэн сүм хийдийн томоохон мяндагтнууд болох Эстергомын их хамба Матиас, Колочийн их хамба Яков нар ухрам замд цөм алагджээ. Хамгийн гайхалтай нь ердөө хоёрхон өдрийн дотор Европын 2 том улс болох Мажар, Польш нь Бат хааны дайсны жагсаалтаас гарсан байна. Үүнийг Ж.Мэн тохиолдлын хэрэг огтхон ч биш гэж үздэг. Монголын 2 арми 450 км (тэгэхдээ үүний 200 км нь одоогийн Словакид байрласан цасан хучлагатай Татры уул)-ээр алслагдсан байсан ч хоорондоо байнгын холбоотой байж, аливаа үйл хөдөлгөөнөө харилцан зөвшилцөж байжээ. Сүбээдэй баатрын байгуулсан морин өртөө энэхүү орон зайг 36 цагийн дотор туулах чадвартай байв.

Ширүүн тулалдааны дараа хэсэг амсхийгээд монголчууд Буда, Пешт хотуудад дахин тулан очив. Герцог Кальман нас барахынхаа өмнөхөн хотын иргэдэд тэмцлээс зайлсхийж, үг дуугүй бууж өгөхийг зөвлөжээ. Гэвч ард түмэн тэмцэхээр шийдсэн байна. Хотын төлөөх тулалдаан 3 хоног үргэлжилж, 4-р сарын 29-30-нд монголчуудын ялалтаар өндөрлөжээ. Улаан өнгөтэй болсон Шайо голын хөвөөнөөс Бела ван морины хурдаар зугатаж, Польшийн хилийг зүглэв. Харамсалтай нь тэрээр Генрихийн хурмтлуулсан их армиас нэр нь л үлдсэн болохыг яаж мэдэх билээ. Гэвч монголын морин цэргийн анги сүүл мушгин хөөж, ер хоцрохгүй байлаа. Мөрөө буруулахын тулд Бела ван Комор мужаас баруун зүг руу эргэж, Нитрагаар дамжин, улсынхаа баруун хязгаарын томоохон хoт болох Братислав (одоогийн Словаки) руу хөдөлжээ. Тэндээсээ монголчуудад гэхээсээ илүүтэй айдасдаа туугдсан Бела ван Австрийг зорьсон байна. Учир нь Монголчуудыг ирэхээс өмнө тэрээр гэр бүлээ Австрийн хил рүү амжиж гаргасан байв. Уйтгар гунигтаа дарагдсан ванг Фридрих Бабенберг өөрийн биер угтсан байна. Ганцхан сарын дотор эцэг өвгөдийнхөө газар шороог алдаж, цагаач болсон ванг харсан хэний ч зүрх шимширмээр. Харин Фридрих л өрөвдөх сэтгэл төрсөнгүй. Бела ямар хөөрхийлөлтэй байдалд орсныг ойлгонгуут тэрээр хандлагаа эрс өөрчилж, аль 1235 онд Мажарын талийгаач ван 2-р Андрашийг Австрийн нийслэл Венагийн өмнө ирэхэд төлбөр төлснөө «санаж» түүнийг нь эргүүлж олгохыг тулган шаарджээ. Мэдээж, амь зулбан зугатах мориноос өөр юмгүй болчихоод байсан Бела арга буюу Мозон (Визельбург), Шопрон (Эдельбург), Лочманд (Лутцманнбург) гэдэг баруун 3 мужаа тэрхүү төлбөрийн оронд Фридрихд өгчээ. Фридрихийн савраас мултрангуут Бела гэргийгээ аваад, Сегед рүү хөдөлсөн байна. Үүний зэрэгцээ тэрээр Вайцений хамбыг Ромын пап лам, Германы эзэн хаан руу илгээж, Австрийн герцог загалмайтны ёс зүйд харш авир гаргасныг «уламжилжээ». Амташсан хэрээ 13 гэгчээр Фридрихийн шунал улам гаарч, тэрээр Белаг явсны дараа Братислав, Рааб хотыг цэргийн хүчээр эзэлсэн байна. Гэвч удалгүй нутгийн иргэд бослого дэгдээж, Австрийн гарнизоныг устгажээ.

Буда, Пештийг унасны дараахан Варадин, Арад, Перег, Темешвар, Дьюлафехервар зэрэг хот монголчуудын гарт орсон аж. Энэ дашрамд өгүүлэхэд, ялагдсан ард түмнээс уламжлагдан ирсэн домог, хууч яриа үнэхээр түүхэн баримт болж чадах уу? гэдэг асуултад дараах зүйл тодорхой хариулт өгнө. Дээр дурдсан Варадин хотыг авахад Бат хаан өөрөө алагдсан гэж Мажарын нэгэн сурвалж бичигт өгүүлсэн нь бий. Үүнээс санаа авч, 14-р зууны дунд үед Оросод «Батын алагдсан тухай домгийг ямар нэг байдлаар санагдуулж байгаа биз? Мажарыг байлдан дагуулаад монголчууд өөрсдийн засаг захиргааг байгуулж эхэлжээ. Энэ тухай Л.де Хартог: «Ямарваа нэгэн газрыг эзэлж авсныхаа дараа дадсан зуршлаараа монголчууд маш түргэн засгийн газрыг тэнд бүрэлдүүлэн бий болгосон бөгөөд энэ нь эpх ашгийн хувьд маш хязгаарлагдмал байдаг байсан ба гол зорилго нь зөвхөн армийг төвхнүүлэх байв. Хэдий тийм ч гэсэн хүмүүсийн амьдрал тодорхой хэмжээгээр нам тайван байдалдаа эргэн орж байжээ.» Түүхч М.Правдин олон тооны Мажар их сурвалжийг судалсны үндсэн дээр ийн бичжээ: «/.../ Монголчууд Унгар орныг эзлэн түйвээснийхээ дараа тэндхийн байдлыг тохинуулж суурьшиж эхэлжээ. Нутгийг захиргааг бий болгож, шүүгчид, захиргааны түшмэдүүдийг томилж, хотуудад монгол захирагчдыг суулгаж олзлогсдыг суллан тавихдаа монголчуудыг номхоноор хүлцэн дагах хэн ч болов айн эмээх юмгүйгээр /орон гэртээ –Ч.Ч/ буцаж ирж болно хэмээн зарлав.

Ой хөвч, уул хаданд нуугдаж байсан дүрвэгсэд буцан ирж аажмаар нутаг орондоо төвхнөж тариачид газраа хагалж тариагаа тариад мал хунаргүй нэг нь яаж ийгээд аргаа олжээ. Учир нь монгол захирагчдад гоо унгар бүсгүйчүүд авчирч өгөөд нь хариуд нь хонь, үхэр, морь авах ажээ. Монголын зэс, мөнгөн зоос гүйлгээнд оров. Он дарааллыг түүхч бичихдээ “ийн энх амгалан тогтнож, арилжаа наймаа дэлгэрэв. Хүн бүр эрхээ эдлэх болов” хэмээжүхүй». Монголчуудын засаг захиргаанд байсан нэг жилийн хугацааг мажарууд «тартарьярас» хэмээн нэрлэж, (оросууд монголо-татарское иго гэдгийн адил), өөрсдийн түүхийн хамгийн хэцүү үеийн нэг гэж үздэг. Гэтэл Бат хаан мажарыг газрын хөрснөөс арчиж устгахыг ердөө ч зориогүй бөгөөд Мажар болон немц феодалуудыг хамтран ажиллахыг уриалж, харц ардыг хот тосгондоо эргэн ирэхийг ятгаж чаджээ. Мажарыг монголчууд байлдан эзэлсэн нь Баруун Европ даяар айдас хүйдэс төрүүлэв. Учир нь тэдний хувьд саяхан л алс хол мэт санагдаж байсан монголчуудын аюул бодитойгоор нүүрлэв. 350 жил оршин тогтносон Мажарын вант улс үгүй боллоо хэмээн Баварын түүхч тэмдэглэсэн байдаг. Мажар нутаг монголчуудын бүрэн мэдэлд нэгмөсөн шилжлээ хэмээн Европын ван, ноёд үзэж, эмгэнэн гашуудаж байв.

Европын ард түмнүүдийн зоригийг мохоох, эсэргүүцэл үзүүлэх хүслийг нь дарах зорилгоор монголчууд айлган сүрдүүлэх бодлогоо хэрэгжүүлжээ. Сплитын Фома: «Татарын үй олон цэрэг Трансильванийг цөлмөн хоослоод мажаруудыг Дунай мөрний хавь орчмын нутгаас таягдан хөөгөөд тэндээ зун, өвлийг өнгөрөөхөөр тухлав. Дунайн нөгөө эрэг дээр аж төрж буй хүмүүсийг айлгахын тулд тэд голын эрэг дээр алагдсан хүмүүсийн цогцсоор олон олон овоо босгосон» гэж тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Ялагдсан Бела ван Сегед хотод удсангүй. Өөрт нь үнэнч үлдсэн цөөн тооны албатаa дагуулан тэрээр эхлээд Хорватын Загоеб хотод нуугдав. Тэр үед Далмацийн нэг хэсэг байсан Хорват Мажарын вант улсын бүрэлдэхүүнд ордог байв. Загребт тэрээр 10 сар болохдоо хамаг үйл ажиллагаагаа монголчуудад няцаалт өгөхөд чиглүүлж, Европын бараг бүх хаан, ван луу, тэр ч байтугай Ромын пап лам руу элч довтолгожээ. Магадгүй, Бела урьд нь хэзээ ч ийм завгүй байгаагүй байх. Бела тэдэнд бичсэн захидалдаа хүчээ нэгтгэж, монголчуудын эсрэг нэгэн зэрэг хөдлөхийг санал болгосон юм. Гэвч айж чичирсэн хаан, ван нар Белад ямар ч тусламж үзүүлсэнгүй. Гагцхүү Ромын пап лам Белад өөрийн ивээлээ хайрлаж, буруу нoмтнуудын эсрэг боссон хүн бүрийг нүглийг хэлтрүүлэхээ Есүс Христийн газар дээрхи биет төлөөлөгчийн хувиар амлажээ. Хамгийн жигтэй нь сүүдрээсээ өөр нөхөргүй шахам үлдсэн Бела л монголчуудтай нэгийгээ үзэх хүслээр буцалж байлаа. Харин алдах юмтай хаад, вангууд Белагийн шийдэмгий занг ерөөсөө ч ойлгохгүй байв. Арга ч үгүй биз.

Монголчуудын эсрэг зэвсэглэн хөдөлсөн тохиолдолд өөрсдийг нь Генрихийн байг гэхэд Белагийн хувь тавилан хүлээж байна гэдгийг тэд хэнээр ч хэлүүлэлтгүй мэдэж байсан юм. Улмаар зэвсгээр бус үгээр байлддаг «хүйтэн дайн» дэгдэв. Белагийн захидлуудын хариуд Пап лам 9-р Григорий (1227-1241) 1241 онд, түүнийг тэнгэрт хальсны дараа 4-р Иннокентий (1243-1254) 1243 онд сүсэгтэн олныг монголчуудын эсрэг загалмайтны ариун дайнд босож, төрхөм рүү нь үтэр түргэн тонилгохыг уриалж, шанд нь хамаг нүгэл хилэнцийг нь өршөөхөө амлажээ. Белаг нэхэн хөөсөн Хадан хааны удирдсан монгол цэрэг 1241 оны Христосын мэндэлсэн Дунай мөрнийг мөсөн дээгүүр нь туулаад, Славони, Хорватыг маш богино хугацаанд эзлээд, Загребт ирэхэд ван аль хэдийн зугатаж амжсан байв. Монголчуудаас ямар ч өршөөл энэрэл горьдоод нэмэргүйг хэнээс ч илүү мэдэх Белаг дагалдах хүмүүсийн тоo өдрөөс өдөрт цөөрч байлаа. Удалгүй Хадах хаан Далмаци дахь Спалато хотоос 9-н км зайтай орших Клисса цайзыг бүслэн хаажээ. Клссид Белаг хоргодож байна гэж бодсон Хaдан цайз руу чанга хашгирдаг хүнийг илгээж, тэр нь Хорватаар: «Өөр цусны ван хийгээд түүний хүмүүсийг хамгаалахгүй байхыг та бүхнээс ялагдашгүй их цэргийн жанжин, их хаан Бат уриалж байна. Ванг бидэнд тушаавал та бүхний гэмийг уучилж, амийг хэлтрүүлх болно» гэж хашгирчээ. Гэвч Бела Клиссад байсангүй. Тэрээр хажууханд орших усаар хүрээлэгдсэн Трогир цайзад амь хоргодож байв. Чухамхүү Трогир цайзад Белагийн толгойд хамгийн зөв бодол оржээ.

Хуурай газар дээр монголчууд амар тайван байлгахгүй нь гэж үзээд Бела ван дахин мөр буруулж, Адриатын тэнгис дэх эхлээд Кралевац, дараа нь Рабе гэдэг жижигхэн арал дээр нуугдсан байна. Загасчдын жижигхэн завин дээр далайн давалгаанд сэгсчүүлэн явахдаа Бела Мухаммед шахын тухай бодслн болов уу? Тэр хоорондуур Хадан хаан Клисса цайзыг байлдан эзэлж, Белагийн ул мөр олдоогүй тул нутгийн иргэдийг байцааж байв. Энэ үеэр далай дээо бэсрэг тулалдаан болсон тухай М.Правдин дурдсан байдаг. Монголчуудын хам хум цуглуулсан хэдэн хөлөг онгоц Бела вангийн онгоцуудыг сөнөөсөн байв. Хэдийгээр энэ нь жижигхэн тулаан байсан ч монголчуудын хувьд ялалт, тэгэх тэгэхдээ далай дээрх ялалт байсан юм. Чухам энэ үед Хаданыг Бат хааны элч олжээ. Хархорингоос гарсан элч үүний өмнөхөн Бат хааны өргөөнд ирж, Их монгол гүрний хан Өгөөдэй тэнгэрт хальсан тухай мэдээг уламжилсан байв. Энэ урт замыг элч морин өртөөний ачаар зургаан долоон хоногийг дотор туулсан аж. Азийн төвөөс Европын төв хүртэлх замыг ийм богино хугацаанд туулсан ч Өгөөдэй хаан нас барсан тухай мэдээ хагас жилийн дараа л Батын сонорт хүрсэн нь их гүрний нийслэлд маргаан дэгдэж, энэ мэдээг нууцлах эсэх талаар 6 сар мэтгэлцсэнтэй холбоотой. Их цэрэгтэйгээ нэгдэхээр буцах замдаа Хадан хан нэг ангийг өмнө зүг рүү далайн эргээр илгээсэн байна. Тэрхүү анги далайн эрэг дахь Сербийн Свач, Дриваст, мөн Рагуза (Дубровник), Катторо хотыг байлдан авч шатаагаад, Боснийн тал нутгийг түйвээгээд, Албани, Серби, Болгараар дамжин Албанийн Скадарид тулж очсон нь Европт монголчуудын хүрсэн хамгийн өмнөд цэг байв.

Монголын морин цэргийн сургаар Балканий хойгийн ард түмэн гэр орон, эд хөрөнгөө орхин, өндөр уул, битүү ой руу зугатаж байлаа. Бела вангийн хойноос Хадан ханыг нэхүүлсэн нь зорилго, үр дүнгээрээ 1220 онд Хорезишах Мухаммедын араас Сүвэдэй, Зэв, Тохучар нарыг илгээснимйг санагдуулдаг. Монголчуудын хувьд дайснаа бүрэн дарж, цаашид үймээн самуун гаргуулахгүйн тулд хааныг нь устгах чухал үүрэгтэй байсан. Тиймээс 1220 онд Мухаммедыг, 1241 онд Белаг үгүй хийх нь байлдан дагуулал төгс амжилттай болоход чухал нөлөөтэй байв. Учир нь хаан нь амьд байхад улсыг нь байлдан дагуулна гэдэг ажлын тал юм. Хэрэв 1220 онд монгол цэргүүдэд хөөгдсөн пашидах Каспийг тэнгисийн нэгэн жижиг арал дээр нуугдсан бол 1241 онд Мажар ван Адриатын тэнгисийн арал дээр амь хоргоджээ. Ганц ялгаа нь гэвэл Мухаммед тэндээ нойтон хамуутай хүмүүсийн дунд ясаа тавьсан бол Бела монголчуудыг явсны дараа эх нутагтаа эргэж иржээ. Буцсан нь (1242)1241 оны 4- сарын сүүлээр монголчууд Польш, Мориавиас Грозенков, Яблонийн уулын хөтлөөр дамжин тухайн үед мажарын хэсэг байсан Словакид цөмрөн орж, газар нутгийг нь бусниулав. Уулархаг бүс нутагт байрласан Банска Штявници, Крупина, Пуканец хотуудын дорвитой эсэргүүцэл үзүүлж чадалгүй тал газрын цэргүүдийн гарт орсон байна. Тэрхүү анги 1241 оны 12-р сар болтол Словакийг түйвээгээд, Бат хааны цэрэгтэй нэгджээ. Монголчууд Словакийн зарим нутагт өөрсдийн томилсон бавил хэмээх түшмэдийн тусламжтайгаар жил тойрон ноёрхсон бөгөөд Земплин, Абов, Турна, Гемер зэрэг муж харийн талхийнгол ачааг үүрсэн аж.

Гэхдээ Словакчууд Братислав, Нитра, Комарно (Коморн), Тренчин, Бецков зэрэг томоохон хотоо хамгаалан үлдэж чаджээ. Легниц дахь тулалдаанд гарамгай ялалт байгуулсан монголын цэргийн анги Бат хаантай нэгдэхээр Зүүн Чехи, Морави руу хөдөлжээ. Замдаа тэд Оломоуц цайз-хотыг бүслэн хаасан байна. 1241 оны 6-р сарын 24-ны шөнө дөлөөр Чехийн жанжин, Стернберг хотын иргэн Ярославаар удирдуулсан цэрэг Оломоуцаас сэм гарч, монголчуудыг гэнэдүүлэн довтолж, тэдэнд хохирол учруулжээ. Чехүүд үүнийг тэр дор нь гарамгай ялалт хэмээн зарласан юм. Арга ч үгүй юм. Ард түмнийг зоригжуулах жишээ хэрэгтэй шүү дээ. Харин тэрхүү жишээ нь үнэн, худал нь хэнд ч падгүй. Түүхийн ихэнх бичиг баримт Олмоуц дахь монголчуудын ялагдал гэгчийг ихэд дэвэргэн бичдэг. Бүр Байдар ханыг алагдсан гэдэг. Энд бид нэг зүйлийг санах хэрэгтэй. Бүтэн зуун үргэлжилсэн байлдан дагууллынхаа явцад монголчууд бүслэн хаасан хотынхоо дэргэд нэг ч удаа ялагдал амсаж байгаагүй. Энэ бол бүслэн хаах ажиллагааг монголчууд дайны бүхийд хууль журмын дагуу гүйцэтгэдэг байсны ач гавъяа юм.

Бүслэгдсэн хотоос гарч монголчууд руу довтлох нь юугаар дуусдагийг бид мэднэ. Ярослав Оломоуцаас гарч монголчуудтай зэвсэг зөрүүлчихээд эсэн мэнд эргэж ирснээ ялснаас өөрцгүй хэмээн үзсэн байж магадгүй. Ярослав воеводын довтолгон амжилттай болж, монголчууд хохирол амссан байхыг ч үгүйсгэхгүй. Гэхдээ л Легницийн тулалдаанд дайснаа бут ниргэсэн хоёр түмтийг нэг хотод байсан цэргүүд гарч ирж довтлоод хиар цохиж, тэгэх тэгэхдээ Байдар ханыг ална гэдэг бол ялагдсан ард түмнээс гарах хорслын нэг илрэл гэж үзэхээс өөр аргагүй. Оломоуц дахь тулалдааныг «Эрх чөлөө, тусгаар тогтнолынхлл төлөө тэмцсэн ард түмний баатарлаг тэмцлийн тухай домог»-ийн нэг хэсэн гэж үздэг түүхчид ч бий. Монголчуудын түрэмгийлийг тусгайлан судалсан Чехийн эрдэмтэн В.Новотны Оломоуц дахь тулалдаан гэгч түүхэн үнэнд нийцэхгүй домог төдий зүйл гэсэн дүгнэлт гаргасан байдгыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Баатарлаг тэмцэл, ялалт байхгүй үед ард түмэн, дайчдынхаа урам зоригийг бадраах зорилгоор хий хоосон гавъяаг зохиомлоор гаргаж ирдэг явдал хүн төрөлхтөний түүхэнд цөөнгүй. 2003 онд Иракийн дайны үеэр иракчуудтай байлдахад баатарлаг гавъяа байгуулсан гэх хэд хэдэн цэргийг тойрсон домгийг АНУ-ын зэвсэгт хүчний удирдлага зохиомлоор гаргаж ирснийг Америкийн өөрсдийнх нь сэтгүүлчид илрүүлж, буруушааж байсан билээ.

1241 оны 10-р сарын 6-ны ням гаригт нар хиртэхийг сүсэгтэн олон Европ даяар харсан байна. Ариун өдөр хэмээгддэг ням гаригт нар хэсэгхэн хугацаанд алга болохыг ажигласан европчууд энэ бол муу ёр, бид бүгд татаруудын боол болох нь гэж айж балмагдав. Бордогийн их хамба лам монголчууд бол «тамаас гарсан хүний махан хүнстнүүд. Тэд байлдаанд амь үрэгдсэн бүх хүмүүсийг идэж, зөвхөн ясыг нь үлдээдэг. Тас шувуу хүртэл хүний сэгийг ингэж иддэггүй» гэсэн нь сүсэгтэн олны зоригыг улам ч мохоожээ. 1241 оны сүүлээр дун өвлийн цагаар Бат хаан нэг ангиа бордоо бэлтгэх, тагнах үндсэн хоёр үүрэгтэйгээр Австри луу илгээсэн байна. Эл жижиг анги юунаас ч эмээлгүй давшин Венагийн ойрмогхон ирээд байхдаа австричуудтай зэвсэн зөрүүлсэн байна. Австричууд хүн хүчээр түрж, монголчуудыг элдэн хөөсөн бөгөөд Венаас 40-өөд км-ын зайд орших Нейштадт хотын орчим найман хүн олзолжээ. Хамгийн гайхалтай нь тэдгээрийн нэг нь англи хүн байв. Энэ тухай Ж.Мэн тодорхой өгүүлсэн нь бий. Роберт хэмээх түүнийг Бат хаан энэ явдлаас Бела ван руу илгээж бууж өгсөн тохиолдолд байлдааны ажиллагаагаа зогсоох тухай мэдэгдэж байжээ. Тэрээр 1215 онд Английн Жон вангийн эсрэг боссон язгуутнуудыг толгойлсон Фитц-Уолтерийн лам байв. Язгууртнуудад ихээхэн эрх дарх олгосон харти гэгчийг ван баталснаар энэхүү бослого өндөрлөсөн юм.

Тодорхойгүй шалтгааны улмаас Англиас хөөгдсөн тэрээр Палестин руу дүрвэж, мөрийтэй тоглоомд донтож үгээгүй хоосроод гуйлгачилж эхэлжээ. Энд тэнд хэрэн хэсүүчилж байхдаа олон хэлд нэвтэрхий болсон Робертыг Чингис хааны туршуул, Хорезмын талаар нууц мэдээлэл цуглуулдаг нэгэн лалын шашинт худалдаачин өөд нь татаж, дэргэдээ авсан байна. Тэр цагаас хойш Роберт 20 гаруй жил монголын хаадад хүчин зүтгэжээ. Гэвч энэ удаад Робертыг аз нь хаяж, австричууд түүнийг урвагч хэмээн цаазаар авсан аж. Түүний ярьсан энэхүү ер бусын түүхийг Нарбонн хотоос гаралтай Иво хэмээх франц лам тэмдэглэн авсан байдаг. 1241-1242 оны өвөл Бат хаан орон нутгийн шинжтэй даалгавар гүйцутгэж яваа тархай бутархай ангиудаа татаж, Духай мөрнийг гатлан тухайн үеийн Мажарын нийслэл Эстергомыг бүсэлжээ. Зүүн Европын хамгийн том хотын нэг болох Эстергом сайтар бэхлэгдсэн төдийгүй, хавь ойрын бүх хүн тэнд хоргодсоноор ихээхэн хэмжээний хүч хуримтлагдан байв. Монголчууд хүмүүсийг дайчилж, хотыг тойрсон гуу жалгыг элс шороогоор дүүргүүлээд, оньсон зэвсгээр өдөр шөнөгүй буудаж эхлэв. Дайсны хотыг бүслэн хаах ажиллагаанд монголчууд 1211 оноос гадаадын (эхлээд хятад, дараа нь лалын) мэргэжилтнүүдийг өргөнөөр ашиглаж эхэлжээ. Ер нь хятад инженерүүд Монголын хаадыг бүхий д аян дайнд нь дагалдан явж, Ази, Европын олон хотыг эзлэн авахад өөрсдийн цаглашгүй их хувь нэмрийг оруулсныг хүлээн зөвшөөрөх эрхтэй.

Хэрэв задгай талбайн тулалдаанд монгол морь ялалтын нэг тулгын чулуу болж байсан бол хана хэрэм бүхий хотыг эзлэн авахад хятад мэргэжилтнүүд тэдний бүтээсэн төрөл бүрийн оньсон зэвсгүүд дутуугүй үүрэгтэй байсан юм. Хана хэрэм хэдэн газраа нуран унахад монголчууд шийдвэрлэх дайралтад нэгэн зэрэг уухайлан оржээ.

== Цахим холбоос ==
* [http://www.zabytki.pl/sources/muzea/l/legnickie-pole.html Muzeum Bitwy Legnickiej – www.zabytki.pl]
* [http://www.muzeum-miedzi.art.pl/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=66:muzeum-bitwy-legnickiej-w-legnickim-polu&amp;catid=36:wystawy-stale&amp;Itemid=27 Muzeum Bitwy Legnickiej – www.muzeum-miedzi.art.pl]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]]
[[Ангилал:Легница|тулалдаан]]
[[Ангилал:1241 он]]
[[Ангилал:Их Монгол Улсын оролцсон дайн тулаан]]
[[Ангилал:Дундад зууны Бохемийн түүх]]
[[Ангилал:Дундад зууны Польшийн түүх]]
[[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Польшийн түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Силезийн түүх]]
[[Ангилал:Дундад зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Темпларын рыцарийн тулалдаан]]
[[Ангилал:Германы рыцарийн тулалдаан]]
[[Ангилал:Мальтын рыцарийн тулалдаан]]
[[Ангилал:13-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монгол-Германы харилцаа]]</text>
      <sha1>tl7gbpxfxxevl5ee31eusmeem6orihv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706137</id>
      <parentid>706136</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:46:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.103</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71111" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Легницийн тулалдаан
|partof=[[Монголын Польш дахь аян дайн]]
|image=[[Зураг:Legnica.JPG|300px]]
|caption=Легницийн тулалдаан. XV зууны үеийн чимэглэл зураг
|date=1241 оны 4 сарын 9
|place=[[Легницкие Поле]] &lt;br&gt;(Польшийн [[Легница]]гийн орчим)
|result=Монголын ялалт
|combatant1=[[Их Монгол Улс]]&lt;br&gt;[[Алтан Орд|Алтан Ордны Улс]]
|combatant2=''Эвсэл''&lt;br&gt;[[Польшийн улсууд]]&lt;br&gt;[[Темплар]]&lt;br&gt;[[Хоспиталлер]]&lt;br&gt;[[Германы рыцарь]]&lt;br&gt;[[Шлезиен  улсууд]]&lt;br&gt;[[Иоханнитерийн рыцариуд]]&lt;br&gt;[[Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн]]
|commander1=[[Байдар]]&lt;br&gt;[[[[Хайду]]]]&lt;br&gt;[[Орд]]
|commander2=[[Хенрик II.|Шлезиенийн гүн II. Хенрик]] †
|strength1=8,000 хүнд -12,000  орчим хөнгөн морин цэрэг (ихдээ 2 [[түмэн]]) &lt;ref name=&quot;Empires&quot;&gt;''AllEmpire.com''. &quot;[http://www.allempires.com/article/index.php?q=battle_liegnitz The Battle of Liegnitz (Legnica), 1241]&quot;. Accessed 5 October 2006.&lt;/ref&gt;
|strength2=2,000&lt;ref name=&quot;Empires&quot;/&gt;-25,000&lt;ref name=&quot;Chambers&quot;&gt;James Chambers. ''The Devil's Horsemen: The Mongol Invasion of Europe''. Atheneum. New York. 1979. ISBN 0-689-10942-3&lt;/ref&gt;, нотлогдож байгаа нь 60,000 
|casualties1=Тодорхойгүй
|casualties2=30,000-40,000, түүнээс ч их гэж тооцдог}}
[[Зураг:HedwigAltarVII.jpg|thumb|Монголчууд бүсэлсэн хотын гадна Хенрик II. толгойг өлгөн сүрдүүлж буй байдал. (Варшавын үндэсний музейд эх хувь нь бий)]]
'''Легницийн тулалдаан''' ({{lang-pl|Bitwa pod Legnicą}}, {{lang-de|Schlacht von Liegnitz}}) буюу '''Вальштадтын тулалдаан''' ({{lang-de|Schlacht bei Wahlstatt}}) бол Монголын [[Байдар]], [[Хадан]], Орд хэмээх гурван жанжны 20000 цэрэг Польшийн [[II Хенрих]] вангийн голлон удирдсан Польш, Германы эвслийн 60000 цэргийг бут цохисон тулалдаан юм. Тулалдааны гол зорилго нь [[Бат хан|Бат хаан]], [[Сүбэдэй]] нарын Унгарын [[IV Бела]] вангийн цэрэг болон Австрийн Темплерийн одоны хүчинтэй тулалдах явцад буюу ([[Мохийн тулалдаан]]) баруун жигүүрээс хавсран цохигдох аюулыг зайлуулан сэргийлэх зорилгоор Польшийн нутагт цөмрөн орсонд байжээ. Энэхүү тулалдаан нь Европчуудад цэрэг-дайн, түүний номлолыг үндсээр өөрчилсөн том сургамж өгсөн гэж барууны цэргийн түүх судлаачид үздэг байна.

== Өмнөх түүх ==
1240 онд [[Киев]]ийг эзэлсэн [[Алтан Орд]]ны хаан [[Бат хаан|Бат]] оройн улсаас ирэх аюулыг урьдчилан дарах зорилготойгоор баруун зүг хүлгийн жолоо залан [[Польш]] руу довтолжээ. 

II Хенрих ван цэргээ таван зам болгон хуваасан байдаг. Хот сууринг эзлэн авахдаа гарамгай гэж сонссон монголчуудыг тал хээр газар угтан байлдаж хүний давуу байдлаа ашиглах төлөвлөгөөтэй байсан юм. Ялангуяа хүнд морин цэрэг болох рыцарь нь монголын хөнгөн морин цэргийг хялбархан дийлнэ гэж бодож байжээ.

Байдар 1241 оны 3-р сарын 10-нд [[Висла мөрөн|Висла]] мөрнийг [[Сандомир]]ын ойролцоо гаталжээ. Хайдугийн түмтийг [[Ленчица]], [[Краков]] хотын зүг илгээгээд, Байдар хан өөрөө Кёльц хүртэл довтолсон байна. Бага Польшийн нийслэл Краков орох замыг хаасан Владимер Воеводын захирсан Краковын цэрэг, Пакослав Воеводын захирсан Сандомирын цэргийг Хайду хан 3-р сарын 18-нд Хмельниковийн дэргэд бут цохиод, Краковыг бүслэн хаажээ. Владимир Воевод энэ тулалдаанд алагдаж, Краков ба Сандомирын ван «Ичимтгий» хочтой 4-р Болеслав өөрийн ээж Орос вангийн ахайтан Гремиславна Ингдаровна, гэр бүлийн хамт нийслэлээ санд мэнд орхин, Мажарт дүрвэн гарсан байна. Ингээд Сандомир, Краков зэрэг хотуудыг эзлэн авсныхаа дараа Бат хаан 1240/41 оны өвөл цэргээ хуваав. 

4-р сарын 2-нд Байдар, Хайду нарын нэгдсэн цэрэг Силезийн нийслэл [[Вроцлав]] (Бреслау)-ыг эзлэн авч, нутаг дэвсгэрийг нь түймэрдэн шатаажээ. Асар богино хугацаанд Бага Польш бут цохигдсон нь гэгээн цагаан өдөр аянга ниргэхтэй адил болов. Бага Польшийг түрэмгийлж бусниулсан нь тус улсын бусад газар нутагт ч түгшүүр дэгдээжээ. Генрих ван эх нутгаа хамгаалахыг Шлезийн (Силезийн) оршин суугчдаас уриалсны дараа Вроцлав руу зүг зүгээс Польшийн рыцариуд цуварч эхлэв. Бага Польш болон Их Польшийн өмнөд хэсгийн дайчид Краковын Воеводын ах Сулиславын удридлага дор цугларч байлаа. Дээд Шленскийн (Силезийн) цэргийг Опполегийн Мечислав толгойлов. Генрих өөрөө Доод Сизелийн цэргийг захирав». Чехийн ван «Ганц нүдэт» хочтой 1-р Вацлав гар хумхин суусангүй дайнд эрчимтэй бэлтгэж байлаа. Хүч хавсрахыг санал болгосон Генрихийн хүсэлтийг тэрээр тун уриалгахан хүлээн авч, удалгүй 4 түмэн явган цэрэг, 6 мянган морин цэргийн хамт нийслэл Прага хотоо орхин, түүнтэй нэгдэхээр Силези руу хөдөлжээ.

Нөхцөл байдал ингэж эргэсэнд Байдар, Хайду нар түмт, мянгатын дарга нарыг хуралдуулж, дайсны хүчийг нэгтгэлгүй өрсөж цохихоор шийдэж, Вроцлавын бүслэлтээ зогсоож, Генрихийн арми руу хөдөлсөн байна. Цаг хугацаатай уралдах хэрэгтэй байлаа. Чехүүд хэдхэн өдрийн зайд ирээд байгааг туршуулууд мэдээлж байв. Гэхдээ хамгийн гол нь Генрихийг Вацлав руу ухруулалгүй тулалдаанд оруулах нь чухал байлаа. Гэвч Генрих өөрийн хүчинд эрдэж, Вацлавыг хүлээлгүй монголчуудтай зэвсэг зөрүүлэхээр зориг шулууджээ. Магадгүй, тэрээр өөрөөс нь цөөн цэрэгтэй дайснаа дарна гэдэгт итгэж, монголчуудыг ялсан баатрын алдрыг Вацлавтай хуваалцахыг хүсээгүй ч байж болно. Цэрэглэн мордохын өмнө Дарь эх Мариягийн сүмийн дээврээс унасан чулуу Генрих ванг золтой л цохиж алсангүй. Генрих энэ хачин тохиолдлыг муу ёрын шинж хэмээн сэжиглэсэн ч замд гарчээ.

== Тулааны явц ==
Одоогийн Герман-Польшийн хилээс холгүй орших [[Легница]] (Лигниц)-ийн дэргэд Генрих ван 1241 оны 4-р сарын 9-нд Байдарын цэргийг тосон тулалдсан аж. Европчууд нийтдээ 60 орчим мянган цэрэгтэй байсан нь Байдар, Хайду нарын түмтүүдээс хүн, хүчний хувьд 2 дахин илүү байв. Генрих цэргээ 5 чиглэл болгон хуваажээ. 1-р чиглэлийн цэргийг Моравын маркграф Дипольдын хүү Бореславаар (Польшийн вантай андуурч болохгүй) удирдуулсан [[Герман]]ы уурхайчид бүрдүүлж байв. 2-р чиглэл болох Их Польш, Краковын цэргийг Сулислав, 3-р чиглэл болох Дээд Силези, Опполегийн цэргийг Мечислав, 4-р замын цэргийг их магистр Понсе д'Обон, 5-р замын болон Доод Силези, Польшийн цэргийг Генрих ван өөрөө толгойлсон байна. Монголчууд хот, суурин газрыг эзлэн авахдаа гарамгай гэж сонссон Генрих ван тал газар тулалдаад үзэхээр шийдсэн байж болох тухай судлаачид өгүүлсэн байдаг. Юутай ч тэрээр хүн, хүчний хувьд хавьгүй илүү байсан бөгөөд [[франц]], герман, польш рыцариудаас бүрдсэн хуягалсан хүнд морин цэрэг нь монголчуудын хөнгөн морин цэргийг хонь мэт тууна гэж найдаж байв. Шууд гардан тулалдаанд орох нь маш аюултай болохыг ойлгосон Байдар хаан бяцхан заль зохиож дайсан нүүхийг хүлээлгүй өөрөө эхэлж хөдөлжээ.

Монголчууд хулс шатааж утаан хөшиг тавьж, байрлалаа эзэлсэн байна. Генрих ван болон түүний жанжнууд монгол цэргийн байрлалыг утаан дундаас бүрэн мэдэж, тандаж чадаагүй байна. Гэсэн ч Генрих ван давших тушаал өгчээ. Дайсныг ойртож ирэхэд монголын эрхий мэргэн харваачид тэднийг суман бороогоор угтав. Монголчуудын тавьсан бараг сум болгон байндаа тусч байлаа. Холбоотнууд хариу барьсан боловч тэдний харвасан сум ихэнхдээ байгаа онохгүй газардаж байв. Монгол харваачид сумаа нэг тавьчихаад утаан дунд орж хэсэг замхраад, дахин эргэн гарч ирээд харваж байлаа. Салхинд туугдан утаан хөшиг нээгдэхэд европчуудын өмнө гайхалтай дүр зураг харагджээ. Тэдний өмнө бүхэл бүтэн арми биш, цөөн хэдэн цэрэг жагсаж байв. Гэвч энэ бол хуурмаг үзэгдэл байлаа. Монголчууд тунчиг жигд эгнээгээр жагссан учир зөвхөн эхний эгнээний цэрэг харагдсан нь энэ байжээ. Европчууд урьд өмнө нь хэзээ ч ийм жигд, нарийн цэргийн жагсаалыг харж байсангүй. Монголын хөнгөн морин цэргүүд давшихдаа польшоор: «Амь амиа бодоорой! Зугтаарай!» гэж хашгирч байсан нь холбоотнуудыг балмагдуулсан аж. Учир нь гардан тулаан эхлээгүй байхад Монголын эрхий мэргэн харваачдын суманд өртөж, олон цэрэг шархадсан, алагдсан байлаа. Тиймээс байлдааны санаачлагыг гартаа авах зорилгоор Генрих ван польш, герман рыцаруудад довтлох тушаал өгсөн байна. Рыцариудыг харахад үнэхээр сүрдмээр. Аанай л зарааны арьс нөмөрсөн асар том яст мэлхий мэт зэр зэвсгээ наранд гялалзуулсаар аажим аажмаар урагшлав. Төмөр дуулгаар битүү хучигдсан, Герман төдийгүй, Европ даяар алдаршсан Германы Тевтоны бүлэглэлийн рыцариуд анхандаа тактикийн амжилтад хүрч, монголчуудыг шахаж эхэлжээ. Гэвч манёвр сайтай Монголын хөнгөн морин цэрэг зориуд зугтахад европчууд араас нь нэхэж, эгнээгээ задгай тавьсан аж. Чухам энэ үед тулалдаанд ороогүй байсан Хайду ханы түмт бөөрнөөс нь цохиж, рыцариудыг хиаруулжээ.

Монголчуудын довтолгооны хамгийн эхэнд ван алагдсан нь холбоотнуудыг удирдлаггүй болгож уймруулсан байна. Рыцариудын араас Генрихийн цэрэг ч мөн адил цохигдов. Генрих вангийн толгойг монголчууд жадны үзүүрт хатган, Бат хааны цэргийн эсрэг боссон хэнбугайг ч ийм тавилан хүлээж буйг сануулан Легницэд давхилдан иржээ. Тулалдааны дараа вангийн бэлэвсэн гэргий Анна эр нөхрөө загалмайтны ёсоор оршуулахаар цогцсыг нь хайгаад олоогүй байна. Учир нь монголчууд Генрихийн толгойг тастаад, бүх хувцсыг нь тайчсан тул олон арван мянган цогцосноос ялгаж таних арга байгаагүй гэдэг. Тиймээс Анна зүүн хөлөндөө 6 хуруутай хүний цогцсыг хайхыг тушааж, гагцхүү ингэж л золгүй вангийн биеийг эцэст нь олсон гэдэг. Энэ явдлаас хойш 600 жилийн дараа буюу 1832 онд археологичид Генрих вангийн гэгддэг булшийг нээхэд үнэхээр толгойгүй, зүүн хөлөндөө 6 хуруутай араг яс олдсон байна. Генрихийн цогцос олдсон газар хожим сүм барьсан бөгөөд өдгөө жуулчдын сонирхон очих газрын нэг болжээ. Генрих ван алагдсан тухай өөр нэг хувилбар бий. Энэхүү хувилбараар бол: «Монголчууд Силезийн Генрихийг олзолж, тулалдааны үед амь үрэгдсэн монгол цэргийн жанжны өмнө сөгдүүлжээ. Үүний дараа ванг хороож, харин толгойг нь Бат хаанд илгээсэн байна». Юутай ч эр нөхрөө загалмайтны ёсоор оршуулах гэж Анна ахайтан чамгүй зовжээ. Загалмайны үйл хэргийн төлөө амь насаа алдсан Генрихийг зовлон эдлэгч хэмээн зарлаж, «Үнэн сүсэгт» хэмээн  өргөмжлөх болсон юм. Тулалдааны орой монголчууд дайсны алагдсан цэргүүдийн баруун чихийг огтолж, 9 шуудай дүүргэж тал нутаг руугаа их хаандаа илгээсэн гэдэг.

Зарим эх сурвалжид дурдсанаар бол Легниц дахь тулалдаанд европчууд нийт 40 мянган цэргээ алдсан гэсэн нь бий. Зөвхөн Тамплиерийн бүлэг л 500 рыцарь алдсан нь маш их тоо байлаа. (Харьцуулж хэлэхэд 1242 оны Чудын нуурын мөсөн дээр болсон тулалдаанд Новгородын ван Александр Ливоны бүлгийн цэргийг бут цохиход 50 рыцарь алагдсан байна). Легниц дахь тулалдааны үеэр монголчууд байлдааны түүхэнд анх удаа хорт хийний нэг төрлийг ашигласан гэж судлаачид үздэг. Тулалдааны эхэнд талбар дээр гашуун утаа амтагдаж байсан талаар европчууд ярьсан тухай судар бичгүүдэд тэмдэглэсэн нь бий. Европчууд салхины өөдөөс харж байрлалаа эзэлсэн байдаг. Лууны толгойгоор чимсэн тусгай хоолойнуудын тусламжтайгаар монголчуудын цацсан утаа салхинд туугдан Генрих вангийн цэрэгт хүрч байв. Тэрхүү хоолойнуудыг европчууд анхандаа дохио өгдөг молцог байна гэж эндүүрсэн аж. Польшийн он тооллын бичээч Ян Длугошийн тэмдэглэснээр тэдгээр молцгуудаас «гэнэт үүл мэт маш их хэмжээний өмхий үнэртэй утаа гарч, байлдааны талбайг битүү хучсан. Холбоотны цэргүүдийн толгой эргэж, байлдах чадвараа алдаж байлаа. Монголчуудын хэрэглэсэн утааг судар бичгүүдэд хэрхэн дүрсэлнийг эрдэмтэд судлаад, сэтгэл мэдрэлд нөлөөлж, тамирдуулах үйлчилгээтэй хийний нэг төрөл байжээ гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байдаг. Легниц дахь тулалдаанд Европтоо шилдэгт тооцогддог герман рыцарууд хиар цохиулсан нь Буурал Европыг монголчууд байлдан дагуулах бүрэн чадвартай, тэдэнд эсэргүүцэл үзүүлж, довтолгооныг нь зогсоож чадах хүч үгүй болохыг бэлхнээ харуулсан юм. Хожим немц рыцариуд монголчуудыг хуурамчаар зугтсаныг цэрэг ёсонд нийцэхгүй үйлдэл хийхээс цээрлэдэг гэсэн яриа гаргасан юм. Гэтэл Легниц дахь тулалдаанаас 1600 гаруй жилийн өмнө Эртний Грекийн дайчин улс Спартын хаан 2-р Агесилай: «Дайснаа хуурч мэхлэх нь шударга төдийгүй, таатай» гэж хэлсэн байдаг нь нэгийг өгүүлнэ.

Генрих ванг алагдах үед Чехийн ван Вацлавын цэрэг Легницээс ердөө нэг хоногийн зайд ирээд байв. Байдар хаан дайсны шинэхэн хүчинтэй дахин тулалдахаас болгоомжилж, Бат хаантай нэгдэхээр Мажарын зүг хөдөлжээ. Явуут дундаа Броцлавыг авахыг оролдсон ч бүтэлгүйтсэн байна. Үүний дараа монголчууд Одмухов руу хөдөлж, Доод Силезид хэд хоноод, Рацибужд туслан очжээ. Томоохон хотуудыг авах зориулалттай оньсон зэвсэг байгаагүй учир Байдар хаан амжилтгүй довтолгооны дараа 4-р сарын 16-нд Бат хаантай нэгдэхээр Морави руу хөдөлжээ. Хүн ам цөөтэй, уулархаг Морави талын монголчуудад стратегийн ач холбогдолгүй байлаа. Монголын цэргийн зарим анги нэгтгэл Германы нутаг дэвсгэрт цөмрөн орж, Мейсен хот хүртэл давшиж, хил орчмын газар нутгийг түйвээв. Гарамгай ялалт байгуулсныхаа дараа монголчууд Герман руу биш, харин өмнө зүг рүү хөдөлсөн байна. Үүнийг тэд Вацлав вангийн цэргээс айсных гэж тайлбарлах нь бий. Тэгвэл энэ талаар Я.Халбай ийм тайлбар өгсөн байдаг. «/.../ Монголчууд Хятадад ч, Дундад Азид ч дайсны давуутай хүчнээс айж бэрхшээж айгаагүй. Түүнээс гадна шаардлагатай үед монголчууд Бат хаан болон бусад анги нэгтгэлээс тусламж авах бололцоотой байсан/.../ Монголчууд яагаад Герман руу давшилгүй өмнө зүг рүү хөдөлсөн бэ? Хариулт ойлгомжтой. Европын өмнөд нутгуудаас Герман илэрхий ядуу байв. Хэрэв тийм биш байсан бол Бат хаан цэргийнхээ гол хүчийг удирдаад, Мажарын дараа Германд заавал халдах байсан. Монголын тагнуул анги тухайн үед Герман хөгжлийн хувьд сул дорой байсныг мэдээлж байжээ. Тиймээс гол цохилт өгөх чиглэлийг тодорхойлж, Мажарын дараа Адриатын тэнгис рүү, цаашлаад Ром руу юуны өмнө түрэмгийлэхээр тогтсон байна.

Бидний мэдэхээр, монголчууд юуны түрүүнд баян, хүчтэй бүс нутгуудыг эрхшээлдээ оруулж байсан. Үүний дараагаар ядуу дорой аймгууд өөрсдөө сайн дураараа бууж өгдөг байлаа. Их хэмжээний олз омог бол монголчуудын бүхий л аян дайны үндсэн хөдөлгүүр байсан юм. /.../ Тиймээс Монголын армийн маршрут 13-р зуунд ямар улс орон, ард түмэн баян чинээлэг, хөгжил дэвшилтэй байсныг нэн тод харуулна.

Шаой дахь тулалдаан (1241 оны 4-р сарын 11) монголчуудын заналт дайсан боловч Бела ван эх нутгаа хамгаалах талаар дорвитой арга хэмжээ авч чадсан ч үгүй, амжсан ч үгүй. Карпатын нурууг хамгаалуулахаар Дионисий Томайгийн армийг 1241 оны 1-р сард илгээснээр өөр зүйл Бела хийсэнгүй. Монголчуудын довтолгооныг саатуулахын тулд мажарууд уулын хөтлүүдийг царс модоор овоолжээ. Гэвч энэ нь монголчуудын хувьд нарийхан сүрлээс өөрцгүй байв. Сүбээдэй жанжны тушаалаар тэдгээр царсыг шатааснаар асар их утаа гарсан нь мажаруудад аюулын дохио болжээ. Бат хааны удирдсан цэрэг Томайгийн харуул ангиудыг бэхлэлтээс элдэн хөөгөөд, 1241 оны 3-р сарын 12-нд байгалийн болон Карпатын хамгаалалтыг давж, Мункач, Унгварийн уулны хөтлөөр Мажарын тал газарт үер мэт урсан оржээ. Бат хаантай цуг Хадаан, Бүри, Шейбан, Бүжэг, Орд нар өөрсдийн цэргийг хамт явж байв. Монгол цэргийн өөр нэгэн анги Мажарыг Болгараас таслах зорилготойгоор өмнө зүгээс, Галичина муж хавиас давшиж байлаа. Монголчуудын урдаа тууж явсан олон мянган олзлогдогсод битүү ойг сүхээр цавчин, морин цэрэг явах зам гаргаж байв. Бат хан замд таарсан хотуудыг байлдан эзэлсээр Мажарын төв рүү түрэн довтлов. [[IV Бела|IV Бела ван]]&lt;nowiki/&gt;т улсынхаа өнцөг булан бүр лүү цустай сэлэм барьсан элч довтолгож, нийслэлээ хамгаалахыг уриалсан ч ард түмэн нь хүлээн авсангүй. Ван язгууртнуудын хуралдаан чуулуулсан ч мөн л амжилтад хүрээгүй байна. Мажарууд вангаа чадалгүй байж харь элэгтнийг хамгаалж, урагшгүй үйлдлээрээ түүгээр явсан гайг үүгээр даллаж авчирлаа хэмээн бухимдаж буйгаа ийн илэрхийлжээ.

«Бела монголчуудыг авчирсан, одоо өөрөө учрыг нь олог» гэж мажарууд ил цагаан ярьж байлаа. Гэтэд Бела ван команчуудыг зүгээр нэг ивээлдээ аваагүй юм. Коман эхээс төрсөн тэрээр албат иргэдийнхээ дунд нэр хүнд багатай учир юуны түрүүнд өөрт нь үнэнч 40 мянган цэрэгтэй болохыг хүссэн нь арга ч үгүй. Нөгөөтэйгүүр, команчуудыг загалмайтны шашинд оруулснаар шинэ татвар төлөгчдийг бий болгож, Ромын пап ламын талархлыг хүлээжээ. Өөрөөр хэлбэл, Бела ван нэг сумаар хоёр туулай агнах гэсэн юм. Тиймээс 1239 оны намар Бела вант улсынхаа хил дээр монголчуудаас зугтаж явсан Котян хаан болон түүний албатуудыг ёслол төгөлдөр хүлээн авч, үржил шимтэй талд газар олгожээ. Гэвч мажар, команчуудын холбоо анхнаасаа хугарах тавилантай байв. Учир нь нүүдлийн ба суурин соёл иргэншил нэг шуудайнд багтах боломжгүй байлаа. Команчуудын тууж ирсэн тоо томшгүй олон толгой мал мажаруудын газар тариалан, аж ахуйд ихээхэн хохирол сүйрэл учруулж байв. Эцэстээ энэ нь ил зөрчил болон гаарчээ. Нэгэн судар бичигт: «/.../ Команчууд унгар тариачдын эхнэp охидыг хүчирхийлж байлаа.» гэж тэмдэглэгдсэн нь бий. Аюул нөмрөхөд Мажарын феодалууд Белад шахалт үзүүлж, Котяныг харъяат иргэдийнх нь хамт Бат хаанд тушааж өгөхийг шаардах болов.

Гэвч хэргийн учир Бела Котяныг бариад өгчих ямар ч боломжгүй байсанд оршино. Котяны ард зэвсэглэсэн 40 мянган дайчин байлаа. Түүнээс гадна Белагийн хүү Иштван Котяны охин Елизаветатай гэр бүл болоод амжсан байв. Аюул ойртох тусам айсандаа галзуурах шахсан Мажарын феодалууд Котян хааны амийг хороосон байна. Ингэснээрээ тэд тэмээн дээр ямааны гарз гаргаж, монголчуудтай олон жил тулалдаж, зохих мэдлэг, туршлага хуримтлуулсан хашир хүнийг үгүй хийжээ. Үүний дараа харин ямаан дээр тэмээний гарз болж, команчууд майхнаа хураагаад, замд тааралдсан бүхнийг сүйдлээд, Балканы хойг руу хөдөлсөн байна. Улмаар Бела ван төдийгүй, мажарууд туршлагатай жанжин, түүний шийдсэн 40 мянган цэргийг нэг дор алдаж, монголчуудын өмнө ганцаарджээ. Замдаа команчууд дайны хөлөөс дайжин хойд зүг рүү дүрвэж байсан олон мянган хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг хүйс тэмтрээд, Бела вантай нэгдэхээр явж байсан цэрэг эрсийг устгасан байна. Команчуудын гарт олон арван суурин газар өртжээ. Бела ван хураасан бүх цэргийнхээ хамт Буда, Пешт хотуудад орж нуугдсан байна. Дунай мөрний 2 эрэгт сүндэрлэх эдгээр хот тухайн үеийн хэмжүүрээр сайтар бэхлэгдсэн, удаан хугацааны бүслэлтийг дааж чадахуйц хэрэм байлаа. Монголчууд асар хурдтай давшиж, 1241 оны 3-р сарын 15 гэхэд Буда, Пештд тулан очжээ. Хотоос гарч тулалдахыг Бела ван хатуу хориглосон ч Колочийн их хамба Уголин 3-р сарын 16-нд өөрийн цэргийн хамт гаpч тулалдаад, отолтод орж, бүрэн ялагдсан байна. Тэрээр 3, 4-хөн цэргийн хамт л эргэж иржээ. Ихэр хотын өмнө майхнаа шааснаар Бат хаан байлдааны ажиллагаагаа хязгаарласангүй.

Монголчуудын жижиг жижиг анги салбарууд хотын орчин тойрныг түймэрдэж, Ерлау, Кевешд хотхонуудыг байлдан эзэлсэн байна. Энэ үеэр Бела ван өөрт нь туслахаар ирсэн Австрийн герцог Фридрих Бабенбергтэй маргасан байна. Бела Фридрихийг өөрт нь үг дуугүй захирагдаж байхыг шаардсанд цаадах нь эгдүүцэж, цэргийнхээ хамт нутаг буцжээ. Голын 2 эрэг дээрх том хотыг бүслэн хаахад ихээхэн хүндрэлтэй байв. Тиймээс Бат хаан хэд хоног саатсаны дараа шалгарсан арга мэхээ хэрэглэжээ. Монголчууд амжилтгүй дайралтынхаа дараa ум хумгүй ухрахад Бела ван хууртаж, бүхий л цэргийнхээ хамт араас нь нэхсэн байна. Монголчууд Тииса мөрөнд цутгадаг Шайо гол хүртэл 6 өдрийн турш «зугтжээ». Шайогийн эрэг дээрх Моха тосгоны ойролцоо Бела ван Чехийн таборитуудын адил тэрэг холбон бэхлэлт хийж, мянган цэргээр сахиулан буудалласан байна. Энэ гүүрээс өөр газраар монголчууд гол гаталж чадахгүй гэж Бела үзэж байв. Тэднийг Бат хаан хараад сэтгэл ханасан янзтай: «Эд нар миний гараас мултрахгүй. Хотонд байгаа хонь шиг нэг газар бөөгнөрчихжээ!» хэмээн уулга алдсан гэдэг. Монголын армийн гарамгай ялалт болж түүхэнд үлдсэн энэхүү тулалдааныг цэргийн түүх судлаач, дэслэгч генерал Ш.Жадамбын редакторлаж хэвлэлд бэлтгэсэн, Монголын байлдан дагуулалд шинэлэг байр сууринаас хандаж, объектив үнэлгээ өгсөн «Монгол цэргийн түүхийн товчоон» суурь бүтээлд тодорхой дүрсэлсэн байдаг. 4-р сарын 9-ний шөнө дөлөөр Бат хаан цэргээ хоёр хуваан, нэг хэсгээр нь мажаруудыг өөртөө татан байлдуулж, нөгөө хэсгийг нь гол гатлуулж дайсны ар талаас цохиулжээ.

Энэ өдрийн тулалдаан монголчуудад ялалт авчирсангүй. Цэргүүддээ үлгэр дууриал үзүүлж, зоригжуулахын тулд Бат хаан өөрөө гардан тулалдаанд оржээ. Гэхдээ хүн, хүчээр хавьгүй илүү дайсныг ялахад монголчуудад амар байсангүй. Ялангуяа цэргээ хоёр хувааснаар монголчууд дайснаасаа үлэмж дутуу байв. Дээр нь цэргийн нөгөө анги гол гаталж чадалгүй саатжээ. Орой нь Бат хаан цэргийн дарга нарыг хуралдуулж, нэгэнт голыг гатлах боломжгүй учир шийдвэрлэх тулалдаанд орохоос зайлсхийхийг санал болгосон ч Сүбээдэй баатар эрс татгалзаж: «Хаан эзэн минь. Таныг хүчээр тулалдах эрхийг та ч хорих ёсгүй» гэжээ. Цэргийн жанжнууд ч Сүбээдэй баатрыг дэмжив. Энэ тухай түүхч Ж.Мэн: «Сүбээдэй бол яах аргагүй 13-р зууны үеийн хамгийн суут жанжин байсан юм. Түүний энэхүү суу билгийн тал нь ялна гэдэгт өчүүхэн ч эргэлзээ үлдээгүй тохиолдолд л тулалдаанд ордгоор илэрдэг» хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. 4-р сарын 10-ны турш монголчууд гол гатлах бэлтгэлээ базаав. Оньсон зэвсгийн тусламжтайгаар дайсны халхавчийг голын эргээс хөөх хоорондуур инженерийн ангийнхан гүүр тавьжээ. 1241 оны 4-р сарын 11-нд үүрээр Монголын их цэрэг голыг гатлан довтлоход Бела вангийн харуул анги үндсэн хүч нь байрласан газар давхин ирж, энэ тухай мэдээлсэн байна. Гэвч монголчууд удалгүй араас нь нэхэж ирэв. Эрхий мэргэн харваачид суман бороогоор ургах нарыг халхалж, үй олон сум шаагих чимэээнээр 4-р Бела вангийн 65 мянган цэрэг сэржээ. Шайо голын хөвөөн дээр болсон ширүүн тулалдаанд Монголын их цэрэг Мажар-Хорватын нэгдсэн армийг бут ниргэв. Сить гол дээр Оросуудыг ялсан шиг монголчууд чадварлаг гүйцэтгэсэн маневрын үр дүнд дайснаа бүсэлсэн байна. Нэгэнт занганд орсон мажарууд ухрах замгүйгээ ойлгон тун ч ширүүн тулалдаж байлаа. Тиймээс Сүбээдэй баатрын тушаалаар Монголчууд өөрсдийн эгнээнд цөмөрхий гаргахад амь зулбан зугтах нүх гарлаа гэж хөөрсөн дайсан бэхлэлтээ орхин тийш тэмүүлжээ.

Живж буй хүн дэрснээс хүртэл шүүрдэг гэдэг дээ. Гэвч монголчууд тэднийг бэхлэлтээ орхин гарах хүртэл харзнаж байгаад сүүлчийн дайсан зугтсаны дараа араас нь нэхэн хөөжээ. Пешт рүү ухарсан мажаруудыг монгол морин цэрэг дор нь гүйцэж, цавчин алж байлаа. Энэ тулалдаанд европчууд байлдааны зорилгооp дарь хэрэглэхтэй анх удаа танилцжээ. Монголчуудын хэрэглэсэн тэсрэх бодис хэдийгээр дайсанд сүртэй гарз хохирол учруулж чадаагүй ч морь малыг нь үргээж багагүй сандаргасан байна. Холбоотнуудын 65 мянган цэргээс 56 мянга нь буюу 86 хувь нь Шайо голын хөвөөнд ясаа тавьжээ. Бела ван Далмаци руу зугатаж, Хорватын герцог, дүү Кальман нь шархдаж, шархны халуунаас нас барсан байна. Түүнчлэн сүм хийдийн томоохон мяндагтнууд болох Эстергомын их хамба Матиас, Колочийн их хамба Яков нар ухрам замд цөм алагджээ. Хамгийн гайхалтай нь ердөө хоёрхон өдрийн дотор Европын 2 том улс болох Мажар, Польш нь Бат хааны дайсны жагсаалтаас гарсан байна. Үүнийг Ж.Мэн тохиолдлын хэрэг огтхон ч биш гэж үздэг. Монголын 2 арми 450 км (тэгэхдээ үүний 200 км нь одоогийн Словакид байрласан цасан хучлагатай Татры уул)-ээр алслагдсан байсан ч хоорондоо байнгын холбоотой байж, аливаа үйл хөдөлгөөнөө харилцан зөвшилцөж байжээ. Сүбээдэй баатрын байгуулсан морин өртөө энэхүү орон зайг 36 цагийн дотор туулах чадвартай байв.

Ширүүн тулалдааны дараа хэсэг амсхийгээд монголчууд Буда, Пешт хотуудад дахин тулан очив. Герцог Кальман нас барахынхаа өмнөхөн хотын иргэдэд тэмцлээс зайлсхийж, үг дуугүй бууж өгөхийг зөвлөжээ. Гэвч ард түмэн тэмцэхээр шийдсэн байна. Хотын төлөөх тулалдаан 3 хоног үргэлжилж, 4-р сарын 29-30-нд монголчуудын ялалтаар өндөрлөжээ. Улаан өнгөтэй болсон Шайо голын хөвөөнөөс Бела ван морины хурдаар зугатаж, Польшийн хилийг зүглэв. Харамсалтай нь тэрээр Генрихийн хурмтлуулсан их армиас нэр нь л үлдсэн болохыг яаж мэдэх билээ. Гэвч монголын морин цэргийн анги сүүл мушгин хөөж, ер хоцрохгүй байлаа. Мөрөө буруулахын тулд Бела ван Комор мужаас баруун зүг руу эргэж, Нитрагаар дамжин, улсынхаа баруун хязгаарын томоохон хoт болох Братислав (одоогийн Словаки) руу хөдөлжээ. Тэндээсээ монголчуудад гэхээсээ илүүтэй айдасдаа туугдсан Бела ван Австрийг зорьсон байна. Учир нь Монголчуудыг ирэхээс өмнө тэрээр гэр бүлээ Австрийн хил рүү амжиж гаргасан байв. Уйтгар гунигтаа дарагдсан ванг Фридрих Бабенберг өөрийн биер угтсан байна. Ганцхан сарын дотор эцэг өвгөдийнхөө газар шороог алдаж, цагаач болсон ванг харсан хэний ч зүрх шимширмээр. Харин Фридрих л өрөвдөх сэтгэл төрсөнгүй. Бела ямар хөөрхийлөлтэй байдалд орсныг ойлгонгуут тэрээр хандлагаа эрс өөрчилж, аль 1235 онд Мажарын талийгаач ван 2-р Андрашийг Австрийн нийслэл Венагийн өмнө ирэхэд төлбөр төлснөө «санаж» түүнийг нь эргүүлж олгохыг тулган шаарджээ. Мэдээж, амь зулбан зугатах мориноос өөр юмгүй болчихоод байсан Бела арга буюу Мозон (Визельбург), Шопрон (Эдельбург), Лочманд (Лутцманнбург) гэдэг баруун 3 мужаа тэрхүү төлбөрийн оронд Фридрихд өгчээ. Фридрихийн савраас мултрангуут Бела гэргийгээ аваад, Сегед рүү хөдөлсөн байна. Үүний зэрэгцээ тэрээр Вайцений хамбыг Ромын пап лам, Германы эзэн хаан руу илгээж, Австрийн герцог загалмайтны ёс зүйд харш авир гаргасныг «уламжилжээ». Амташсан хэрээ 13 гэгчээр Фридрихийн шунал улам гаарч, тэрээр Белаг явсны дараа Братислав, Рааб хотыг цэргийн хүчээр эзэлсэн байна. Гэвч удалгүй нутгийн иргэд бослого дэгдээж, Австрийн гарнизоныг устгажээ.

Буда, Пештийг унасны дараахан Варадин, Арад, Перег, Темешвар, Дьюлафехервар зэрэг хот монголчуудын гарт орсон аж. Энэ дашрамд өгүүлэхэд, ялагдсан ард түмнээс уламжлагдан ирсэн домог, хууч яриа үнэхээр түүхэн баримт болж чадах уу? гэдэг асуултад дараах зүйл тодорхой хариулт өгнө. Дээр дурдсан Варадин хотыг авахад Бат хаан өөрөө алагдсан гэж Мажарын нэгэн сурвалж бичигт өгүүлсэн нь бий. Үүнээс санаа авч, 14-р зууны дунд үед Оросод «Батын алагдсан тухай домгийг ямар нэг байдлаар санагдуулж байгаа биз? Мажарыг байлдан дагуулаад монголчууд өөрсдийн засаг захиргааг байгуулж эхэлжээ. Энэ тухай Л.де Хартог: «Ямарваа нэгэн газрыг эзэлж авсныхаа дараа дадсан зуршлаараа монголчууд маш түргэн засгийн газрыг тэнд бүрэлдүүлэн бий болгосон бөгөөд энэ нь эpх ашгийн хувьд маш хязгаарлагдмал байдаг байсан ба гол зорилго нь зөвхөн армийг төвхнүүлэх байв. Хэдий тийм ч гэсэн хүмүүсийн амьдрал тодорхой хэмжээгээр нам тайван байдалдаа эргэн орж байжээ.» Түүхч М.Правдин олон тооны Мажар их сурвалжийг судалсны үндсэн дээр ийн бичжээ: «/.../ Монголчууд Унгар орныг эзлэн түйвээснийхээ дараа тэндхийн байдлыг тохинуулж суурьшиж эхэлжээ. Нутгийг захиргааг бий болгож, шүүгчид, захиргааны түшмэдүүдийг томилж, хотуудад монгол захирагчдыг суулгаж олзлогсдыг суллан тавихдаа монголчуудыг номхоноор хүлцэн дагах хэн ч болов айн эмээх юмгүйгээр /орон гэртээ –Ч.Ч/ буцаж ирж болно хэмээн зарлав.

Ой хөвч, уул хаданд нуугдаж байсан дүрвэгсэд буцан ирж аажмаар нутаг орондоо төвхнөж тариачид газраа хагалж тариагаа тариад мал хунаргүй нэг нь яаж ийгээд аргаа олжээ. Учир нь монгол захирагчдад гоо унгар бүсгүйчүүд авчирч өгөөд нь хариуд нь хонь, үхэр, морь авах ажээ. Монголын зэс, мөнгөн зоос гүйлгээнд оров. Он дарааллыг түүхч бичихдээ “ийн энх амгалан тогтнож, арилжаа наймаа дэлгэрэв. Хүн бүр эрхээ эдлэх болов” хэмээжүхүй». Монголчуудын засаг захиргаанд байсан нэг жилийн хугацааг мажарууд «тартарьярас» хэмээн нэрлэж, (оросууд монголо-татарское иго гэдгийн адил), өөрсдийн түүхийн хамгийн хэцүү үеийн нэг гэж үздэг. Гэтэл Бат хаан мажарыг газрын хөрснөөс арчиж устгахыг ердөө ч зориогүй бөгөөд Мажар болон немц феодалуудыг хамтран ажиллахыг уриалж, харц ардыг хот тосгондоо эргэн ирэхийг ятгаж чаджээ. Мажарыг монголчууд байлдан эзэлсэн нь Баруун Европ даяар айдас хүйдэс төрүүлэв. Учир нь тэдний хувьд саяхан л алс хол мэт санагдаж байсан монголчуудын аюул бодитойгоор нүүрлэв. 350 жил оршин тогтносон Мажарын вант улс үгүй боллоо хэмээн Баварын түүхч тэмдэглэсэн байдаг. Мажар нутаг монголчуудын бүрэн мэдэлд нэгмөсөн шилжлээ хэмээн Европын ван, ноёд үзэж, эмгэнэн гашуудаж байв.

Европын ард түмнүүдийн зоригийг мохоох, эсэргүүцэл үзүүлэх хүслийг нь дарах зорилгоор монголчууд айлган сүрдүүлэх бодлогоо хэрэгжүүлжээ. Сплитын Фома: «Татарын үй олон цэрэг Трансильванийг цөлмөн хоослоод мажаруудыг Дунай мөрний хавь орчмын нутгаас таягдан хөөгөөд тэндээ зун, өвлийг өнгөрөөхөөр тухлав. Дунайн нөгөө эрэг дээр аж төрж буй хүмүүсийг айлгахын тулд тэд голын эрэг дээр алагдсан хүмүүсийн цогцсоор олон олон овоо босгосон» гэж тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Ялагдсан Бела ван Сегед хотод удсангүй. Өөрт нь үнэнч үлдсэн цөөн тооны албатаa дагуулан тэрээр эхлээд Хорватын Загоеб хотод нуугдав. Тэр үед Далмацийн нэг хэсэг байсан Хорват Мажарын вант улсын бүрэлдэхүүнд ордог байв. Загребт тэрээр 10 сар болохдоо хамаг үйл ажиллагаагаа монголчуудад няцаалт өгөхөд чиглүүлж, Европын бараг бүх хаан, ван луу, тэр ч байтугай Ромын пап лам руу элч довтолгожээ. Магадгүй, Бела урьд нь хэзээ ч ийм завгүй байгаагүй байх. Бела тэдэнд бичсэн захидалдаа хүчээ нэгтгэж, монголчуудын эсрэг нэгэн зэрэг хөдлөхийг санал болгосон юм. Гэвч айж чичирсэн хаан, ван нар Белад ямар ч тусламж үзүүлсэнгүй. Гагцхүү Ромын пап лам Белад өөрийн ивээлээ хайрлаж, буруу нoмтнуудын эсрэг боссон хүн бүрийг нүглийг хэлтрүүлэхээ Есүс Христийн газар дээрхи биет төлөөлөгчийн хувиар амлажээ. Хамгийн жигтэй нь сүүдрээсээ өөр нөхөргүй шахам үлдсэн Бела л монголчуудтай нэгийгээ үзэх хүслээр буцалж байлаа. Харин алдах юмтай хаад, вангууд Белагийн шийдэмгий занг ерөөсөө ч ойлгохгүй байв. Арга ч үгүй биз.

Монголчуудын эсрэг зэвсэглэн хөдөлсөн тохиолдолд өөрсдийг нь Генрихийн байг гэхэд Белагийн хувь тавилан хүлээж байна гэдгийг тэд хэнээр ч хэлүүлэлтгүй мэдэж байсан юм. Улмаар зэвсгээр бус үгээр байлддаг «хүйтэн дайн» дэгдэв. Белагийн захидлуудын хариуд Пап лам 9-р Григорий (1227-1241) 1241 онд, түүнийг тэнгэрт хальсны дараа 4-р Иннокентий (1243-1254) 1243 онд сүсэгтэн олныг монголчуудын эсрэг загалмайтны ариун дайнд босож, төрхөм рүү нь үтэр түргэн тонилгохыг уриалж, шанд нь хамаг нүгэл хилэнцийг нь өршөөхөө амлажээ. Белаг нэхэн хөөсөн Хадан хааны удирдсан монгол цэрэг 1241 оны Христосын мэндэлсэн Дунай мөрнийг мөсөн дээгүүр нь туулаад, Славони, Хорватыг маш богино хугацаанд эзлээд, Загребт ирэхэд ван аль хэдийн зугатаж амжсан байв. Монголчуудаас ямар ч өршөөл энэрэл горьдоод нэмэргүйг хэнээс ч илүү мэдэх Белаг дагалдах хүмүүсийн тоo өдрөөс өдөрт цөөрч байлаа. Удалгүй Хадах хаан Далмаци дахь Спалато хотоос 9-н км зайтай орших Клисса цайзыг бүслэн хаажээ. Клссид Белаг хоргодож байна гэж бодсон Хaдан цайз руу чанга хашгирдаг хүнийг илгээж, тэр нь Хорватаар: «Өөр цусны ван хийгээд түүний хүмүүсийг хамгаалахгүй байхыг та бүхнээс ялагдашгүй их цэргийн жанжин, их хаан Бат уриалж байна. Ванг бидэнд тушаавал та бүхний гэмийг уучилж, амийг хэлтрүүлх болно» гэж хашгирчээ. Гэвч Бела Клиссад байсангүй. Тэрээр хажууханд орших усаар хүрээлэгдсэн Трогир цайзад амь хоргодож байв. Чухамхүү Трогир цайзад Белагийн толгойд хамгийн зөв бодол оржээ.

Хуурай газар дээр монголчууд амар тайван байлгахгүй нь гэж үзээд Бела ван дахин мөр буруулж, Адриатын тэнгис дэх эхлээд Кралевац, дараа нь Рабе гэдэг жижигхэн арал дээр нуугдсан байна. Загасчдын жижигхэн завин дээр далайн давалгаанд сэгсчүүлэн явахдаа Бела Мухаммед шахын тухай бодслн болов уу? Тэр хоорондуур Хадан хаан Клисса цайзыг байлдан эзэлж, Белагийн ул мөр олдоогүй тул нутгийн иргэдийг байцааж байв. Энэ үеэр далай дээо бэсрэг тулалдаан болсон тухай М.Правдин дурдсан байдаг. Монголчуудын хам хум цуглуулсан хэдэн хөлөг онгоц Бела вангийн онгоцуудыг сөнөөсөн байв. Хэдийгээр энэ нь жижигхэн тулаан байсан ч монголчуудын хувьд ялалт, тэгэх тэгэхдээ далай дээрх ялалт байсан юм. Чухам энэ үед Хаданыг Бат хааны элч олжээ. Хархорингоос гарсан элч үүний өмнөхөн Бат хааны өргөөнд ирж, Их монгол гүрний хан Өгөөдэй тэнгэрт хальсан тухай мэдээг уламжилсан байв. Энэ урт замыг элч морин өртөөний ачаар зургаан долоон хоногийг дотор туулсан аж. Азийн төвөөс Европын төв хүртэлх замыг ийм богино хугацаанд туулсан ч Өгөөдэй хаан нас барсан тухай мэдээ хагас жилийн дараа л Батын сонорт хүрсэн нь их гүрний нийслэлд маргаан дэгдэж, энэ мэдээг нууцлах эсэх талаар 6 сар мэтгэлцсэнтэй холбоотой. Их цэрэгтэйгээ нэгдэхээр буцах замдаа Хадан хан нэг ангийг өмнө зүг рүү далайн эргээр илгээсэн байна. Тэрхүү анги далайн эрэг дахь Сербийн Свач, Дриваст, мөн Рагуза (Дубровник), Катторо хотыг байлдан авч шатаагаад, Боснийн тал нутгийг түйвээгээд, Албани, Серби, Болгараар дамжин Албанийн Скадарид тулж очсон нь Европт монголчуудын хүрсэн хамгийн өмнөд цэг байв.

Монголын морин цэргийн сургаар Балканий хойгийн ард түмэн гэр орон, эд хөрөнгөө орхин, өндөр уул, битүү ой руу зугатаж байлаа. Бела вангийн хойноос Хадан ханыг нэхүүлсэн нь зорилго, үр дүнгээрээ 1220 онд Хорезишах Мухаммедын араас Сүвэдэй, Зэв, Тохучар нарыг илгээснимйг санагдуулдаг. Монголчуудын хувьд дайснаа бүрэн дарж, цаашид үймээн самуун гаргуулахгүйн тулд хааныг нь устгах чухал үүрэгтэй байсан. Тиймээс 1220 онд Мухаммедыг, 1241 онд Белаг үгүй хийх нь байлдан дагуулал төгс амжилттай болоход чухал нөлөөтэй байв. Учир нь хаан нь амьд байхад улсыг нь байлдан дагуулна гэдэг ажлын тал юм. Хэрэв 1220 онд монгол цэргүүдэд хөөгдсөн пашидах Каспийг тэнгисийн нэгэн жижиг арал дээр нуугдсан бол 1241 онд Мажар ван Адриатын тэнгисийн арал дээр амь хоргоджээ. Ганц ялгаа нь гэвэл Мухаммед тэндээ нойтон хамуутай хүмүүсийн дунд ясаа тавьсан бол Бела монголчуудыг явсны дараа эх нутагтаа эргэж иржээ. Буцсан нь (1242)1241 оны 4- сарын сүүлээр монголчууд Польш, Мориавиас Грозенков, Яблонийн уулын хөтлөөр дамжин тухайн үед мажарын хэсэг байсан Словакид цөмрөн орж, газар нутгийг нь бусниулав. Уулархаг бүс нутагт байрласан Банска Штявници, Крупина, Пуканец хотуудын дорвитой эсэргүүцэл үзүүлж чадалгүй тал газрын цэргүүдийн гарт орсон байна. Тэрхүү анги 1241 оны 12-р сар болтол Словакийг түйвээгээд, Бат хааны цэрэгтэй нэгджээ. Монголчууд Словакийн зарим нутагт өөрсдийн томилсон бавил хэмээх түшмэдийн тусламжтайгаар жил тойрон ноёрхсон бөгөөд Земплин, Абов, Турна, Гемер зэрэг муж харийн талхийнгол ачааг үүрсэн аж.

Гэхдээ Словакчууд Братислав, Нитра, Комарно (Коморн), Тренчин, Бецков зэрэг томоохон хотоо хамгаалан үлдэж чаджээ. Легниц дахь тулалдаанд гарамгай ялалт байгуулсан монголын цэргийн анги Бат хаантай нэгдэхээр Зүүн Чехи, Морави руу хөдөлжээ. Замдаа тэд Оломоуц цайз-хотыг бүслэн хаасан байна. 1241 оны 6-р сарын 24-ны шөнө дөлөөр Чехийн жанжин, Стернберг хотын иргэн Ярославаар удирдуулсан цэрэг Оломоуцаас сэм гарч, монголчуудыг гэнэдүүлэн довтолж, тэдэнд хохирол учруулжээ. Чехүүд үүнийг тэр дор нь гарамгай ялалт хэмээн зарласан юм. Арга ч үгүй юм. Ард түмнийг зоригжуулах жишээ хэрэгтэй шүү дээ. Харин тэрхүү жишээ нь үнэн, худал нь хэнд ч падгүй. Түүхийн ихэнх бичиг баримт Олмоуц дахь монголчуудын ялагдал гэгчийг ихэд дэвэргэн бичдэг. Бүр Байдар ханыг алагдсан гэдэг. Энд бид нэг зүйлийг санах хэрэгтэй. Бүтэн зуун үргэлжилсэн байлдан дагууллынхаа явцад монголчууд бүслэн хаасан хотынхоо дэргэд нэг ч удаа ялагдал амсаж байгаагүй. Энэ бол бүслэн хаах ажиллагааг монголчууд дайны бүхийд хууль журмын дагуу гүйцэтгэдэг байсны ач гавъяа юм.

Бүслэгдсэн хотоос гарч монголчууд руу довтлох нь юугаар дуусдагийг бид мэднэ. Ярослав Оломоуцаас гарч монголчуудтай зэвсэг зөрүүлчихээд эсэн мэнд эргэж ирснээ ялснаас өөрцгүй хэмээн үзсэн байж магадгүй. Ярослав воеводын довтолгон амжилттай болж, монголчууд хохирол амссан байхыг ч үгүйсгэхгүй. Гэхдээ л Легницийн тулалдаанд дайснаа бут ниргэсэн хоёр түмтийг нэг хотод байсан цэргүүд гарч ирж довтлоод хиар цохиж, тэгэх тэгэхдээ Байдар ханыг ална гэдэг бол ялагдсан ард түмнээс гарах хорслын нэг илрэл гэж үзэхээс өөр аргагүй. Оломоуц дахь тулалдааныг «Эрх чөлөө, тусгаар тогтнолынхлл төлөө тэмцсэн ард түмний баатарлаг тэмцлийн тухай домог»-ийн нэг хэсэн гэж үздэг түүхчид ч бий. Монголчуудын түрэмгийлийг тусгайлан судалсан Чехийн эрдэмтэн В.Новотны Оломоуц дахь тулалдаан гэгч түүхэн үнэнд нийцэхгүй домог төдий зүйл гэсэн дүгнэлт гаргасан байдгыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Баатарлаг тэмцэл, ялалт байхгүй үед ард түмэн, дайчдынхаа урам зоригийг бадраах зорилгоор хий хоосон гавъяаг зохиомлоор гаргаж ирдэг явдал хүн төрөлхтөний түүхэнд цөөнгүй. 2003 онд Иракийн дайны үеэр иракчуудтай байлдахад баатарлаг гавъяа байгуулсан гэх хэд хэдэн цэргийг тойрсон домгийг АНУ-ын зэвсэгт хүчний удирдлага зохиомлоор гаргаж ирснийг Америкийн өөрсдийнх нь сэтгүүлчид илрүүлж, буруушааж байсан билээ.

1241 оны 10-р сарын 6-ны ням гаригт нар хиртэхийг сүсэгтэн олон Европ даяар харсан байна. Ариун өдөр хэмээгддэг ням гаригт нар хэсэгхэн хугацаанд алга болохыг ажигласан европчууд энэ бол муу ёр, бид бүгд татаруудын боол болох нь гэж айж балмагдав. Бордогийн их хамба лам монголчууд бол «тамаас гарсан хүний махан хүнстнүүд. Тэд байлдаанд амь үрэгдсэн бүх хүмүүсийг идэж, зөвхөн ясыг нь үлдээдэг. Тас шувуу хүртэл хүний сэгийг ингэж иддэггүй» гэсэн нь сүсэгтэн олны зоригыг улам ч мохоожээ. 1241 оны сүүлээр дун өвлийн цагаар Бат хаан нэг ангиа бордоо бэлтгэх, тагнах үндсэн хоёр үүрэгтэйгээр Австри луу илгээсэн байна. Эл жижиг анги юунаас ч эмээлгүй давшин Венагийн ойрмогхон ирээд байхдаа австричуудтай зэвсэн зөрүүлсэн байна. Австричууд хүн хүчээр түрж, монголчуудыг элдэн хөөсөн бөгөөд Венаас 40-өөд км-ын зайд орших Нейштадт хотын орчим найман хүн олзолжээ. Хамгийн гайхалтай нь тэдгээрийн нэг нь англи хүн байв. Энэ тухай Ж.Мэн тодорхой өгүүлсэн нь бий. Роберт хэмээх түүнийг Бат хаан энэ явдлаас Бела ван руу илгээж бууж өгсөн тохиолдолд байлдааны ажиллагаагаа зогсоох тухай мэдэгдэж байжээ. Тэрээр 1215 онд Английн Жон вангийн эсрэг боссон язгуутнуудыг толгойлсон Фитц-Уолтерийн лам байв. Язгууртнуудад ихээхэн эрх дарх олгосон харти гэгчийг ван баталснаар энэхүү бослого өндөрлөсөн юм.

Тодорхойгүй шалтгааны улмаас Англиас хөөгдсөн тэрээр Палестин руу дүрвэж, мөрийтэй тоглоомд донтож үгээгүй хоосроод гуйлгачилж эхэлжээ. Энд тэнд хэрэн хэсүүчилж байхдаа олон хэлд нэвтэрхий болсон Робертыг Чингис хааны туршуул, Хорезмын талаар нууц мэдээлэл цуглуулдаг нэгэн лалын шашинт худалдаачин өөд нь татаж, дэргэдээ авсан байна. Тэр цагаас хойш Роберт 20 гаруй жил монголын хаадад хүчин зүтгэжээ. Гэвч энэ удаад Робертыг аз нь хаяж, австричууд түүнийг урвагч хэмээн цаазаар авсан аж. Түүний ярьсан энэхүү ер бусын түүхийг Нарбонн хотоос гаралтай Иво хэмээх франц лам тэмдэглэн авсан байдаг. 1241-1242 оны өвөл Бат хаан орон нутгийн шинжтэй даалгавар гүйцутгэж яваа тархай бутархай ангиудаа татаж, Духай мөрнийг гатлан тухайн үеийн Мажарын нийслэл Эстергомыг бүсэлжээ. Зүүн Европын хамгийн том хотын нэг болох Эстергом сайтар бэхлэгдсэн төдийгүй, хавь ойрын бүх хүн тэнд хоргодсоноор ихээхэн хэмжээний хүч хуримтлагдан байв. Монголчууд хүмүүсийг дайчилж, хотыг тойрсон гуу жалгыг элс шороогоор дүүргүүлээд, оньсон зэвсгээр өдөр шөнөгүй буудаж эхлэв. Дайсны хотыг бүслэн хаах ажиллагаанд монголчууд 1211 оноос гадаадын (эхлээд хятад, дараа нь лалын) мэргэжилтнүүдийг өргөнөөр ашиглаж эхэлжээ. Ер нь хятад инженерүүд Монголын хаадыг бүхий д аян дайнд нь дагалдан явж, Ази, Европын олон хотыг эзлэн авахад өөрсдийн цаглашгүй их хувь нэмрийг оруулсныг хүлээн зөвшөөрөх эрхтэй.

Хэрэв задгай талбайн тулалдаанд монгол морь ялалтын нэг тулгын чулуу болж байсан бол хана хэрэм бүхий хотыг эзлэн авахад хятад мэргэжилтнүүд тэдний бүтээсэн төрөл бүрийн оньсон зэвсгүүд дутуугүй үүрэгтэй байсан юм. Хана хэрэм хэдэн газраа нуран унахад монголчууд шийдвэрлэх дайралтад нэгэн зэрэг уухайлан оржээ.

== Цахим холбоос ==
* [http://www.zabytki.pl/sources/muzea/l/legnickie-pole.html Muzeum Bitwy Legnickiej – www.zabytki.pl]
* [http://www.muzeum-miedzi.art.pl/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=66:muzeum-bitwy-legnickiej-w-legnickim-polu&amp;catid=36:wystawy-stale&amp;Itemid=27 Muzeum Bitwy Legnickiej – www.muzeum-miedzi.art.pl]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]]
[[Ангилал:Легница|тулалдаан]]
[[Ангилал:1241 он]]
[[Ангилал:Их Монгол Улсын оролцсон дайн тулаан]]
[[Ангилал:Дундад зууны Бохемийн түүх]]
[[Ангилал:Дундад зууны Польшийн түүх]]
[[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Польшийн түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Силезийн түүх]]
[[Ангилал:Дундад зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Темпларын рыцарийн тулалдаан]]
[[Ангилал:Германы рыцарийн тулалдаан]]
[[Ангилал:Мальтын рыцарийн тулалдаан]]
[[Ангилал:13-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монгол-Германы харилцаа]]</text>
      <sha1>l85ob4b52tnfajsdc03o1x2yfunxk0i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сувдан Гэгэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21205</id>
    <revision>
      <id>706119</id>
      <parentid>667563</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:42:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.140.11.90</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Товч агуулга */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3689" xml:space="preserve">{{Инфобокс Кино
| нэр            =Сувдан Гэгэ
| зохиолч        =Чион Яао
| найруулагч     = [[Сүн Шү Пэй]]
| жүжигчин       = [[Жао Вэй]] &lt;br /&gt;[[Рюби Лин]] &lt;br /&gt;[[Алек Сү]] &lt;br /&gt;[[Жоу Жие]]
| хөгжим         = [[Чиүн Яао]]
| төлөв          =Дууссан
| нээлт          =1998-2003
|хугацаа        =40 минут
| улс            =[[БНХАУ]]
| хэл            =[[Хятад хэл|Мандарин]]
}}
'''Хуан Жү Гэгэ''' буюу Сувдан гэг гэх зохиолыг [[Тайвань|Тайванийн]] зохиолч Чион Яао зохиосон бөгөөд нийт 3 дэвтрээс бүрддэг ажээ. Чион Яао 1993 оноос эхлэн телевизийн богино хэмжээний киноны зохиол бичиж эхэлсний нэг нь Сувдан гэг гэх зохиол болно. 
Сувдан Гэгэ зохиолд Манж Чин улсын үеийн түүхийг харуулдаг бөгөөд [[Тэнгэрийг тэтгэгч хаан]]ы үеийн Хятад орны аж байдлыг тусгасан байдаг. Кино нь хайр сэтгэлийн өнгө аястай.
==Товч агуулга==
Кино нь [[Манж Чин улс]]ын [[Тэнгэрийг тэтгэгч хаан]]ы үе буюу 1740-өөд оны түүхийг өгүүлнэ. Ядуучуудын хороололд өссөн Шиао Янь Зи өнчин охин [[язгууртан]] гаралтай Шиа Зэ Вэй гэсэн охинтой танилцсанаар кино эхлэдэг. Шиа Зэ Вэй эцгийгээ хайхаар [[Бээжин]]д ирсэн ба эцэг нь Манж Чин улсын эзэн хаан болж таарна. Ингээд тэр 2 хааны ав хийх газар нууцаар ирж Шиа Зэ Вэй Шиао Янь Зид эцгийнх нь үлдээсэн [[дэвүүр]], зураг 2-ыг өгч явуулсан байв. Шиао Янь Зи ан авын газар явж байгаад тэнэсэн суманд өртөж ухаан алдав. Энэ үед нь Хааны бараа бологчид, Эзэн хаан ирж Шиао Янь Зигийн авч явсан дэвүүр, зургийг харснаар Шиао Янь Зиг өөрийн охин хэмээн андуурч түүнд Гэгэ буюу [[Гүнж]] цол олгож ордонд авчирдаг. Мөн Шиа Зэ вэй-н ах Буюу 5агь [[ханхүү]] Юүнци болоод Хааны торгон цэрэг түүний баруун гар болох Фү ноёнтны том хүү Фү Ар Хан нар нь Шиа Зэ Вэй Шиа Янь Зи нарыг солигдсоныг тэднээс сонсож мэдсэн юм. Тэд 2 Гэгийг байранд нь оруулахын тулд арга бүхнийг бодож олдог. Фү Ар Хан нь Шиа Зэ Вэй сэтгэл алдаран тэд хайр сэтгэлийн холбоотой болдог. Тэднийг хайр сэтгэлийн холбоотой болсоноос хойш нэлээдгүй хугацааны дараа Юүн Ци нь түүний хуурамч дүү болох Шиа Ян Зид сэтгэлтэй болсон тухайгаа хэлдэг.

== Лавлах бичиг ==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:1990-ээд оны телевизийн цуврал кино]]
[[Ангилал:Хятадын телевизийн цуврал]]</text>
      <sha1>a1z23hph7gah50ys18545ch5vtlc5jf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706120</id>
      <parentid>706119</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:42:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.140.11.90</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3714" xml:space="preserve">{{Инфобокс Кино
| нэр            =Сувдан Гэгэ
| зохиолч        =Чион Яао
| найруулагч     = [[Сүн Шү Пэй]]
| жүжигчин       = [[Жао Вэй]] &lt;br /&gt;[[Рюби Лин]] &lt;br /&gt;[[Алек Сү]] &lt;br /&gt;[[Жоу Жие]]
| хөгжим         = [[Чиүн Яао]]
| төлөв          =Дууссан
| нээлт          =1998-2003
|хугацаа        =40 минут
| улс            =[[БНХАУ]]
| хэл            =[[Хятад хэл|Мандарин]]
}}
'''Хуан Жү Гэгэ''' буюу Сувдан гэг гэх зохиолыг [[Тайвань|Тайванийн]] зохиолч Чион Яао зохиосон бөгөөд нийт 3 дэвтрээс бүрддэг ажээ. Чион Яао 1993 оноос эхлэн телевизийн богино хэмжээний киноны зохиол бичиж эхэлсний нэг нь Сувдан гэг гэх зохиол болно. 
Сувдан Гэгэ зохиолд Манж Чин улсын үеийн түүхийг харуулдаг бөгөөд [[Тэнгэрийг тэтгэгч хаан]]ы үеийн Хятад орны аж байдлыг тусгасан байдаг. Кино нь хайр сэтгэлийн ба инээдмийн өнгө аястай.

==Товч агуулга==
Кино нь [[Манж Чин улс]]ын [[Тэнгэрийг тэтгэгч хаан]]ы үе буюу 1740-өөд оны түүхийг өгүүлнэ. Ядуучуудын хороололд өссөн Шиао Янь Зи өнчин охин [[язгууртан]] гаралтай Шиа Зэ Вэй гэсэн охинтой танилцсанаар кино эхлэдэг. Шиа Зэ Вэй эцгийгээ хайхаар [[Бээжин]]д ирсэн ба эцэг нь Манж Чин улсын эзэн хаан болж таарна. Ингээд тэр 2 хааны ав хийх газар нууцаар ирж Шиа Зэ Вэй Шиао Янь Зид эцгийнх нь үлдээсэн [[дэвүүр]], зураг 2-ыг өгч явуулсан байв. Шиао Янь Зи ан авын газар явж байгаад тэнэсэн суманд өртөж ухаан алдав. Энэ үед нь Хааны бараа бологчид, Эзэн хаан ирж Шиао Янь Зигийн авч явсан дэвүүр, зургийг харснаар Шиао Янь Зиг өөрийн охин хэмээн андуурч түүнд Гэгэ буюу [[Гүнж]] цол олгож ордонд авчирдаг. Мөн Шиа Зэ вэй-н ах Буюу 5агь [[ханхүү]] Юүнци болоод Хааны торгон цэрэг түүний баруун гар болох Фү ноёнтны том хүү Фү Ар Хан нар нь Шиа Зэ Вэй Шиа Янь Зи нарыг солигдсоныг тэднээс сонсож мэдсэн юм. Тэд 2 Гэгийг байранд нь оруулахын тулд арга бүхнийг бодож олдог. Фү Ар Хан нь Шиа Зэ Вэй сэтгэл алдаран тэд хайр сэтгэлийн холбоотой болдог. Тэднийг хайр сэтгэлийн холбоотой болсоноос хойш нэлээдгүй хугацааны дараа Юүн Ци нь түүний хуурамч дүү болох Шиа Ян Зид сэтгэлтэй болсон тухайгаа хэлдэг.

== Лавлах бичиг ==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:1990-ээд оны телевизийн цуврал кино]]
[[Ангилал:Хятадын телевизийн цуврал]]</text>
      <sha1>9xocuoi9jztrdeq6bnzzh3jtwi4rfip</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706121</id>
      <parentid>706120</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T17:58:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.140.11.90</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Товч агуулга */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5667" xml:space="preserve">{{Инфобокс Кино
| нэр            =Сувдан Гэгэ
| зохиолч        =Чион Яао
| найруулагч     = [[Сүн Шү Пэй]]
| жүжигчин       = [[Жао Вэй]] &lt;br /&gt;[[Рюби Лин]] &lt;br /&gt;[[Алек Сү]] &lt;br /&gt;[[Жоу Жие]]
| хөгжим         = [[Чиүн Яао]]
| төлөв          =Дууссан
| нээлт          =1998-2003
|хугацаа        =40 минут
| улс            =[[БНХАУ]]
| хэл            =[[Хятад хэл|Мандарин]]
}}
'''Хуан Жү Гэгэ''' буюу Сувдан гэг гэх зохиолыг [[Тайвань|Тайванийн]] зохиолч Чион Яао зохиосон бөгөөд нийт 3 дэвтрээс бүрддэг ажээ. Чион Яао 1993 оноос эхлэн телевизийн богино хэмжээний киноны зохиол бичиж эхэлсний нэг нь Сувдан гэг гэх зохиол болно. 
Сувдан Гэгэ зохиолд Манж Чин улсын үеийн түүхийг харуулдаг бөгөөд [[Тэнгэрийг тэтгэгч хаан]]ы үеийн Хятад орны аж байдлыг тусгасан байдаг. Кино нь хайр сэтгэлийн ба инээдмийн өнгө аястай.

==Товч агуулга==
Кино нь [[Манж Чин улс]]ын [[Тэнгэрийг тэтгэгч хаан]]ы үе буюу 1740-өөд оны түүхийг өгүүлнэ. Ядуучуудын хороололд өссөн Шиао Янь Зи өнчин охин [[язгууртан]] гаралтай Шиа Зэ Вэй гэсэн охинтой танилцсанаар кино эхлэдэг. Шиа Зэ Вэй эцгийгээ хайхаар [[Бээжин]]д ирсэн ба эцэг нь Манж Чин улсын эзэн хаан болж таарна. Ингээд тэр 2 хааны ав хийх газар нууцаар ирж Шиа Зэ Вэй Шиао Янь Зид эцгийнх нь үлдээсэн [[дэвүүр]], зураг 2-ыг өгч явуулсан байв. Шиао Янь Зи ан авын газар явж байгаад тэнэсэн суманд өртөж ухаан алдав. Энэ үед нь Хааны бараа бологчид, Эзэн хаан ирж Шиао Янь Зигийн авч явсан дэвүүр, зургийг харснаар Шиао Янь Зиг өөрийн охин хэмээн андуурч түүнд Гэгэ буюу [[Гүнж]] цол олгож ордонд авчирдаг. Мөн Шиа Зэ вэй-н ах Буюу 5агь [[ханхүү]] Юүнци болоод Хааны торгон цэрэг түүний баруун гар болох Фү ноёнтны том хүү Фү Ар Хан нар нь Шиа Зэ Вэй Шиа Янь Зи нарыг солигдсоныг тэднээс сонсож мэдсэн юм. Тэд 2 Гэгийг байранд нь оруулахын тулд арга бүхнийг бодож олдог. Фү Ар Хан нь Шиа Зэ Вэй сэтгэл алдаран тэд хайр сэтгэлийн холбоотой болдог. Тэднийг хайр сэтгэлийн холбоотой болсоноос хойш нэлээдгүй хугацааны дараа Юүн Ци нь түүний хуурамч дүү болох Шиа Ян Зид сэтгэлтэй болсон тухайгаа хэлдэг. Тэд зовсны эцэст 2 гэг байрандаа орсон байдаг. Хаан эзэн Шиа Зэ Вэйг Мин Жү гэгэ-д өргөмжилж Шиа Ян Зи гийн гэгэ хэргэмийг буцаах гэсэн ч хаан эзэн Шиа Ян Зи д туйлын их хайртай бөгөөд мөн түүний хүү болох 5Агь тай суух учир түүний гэгэ хэргэмийг буулгаагүй хэвээр үлдээсэн юм. Дөнгөж жаргал эхэлж байхад Хаан эзэний Эх буюу Их Дагина ирдэг. Их дагина ирсэнээр тэдний амьдрал бага багаар өөрчилөгдөх болно. Их дагина Ар Хан Юүн Ци 2г 2гэгэ тэй суулгах болсонд ихэд дургүйцсэн. Ингээд байж байтал Хотон гүнж болох Хань Шан эцэгтэйгээ айлчлан ирдэг. Түүний эцэг Али Хо Жа нь хотон үндэстнийхээ төлөө бага охин болох Хань Шан-г хаан эзэнд бага хатан болгон өгдөг. Хань Шан нь 18 19 настай 2 гэгэ тэй чацуу нэгэн байсан юм. Мөн ордны гадна тэднийг бүхэл замын турш нууцаар даган ирсэн Хань Шаны дурлалт эр Мун Дань байдаг. Ар хан, Юүн Ци, 2 гэгэ нар Мун Даньтай танилцан болсон бүх үйл явдалыг сонсож ойлгодог. Тэд Хань Шаныг ордноос оргуулахын тулд арга сэдэж байтал Шиа Лин гэх эр гарч ирдэг адаг сүүлд нь тэр Шиа Лин Шиа Ян Зигийн төрсөн ах болж таардаг. Үүнээс цааш маш олон зүйл болно.

== Лавлах бичиг ==
{{лавлах холбоос|2}}

[[Ангилал:1990-ээд оны телевизийн цуврал кино]]
[[Ангилал:Хятадын телевизийн цуврал]]</text>
      <sha1>rbawd1jl46x8z9egy0yzvqlv460u9gw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Цэдэвийн Содномдорж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22267</id>
    <revision>
      <id>706123</id>
      <parentid>705952</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T03:39:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.158</ip>
      </contributor>
      <comment>Энхбат начин</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6210" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
|бүтэннэр       =  Цэдэвийн Содномдорж
| зураг         = Содномдорж арслан.jpg|thumb|alt=Sodnomdorj Tsedev
|төрсөнон       = {{birth date and age2|1986|11|13}}
|төрсөнгазар    = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]]&lt;br&gt;аймгийн [[Тосонцэнгэл сум|Тосонцэнгэл]] сум
|бөхийнцол      = '''[[Улсын арслан]]'''
|дуурьсгал      = Дууддаг нутаг
|дуурьсгасан    = [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]] аймгийн&lt;br&gt;[[Тосонцэнгэл сум|Тосонцэнгэл]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Улсын арслан
|цолон1         = 2017
|цол2           = Улсын харцага
|цолон2         = 2011
|цол3           = Улсын начин
|цолон3         = 2009
|цол4           = Аймгийн арслан
|цолон4         = 2006
|түрүүлсэн      = '''1'''  ([[2017 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2017]])
|үзүүрлэсэн     = '''1'''  ([[2019 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2019]])
|шөвгөрсөн      = '''8''' (2009, 2011, 2015, 2016, 2018, 2022) 
|үнэнөдөр       = 2022-7-12-ны
}}
'''Цэдэвийн Содномдорж''' Монгол улсын арслан нь (ᠴᠡᠳᠥᠪ ᠊ᠤᠨ ᠰᠣᠳᠨᠠᠮᠳᠣᠷᠵᠢ) 1986 онд [[Хөвсгөл]] аймгийн Тосонцэнгэл суманд төрсөн. [[Үндэсний бөх]]ийн Улсын арслан цолтой бөх.

== Намтар ==
Ц.Содномдорж нь [[2009 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2009]] оны үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдааны тавын даваанд Монгол улсын харцага [[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]&lt;nowiki/&gt;тэй (тухайн үедээ Монгол улсын начин цолтой байсан) тунан барилдаж давснаар Монгол улсын начин цолыг хүртсэн. Улмаар 2011 оны үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдаанд Монгол улсын заан [[Батзоригийн Батмөнх|Батмөнх]]өөр (тухайн үедээ аймгийн арслан байсан) 6 даван харцага цолны болзол хангасан. 2015, 2016 онуудад 6 давж харцага цолоо баталсан тэрээр 2017 оны наадамд 9 даван түрүүлж, Монгол Улсын арслан цол хүртжээ. Ц.Содномдорж нь бие галбир сайхантай, уран гоё барилдаантай, олны хүндлэл хүлээсэн бөх билээ. Түүний  багш нь чөлөөт бөхийн ОУХМ, Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын харьяат, аймгийн арслан, чөлөөт бөхийн &quot;Женко&quot; клубийг үүсгэн байгуулагч Сүхбаатарын Мөнхсүх юм. 

2018 оны Улсын баяр наадамд Улсын начин [[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Ванданцэрэн]]&lt;nowiki/&gt;гээр тав, Аймгийн арслан [[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Амаржаргал]]&lt;nowiki/&gt;аар  зургаа давж, долоогийн даваанд Улсын  заан [[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Жаргалбаяр]]&lt;nowiki/&gt;т баруун талдаа хавсруулж унаснаар баяр наадмаа өндөрлүүлсэн. [[2022]] оны наадмаар 6 даван чимэг нэмсэн.

==Амжилт==
*[[2006 он|2006]] онд [[Хөвсгөл]] аймгийн наадамд түрүүлж [[Аймгийн арслан]] цол
*[[2007 он|2007]] онд [[Хөвсгөл]] аймгийн наадамд түрүүлж [[Хурц]] чимэг
*[[2009 он|2009]] онд Улсын наадамд 5 давж [[Улсын начин]] цол
*[[2011 он|2011]] онд Улсын наадамд 6 давж [[Улсын харцага]] цол тус тус хүртсэн.
*[[2015 он|2015]] онд Улсын наадамд 6 давж цолоо баталж &quot;Үнэн зоригт&quot; чимэг хүртсэн      
*2015 онд даншигийн &quot;өсөх идэр&quot; начин цол хүртсэн
*[[2016 он|2016]] оны гал бичин жилийн сар шинийн бөхийн барилдаанд түрүүлсэн
*2016 оны улсын их баяр наадамд 6 давж харцага цолоо 3 дахь удаагаа баталж &quot;Цогт гарамгай&quot; чимэг хүртсэн
*2016 онд Даншиг хүрээ цам наадамд 5 давж даншигийн өсөх идэр начин цолоо баталсан
*[[2017 он|2017]] онд Улсын их баяр наадамд улсын харцага [[Өлзийтогтохын Бат-Орших]] оор 9 даван түрүүлж [[Улсын арслан]] цол хүртсэн
*[[2018 он|2018]] онд Улсын их баяр наадамд 6 давж &quot;Үлэмж дэлгэрэх&quot; чимэг хүртсэн.
*[[2021 он|2021]] онд, 2019 оны Улсын их баяр наадмын 8 даваанд допингийн шинжилгээний улмаас амжилтыг хүчингүйд тооцсон улсын арслан [[Энхтөгсийн Оюунболд]]&lt;nowiki/&gt;од өвдөг шороодсон тул 8 давсанаар тооцон &quot;Үлэмж бадрах&quot; чимэг хүртсэн.
*2022 онд Улсын их баяр наадамд 6 давж чимэг хүртсэн.

{{DEFAULTSORT:Содномдорж, Цэдэвийн}}
[[Ангилал:Улсын арслан]]
[[Ангилал:Тосонцэнгэлийн (Хөвсгөл) хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1986 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>g2q5w67rjkgf7fqguy3ibzxdsc5r7v7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706124</id>
      <parentid>706123</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T03:40:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.158</ip>
      </contributor>
      <comment>адьяахүү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6220" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
|бүтэннэр       =  Цэдэвийн Содномдорж
| зураг         = Содномдорж арслан.jpg|thumb|alt=Sodnomdorj Tsedev
|төрсөнон       = {{birth date and age2|1986|11|13}}
|төрсөнгазар    = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]]&lt;br&gt;аймгийн [[Тосонцэнгэл сум|Тосонцэнгэл]] сум
|бөхийнцол      = '''[[Улсын арслан]]'''
|дуурьсгал      = Дууддаг нутаг
|дуурьсгасан    = [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]] аймгийн&lt;br&gt;[[Тосонцэнгэл сум|Тосонцэнгэл]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Улсын арслан
|цолон1         = 2017
|цол2           = Улсын харцага
|цолон2         = 2011
|цол3           = Улсын начин
|цолон3         = 2009
|цол4           = Аймгийн арслан
|цолон4         = 2006
|түрүүлсэн      = '''1'''  ([[2017 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2017]])
|үзүүрлэсэн     = '''1'''  ([[2019 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2019]])
|шөвгөрсөн      = '''8''' (2009, 2011, 2015, 2016,2017, 2018,2019, 2022) 
|үнэнөдөр       = 2022-7-12-ны
}}
'''Цэдэвийн Содномдорж''' Монгол улсын арслан нь (ᠴᠡᠳᠥᠪ ᠊ᠤᠨ ᠰᠣᠳᠨᠠᠮᠳᠣᠷᠵᠢ) 1986 онд [[Хөвсгөл]] аймгийн Тосонцэнгэл суманд төрсөн. [[Үндэсний бөх]]ийн Улсын арслан цолтой бөх.

== Намтар ==
Ц.Содномдорж нь [[2009 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2009]] оны үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдааны тавын даваанд Монгол улсын харцага [[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]&lt;nowiki/&gt;тэй (тухайн үедээ Монгол улсын начин цолтой байсан) тунан барилдаж давснаар Монгол улсын начин цолыг хүртсэн. Улмаар 2011 оны үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдаанд Монгол улсын заан [[Батзоригийн Батмөнх|Батмөнх]]өөр (тухайн үедээ аймгийн арслан байсан) 6 даван харцага цолны болзол хангасан. 2015, 2016 онуудад 6 давж харцага цолоо баталсан тэрээр 2017 оны наадамд 9 даван түрүүлж, Монгол Улсын арслан цол хүртжээ. Ц.Содномдорж нь бие галбир сайхантай, уран гоё барилдаантай, олны хүндлэл хүлээсэн бөх билээ. Түүний  багш нь чөлөөт бөхийн ОУХМ, Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын харьяат, аймгийн арслан, чөлөөт бөхийн &quot;Женко&quot; клубийг үүсгэн байгуулагч Сүхбаатарын Мөнхсүх юм. 

2018 оны Улсын баяр наадамд Улсын начин [[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Ванданцэрэн]]&lt;nowiki/&gt;гээр тав, Аймгийн арслан [[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Амаржаргал]]&lt;nowiki/&gt;аар  зургаа давж, долоогийн даваанд Улсын  заан [[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Жаргалбаяр]]&lt;nowiki/&gt;т баруун талдаа хавсруулж унаснаар баяр наадмаа өндөрлүүлсэн. [[2022]] оны наадмаар 6 даван чимэг нэмсэн.

==Амжилт==
*[[2006 он|2006]] онд [[Хөвсгөл]] аймгийн наадамд түрүүлж [[Аймгийн арслан]] цол
*[[2007 он|2007]] онд [[Хөвсгөл]] аймгийн наадамд түрүүлж [[Хурц]] чимэг
*[[2009 он|2009]] онд Улсын наадамд 5 давж [[Улсын начин]] цол
*[[2011 он|2011]] онд Улсын наадамд 6 давж [[Улсын харцага]] цол тус тус хүртсэн.
*[[2015 он|2015]] онд Улсын наадамд 6 давж цолоо баталж &quot;Үнэн зоригт&quot; чимэг хүртсэн      
*2015 онд даншигийн &quot;өсөх идэр&quot; начин цол хүртсэн
*[[2016 он|2016]] оны гал бичин жилийн сар шинийн бөхийн барилдаанд түрүүлсэн
*2016 оны улсын их баяр наадамд 6 давж харцага цолоо 3 дахь удаагаа баталж &quot;Цогт гарамгай&quot; чимэг хүртсэн
*2016 онд Даншиг хүрээ цам наадамд 5 давж даншигийн өсөх идэр начин цолоо баталсан
*[[2017 он|2017]] онд Улсын их баяр наадамд улсын харцага [[Өлзийтогтохын Бат-Орших]] оор 9 даван түрүүлж [[Улсын арслан]] цол хүртсэн
*[[2018 он|2018]] онд Улсын их баяр наадамд 6 давж &quot;Үлэмж дэлгэрэх&quot; чимэг хүртсэн.
*[[2021 он|2021]] онд, 2019 оны Улсын их баяр наадмын 8 даваанд допингийн шинжилгээний улмаас амжилтыг хүчингүйд тооцсон улсын арслан [[Энхтөгсийн Оюунболд]]&lt;nowiki/&gt;од өвдөг шороодсон тул 8 давсанаар тооцон &quot;Үлэмж бадрах&quot; чимэг хүртсэн.
*2022 онд Улсын их баяр наадамд 6 давж чимэг хүртсэн.

{{DEFAULTSORT:Содномдорж, Цэдэвийн}}
[[Ангилал:Улсын арслан]]
[[Ангилал:Тосонцэнгэлийн (Хөвсгөл) хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1986 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>k5hsdtr1wdyyppimrx9x1o97r4ow6vb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Говь-Алтай аймаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31113</id>
    <revision>
      <id>706131</id>
      <parentid>704276</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T09:31:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.90.38</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14124" xml:space="preserve">{{Инфобокс Монголын аймаг
|NAME = Говь-Алтай
|ENGNAME = Govi-Altai Province
|MNGNAME = '''&lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᠭᠣᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ}}{{MongolUnicode|ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}}&lt;/big&gt;'''
|FLAGGE = Mn flag govi-altai aimag 2011.svg
|WAPPEN = Mn coa govi-altai aimag 2011.svg
|BILD = Saxaul in Gobi desert.JPG
|BILDLEGENDE = Говийн [[заг]], [[Цогт сум]]
|GRÜNDUNGSJAHR = 1940
|HAUPTORT = Алтай хот
|SUM = 18
|FLÄCHE = 141447.67
|EINWOHNER = 56587 
|EINWOHNER_JAHR = 2016 
|DICHTE = 0.4&lt;ref&gt;[http://www.1212.mn/tables.aspx?TBL_ID=DT_NSO_0300_034V1 Монгол улсын үндэсний статистикийн хороо:] Монгол улсын хүн амын нягтрал аймаг нийслэлээр&lt;/ref&gt;
|ETHNIE = [[Халх]]
|BÜRGER = Говь-Алтайнхан
|PLZ =  82000
|VORWAHL = +976 (0)148
|KFZ_KENNZEICHEN = ГА
|ISO3166_2 = MN-065
|Website = http://www.govi-altai.gov.mn/index govi-altai.gov.mn
|LAGEPLAN = Govi-Altai in Mongolia.svg
|NS=46
|EW=96
}}

'''Говь-Алтай''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{mongolUnicode|ᠭᠣᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ|h}} – ''гоби-алтаи'') нь [[Монгол улс]]ын баруун өмнөд хэсэгт орших аймаг юм. Аймгийн төв нь [[Алтай хот|Алтай]].

'''Түүхэн тойм'''

Түүхийн хуудас сөхвөл ар халхын 4 аймгийн нэг, Засагт хан аймгийн нэршил ардын хувьсгал ялсаны дараахан буюу 1923-1924 онд тэр үеийн аймаг хошуудын нэрийг газар усны нэрээр өөрчлөхөд Хантайшир уулын аймаг хэмээсэн ба (гол хошууг нь ч мөн нэрээр нэрлэж) түүнд одоогийн Говь-Алтай аймгаас гадна, Увс аймгийн Өндөрхангай, Зүүнхангай, Зүүнговь сумд, Ховдын Зэрэг, Дарви сумд, Баянхонгорын Байдрагаас баруун хойшхи Баацагаан, Бууцагаан, Баян-Өндөр, Шинэжинст зэрэг сумд харъяалагдаж байв. Дараа нь 1931 онд олон аймаг байгуулахад Алтай, 1934 оны эцэсээр Завхантай нийлээд, дараа нь 1940 оны шинэчилсэн өөрчлөлтөөр одоогийн Говь-Алтай аймаг болж төвхнөсөн байна.

== Газар зүй ==
Говь-Алтай аймаг нь монголын баруун өмнөд хэсэгт орших бөгөөд нутгийн дундуур нь Монгол [[Алтайн нуруу]] баруун хойноос зүүн урагшаа чиглэлтэйгээр нэвтлэн өнгөрнө. [[Сутай]], [[Бурхан Буудай]], [[Алагхайрхан]], [[Ажбогд]], [[Гичгэнэ]] зэрэг өндөр уул нурууд оршино. Мөн Шарга, Бигэр, Хүйс зэрэг томоохон хотгоруудад нь [[кайнозойн үе|кайнозойн]] хурдас тархсан бөгөөд уулархаг нь [[кембрийн үе|кембрийн]] ба кембрийн өмнөх суурь чулуулагтай юм. [[Чулуун нуүрс]] (Зээгт), үнэт чулуу (Алтан худаг), барилгын материал зэрэг ашигт малтмал бий. 

Аймгийн нутгийн хойд захаар [[Завхан гол]] урсах бөгөөд Зүйл, Сагсай зэрэг адагтаа ширгэдэг гол горхи бий, Мөн [[Ихэс нуур|Ихэс]], [[Шарга нуур|Шарга]], [[Тонхил нуур|Тонхил]] зэрэг нуурууд бий. Хөнхөр зуслан, Улаанхайрхан, Аргалант зэрэг рашаан ус бий.
'''''Говь-Алтай''''' аймаг нутаг дэвсгэрийнхээ хэмжээгээр улсдаа 2-рт орно.

== Хүн ам ==
Хүн ам, орон сууцны  2020 оны  ээлжит тооллогын дүнгээр Говь-Алтай аймгийн харьяат хүн '''57.7 мянга''' байгаа нь 2010-2020 оны хооронд буюу 10 жилийн хугацаанд 3.9 мянган хүнээр өсжээ. Хүн амын 49.8 хувь нь эрэгтэйчүүд, 50.2 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Говь-Алтай аймгийн харьяат хүн  амын  99.3  хувийг Халхчууд эзэлж, өмнөх тооллогын үеийнхээс 0.7 пунктээр өссөн байна. Мөн Захчин-0.2, Дөрвөд-0.1, Казах-0.1, Баяд-0.1, Торгууд-0.1 бусад үндэстэн 0.2 хувийг тус тус эзэлж байна. 2020 оны тооллогоор тоологдсон 16.1 мянган өрхийн 33.1 хувь нь хотод, 66.9 хувь нь хөдөөд амьдарч байна.

== Амьтан ургамал ==
Алтайн өвөр хэсгээр цөлийн бор саарал, хөрс, ууландаа уулын нугын ба уулын хүрэн хөрстэй, нутгийн хойд хэсгээр хүрэн хөрстэй, Алтайн өврөөр говийн ургамалтай, ууландаа уулын хээр, хойд хэсгээрээ хээрийн ургамал тархжээ. Аймгийн нутагт дэлхийд нэн ховордсон [[бөхөн]], [[хулан]], [[хавтгай]], мазаалай болон бусад олон төрлийн амьтад амьдардаг байна, Аймгийн хэмжээгээр 2 сая гаруй малтай бөгөөд малын олонхи нь [[хонь]], [[ямаа]] юм. Говь-Алтай аймагт Хятад улс руу гарах Бургастайн хилийн боомт Алтай суманд бий.

==Аймгийн бэлгэ тэмдэг==
=== Аймгийн сүлд ===
Аймгийн сүлд нь ариун цагаан өнгийн бадам цэцэг суурьтай, төгөсгөлгүй үргэлжлэн дэлгэрэх түмэн наст хээгээр хөвөөлсөн, мөнх тэнгэрийг бэлгэдсэн дугариг хөх дэвсгэртэй байна.

Сүлдний төв хэсэгт ан амьтнаар баялагийг бэлгэдэн дүүлж байгаа угалз, говь-хангай, өндөр сүрлэг уулсыг харуулсан ногоон шар дэвсгэр, мөнх цаст уулын зураг, дэлхийн даяаршил, мэдээллийн технологийг бэлгэдсэн долгионыг дүрсэлсэн байна.
Сүлдний хүрээний магнайн хэсэгт шинжлэх ухаан боловсролыг дээдэлсэн дэлгэсэн номын дүрсэн дээр Монгол улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, цог хийморийг илтгэсэн алтан соёмбыг залж, доод хэсэгт аж үйлдвэр, газар тариаланг илтгэсэн хүрд араа, тариан түрүүг тус тус дүрсэлнэ.

Сүлдний доод хэсгийг &quot;Говь-Алтай&quot; гэсэн  бичигтэй туузаар ороосон байна.
Аймгийн сүлдийг үйлдэх, дүрслэхдээ түүний хэмжээнээс үл хамааран Үндсэн хуульд хавсаргасан Монгол улсын сүлдний эх загварт заасан тэг, харьцааг чанд баримтална.

=== Туг ===
Туг Говь-Алтай аймгийн далбаа нь шар хөх хосолсон өнгөтэй байна.
Далбааны доод хэсэгт гурав хаваасны нэгийн хэмжээтэй говийг бэлгэдсэн шар өнгөтэй, дээд хэсэгт мөнх тэнгэрийг бэлэгдсэн хөх дэвсгэр дээр аймгийн сүлдийг байрлуулсан байна.
Далбааны ишин талд сүлдийг байрлуулна.
Далбааны өргөн, урт нь 1х2-ын харьцаатай байна.

=== Сүлд дуу  ===
'''Зулай цагаан Алтай'''

''/Үг: З.Гүнсэн, Ая: Ч.Сангидорж/''

:Үүрийн таван жингээр Сараан саатуулж мөнгөрсөн
:Үдшийн бүрий тасартал Нараа наадуулж алтарсан
:Зулай цагаан Алтайгаа би
:Зүүдэлж сэрдэг нь юуных вэ
::Аяа Алтай минь, Алтай минь
::Азаар заяасан нутаг аа
::Тэвэрч таныгаа даахгvй ч гэлээ
::Тээж явдаг шүү сэтгэлдээ
:Дэлгэр зуны улиралд Цэцгээ дэвсэж харуулдсан
:Дэнжийн цагаан гэртээ Ээж минь хүүгээ хүлээсэн
:Зулай цагаан Алтайгаа би
:Зvvдэлж сэрдэг нь учиртай
::Аяа Алтай минь, Алтай минь
::Азаар заяасан нутаг аа
::Тэвэрч таныгаа даахгүй ч гэлээ
::Тээж явдаг шүү сэтгэлдээ
:Заяа түвшин түмнийхээ Итгэл болж сүндэрлэсэн
:Санаа цагаан ардынхаа Сэтгэл болж мөнхөрсөн
:Зулай цагаан Алтайгаа би
:Зүүдэлж сэрдэг нь аргагүй

== Алдартнууд ==
Говь-Алтай аймаг нь Монгол Улсын Генерал цолтон хамгийн олон төрсөн аймгийн нэг юм. Мөн шинэ үеийн дүрслэх урлагийн анхдагч [[Марзан Шарав‎|Балдуугийн Шарав]], Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Пунцагийн Жасрай болон Монгол Улсын баатар Магсарын Жанчив, Дүгэрийн Гуулин, Ванчинжавын Шарав, төрийн хошой шагналт нэрт зохиолч [[Чадраабалын Лодойдамба]], Зохиолч судлаач [[Лодонгийн Түдэв]], Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн, улс төрийн нэрт зүтгэлтэн, ахмад дипломатч, доктор профессор Чоёгийн Даваадаш, Монгол Улсын Гавьяат Зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч, сэтгүүлч  Дагшинжавын Лхагвасүрэн,  Монгол Улсын гавьяат хуульч, генерал Ж.Авхиа, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Нанзадын Бүргэдаа, Монгол Улсын Ардын эмч Жамбал, Монгол Улсын гавьяат эмч, академич, доктор, профессор Бямбажавын Рагчаа, гавъяат эмч Машбалжирийн Ганбаатар, Гавъяат эмч Бундангийн Болдсайхан, Монгол улсын гавьяат эмч Чогсомын Содномпил, Монгол Улсын гавьяат багш, академич, төрийн шагналт доктор професор Дарийн Содномдорж, Монгол Улсын Хуулийн салбарын алтан үеийнхэний нэг гавъяат хуульч Буяндэлгэрийн Санжмятав, Монгол Улсад худалдаа, нийтийн хоолны салбарыг хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан анхдагчдын нэг [[Дан-Аажавын Пунцаг]] Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ундармаа нар энэ нутгийн бахархал мөн.

==Сонирхолтой баримтууд==
* Говь-Алтай аймгийн Шарга сум нь монголын хамгийн олон генерал төрсөн нутгаар тодорсон юм. 
*Говь-Алтай аймгаас нийт 20 генералууд төржээ: Ж.Авхиа, Жадамбаа, Баасанхүү, Ч.Баатар, Н.Жалбажав, Я.Чойжамц ..,нар.
* Шарга сумын нутгаас Чингай балгасыг олжээ

== Сумд ==
[[Файл:Mongolia Govi-Altai sum map.png|thumb|right|240
px|Сумд]]
* [[Алтай сум (Говь-Алтай)|Алтай сум]]
* [[Баян-Уул сум (Говь-Алтай)|Баян-Уул сум]]
* [[Бигэр сум]]
* [[Бугат сум (Говь-Алтай)|Бугат сум]]
* [[Дарви сум (Говь-Алтай)|Дарви сум]]
* [[Дэлгэр сум]]
* [[Есөнбулаг сум]]
* [[Жаргалан сум]]
* [[Тайшир сум]]
* [[Тонхил сум]]
* [[Төгрөг сум (Говь-Алтай)|Төгрөг сум]]
* [[Халиун сум]]
* [[Хөхморьт сум]]
* [[Цогт сум]]
* [[Цээл сум (Говь-Алтай)|Цээл сум]]
* [[Чандмань сум (Говь-Алтай)|Чандмань сум]]
* [[Шарга сум]]
* [[Эрдэнэ сум (Говь-Алтай)|Эрдэнэ сум]]

==Цахим холбоос==
{{Commons|Category:Govi-Altai Aimag|Говь-Алтай аймаг}}
* [http://www.govi-altai.gov.mn/ Говь-Алтай аймгийн албан ёсны цахим хуудас]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Хөтлөгч мөр Говь-Алтайн сумууд}}

[[Ангилал:Говь-Алтай аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын аймаг]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)|!]]</text>
      <sha1>iii9nvdsqafetnmdmfvlvruj8q7v8k8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706138</id>
      <parentid>706131</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:59:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14124" xml:space="preserve">{{Инфобокс Монголын аймаг
|NAME = Говь-Алтай
|ENGNAME = Govi-Altai Province
|MNGNAME = '''&lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᠭᠣᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ}}{{MongolUnicode|ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}}&lt;/big&gt;'''
|FLAGGE = Mn flag govi-altai aimag 2011.svg
|WAPPEN = Mn coa govi-altai aimag 2011.svg
|BILD = Saxaul in Gobi desert.JPG
|BILDLEGENDE = Говийн [[заг]], [[Цогт сум]]
|GRÜNDUNGSJAHR = 1940
|HAUPTORT = Алтай хот
|SUM = 18
|FLÄCHE = 141447.67
|EINWOHNER = 56587 
|EINWOHNER_JAHR = 2016 
|DICHTE = 0.4&lt;ref&gt;[http://www.1212.mn/tables.aspx?TBL_ID=DT_NSO_0300_034V1 Монгол улсын үндэсний статистикийн хороо:] Монгол улсын хүн амын нягтрал аймаг нийслэлээр&lt;/ref&gt;
|ETHNIE = [[Халх]]
|BÜRGER = Говь-Алтайнхан
|PLZ =  82000
|VORWAHL = +976 (0)148
|KFZ_KENNZEICHEN = ГА
|ISO3166_2 = MN-065
|Website = http://www.govi-altai.gov.mn/index govi-altai.gov.mn
|LAGEPLAN = Govi-Altai in Mongolia.svg
|NS=46
|EW=96
}}

'''Говь-Алтай''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{mongolUnicode|ᠭᠣᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ|h}} – ''гоби-алтаи'') нь [[Монгол улс]]ын баруун өмнөд хэсэгт орших аймаг юм. Аймгийн төв нь [[Алтай хот|Алтай]].

'''Түүхэн тойм'''

Түүхийн хуудас сөхвөл ар халхын 4 аймгийн нэг, Засагт хан аймгийн нэршил ардын хувьсгал ялсаны дараахан буюу 1923-1924 онд тэр үеийн аймаг хошуудын нэрийг газар усны нэрээр өөрчлөхөд Хантайшир уулын аймаг хэмээсэн ба (гол хошууг нь ч мөн нэрээр нэрлэж) түүнд одоогийн Говь-Алтай аймгаас гадна, Увс аймгийн Өндөрхангай, Зүүнхангай, Зүүнговь сумд, Ховдын Зэрэг, Дарви сумд, Баянхонгорын Байдрагаас баруун хойшхи Баацагаан, Бууцагаан, Баян-Өндөр, Шинэжинст зэрэг сумд харъяалагдаж байв. Дараа нь 1931 онд олон аймаг байгуулахад Алтай, 1934 оны эцэсээр Завхантай нийлээд, дараа нь 1940 оны шинэчилсэн өөрчлөлтөөр одоогийн Говь-Алтай аймаг болж төвхнөсөн байна.

== Газар зүй ==
Говь-Алтай аймаг нь монголын баруун өмнөд хэсэгт орших бөгөөд нутгийн дундуур нь Монгол [[Алтайн нуруу]] баруун хойноос зүүн урагшаа чиглэлтэйгээр нэвтлэн өнгөрнө. [[Сутай]], [[Бурхан Буудай]], [[Алагхайрхан]], [[Ажбогд]], [[Гичгэнэ]] зэрэг өндөр уул нурууд оршино. Мөн Шарга, Бигэр, Хүйс зэрэг томоохон хотгоруудад нь [[кайнозойн үе|кайнозойн]] хурдас тархсан бөгөөд уулархаг нь [[кембрийн үе|кембрийн]] ба кембрийн өмнөх суурь чулуулагтай юм. [[Чулуун нуүрс]] (Зээгт), үнэт чулуу (Алтан худаг), барилгын материал зэрэг ашигт малтмал бий. 

Аймгийн нутгийн хойд захаар [[Завхан гол]] урсах бөгөөд Зүйл, Сагсай зэрэг адагтаа ширгэдэг гол горхи бий, Мөн [[Ихэс нуур|Ихэс]], [[Шарга нуур|Шарга]], [[Тонхил нуур|Тонхил]] зэрэг нуурууд бий. Хөнхөр зуслан, Улаанхайрхан, Аргалант зэрэг рашаан ус бий.
'''''Говь-Алтай''''' аймаг нутаг дэвсгэрийнхээ хэмжээгээр улсдаа 2-рт орно.

== Хүн ам ==
Хүн ам, орон сууцны  2020 оны  ээлжит тооллогын дүнгээр Говь-Алтай аймгийн харьяат хүн '''57.7 мянга''' байгаа нь 2010-2020 оны хооронд буюу 10 жилийн хугацаанд 3.9 мянган хүнээр өсжээ. Хүн амын 49.8 хувь нь эрэгтэйчүүд, 50.2 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Говь-Алтай аймгийн харьяат хүн  амын  99.3  хувийг Халхчууд эзэлж, өмнөх тооллогын үеийнхээс 0.7 пунктээр өссөн байна. Мөн Захчин-0.2, Дөрвөд-0.1, Казах-0.1, Баяд-0.1, Торгууд-0.1 бусад үндэстэн 0.2 хувийг тус тус эзэлж байна. 2020 оны тооллогоор тоологдсон 16.1 мянган өрхийн 33.1 хувь нь хотод, 66.9 хувь нь хөдөөд амьдарч байна.

== Амьтан ургамал ==
Алтайн өвөр хэсгээр цөлийн бор саарал, хөрс, ууландаа уулын нугын ба уулын хүрэн хөрстэй, нутгийн хойд хэсгээр хүрэн хөрстэй, Алтайн өврөөр говийн ургамалтай, ууландаа уулын хээр, хойд хэсгээрээ хээрийн ургамал тархжээ. Аймгийн нутагт дэлхийд нэн ховордсон [[бөхөн]], [[хулан]], [[хавтгай]], мазаалай болон бусад олон төрлийн амьтад амьдардаг байна, Аймгийн хэмжээгээр 2 сая гаруй малтай бөгөөд малын олонхи нь [[хонь]], [[ямаа]] юм. Говь-Алтай аймагт Хятад улс руу гарах Бургастайн хилийн боомт Алтай суманд бий.

==Аймгийн бэлгэ тэмдэг==
=== Аймгийн сүлд ===
Аймгийн сүлд нь ариун цагаан өнгийн бадам цэцэг суурьтай, төгөсгөлгүй үргэлжлэн дэлгэрэх түмэн наст хээгээр хөвөөлсөн, мөнх тэнгэрийг бэлгэдсэн дугариг хөх дэвсгэртэй байна.

Сүлдний төв хэсэгт ан амьтнаар баялагийг бэлгэдэн дүүлж байгаа угалз, говь-хангай, өндөр сүрлэг уулсыг харуулсан ногоон шар дэвсгэр, мөнх цаст уулын зураг, дэлхийн даяаршил, мэдээллийн технологийг бэлгэдсэн долгионыг дүрсэлсэн байна.
Сүлдний хүрээний магнайн хэсэгт шинжлэх ухаан боловсролыг дээдэлсэн дэлгэсэн номын дүрсэн дээр Монгол улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, цог хийморийг илтгэсэн алтан соёмбыг залж, доод хэсэгт аж үйлдвэр, газар тариаланг илтгэсэн хүрд араа, тариан түрүүг тус тус дүрсэлнэ.

Сүлдний доод хэсгийг &quot;Говь-Алтай&quot; гэсэн  бичигтэй туузаар ороосон байна.
Аймгийн сүлдийг үйлдэх, дүрслэхдээ түүний хэмжээнээс үл хамааран Үндсэн хуульд хавсаргасан Монгол улсын сүлдний эх загварт заасан тэг, харьцааг чанд баримтална.

=== Туг ===
Туг Говь-Алтай аймгийн далбаа нь шар хөх хосолсон өнгөтэй байна.
Далбааны доод хэсэгт гурав хаваасны нэгийн хэмжээтэй говийг бэлгэдсэн шар өнгөтэй, дээд хэсэгт мөнх тэнгэрийг бэлэгдсэн хөх дэвсгэр дээр аймгийн сүлдийг байрлуулсан байна.
Далбааны ишин талд сүлдийг байрлуулна.
Далбааны өргөн, урт нь 1х2-ын харьцаатай байна.

=== Сүлд дуу  ===
'''Зулай цагаан Алтай'''

''/Үг: З.Гүнсэн, Ая: Ч.Сангидорж/''

:Үүрийн таван жингээр Сараан саатуулж мөнгөрсөн
:Үдшийн бүрий тасартал Нараа наадуулж алтарсан
:Зулай цагаан Алтайгаа би
:Зүүдэлж сэрдэг нь юуных вэ
::Аяа Алтай минь, Алтай минь
::Азаар заяасан нутаг аа
::Тэвэрч таныгаа даахгvй ч гэлээ
::Тээж явдаг шүү сэтгэлдээ
:Дэлгэр зуны улиралд Цэцгээ дэвсэж харуулдсан
:Дэнжийн цагаан гэртээ Ээж минь хүүгээ хүлээсэн
:Зулай цагаан Алтайгаа би
:Зvvдэлж сэрдэг нь учиртай
::Аяа Алтай минь, Алтай минь
::Азаар заяасан нутаг аа
::Тэвэрч таныгаа даахгүй ч гэлээ
::Тээж явдаг шүү сэтгэлдээ
:Заяа түвшин түмнийхээ Итгэл болж сүндэрлэсэн
:Санаа цагаан ардынхаа Сэтгэл болж мөнхөрсөн
:Зулай цагаан Алтайгаа би
:Зүүдэлж сэрдэг нь аргагүй

== Алдартнууд ==
Говь-Алтай аймаг нь Монгол Улсын Генерал цолтон хамгийн олон төрсөн аймгийн нэг юм. Мөн шинэ үеийн дүрслэх урлагийн анхдагч [[Марзан Шарав‎|Балдуугийн Шарав]], Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан [[Пунцагийн Жасрай]] болон Монгол Улсын баатар Магсарын Жанчив, Дүгэрийн Гуулин, Ванчинжавын Шарав, төрийн хошой шагналт нэрт зохиолч [[Чадраабалын Лодойдамба]], Зохиолч судлаач [[Лодонгийн Түдэв]], Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн, Монгол Улсын Гавьяат Зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч, сэтгүүлч  Дагшинжавын Лхагвасүрэн,  Монгол Улсын гавьяат хуульч, хурандаа генерал [[Жарантайн Авхиа]], Монгол Улсын гавьяат тамирчин Нанзадын Бүргэдаа, Монгол Улсын Ардын эмч [[Навааны Жамбал]], Монгол Улсын гавьяат эмч, академич, доктор, профессор Бямбажавын Рагчаа, гавъяат эмч Машбалжирийн Ганбаатар, Гавъяат эмч Бундангийн Болдсайхан, Монгол улсын гавьяат эмч Чогсомын Содномпил, Монгол Улсын гавьяат багш, академич, төрийн шагналт доктор професор Дарийн Содномдорж, Монгол Улсын Хуулийн салбарын алтан үеийнхэний нэг гавъяат хуульч Буяндэлгэрийн Санжмятав, Монгол Улсад худалдаа, нийтийн хоолны салбарыг хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан анхдагчдын нэг [[Дан-Аажавын Пунцаг]] Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ундармаа, дипломатч, доктор профессор Чоёгийн Даваадаш нар энэ нутгийн бахархал мөн.

==Сонирхолтой баримтууд==
* Говь-Алтай аймгийн Шарга сум нь монголын хамгийн олон генерал төрсөн нутгаар тодорсон юм. 
*Говь-Алтай аймгаас нийт 20 генералууд төржээ: Ж.Авхиа, Жадамбаа, Баасанхүү, Ч.Баатар, Н.Жалбажав, Я.Чойжамц ..,нар.
* Шарга сумын нутгаас Чингай балгасыг олжээ

== Сумд ==
[[Файл:Mongolia Govi-Altai sum map.png|thumb|right|240
px|Сумд]]
* [[Алтай сум (Говь-Алтай)|Алтай сум]]
* [[Баян-Уул сум (Говь-Алтай)|Баян-Уул сум]]
* [[Бигэр сум]]
* [[Бугат сум (Говь-Алтай)|Бугат сум]]
* [[Дарви сум (Говь-Алтай)|Дарви сум]]
* [[Дэлгэр сум]]
* [[Есөнбулаг сум]]
* [[Жаргалан сум]]
* [[Тайшир сум]]
* [[Тонхил сум]]
* [[Төгрөг сум (Говь-Алтай)|Төгрөг сум]]
* [[Халиун сум]]
* [[Хөхморьт сум]]
* [[Цогт сум]]
* [[Цээл сум (Говь-Алтай)|Цээл сум]]
* [[Чандмань сум (Говь-Алтай)|Чандмань сум]]
* [[Шарга сум]]
* [[Эрдэнэ сум (Говь-Алтай)|Эрдэнэ сум]]

==Цахим холбоос==
{{Commons|Category:Govi-Altai Aimag|Говь-Алтай аймаг}}
* [http://www.govi-altai.gov.mn/ Говь-Алтай аймгийн албан ёсны цахим хуудас]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Хөтлөгч мөр Говь-Алтайн сумууд}}

[[Ангилал:Говь-Алтай аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын аймаг]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)|!]]</text>
      <sha1>ekwp0hxzarzvbjwx63whou3v60fs80m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сакай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37539</id>
    <revision>
      <id>706118</id>
      <parentid>609376</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T16:58:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Naokijp</username>
        <id>78077</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="790" xml:space="preserve">'''Сакай''' (堺市, ''Sakai-shi''), &lt;small&gt; Сакаи&lt;/small&gt;  — [[Япон улс|Япон]] улсын [[Кансай]] мужийн [[Осака аймаг|Осака]] аймагт байгаа 84 түмэн хүнтэй [[хот]].&lt;ref&gt;2013 оны 10-р сард оршин суугаа хүн амын тоог түмчилэв.&lt;/ref&gt; 
{{double image|left|NintokuTomb1.jpg|230|NintokuTomb Aerial photograph 2007.jpg|175}}
{{clr}}
==Лавлах бичиг==
{{лавлах холбоос}}


{{Японы хот}}
[[Ангилал:Осака аймгийн коммун]]
[[Ангилал:Сакай| ]]
[[Ангилал:Осака аймгийн суурин]]
[[Ангилал:Далайн боомттой суурин]]
[[Ангилал:Японы аймгийн төв]]</text>
      <sha1>i7e9u015zfmqv9spc2mpzie0t5m3z6w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Японы архитектур</title>
    <ns>0</ns>
    <id>46447</id>
    <revision>
      <id>706117</id>
      <parentid>614320</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T16:48:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Naokijp</username>
        <id>78077</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19396" xml:space="preserve">== Японы архитектурын гол шинж чанар ==
Байгалийн өвөрмөц нөхцөл, нэн ялангуяа далайн давалгаа, газар хөдлөл , үер  зэрэг нь япончуудыг бат бэх бөгөөд арвич хямгач, өөрөөр хэлбэл цомхон хэрнээ  тохитой барилгабайгууламж бүтээх санал тавьж байлаа. Эртнээс модыг  барилгын гол  материал болгосон нь хөнгөн авсаархан, хануудыг нь  улирлын байдалд тохирууланөөрчлөх зэрэг давууталтай байв. Ихэнх            тохиолдолд   барилга  газраас хөндий,   модон тулгуур дээр байрлах нь доргилт чийгнээс  хамгаалах зориулалттай юм. 
Эртний японы архитектурын гол нэгэн шинж чанар бол барилгын дээвэр юм. Сүрлээр хийсэн энэхүү дээврүүд нь олон төрөл байх бөгөөд Япон улсад зуу зуун дамжин уламжлагдаж ирсэн. Эртний Японы барилгуудын дээврүүд нь үлэмж том хэмжээтэй бөгөөд энэ нь барилгыг сүрлэг үзэмжтэй харагдуулдгаараа бусад орны архитектураас ялгаж өгч байгаа онцлогтой юм.
Мөн барилгын дотор ханууд чөлөөтэй хөдлөх зохин байгуулалттайн дээр цонхны шилийг нимгэн цаас орлож байсан нь хурц нарны гэрлийг өрөө рүү жигд зөөлнөөр тусгах боломжийг олгож байв. Хөдөлгөөнт ханын ачаар барилгын дотоод орон зайг хүссэнээрээ өөрчилж олон цөөн эсвэл уужим жижиг өөрсдийн хэрэглээнд тохируулан барьсан байдаг. 

&lt;br /&gt;

&lt;gallery&gt;
20100717_Kyoto_Nijo_Castle_2696.jpg|Эртний Японы үндэсний архитектурын онцлох шинж нь дээвэр юм.
&lt;/gallery&gt;

== Эртний архитектур ==

Эртний үе нь ойролцоогоор МЭӨ 5000 -аас  Жомон,Яёоё болон Кофун хугацаа орно.
'''Жомоны үе:'''Жомоны үеийг үндсэн 3н хэсэгт хувааж үздэг ба нэгт японы ихэнх хүн ам байгаль цаг уурын нөлөөнөөс  ан хийж үндсэндээ ангийн болон хөдөө аж ахуйтай байсан гэдэг нь түүхээс харагддаг байна. Хоёрт цаг уурын үргэлж бороотой байсан тул гэр орондоо жижиг лонхтой түүний тусламжтайгаар борооны ус цуглуулж мөн орон сууц нь гүехэн ил задгай оромжтой байсан байна. Гуравт цаг уур улам хүйтэрч хүйтэн уур амьсгалтай болсон тул хүн амын тал гаруй хувь нь байгалийн шалгарлаар багасчээ. Тиймээс төвлөрсөн чулуун тойргийг ашиглаж байшин барилга хийх болжээ.  
'''Яёоёийн үе:'''Энэ үед Япон улс нь Хятадын Хан улстай харилцаа тогтоож Хятадын техникийн ур чавдар нь Япон улсын архитектурт ихээхэн нөлөөлжээ. Энэ үед Японууд метал багаж зэвсэг ашиглан газраас хөндийрсөн агуулах барьж эхэлсэн ба энэний илрэл нь Торо дахь Шизүака болох кабин юм. Зузаан модоор баригдсан энэ кабин нь 8н том багана дээр тогтох ба V хэлбэрийн сүрлэн дээвэртэй байсан байна.   
'''Кофуны үе:'''Кофун үгчилбэл &quot;эртний шарил&quot; гэсэн утгатай.Кофуны эхэн үеийн архитектур нь уулын дов толгодыг ашиглан нүхэлж түлхүүрний нүх хэлбэртэй болгож булшийг барьдаг байжээ. Кофуны сүүлийн үеэр дов толгод ашиглахгүйгээр хавтгай газар булшийг барьсан байдаг ба үүний нэг жишээ нь Дайсэн-Кофун юм.Нинтоку хааны булш бөгөөд  булш нь 32га г хамрах бөгөөд булш нь дотроо чимэглэгдсэн байдаг. Үүний дараагаар буддын шашны чандарлах ёслол гарч ирснээр Кофуны үеийн булш замхран алга болжээ.

&lt;gallery&gt;
Yoshinogari1.jpg|2-3р зууны Ёшинарагид байрлах дахин сэргэн засварласан уурхайн сууц
YoshinogariDwellings.jpg|Ёшинарагид байрдах дахин сэргээгдсэн уурхайн сууц
Toro1.jpg|Торо хотын Шизуокад байрлах тарианы агуулах
YoshinogariIseki.jpg|Ёшинарагид байрлах өргөгдсөн барилга
NintokuTomb Aerial photograph 2007.jpg|5р зууны үеийн Осака хотын Дайсэнрю Кофун
&lt;/gallery&gt;

== Асука болон Нарагийн архитектур ==
 
Асукагийн үеийн архитектурын өөрчлөлтөд хамгийн чухал нөлөө нь Буддын шашин орж ирсэн явдал юм. Түүнчлэн, Буддын шашин Японд бурханы сүм хийд буюу Синтогийн шашинг оруулсан.Дэлхий дээрх хамгийн эртний  модон байшин нь Нара хотын  баруун өмнө зүгт , Хорюдзигээс олж болно. Шотоку ханхүүгийн хувийн ариун сүм гэж 7-р зууны эхэн үед баригдсан , энэ 41 бие даасан барилгаас бүрдэнэ ; хамгийн чухал хүмүүс ордог танхим , гол мөргөлийн танхим , Кон-До ( Алтан Хана)нь Кайро буюу сүмээр хүрээлэгдэн оршдог.  

Хэйжо-кё өнөөгийн  Нара , Япон улсын анхны хот нь 708 онд байгуулагдсан юм. Өөрийн гудамж талбай, барилга байгууламжийн байршил Чанг-ван буюу Хятадын нийслэл дараа загварчилсан байна. Хот нь сүүлд Японд Буддын шашны мөргөлийн гол төв болсон байна.  
Тодажи буюу энэхүү сүм нь Хятадын Танг болон Сүйгийн хаанчлалын үед баригдсан ариун сүм юм. 16,2м өндөр хөшөө төв хэсэгт байх бөгөөд төв танхимыг Рушана Будда гэнэ.Энэ сүм нь Япон даяар Буддизмыг тараан дэлгэрүүлсэн сүм юм. Энэ сүмийн цөөхөн хэдэн хөшөө нь үлдсэн ба үлдсэн хөшөөгүүдийг Эдогийн үед сэргээн засварлсан. Төв талбайг тойроод Хоккэ-до хаалга болон Кофуку агуулах буюу Шосоин юм.

&lt;gallery&gt;
Horyu-ji11s3200.jpg|Кондо болон пагода,7р зуун Нарагийн үе
Hokiji03ds1536.jpg|Хоккижигийн Пагода,706 онд баригдсан 
Yakushiji_Toto.jpg|Якушиджигийн Пагода,730онд баригдсан Нарагийн үе
Todaiji10s3200.jpg|Тодаидзигийн Хоккэдо,730 онд баригдсан
Shoso-in.jpg|Тодаидзигийн Шосоин,8р зууны Нарагийн үе
Toshodaiji_Nara_Nara_pref01s5s4290.jpg|Алтан сүм,8р зууны Нарагийн үе
&lt;/gallery&gt;

== Хэйаяны үе ==

Улс орон даяар Буддын сүм нь хүчээ авч байсан тул Камму хаан энэ нөлөөнөөс зугтахаар шийдэж нийслэлээ Нагоакакёруу шилжүүлж мөн дараа нь Хэйаян буюу одоогийн Кёоторуу шилжүүлсэн. Хотын төлөвлөлт зэрэг нь мөн хятадын хэв маягийг агуулсан байсан хэдий ч Японы архитектурын гол онцлох шинж амтыг мэдрүүлхээр байжээ.
Чулуу , шохойн зуурмаг , шавар гэх мэт материал нь хасагдаж энгийн модон хана, шал, хуваалтууд нь түгээмэл болж байсан юм. Нарс ( мацу ), шинэс,хуш зэрэг модыг ашиглах нь нийтлэг байсан байна. Майлс модоор нэг төрлийн дээвэр хийхэд ашиглаж байжээ. Энэ хугацаанд  дээврийг ашиглан ус зайлуулах шийдлийг олсон юм. 
Нийслэлд барилгын хэмжээ нэмэгдэж эхэлсэн. Эзэн хааны ордон Шишиндэн нь сүүлийн шиндэн зүкүри болох язгууртны барилгатай төстэй загвартай. Загвар нь дотор цэцэрлэгтэй өргөн уудам үзэсгэлэнтэй орчинтой гадуураа барилга болон кабинаар хүрээлэгдсэн байдаг.
Шиндэн зүкүний архитектур болох Бёодогийн Хоодо(1053 онд баригдсан) сүм нь Киото -ийн зүүн урд Үжи дэхь ариун сүм юм.Энэ сүм нь гол хэсэг болох тэгш өнцөгт хэлбэртэй барилга болон L хэлбэртэй далавчилсан корридортой. Дотор нь Амида  өндөрлөгт байрлана. Райго буюу Амида бурхны зураг нь Хоодо ханан дээр япон маягаар зурагдсан байна. 
Энэ үед Буддын хийдүүдийн архитектурын хэв маяг Шинто шашны сүм хийдүүдийн хэв маягт нөлөөлж эхэлсэн байна. Жишээ нь Шинтогийн сүм хийдүүд хашаа модоо тод улаан өнгөөр будаж байжээ. Энэ үеийн сүүлээр минка хэв загвар гарч ирсэн энэ нь сүрлэн дээвэртэй сүрлэн барилгууд юм.

&lt;gallery&gt;
Byodo-in_Uji01pbs2640.jpg|Галт шувуун танхим, Бёодоин,Киото 1053 онд баригдсан
Ujigami_jinja01_2816.jpg|Ужигами сүм, Ужи,Киото 1060 онд баригдсан
Ichijoji Kasai13bs4272.jpg|Ичижо дахь Пагода,Касай,Хиого 1171 онд баригдсан
Japan Tottori MitokuSan Nageiredo DSC01248.jpg|Санбуцужигийн Нагейредо,Мисаса,Тоттори
Gassho-zukuri farmhouse-01.jpg|Минка хэв маяг, гашо-зүкүн фермийн байшин
&lt;/gallery&gt;

== Камакурагийн болон Муромачигийн үе ==

Камакурагийн үе нь 1185-1333 ба дараах мурамачигийн үе нь 1336-1573ийг хамрана.Хүчтэй аадар бороо,газар хөдлөлт өвөл зуны цаг уур зэрэг уур амьсгалын хүчин зүйлээс хамааран Хятадын архитектурын шийдлээс татгалзсан юм. 
Камакурагийн үед Камакурагийн шогүний нь эзэн хааны шүүх нь Япон дахь эрх мэдлийг шилжүүлж эхэлснээр  Гэнпэйн дайн болж (1180-1185)  Нара болон Киотогийн олон уламжлалт барилга гэмтсэн байлаа. Жишээ нь, Кофуку-жи болон Тодажи  1180 онд  шатсан байна. Эдгээр ариун сүм бунхан барилгууд нь хожим дахин сэргээгдсэн байна. 
Хэйаян болон Камакурагийн үед цэргийг батлан хамгаалхын зорилгоор олон барилга байгууламж барьж эхэлсэн бөгөөд тэндэхийн оршин суугчид нь хорих газар усны шуудуугаар хүрээлэгдсэн сууцанд амьдарч байсан ба энэ сууц нь букэ зүкүри хэмээн нэрлэдэг.
1333 онд Камакурагийн шогүний  дараа Ашикага  шогүний хааны үе ирсэн юм. нарийхан дээврийн хөндий болон тулгуурт тулгуурласан нэхмэл өё сүрлэн дээвэртэй энгийн барилгууд нь Ядоны цайны байшин(чашицү) нь энэ үед мөн гарч ирсэн. Мөн энэ үеийн цэцэрлэгийн гол жишээ нь Рёон-жигийн хуурай цэцэрлэг юм. Том чулуу, хиймэл гол, элс зэрэг элемэнтүүдээс тогтсон цэцэрлэг нь энгийн бөгөөд үзэмжтэй цэцэрлэг юм.

&lt;gallery&gt;

Sanjusangendo temple02s2040.jpg|Санжүсангэндо,Кёотоо,1266 онд баригдсан

GinkakujiTemple.jpg|Гинкакудзи барилга,Кёото,15р зуунд баригдсан
Negoroji03s3200.jpg|Нэгрорадзи дах Пагода, Вакаяама,1547 онд баригдсан
RyoanJi-Dry garden.jpg|Рёондзи цэцэрлэгт хүрээлнэ,Киото
Tenryuji Kyoto41n4592.jpg|Тэнрүйдзигийн цэцэрлэгт хүрээлэн,Киото
&lt;/gallery&gt;

== Момоямагийн үе ==

Энэ үе нь 1568-1600оныг хамаарна.  Япон улс иргэний дайны  урт хугацааны дараа нэгдэх үйл явцад орсон.Феодлизм хүчтэй өрнөж байсан ба мөн Япон улс гадаад харилцаа сайтай болж эхэлсэн юм.Дайн тулаан феодлизмийн үетэй холбогдуулан цайз хэрэм бэхлэлт барьж байжээ.Үүний нэг жишээ нь Цагаан дэглий цамхаг буюу Химэджи цамхаг. Энэ цамхаг нь 1618 днд баригдаж дууссан. Гол цамхаг болон хүрээлээд 3 жижиг цамхагаас бүрдсэн гүүр болон яган хүний замаар хоорондоо холбогдсон байгалийн материал болох цагаан чулуу бул чулуу ашиглан барьсан цамхаг юм. Энэ үеийн интерьер дизайны гол чимэглэл нь Бёобу буюу хөдөлдөг ханаар читмэглэгддэг байжээ. Энэ нь өрөөг тусгаарлаж мөн уламжлалт зургаар олон гайхатай утга санааг илэрхийлж байжээ.

&lt;gallery&gt;
Himeji Castle 01s2048.jpg|Химэдзигийн цайз,Химэдзи,Хёого,1618 онд баригдаж дууссан
Matsumoto Castle05s5s4592.jpg|Мацумотогийн цайз,Мацумото,Нагано,1600 онд баригдаж дууссан
Kumamoto Castle 02n3200.jpg|Кумамото цайзын чулуун хана,1600 онд баригдаж дууссан
Nijo Castle.jpg|Ниномару ордон,Нижо цайз,Кёото
Byobu.jpg|6 хавтантай бёобу,17р зуун
&lt;/gallery&gt;

== Эдогийн үе ==

Токуава хот нь 1603-0868 оныг хамрах бөгөөд энэ үеийн нийслэл нь Эдо хот бөгөөд Эдо хот нь одоогийн Токёо хот юм. Эдогийн үед олон нийтийн болон сууцын барлига зочид буудал, театр,хоолны газар усанд орох газар баригдаж эхэлжээ. Эдо хот нь зам дагуу 1-2 давхар сууцын барилгуудтай байсан байна. Эдогийн үеийн барилгуудаас дурдвал 17р зууны үеийн Кацурагийн хааны ордон юм. 
Кацурагийн хааны ордоны үүсгэн байгуулагч нь ханхүү Хачижо Тошихито (1579 оны 2сард төрсөн) Тэрээр утга уран зохиол зэрэгт маш авъяастай нэгэн байсан бөгөөд тэрээр өөрийн зохиосон Гэнжигийн зохиолдоо “ Тэртээ холын Кацурагийн голд сарны тусгал тайван тогтуун тунгалаг харагдана” гэж бичжээ. Кацурагийн энэхүү харш буюу зуны байшин нь Японы үндэсний барилгын хамгийн тод жишээ юм. Энэхүү харш нь Синтогийн шашин болон Буддизмийг загварыг холбон ашиглаж баригдсан гайхалтай уран бүтээл юм. Японы улалмжилалыг хэрхэн ашигласан нь 3аас 6 фүүт урттай шалны дэвсгэр бөгөөд энэ нь зөвхөн дэвсэх төдийгүй өрөөг тодорхойлж байдаг онцлогтой. Мэдээж мөн өргөгдсөн шалтай байдаг.
 
&lt;gallery&gt;
Matsue_castle01bs4592.jpg|Мацуэ цайзын Тэншү, Аомори, 1611 онд баригдсан
Hirosakijo.jpg|Хиросакигийн Тэншү, Аомори 1611 онд баригдсан
Genkyuen03s3000.jpg|Хиконо цайз,Хиконэ,1622 онд баригдаж дууссан
Kiyomizu-dera_in_Kyoto-r.jpg|Киёомизугийн хондо,1633 онд баригдсан
Enryakuji_Konponchudo04n4272.jpg|Конпончудо, Оцу,Шига 1641 онд баригдсан
NikkoYomeimon5005.jpg|Ёмэймон,Тошогу,Тошиги
Shokin-tei.jpg|Шокинтэйгийн дотор хэсэг,Кацура,Киото,17р зуун
Kochi_Castle04s3872.jpg|Тэншү Кочи цайз,1748 онд баригдсан
Engyoji05s4592.jpg|Унгёодзигийн 3н хана,Химэдзи,Хиого 18р зуунд баригдсаж дууссан
Edogura.jpg|Хар дээвэртэй тоунхаус
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Японы архитектур| ]]</text>
      <sha1>8hwvgi3xdcdxoeg363bd7ndeuauh1wt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аминдурал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56307</id>
    <revision>
      <id>706095</id>
      <parentid>701246</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:34:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1851" xml:space="preserve">'''Аминдурал''' нь [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Гэрсэнз|Гэрсэнзийн]] дөрөвдүгээр хөвгүүн юм. Эцгээ нас барсны дараа, Хүрээ, Хороо, Цоохор отгийг өмч болгож авсан. Түүний дүү [[Дарь тайж]] үр хүүхэдгүй нас барсны дараа, түүний [[Хатагин]], [[Хөхүйд]] отгуудыг авсан.

==Гэр бүл==
* Эцэг: [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайж]]
* Эх: Хатунхай хатан
===Ах дүүс===
* [[Ашихай дархан хунтайж]]
* [[Ноёнтой хатанбаатар|Ноёнтой хатанбаатар]]
* [[Онохуй Үйзэн ноён|Онохуй Үйзэн ноён]]
* [[Дарь тайж|Дарь тайж]]
* [[Далдан хүндүлэн ноён|Далдан хүндүлэн ноён]]
* [[Саму буйма ноён|Саму буйма ноён]]

===Хатан===
[[Хорчин|Хорчины]] Дарагийн охин Бабухай хатан

===Хөвгүүн===
# Дорж ахай хар загал 
# [[Мууру буйма]]: [[Шолой сэцэн хан|Шолой сэцэн ханы]] эцэг, [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн хан аймгийн]] засаг ноёдын дээд өвөг
===Охин===
# Түнхэлжин абай: Засагтын авга Бөх ноёнд өгөв.&lt;ref&gt;Үндэсний их шар тууж оршивой. УБ., 2006. 101 дэх тал&lt;/ref&gt;

==Эшлэл==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Алтан ураг]]
[[Ангилал:Сэцэн хан аймгийн хүн]]
[[Ангилал:16-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>appr1nqw96yklv6n4iy01c4qjx2kl8h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түмэнхэн сайн ноён</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56309</id>
    <revision>
      <id>706089</id>
      <parentid>701247</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:08:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Хүүхэд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1895" xml:space="preserve">'''Түмэнхэн сайн ноён''' бол [[Даян хаан|Даян хааны]] бага хатан Жимсгэнэ хатнаас мэндэлсэн [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайжийн]] 3-р хүү, [[Онохуй Үйзэн ноён|Онохуй Үйзэн ноёны]] хөвгүүн юм. Шарын шашинд их тус хүргэсэн тул [[Далай лам|Далай ламаас]] түүнд '''Сайн ноён''' гэх цол хүртээсэн. 1641 онд нас барсан. 1655 онд [[Эеэр засагч|Эебээр засагч хаан]] түүний дэд хүү Данзан ламын захирсан отгийг хошуу болгоод, Сайн ноёны хошуу болгож, Халхын баруун гарт хуваарилсан. 1725 онд [[Найралттөв хаан|Найралт төв хааны]] зарлигаар түүний угсааны ноён Дашдэндэвт чин ван цол өгөөд, Сайн ноён аймгийг байгуулсан.

==Гэр бүл==
* Эцэг: [[Онохуй Үйзэн ноён|Онохуй Үйзэн]]
* эх: ?
**Ах, дүү нар: 
*** [[Абтай сайн хан|Абтай сайн хан]]
*** [[Абахуй мэргэн ноён]]
*** [[Бахрай хошууч]]
===Хүүхэд===
*Зодов сэцэн ноён
*[[Данзан лам]]
*Цэрэндурал эрдэнэ үйзэн
*Лүжин эрх цөхүр
*Цэсжав хөндлөн уваш
*Жамбал тайж
*Данзан тойн 
*Бамилигарьд баатар
*Сэржтаюн сэцэн хунтайж
*Санхарзай илдэн
*Байхарз хүүхэн ноён
*Гүнбэ хөндлөн бошигт 


[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:1641 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>659p72p6wxr24h23k9heeqagha76kwi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хадан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56409</id>
    <revision>
      <id>706126</id>
      <parentid>655607</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T04:30:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.103</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Хүүхэд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4548" xml:space="preserve">'''Хадан''' бол (?-1261?) [[Чингис хаан|Чингис хааны]] ач, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] хүү юм. 1241 онд [[Легницийн тулалдаан|Легницийн тулалдаанд]] [[Байдар]] жанжны хамт оролцон ялалт байгуулсан. [[Бат хаан|Бат хааны]] тушаалаар Унгарын [[IV Бела ван|IV Бела ванг]] [[Адриатын тэнгис]] хүртэл мөрдөн хөөж монгол цэргийн түүхэнд анх удаа тэнгис далайн тулалдаан хийж ялалт байгуулсан. 
==Намтар==
Тэрээр 1236-1241 оны хооронд ах Гүюгийн хамтаар Кипчакын аян дайнд тус бүрийн цэргийг удирдаж явсан. Түүний нэр алдар нь 1241-1242 оны хооронд зүүн Европын Унгар, Польш, Далмат, Болгарын нутагт явагдсан амжилттай дайнаар олонд түгжээ. Тэр дундаас 1241 оны 4 сарын 9-нд болсон [[Легницийн тулалдаан]] нь түүхэнд тодорч үлдсэн.
1251 онд Тулуйн угсааныхан төрийн эрхэнд гарснаар, Өгэдэйн үр садад байсан олонхи цэрэг, өрхийг тараасан. Харин түүний харъяат өрхийг хэвээр үлдээсэн байдаг. 1260 оны хавар Хубилайг хаан болоход түүний талд орж, Аригбөх хаантай байлдах баруун гарын цэргийг нь ерөнхийлөн удирдаж, Аригбөх хааны баруун гарын цэргийг захирсан Аландар ноён, Хундухай жанжин нарыг хороож, гавъяа байгуулсан. Удалгүй 1261-1262 оны орчимд нас барсан бололтой.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Холбоотой сэдэв==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>22l3zqzr1m95gm2uz5qs8n03h1tdp9s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706128</id>
      <parentid>706126</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T09:22:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.103</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6843" xml:space="preserve">'''Хадан''' бол (?-1261?) бол монгол цэргийн жанжин; Чингис хааны ач, Өгэдэйн хүү, Гүюгийн дүү юм. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн аян дайны удирдагчдын нэг. 
==Намтар==
Рашид-ад Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг Цагадайн ордонд хүмүүжүүлсэн.

1237 онд тэрээр башкир, Ижил мөрний Булгар ба мордовчуудын эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, 1237-1238 оны өвөл Орос руу хийсэн анхны аян дайнд оролцжээ. Новгородын нутгаас тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, Бүри нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр Рязанийн нутгийг хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан Козельск хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг авчээ.

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт черкесүүдийг байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр Мөнхийн хамт дурдагддаг. 1239-1240 оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, Бүри нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны сүүл хэсэгт Хаданы цэргүүд Киевийг эзлэхэд оролцож, Волынд цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан Бат, Сүбээдэйн хамт Галич хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, болоховчуудын нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, Карпатыг давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон Шайо гол дээрх тулалдаанд (1241 он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. 1242 оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох Адриатикт хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

1251 онд Хадан Мөнхийг хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, Аригбөх болон Хубилай нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. 1260 оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших Крутогорьегийн ойролцоох тулалдаанд Хадан амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Холбоотой сэдэв==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>5qo19ol8hi9k63tq14vegg9dkc1av6d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706129</id>
      <parentid>706128</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T09:26:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.103</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6858" xml:space="preserve">'''Хадан''' бол (?-1261?) бол монгол цэргийн жанжин; Чингис хааны ач, Өгэдэйн хүү, Гүюгийн дүү юм. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн аян дайны удирдагчдын нэг. 
==Намтар==
Рашид-ад Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг Цагадайн ордонд хүмүүжүүлсэн.

1237 онд тэрээр башкир, Ижил мөрний Булгар ба мордовчуудын эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, 1237-1238 оны өвөл Орос руу хийсэн анхны аян дайнд оролцжээ. Новгородын нутгаас тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, Бүри нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр Рязанийн нутгийг хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан Козельск хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг авчээ.

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт черкесүүдийг байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр Мөнхийн хамт дурдагддаг. 1239-1240 оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, Бүри нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны сүүл хэсэгт Хаданы цэргүүд Киевийг эзлэхэд оролцож, Волынд цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан Бат, Сүбээдэйн хамт Галич хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, болоховчуудын нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, Карпатыг давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон Шайо гол дээрх тулалдаанд (1241 он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. 1242 оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох Адриатикт хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

1251 онд Хадан Мөнхийг хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, Аригбөх болон Хубилай нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. 1260 оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших Крутогорьегийн ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Холбоотой сэдэв==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>74aglpgozqcz6ot6297y1mfuxxgqhgn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706130</id>
      <parentid>706129</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T09:30:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.103</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6875" xml:space="preserve">'''Хадан''' бол (?-1261?) бол монгол цэргийн жанжин; Чингис хааны ач, Өгэдэйн хүү, Гүюгийн дүү юм. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн аян дайны удирдагчдын нэг. 
==Намтар==
Рашид-ад Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг Цагадайн ордонд хүмүүжүүлсэн.

1237 онд тэрээр башкир, Ижил мөрний Булгар ба мордовчуудын эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, 1237-1238 оны өвөл Орос руу хийсэн анхны аян дайнд оролцжээ. Новгородын нутгаас тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, Бүри нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр Рязанийн нутгийг хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан Козельск хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг авчээ.

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт черкесүүдийг байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр Мөнхийн хамт дурдагддаг. 1239-1240 оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, Бүри нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны сүүл хэсэгт Хаданы цэргүүд Киевийг эзлэхэд оролцож, Волынд цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан Бат, Сүбээдэйн хамт Галич хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, болоховчуудын нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, Карпатыг давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон Шайо гол дээрх тулалдаанд (1241 он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. 1242 оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох Адриатикт хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

1251 онд Хадан Мөнхийг хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, Аригбөх болон Хубилай нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. 1260 оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших Крутогорьегийн ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Холбоотой сэдэв==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>sgawyddn4jhrvykto7rn1bskoxbheo8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706132</id>
      <parentid>706130</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T09:42:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.103</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6933" xml:space="preserve">'''Хадан''' (?-1261?) (нэрийн өөр нэг хэлбэр нь Хадаан юм) бол монгол цэргийн жанжин; Чингис хааны ач, Өгэдэйн хүү, Гүюгийн дүү юм. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн аян дайны удирдагчдын нэг. 
==Намтар==
Рашид-ад Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг Цагадайн ордонд хүмүүжүүлсэн.

1237 онд тэрээр башкир, Ижил мөрний Булгар ба мордовчуудын эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, 1237-1238 оны өвөл Орос руу хийсэн анхны аян дайнд оролцжээ. Новгородын нутгаас тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, Бүри нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр Рязанийн нутгийг хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан Козельск хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг авчээ.

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт черкесүүдийг байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр Мөнхийн хамт дурдагддаг. 1239-1240 оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, Бүри нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны сүүл хэсэгт Хаданы цэргүүд Киевийг эзлэхэд оролцож, Волынд цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан Бат, Сүбээдэйн хамт Галич хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, болоховчуудын нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, Карпатыг давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон Шайо гол дээрх тулалдаанд (1241 он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. 1242 оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох Адриатикт хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

1251 онд Хадан Мөнхийг хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, Аригбөх болон Хубилай нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. 1260 оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших Крутогорьегийн ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Холбоотой сэдэв==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>sjtw6qx1a0n7m67xhib89y0uzli2x6e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706134</id>
      <parentid>706132</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:39:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.103</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6939" xml:space="preserve">'''Хадан''' (?-1261?) (нэрийн өөр нэг хэлбэр нь '''Хадаан''' юм) бол монгол цэргийн жанжин; Чингис хааны ач, Өгэдэйн хүү, Гүюгийн дүү юм. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн аян дайны удирдагчдын нэг.

==Намтар==
Рашид-ад Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг Цагадайн ордонд хүмүүжүүлсэн.

1237 онд тэрээр башкир, Ижил мөрний Булгар ба мордовчуудын эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, 1237-1238 оны өвөл Орос руу хийсэн анхны аян дайнд оролцжээ. Новгородын нутгаас тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, Бүри нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр Рязанийн нутгийг хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан Козельск хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг авчээ.

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт черкесүүдийг байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр Мөнхийн хамт дурдагддаг. 1239-1240 оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, Бүри нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны сүүл хэсэгт Хаданы цэргүүд Киевийг эзлэхэд оролцож, Волынд цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан Бат, Сүбээдэйн хамт Галич хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, болоховчуудын нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, Карпатыг давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон Шайо гол дээрх тулалдаанд (1241 он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. 1242 оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох Адриатикт хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

1251 онд Хадан Мөнхийг хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, Аригбөх болон Хубилай нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. 1260 оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших Крутогорьегийн ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Холбоотой сэдэв==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>etihmn95tyyygoz6rrqvyvoxhtpjg1z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706135</id>
      <parentid>706134</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T10:40:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.103</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6939" xml:space="preserve">'''Хадан''' (нэрийн өөр нэг хэлбэр нь '''Хадаан''' юм) (?-1261?) бол монгол цэргийн жанжин; Чингис хааны ач, Өгэдэйн хүү, Гүюгийн дүү юм. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн аян дайны удирдагчдын нэг.

==Намтар==
Рашид-ад Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг Цагадайн ордонд хүмүүжүүлсэн.

1237 онд тэрээр башкир, Ижил мөрний Булгар ба мордовчуудын эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, 1237-1238 оны өвөл Орос руу хийсэн анхны аян дайнд оролцжээ. Новгородын нутгаас тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, Бүри нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр Рязанийн нутгийг хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан Козельск хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг авчээ.

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт черкесүүдийг байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр Мөнхийн хамт дурдагддаг. 1239-1240 оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, Бүри нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны сүүл хэсэгт Хаданы цэргүүд Киевийг эзлэхэд оролцож, Волынд цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан Бат, Сүбээдэйн хамт Галич хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, болоховчуудын нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, Карпатыг давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон Шайо гол дээрх тулалдаанд (1241 он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. 1242 оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох Адриатикт хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

1251 онд Хадан Мөнхийг хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, Аригбөх болон Хубилай нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. 1260 оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших Крутогорьегийн ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Холбоотой сэдэв==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>k04t9j337vkm9kceb8aqhykr1z8ntn8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шолой сэцэн хан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56438</id>
    <revision>
      <id>706098</id>
      <parentid>605475</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:53:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Хүүхэд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1883" xml:space="preserve">'''Шолой сэцэн хан''' (1577-1655) бол Халхын дөрвөн аймгийн нэг [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн хан аймгийн]] бүх засаг ноёдын өвөг юм. 1624 онд [[Лигдэн хаан|'''Лигдэн хаанаас''']] зугтан ирсан '''[[Авга хошуу|Авга]], [[Сөнид]]''' хошуудын ноёд түүнийг '''Махасамади Гэгээн Сэцэн ханд''' өргөмжилсөн. Энэ үеэс түүнийг Сэцэн хан гэж нэрлээд түүний захирсан хошуу нь Сэцэн хан аймаг болжээ. 1655 онд түүний 4 дэх хүү Бабу залгамжилсан.

==Гэр бүл==
*Эцэг:'''Муруй буйм'''
*Эх: тодорхойгүй
*Хатан: '''Сумдара''' 
===Хүүхэд===
Сэцэн хан Шолой нь нийт арван хүүтэй байсан. 
# '''[[Мажарай илдэн түшээт]]
# '''[[Лабури эрх тайж]]'''
# '''[[Чибури эрдэнэ хунтайж]]'''
# [[Бабу сэцэн хан|'''Бабу сэцэн хан''']]'''
# '''[[Бумба дархан баатар хунтайж]]
# '''[[Цэсжав увш хунтайж]]'''
# '''[[Цэвдэн сэцэн жонон]]'''
# '''[[Бадамдаш далай хунтайж]]'''
# '''[[Буджав тайж|Буджав хунтайж]]'''
# '''[[Ананд далай жонон]]'''

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Мууру буйма]]
|дараа=[[Бабу сэцэн хан]]
|он=?-1655
|албан_тушаал=Сэцэн ханы хошууны засаг ноён
}}
{{end}}

[[Ангилал:Сэцэн хан аймгийн хүн]]
[[Ангилал:Боржигин]] 
[[Ангилал:1577 онд төрсөн]] 
[[Ангилал:1655 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>bwcw6qcy3o7tf14it12t2k1s448xt83</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Завхан аймгийн наадам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>58609</id>
    <revision>
      <id>706101</id>
      <parentid>706009</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:58:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.226</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 5. Улсын начин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32774" xml:space="preserve">==''Улсын цолтнууд''==

==== 1.Улсын аварга ====
Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын аварга САНЖМЯТАВЫН ШАГЖ 

==== 1.Улсын арслан ====

# Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын арслан СОСОРЫН ШАГДАР
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын арслан МААМЫН ЛХАГВА
# Завхан аймгийн Сантмаргац сумын харьяат, улсын арслан ШАГДАРЫН САНЖСҮРЭН

==== 2. Улсын гарьд ====

# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын гарьд ЦЭДЭНДАМБЫН ЦЭРЭНПУНЦАГ
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын гарьд МАХГАЛЫН БАЯРЖАВХЛАН
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын гарьд БАТНАСАНГИЙН ГОНЧИГДАМБА
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын гарьд ШИРБАЗАРЫН ЖАРГАЛСАЙХАН

==== 3. Улсын заан ====


# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан РАВДАНБАТЫН ДҮВЧИНЖАВ
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын заан Солгой СУНДУЙ
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын заан ШАГДАРЫН ДАМБУУ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан НАСАНГИЙН ВАНДАН
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан НАСАНГИЙН БАТБАЯР
# Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын заан ДАШИЙН САНДУЙЖАВ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан МААМЫН НАМБАР
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан САНЖИЙН БАЯРХҮҮ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан ВАНДАНГИЙН ДЭНДЭВ
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан ЛХАГВЫН РИНЧИНСАМБУУ
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын заан ЗУНДУЙН СОДНОМПИЛ
# Завхан аймгийн Ургамал сумын харьяат, улсын заан ЯДАМСҮРЭНГИЙН ДОРЛИГ
# Завхан аймгйин Алдархаан сумын харьяат улсын заан АЮУРЗАНЫН АРИЛДИЙ
# Завхан аймгийн Сантмаргац сумын харьяат, улсын заан ӨЛЗИЙН ГАРАМДАГВА
#Завхан аймгийн Яруу сумын харьяат,Улсын заан МӨНХТӨРИЙН ЛХАГВАГЭРЭЛ

==== 4. Улсын харцага ====

# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын харцага ТЭРБИШИЙН НАРМАНДАХ
# Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын харцага МОНХОРЫН ДАРМААБАЗАР
# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын харцага ЦЭДЭНДАМБЫН БЭГЗСҮРЭН
#Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын харцага ШҮХЭРТИЙН УЛАМБАЯР
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын харцага ДАМДИНПҮРЭВИЙН БАТ-ЭРДЭНЭ
# Завхан аймгийн Отгон сумын харьяат, улсын харцага ТӨРМӨНХИЙН БЭГЗСҮРЭН

==== 5. Улсын начин ====

# Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин ДАРАМЫН ДАГВА
# Завхан аймгийн Сонгино сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ДОРЖИЙН СЭДБАЗАР
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин САМБУУГИЙН ГОМБОНЯМ
# Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ОНИНХҮҮГИЙН ДҮГЭРЖАВ
#Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын начин ЛАМЖАВЫН САНДУЙЖАВ
#Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын начин ГЭЛЭГИЙН ДАЙНАА
#Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын харьяат, улсын начин ДАМБИЙН ЖАМБАЛДОРЖ
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ЦЭДЭН-ИШИЙН ЦЭВЭЭН
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин ЗЭВЭГИЙН БАТАА
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ГҮРЖАВЫН ЯНДАГСҮРЭН
#Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын начин МАНЬТГАРЫН СЭДХҮҮ
#Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын харьяат, улсын начин АЮУШИЙН ЖАМЪЯН
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЖОРЖООНЫ ЖИГМЭДДОРЖ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ЦЭВЭЭН-ОЙДОВЫН ГОМБО
#Завхан аймгийн Завханмандал сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ГҮНСЭНГИЙН БАТТОГТОХ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин СЭНГЭДОВДОНГИЙН ЛХАГВА
#Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын начин ТОВУУГИЙН НАМСАН
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ДОРЖСҮРЭНГИЙН БАТБАЯР
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин БЭГЗСҮРЭНГИЙН ЦЭНГЭЛСҮРЭН
#Завхан аймгийн Ургамал сумын харьяат, улсын начин ЮМЖМААГИЙН АЛТАНСҮХ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ГУНГААСАМБУУГИЙН БАТ-АМГАЛАН
#Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын начин БҮДЭЭБАЗАРЫН АДЪЯАХҮҮ
#Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын начин УСНИХИЙН БАЛЖИННЯМ
#Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЦЭРЭННАДМИДЫН СУМЪЯАБЭЙС
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин БАДМААБАЗАРЫН БАДАМДОРЖ
#Завхан аймгийн Тэс сумын харьяат, улсын начин ЛУВСАНРАГЧААГИЙН НЯМСҮРЭН
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЖАДАМБААГИЙН ОРГИЛ
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын харцага ЛХАГВЫН ЛХАА-ОЧИР
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин БАЗАРГҮРИЙН БАДАМСҮРЭН
#Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын начин ГАНБОЛДЫН БААСАНДОРЖ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин БАТЦЭНГЭЛИЙН ЧИМЭДВАНДАН
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ШАРХҮҮГИЙН ПҮРЭВГАРЬД
#Завхан аймгийн Отгон сумын харьяат, улсын начин ТӨРМӨНХИЙН ДҮГЭРДОРЖ

==''Аймгийн наадам''==

====Түрүү,үзүүр хүртсэн бөхчүүд====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|Цол
|Овог нэр
|Харъяалал
|Цол
|Овог нэр
|Харъяалал
|-
|1923
|А.а
|Чойжавын Ашбал
|Завхан Шилүүстэй
|
|С.Лхагваа
|Засагт ханы хошуу
|-
|1924
|А.а
|Нямын Дамдинсүрэн
|Завхан Идэр
|А.з
|Т.Гунгаа
|Завхан Алдархаан
|-
|1925
|А.а
|Дэндэвийн Сугар
|Завхан Алдархаан
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|-
|1926
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|У.арс
|[[Сундуйн Лүндаажанцан|Сундуйн Лундаажанцан]]
|Архангай Чулуут
|-
|1927
|У.ав
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|У.н
|Ламжавын Сандуйжав
|Завхан Нөмрөг
|-
|1928
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|А.з
|Ж.Буянбат
|Завхан Улиастай
|-
|1929
|У.н
|Ламжавын Сандуйжав
|Завхан Нөмрөг
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|-
|1930
|А.а
|Аюушийн Очирбат
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Чойжавын Ашбал
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1931
|У.з
|[[Вандангийн Дэндэв]]
|Завхан Идэр
|А.з
|Чойжилжавын Довуучий
|Завхан Цагаанчулуут
|-
|1932
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.з
|Д.Довжид
|Завхан Улиастай
|-
|1933
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан  Идэр
|А.а
|Буянтогтохын Гэндэнсүрэн
|Завхан Цагаанхайрхан
|-
|1934
|А.а
|Нямын Дамдинсүрэн
|Завхан Идэр
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1935
|А.а
|Буянтогтохын Гэндэнсүрэн
|Завхан Цагаанхайрхан
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1936
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.з
|Чойжавын Зэвэг
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1937
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1938
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1939
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан  Алдархаан
|А.а
|Гэндэнхүүгийн Очиржанцан
|Завхан Алдархаан
|-
|1940
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1941
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1942
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|-
|1943
|А.а
|[[Шагдарсүрэнгийн Лүгдэв]]
|Говь-Алтай Дарви
|У.з
|Сэнгийн Намжаа
|Хөвсгөл Тариалан
|-
|1944
|А.а
|Бөнтөөний Рашжил
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1945
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Т.Жамъянжав
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1946
|А.а
|Лхамцэрэнгийн Батчулуун
|Завхан Завханмандал
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1947
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Маньтгарын Сэдхүү
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|-
|1948
|А.а
|С.Рэнцэн
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Магсар
|Завхан Улиастай
|-
|1949
|А.а
|Цэрэнлхамын Дүгэржав
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1950
|А.а
|С.Авхиа
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Тэрбиш
|Завхан Улиастай
|-
|1951
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|А.з
|Б.Тогноон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1952
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Б.Тогноон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1953
|У.н
|Пүрэвжавын Яндагсүрэн
|Завхан Их-Уул
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1954
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Т.Жамъянжав
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1955
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1956
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.з
|Б.Дамдинхүү
|Завхан Идэр
|-
|1957
|А.а
|Б.Ядамсүрэн
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.а
|Лхамцэрэнгийн Батчулуун
|Завхан Завханмандал
|-
|1958
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1959
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Бэх-Очирын Ядмаа
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1960
|А.а
|Пүрэвийн Нямсүрэн
|Булган Сайхан
|А.а
|Балдансүрэнгийн Бямбажав
|Завхан Алдархаан
|-
|1961
|А.а
|Гүмбэнгийн Лааганжав
|Говь-Алтай
|А.з
|Ж.Лхагважав
|Завхан Их-Уул
|-
|1962
|А.а
|Бэх-Очирын Ядмаа
|Завхан Шилүүстэй
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|-
|1963
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|А.з
|Дэнсмаагийн Авирмэд
|Завхан  Идэр
|-
|1964
|А.а
|Вандансамбуугийн Данхар
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|-
|1965
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Балдансүрэнгийн Бямбажав
|Завхан Алдархаан
|-
|1966
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Гүмбэнгийн Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1967
|А.а
|Вандансамбуугийн Данхар
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.з
|Баярхүүгийн Пүрэвжав
|Завхан Идэр
|-
|1968
|А.а
|Дагвасамбуугийн Лхагва
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1969
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1970
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1971
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1972
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1973
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|У.н
|Сэнгэдовдонгийн Лхагва
|Завхан Их-Уул
|-
|1974
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1975
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Вандансамбуугийн Лхүнрэв
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1976
|А.а
|Заландарын Элбэг
|Завхан Баянтэс
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1977
|А.а
|Мангалийн Лувсанпунцаг
|Завхан Идэр
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|-
|1978
|У.з
|[[Зэвэгийн Дүвчин]]
|Өвөрхангай Хархорин
|У.н
|Адуучийн Баатархүү
|Ховд  Алтай
|-
|1979
|А.а
|Уснихийн Аюурзана
|Завхан Түдэвтэй
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1980
|А.а
|Лхагвадоржийн Очирбал
|Говь-Алтай Хөхморьт
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|-
|1981
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|-
|1982
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1983
|У.н
|[[Доржсүрэнгийн Батбаяр]]
|Завхан Их-Уул
|А.а
|Базаррагчаагийн Дамлансүрэн
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1984
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|А.з
|Вандансамбуугийн Мондоон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1985
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1986
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|Цэрэндондойн Болдбаатар
|Завхан Ургамал
|-
|1987
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1988
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|Ц.а
|Доржбалын Баттогтох
|Завхан Цагаанхайрхан
|-
|1989
|А.а
|Цэрэндондойн Болдбаатар
|Завхан Ургамал
|А.з
|Сандаг-Очирын Эрдэнэбилэг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1990
|А.а
|Мөнхийн Ганхуяг
|Завхан Завханмандал
|А.з
|Мягмаржавын Чулуунтөмөр
|Завхан Яруу
|-
|1991
|А.а
|Тэрбишийн Батаа
|Завхан Завханмандал
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1992
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1993
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|У.х
|[[Монхорын Дармаабазар]]
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|-
|1994
|А.а
|Норжмоогийн Гомбожав
|Завхан Баянхайрхан
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1995
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-уул
|А.з
|Лхагвын Баттөр
|Завхан Нөмрөг
|-
|1996
|У.н
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс]]
|Завхан Дөрвөлжин
|А.з
|Доёдын Мөнхтөр
|Завхан Яруу
|-
|1997
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-уул
|А.з
|[[Ишжанцангийн Батсайхан]]
|Завхан Яруу
|-
|1998
|А.а
|Бэгзийн Ганбаатар
|Баянхонгор  Хүрээмарал
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1999
|У.н
|[[Жадамбаагийн Оргил]]
|Завхан Их-Уул
|А.з
|[[Ишжанцангийн Батсайхан]]
|Завхан Яруу
|-
|2000
|У.н
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж]]
|Завхан Их-Уул
|У.н
|[[Гунгаасамбуугийн Бат-Амгалан]]
|Завхан Их-Уул
|-
|2001
|А.а
|[[Гүнчингийн Түвшинбат]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|[[Данхарын Чинзориг]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|2002
|А.а
|[[Төмөр-Очирын Баттөмөр]]
|Завхан Түдэвтэй
|У.н
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн]]
|Завхан Тэс
|-
|2003
|У.г
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]]
|Завхан Цагаанчулуут
|У.г
|[[Махгалын Баяржавхлан]]
|Завхан Нөмрөг
|-
|2004
|У.н
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2005
|А.а
|[[Төмөрхүүгийн Энх-Амгалан]]
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|А.з
|[[Баярсайханы Энхдөлгөөн]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|2006
|У.н
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн]]
|Завхан Тэс
|А.з
|[[Гүрцоогийн Отгонбаяр]]
|Увс Зүүнхангай
|-
|2007
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2008
|А.а
|[[Жамбажамцын Сүхбат]]
|Завхан Шилүүстэй
|У.н
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|Завхан Алдархаан
|-
|2009
|У.н
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2010
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|У.н
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
|-
|[[2011 оны Завхан аймгийн наадам|2011]]
|А.а
|[[Махгалын Баярсайхан]]
|Завхан Нөмрөг
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|-
|2012
|А.а
|[[Баатарпүрэвийн Ганбаатар]]
|Завхан Сонгино
|А.а
|[[Баянмөнхийн Шаравнямбуу]]
|Завхан Түдэвтэй
|-
|[[2013 Завхан аймгийн наадам|2013]]
|У.н
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]
|Завхан Баянтэс
|У.н
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
|-
|[[2014 Завхан аймгийн наадам|2014]]
|У.н
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан]]
|Завхан Их-Уул
|У.х
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]
|Завхан  Отгон
|-
|2015
|А.а
|[[Пүрэвдоржийн Батсүх]]
|Завхан Алдархаан
|У.х
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]
|Завхан Нөмрөг
|-
|[[2016 завхан аймгийн наадам|2016]]
|У.х
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]
|Завхан Отгон
|А.з
|[[Элбэгийн Баасандорж]]
|Завхан Баянтэс
|-
|[[2017 оны Завхан аймгийн наадам|2017]]
|А.а
|[[Чойжилсүрэнгийн Мөнхтогтох]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.а
|[[Пүрэвээгийн Өсөхбаатар]]
|Завхан Ургамал
|-
|[[2018 оны Завхан аймгийн наадам|2018]]
|А.а
|[[Пүрэвээгийн Өсөхбаатар]]
|Завхан Ургамал
|А.з
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]]
|Завхан Яруу
|-
|[[2019 оны Завхан аймгийн наадам|2019]]
|А.а
|[[Мөнхцэнгэлийн Амарсанаа]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.з
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]]
|Завхан Яруу
|-
|[[2020 оны Завхан аймгийн наадам|2020]]
|А.а
|[[Шагдарсүрэнгийн Чинтулга]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|[[Мөнхцэнгэлийн Амарсанаа]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|}

==== Хоёроос дээш түрүү хүртсэн бөхчүүд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Цол
!Овог нэр 
!Харъяалал
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он 
!Үзүүрлэсэн он 
|-
!1.
|Аймгийн арслан
|Борхүүгийн Сэрээтэр 
|Завхан Алдархаан 
!8
!7
|1939, 1941, 1942, 1945, 1947
1952, 1954, 1959
|1937, 1940, 1944, 1946, 1953
1955, 1958
|-
!2.
|Улсын заан
|Вандангийн Дэндэв 
|Завхан Идэр 
!5
!3
|1931, 1932, 1933, 1936, 1940
|1934,1935,1941
|-
!3.
|Аймгийн арслан
|Довчинбуугийн Дэлгэр 
|Завхан Идэр 
!4
!2
|1965, 1966, 1969, 1970
|1962, 1964
|-
!4.
|Аймгийн арслан 
|Сандаг-Очирын Юнрэн
|Завхан Цэцэн-уул 
!3
!3
|1982, 1985, 1992
|1979, 1987, 1994
|-
!5.
|Аймгийн арслан
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
!3
!1
|1974, 1975, 1981
|1980
|-
!6.
|Аймгийн арслан
|Дүгдэлийн Мягмаржав 
|Завхан Сантмаргац 
!3
!1
|1986, 1987, 1988
|1992
|-
!7.
|Аймгийн арслан
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс 
!3
!-
|1955, 1956, 1958
|
|-
!8.
|Аймгийн арслан
|Ламжавын Арилдий 
|Завхан Алдархаан 
!2
!3
|1971, 1972
|1970,1982, 1985
|-
!9.
|Аймгийн арслан 
|Данхарын Чинзориг 
|Завхан Цэцэн-уул
!2
!3
|1995, 1997
|1991, 1998, 2001
|-
!10.
|Улсын арслан 
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан 
!2
!2
|1926, 1928
|1925, 1929
|-
!11.
|Улсын заан 
|Ядамсүрэнгийн Дорлиг 
|Завхан Ургамал 
!2
!1
|1937, 1938
|1942
|-
!12.
|Аймгийн арслан 
|Вандансамбуугийн Данхар 
|Завхан Цэцэн-уул 
!2
!1
|1964, 1967
|1966
|-
!13.
|Аймгийн арслан 
|Нямын Дамдинсүрэн 
|Завхан Идэр 
!2
!-
|1924, 1934
|
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн сумдын эрэмбэ ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Сумдын нэр
!Түрүү 
!Үзүүр 
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|Алдархаан
!21
!18
|1925, 1930, 1939, 1941, 1942, 1945, 1947, 1948, 1950, 1952 
1954, 1959, 1968, 1971, 1972, 1974, 1975, 1981, 2001, 2009 

2015

|1924, 1937, 1939, 1940, 1944, 1946, 1953, 1955, 1958, 1960
1965, 1970, 1980, 1982, 1985, 2008, 2010, 2013&lt;br /&gt;

|-
!2.
|Идэр
!13
!11
|1924, 1931, 1932, 1933, 1934, 1936, 1940, 1965, 1966, 1969
1970, 1977, 2010
|1934, 1935, 1941, 1956, 1962, 1963, 1964, 1967, 2004, 2007
2009
|-
!3.
|Цэцэн-Уул
!8
!11
|1964, 1967, 1982, 1985, 1992, 1995, 1997, 2020
|1951, 1952, 1966, 1975, 1979, 1984, 1987, 1991, 1994, 1998
2001
|-
!4.
|[[Их-Уул сумын харъяат бөхчүүд ( Завхан)|Их-Уул]]
!6
!4
|1953, 1983, 1999, 2000, 2007, 2014
|1961, 1973, 2000, 2011
|-
!5.
|Ургамал
!5
!5
|1937, 1938, 1984, 1989, 2018
|1942, 1977, 1981, 1986, 2017
|-
!6.
|Завханмандал
!4
!6
|1946, 1963, 1990, 1991
|1957, 1968, 1969, 1971, 1974, 1989
|-
!7.
|Тосонцэнгэл
!4
!5
|1927, 1957, 2017, 2019
|1945, 1954, 1983, 2005, 2020
|-
!8.
|Сантмаргац
!4
!3
|1944, 1986, 1987, 1988
|1938, 1949, 1992
|-
!9.
|[[Завхан аймгийн Тэс сумын наадам|Тэс]]
!4
!1
|1955, 1956, 1958, 2006
|2002
|-
!10.
|Шилүүстэй
!3
!3
|1923, 1962, 2008
|1930, 1936, 1959
|-
!11.
|Баянхайрхан
!3
!2
|1926, 1928, 1994
|1925, 1929
|-
!12.
|Нөмрөг
!2
!4
|1929, 2011
|1927, 1995, 2003, 2015
|-
!13.
|Эрдэнэхайрхан
!2
!2
|1949, 2005
|1947, 1993
|-
!14.
|Баянтэс
!2
!1
|1976, 2013
|2016
|-
!15.
|Түдэвтэй
!2
!1
|1979, 2002
|2012
|-
!16.
|Цагаанхайрхан
!1
!2
|1935
|1933, 1988
|-
!17.
|Цагаанчулуут
!1
!1
|2003
|1931
|-
!18
|Отгон
!1
!1
|2016
|2014
|-
!19.
|Дөрвөлжин
!1
!-
|1996
|
|-
!20.
|Сонгино
!1
!-
|2012
|
|-
!21.
|Яруу
!-
!6
|
|1990, 1996, 1997, 1999, 2018, 2019
|-
!22.
|Улиастай
!-
!4
|
|1928, 1932, 1948, 1950
|-
!23.
|Асгат
!-
!-
|
|
|-
!24.
|Тэлмэн
!-
!-
|
|
|}

==== Өөр аймгаас түрүү, үзүүр хүртсэн бөхчүүд ====

===== Түрүүлсэн бөхчүүд =====

# Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын харьяат аймгийн арслан Шагдарсүрэнгийн Лүгдэв 1943 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумын харьяат дархан аварга [[Шаравын Батсуурь]] 1951 онд түрүүлсэн.
# Булган аймгийн Сайхан сумын харьяат аймгийн арслан Пүрэвийн Нямсүрэн 1960 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Гүмбэний Лааган 1961, 1973 онуудад хоёр түрүүлсэн.
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан [[Зэвэгийн Дүвчин]] 1978 онд түрүүлсэн. 
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Лхагвадоржийн Очирбал 1980 онд түрүүлсэн.
# Увс аймгийн Наранбулаг сумын харьяат улсын аварга [[Одвогийн Балжинням]] 1993 онд түрүүлсэн.
# Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал сумын харьяат аймгийн арслан Бэгзийн Ганбаатар 1988 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумын харьяат улсын начин [[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]] 2004 онд түрүүлсэн.

===== Үзүүрлэсэн бөхчүүд =====

# Архангай аймгийн Чулуут сумын харьяат улсын арслан [[Сундуйн Лүндаажанцан|Сундуйн Лундаажанцан]] 1926 онд үзүүрлэсэн.
# Хөвсгөл аймгийн Тариалан сумын харьяат улсын заан Сэнгийн Нанжаа 1943 онд үзүүрлэсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Гүмбэний Лааган 1972, 1976 онуудад хоёр үзүүрлэсэн. 
# Ховд аймгийн Алтай сумын харьяат улсын начин Адуучийн Баатархүү 1978 онд үзүүрлэсэн.
# Увс аймгийн Зүүнхангай сумын харьяат аймгийн заан [[Гүрцоогийн Отгонбаяр]] 2006 онд үзүүрлэсэн.

[[Ангилал:Завхан аймгийн наадам| ]]</text>
      <sha1>c3ybtp3rimo4pm8snkczh0bv14f6ypu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706102</id>
      <parentid>706101</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:00:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.226</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 4. Улсын харцага */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32881" xml:space="preserve">==''Улсын цолтнууд''==

==== 1.Улсын аварга ====
Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын аварга САНЖМЯТАВЫН ШАГЖ 

==== 1.Улсын арслан ====

# Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын арслан СОСОРЫН ШАГДАР
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын арслан МААМЫН ЛХАГВА
# Завхан аймгийн Сантмаргац сумын харьяат, улсын арслан ШАГДАРЫН САНЖСҮРЭН

==== 2. Улсын гарьд ====

# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын гарьд ЦЭДЭНДАМБЫН ЦЭРЭНПУНЦАГ
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын гарьд МАХГАЛЫН БАЯРЖАВХЛАН
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын гарьд БАТНАСАНГИЙН ГОНЧИГДАМБА
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын гарьд ШИРБАЗАРЫН ЖАРГАЛСАЙХАН

==== 3. Улсын заан ====


# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан РАВДАНБАТЫН ДҮВЧИНЖАВ
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын заан Солгой СУНДУЙ
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын заан ШАГДАРЫН ДАМБУУ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан НАСАНГИЙН ВАНДАН
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан НАСАНГИЙН БАТБАЯР
# Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын заан ДАШИЙН САНДУЙЖАВ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан МААМЫН НАМБАР
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан САНЖИЙН БАЯРХҮҮ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан ВАНДАНГИЙН ДЭНДЭВ
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан ЛХАГВЫН РИНЧИНСАМБУУ
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын заан ЗУНДУЙН СОДНОМПИЛ
# Завхан аймгийн Ургамал сумын харьяат, улсын заан ЯДАМСҮРЭНГИЙН ДОРЛИГ
# Завхан аймгйин Алдархаан сумын харьяат улсын заан АЮУРЗАНЫН АРИЛДИЙ
# Завхан аймгийн Сантмаргац сумын харьяат, улсын заан ӨЛЗИЙН ГАРАМДАГВА
#Завхан аймгийн Яруу сумын харьяат,Улсын заан МӨНХТӨРИЙН ЛХАГВАГЭРЭЛ

==== 4. Улсын харцага ====

# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын харцага ТЭРБИШИЙН НАРМАНДАХ
# Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын харцага МОНХОРЫН ДАРМААБАЗАР
# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын харцага ЦЭДЭНДАМБЫН БЭГЗСҮРЭН
#Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын харцага ШҮХЭРТИЙН УЛАМБАЯР
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын харцага ДАМДИНПҮРЭВИЙН БАТ-ЭРДЭНЭ
# Завхан аймгийн Отгон сумын харьяат, улсын харцага ТӨРМӨНХИЙН БЭГЗСҮРЭН
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат,ЛХАГВЫН ЛХАА-ОЧИР

==== 5. Улсын начин ====

# Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин ДАРАМЫН ДАГВА
# Завхан аймгийн Сонгино сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ДОРЖИЙН СЭДБАЗАР
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин САМБУУГИЙН ГОМБОНЯМ
# Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ОНИНХҮҮГИЙН ДҮГЭРЖАВ
#Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын начин ЛАМЖАВЫН САНДУЙЖАВ
#Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын начин ГЭЛЭГИЙН ДАЙНАА
#Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын харьяат, улсын начин ДАМБИЙН ЖАМБАЛДОРЖ
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ЦЭДЭН-ИШИЙН ЦЭВЭЭН
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин ЗЭВЭГИЙН БАТАА
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ГҮРЖАВЫН ЯНДАГСҮРЭН
#Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын начин МАНЬТГАРЫН СЭДХҮҮ
#Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын харьяат, улсын начин АЮУШИЙН ЖАМЪЯН
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЖОРЖООНЫ ЖИГМЭДДОРЖ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ЦЭВЭЭН-ОЙДОВЫН ГОМБО
#Завхан аймгийн Завханмандал сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ГҮНСЭНГИЙН БАТТОГТОХ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин СЭНГЭДОВДОНГИЙН ЛХАГВА
#Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын начин ТОВУУГИЙН НАМСАН
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ДОРЖСҮРЭНГИЙН БАТБАЯР
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин БЭГЗСҮРЭНГИЙН ЦЭНГЭЛСҮРЭН
#Завхан аймгийн Ургамал сумын харьяат, улсын начин ЮМЖМААГИЙН АЛТАНСҮХ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ГУНГААСАМБУУГИЙН БАТ-АМГАЛАН
#Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын начин БҮДЭЭБАЗАРЫН АДЪЯАХҮҮ
#Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын начин УСНИХИЙН БАЛЖИННЯМ
#Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЦЭРЭННАДМИДЫН СУМЪЯАБЭЙС
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин БАДМААБАЗАРЫН БАДАМДОРЖ
#Завхан аймгийн Тэс сумын харьяат, улсын начин ЛУВСАНРАГЧААГИЙН НЯМСҮРЭН
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЖАДАМБААГИЙН ОРГИЛ
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын харцага ЛХАГВЫН ЛХАА-ОЧИР
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин БАЗАРГҮРИЙН БАДАМСҮРЭН
#Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын начин ГАНБОЛДЫН БААСАНДОРЖ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин БАТЦЭНГЭЛИЙН ЧИМЭДВАНДАН
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ШАРХҮҮГИЙН ПҮРЭВГАРЬД
#Завхан аймгийн Отгон сумын харьяат, улсын начин ТӨРМӨНХИЙН ДҮГЭРДОРЖ

==''Аймгийн наадам''==

====Түрүү,үзүүр хүртсэн бөхчүүд====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|Цол
|Овог нэр
|Харъяалал
|Цол
|Овог нэр
|Харъяалал
|-
|1923
|А.а
|Чойжавын Ашбал
|Завхан Шилүүстэй
|
|С.Лхагваа
|Засагт ханы хошуу
|-
|1924
|А.а
|Нямын Дамдинсүрэн
|Завхан Идэр
|А.з
|Т.Гунгаа
|Завхан Алдархаан
|-
|1925
|А.а
|Дэндэвийн Сугар
|Завхан Алдархаан
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|-
|1926
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|У.арс
|[[Сундуйн Лүндаажанцан|Сундуйн Лундаажанцан]]
|Архангай Чулуут
|-
|1927
|У.ав
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|У.н
|Ламжавын Сандуйжав
|Завхан Нөмрөг
|-
|1928
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|А.з
|Ж.Буянбат
|Завхан Улиастай
|-
|1929
|У.н
|Ламжавын Сандуйжав
|Завхан Нөмрөг
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|-
|1930
|А.а
|Аюушийн Очирбат
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Чойжавын Ашбал
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1931
|У.з
|[[Вандангийн Дэндэв]]
|Завхан Идэр
|А.з
|Чойжилжавын Довуучий
|Завхан Цагаанчулуут
|-
|1932
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.з
|Д.Довжид
|Завхан Улиастай
|-
|1933
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан  Идэр
|А.а
|Буянтогтохын Гэндэнсүрэн
|Завхан Цагаанхайрхан
|-
|1934
|А.а
|Нямын Дамдинсүрэн
|Завхан Идэр
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1935
|А.а
|Буянтогтохын Гэндэнсүрэн
|Завхан Цагаанхайрхан
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1936
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.з
|Чойжавын Зэвэг
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1937
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1938
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1939
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан  Алдархаан
|А.а
|Гэндэнхүүгийн Очиржанцан
|Завхан Алдархаан
|-
|1940
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1941
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1942
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|-
|1943
|А.а
|[[Шагдарсүрэнгийн Лүгдэв]]
|Говь-Алтай Дарви
|У.з
|Сэнгийн Намжаа
|Хөвсгөл Тариалан
|-
|1944
|А.а
|Бөнтөөний Рашжил
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1945
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Т.Жамъянжав
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1946
|А.а
|Лхамцэрэнгийн Батчулуун
|Завхан Завханмандал
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1947
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Маньтгарын Сэдхүү
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|-
|1948
|А.а
|С.Рэнцэн
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Магсар
|Завхан Улиастай
|-
|1949
|А.а
|Цэрэнлхамын Дүгэржав
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1950
|А.а
|С.Авхиа
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Тэрбиш
|Завхан Улиастай
|-
|1951
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|А.з
|Б.Тогноон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1952
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Б.Тогноон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1953
|У.н
|Пүрэвжавын Яндагсүрэн
|Завхан Их-Уул
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1954
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Т.Жамъянжав
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1955
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1956
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.з
|Б.Дамдинхүү
|Завхан Идэр
|-
|1957
|А.а
|Б.Ядамсүрэн
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.а
|Лхамцэрэнгийн Батчулуун
|Завхан Завханмандал
|-
|1958
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1959
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Бэх-Очирын Ядмаа
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1960
|А.а
|Пүрэвийн Нямсүрэн
|Булган Сайхан
|А.а
|Балдансүрэнгийн Бямбажав
|Завхан Алдархаан
|-
|1961
|А.а
|Гүмбэнгийн Лааганжав
|Говь-Алтай
|А.з
|Ж.Лхагважав
|Завхан Их-Уул
|-
|1962
|А.а
|Бэх-Очирын Ядмаа
|Завхан Шилүүстэй
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|-
|1963
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|А.з
|Дэнсмаагийн Авирмэд
|Завхан  Идэр
|-
|1964
|А.а
|Вандансамбуугийн Данхар
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|-
|1965
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Балдансүрэнгийн Бямбажав
|Завхан Алдархаан
|-
|1966
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Гүмбэнгийн Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1967
|А.а
|Вандансамбуугийн Данхар
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.з
|Баярхүүгийн Пүрэвжав
|Завхан Идэр
|-
|1968
|А.а
|Дагвасамбуугийн Лхагва
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1969
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1970
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1971
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1972
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1973
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|У.н
|Сэнгэдовдонгийн Лхагва
|Завхан Их-Уул
|-
|1974
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1975
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Вандансамбуугийн Лхүнрэв
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1976
|А.а
|Заландарын Элбэг
|Завхан Баянтэс
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1977
|А.а
|Мангалийн Лувсанпунцаг
|Завхан Идэр
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|-
|1978
|У.з
|[[Зэвэгийн Дүвчин]]
|Өвөрхангай Хархорин
|У.н
|Адуучийн Баатархүү
|Ховд  Алтай
|-
|1979
|А.а
|Уснихийн Аюурзана
|Завхан Түдэвтэй
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1980
|А.а
|Лхагвадоржийн Очирбал
|Говь-Алтай Хөхморьт
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|-
|1981
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|-
|1982
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1983
|У.н
|[[Доржсүрэнгийн Батбаяр]]
|Завхан Их-Уул
|А.а
|Базаррагчаагийн Дамлансүрэн
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1984
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|А.з
|Вандансамбуугийн Мондоон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1985
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1986
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|Цэрэндондойн Болдбаатар
|Завхан Ургамал
|-
|1987
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1988
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|Ц.а
|Доржбалын Баттогтох
|Завхан Цагаанхайрхан
|-
|1989
|А.а
|Цэрэндондойн Болдбаатар
|Завхан Ургамал
|А.з
|Сандаг-Очирын Эрдэнэбилэг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1990
|А.а
|Мөнхийн Ганхуяг
|Завхан Завханмандал
|А.з
|Мягмаржавын Чулуунтөмөр
|Завхан Яруу
|-
|1991
|А.а
|Тэрбишийн Батаа
|Завхан Завханмандал
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1992
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1993
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|У.х
|[[Монхорын Дармаабазар]]
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|-
|1994
|А.а
|Норжмоогийн Гомбожав
|Завхан Баянхайрхан
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1995
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-уул
|А.з
|Лхагвын Баттөр
|Завхан Нөмрөг
|-
|1996
|У.н
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс]]
|Завхан Дөрвөлжин
|А.з
|Доёдын Мөнхтөр
|Завхан Яруу
|-
|1997
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-уул
|А.з
|[[Ишжанцангийн Батсайхан]]
|Завхан Яруу
|-
|1998
|А.а
|Бэгзийн Ганбаатар
|Баянхонгор  Хүрээмарал
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1999
|У.н
|[[Жадамбаагийн Оргил]]
|Завхан Их-Уул
|А.з
|[[Ишжанцангийн Батсайхан]]
|Завхан Яруу
|-
|2000
|У.н
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж]]
|Завхан Их-Уул
|У.н
|[[Гунгаасамбуугийн Бат-Амгалан]]
|Завхан Их-Уул
|-
|2001
|А.а
|[[Гүнчингийн Түвшинбат]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|[[Данхарын Чинзориг]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|2002
|А.а
|[[Төмөр-Очирын Баттөмөр]]
|Завхан Түдэвтэй
|У.н
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн]]
|Завхан Тэс
|-
|2003
|У.г
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]]
|Завхан Цагаанчулуут
|У.г
|[[Махгалын Баяржавхлан]]
|Завхан Нөмрөг
|-
|2004
|У.н
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2005
|А.а
|[[Төмөрхүүгийн Энх-Амгалан]]
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|А.з
|[[Баярсайханы Энхдөлгөөн]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|2006
|У.н
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн]]
|Завхан Тэс
|А.з
|[[Гүрцоогийн Отгонбаяр]]
|Увс Зүүнхангай
|-
|2007
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2008
|А.а
|[[Жамбажамцын Сүхбат]]
|Завхан Шилүүстэй
|У.н
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|Завхан Алдархаан
|-
|2009
|У.н
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2010
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|У.н
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
|-
|[[2011 оны Завхан аймгийн наадам|2011]]
|А.а
|[[Махгалын Баярсайхан]]
|Завхан Нөмрөг
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|-
|2012
|А.а
|[[Баатарпүрэвийн Ганбаатар]]
|Завхан Сонгино
|А.а
|[[Баянмөнхийн Шаравнямбуу]]
|Завхан Түдэвтэй
|-
|[[2013 Завхан аймгийн наадам|2013]]
|У.н
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]
|Завхан Баянтэс
|У.н
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
|-
|[[2014 Завхан аймгийн наадам|2014]]
|У.н
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан]]
|Завхан Их-Уул
|У.х
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]
|Завхан  Отгон
|-
|2015
|А.а
|[[Пүрэвдоржийн Батсүх]]
|Завхан Алдархаан
|У.х
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]
|Завхан Нөмрөг
|-
|[[2016 завхан аймгийн наадам|2016]]
|У.х
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]
|Завхан Отгон
|А.з
|[[Элбэгийн Баасандорж]]
|Завхан Баянтэс
|-
|[[2017 оны Завхан аймгийн наадам|2017]]
|А.а
|[[Чойжилсүрэнгийн Мөнхтогтох]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.а
|[[Пүрэвээгийн Өсөхбаатар]]
|Завхан Ургамал
|-
|[[2018 оны Завхан аймгийн наадам|2018]]
|А.а
|[[Пүрэвээгийн Өсөхбаатар]]
|Завхан Ургамал
|А.з
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]]
|Завхан Яруу
|-
|[[2019 оны Завхан аймгийн наадам|2019]]
|А.а
|[[Мөнхцэнгэлийн Амарсанаа]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.з
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]]
|Завхан Яруу
|-
|[[2020 оны Завхан аймгийн наадам|2020]]
|А.а
|[[Шагдарсүрэнгийн Чинтулга]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|[[Мөнхцэнгэлийн Амарсанаа]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|}

==== Хоёроос дээш түрүү хүртсэн бөхчүүд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Цол
!Овог нэр 
!Харъяалал
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он 
!Үзүүрлэсэн он 
|-
!1.
|Аймгийн арслан
|Борхүүгийн Сэрээтэр 
|Завхан Алдархаан 
!8
!7
|1939, 1941, 1942, 1945, 1947
1952, 1954, 1959
|1937, 1940, 1944, 1946, 1953
1955, 1958
|-
!2.
|Улсын заан
|Вандангийн Дэндэв 
|Завхан Идэр 
!5
!3
|1931, 1932, 1933, 1936, 1940
|1934,1935,1941
|-
!3.
|Аймгийн арслан
|Довчинбуугийн Дэлгэр 
|Завхан Идэр 
!4
!2
|1965, 1966, 1969, 1970
|1962, 1964
|-
!4.
|Аймгийн арслан 
|Сандаг-Очирын Юнрэн
|Завхан Цэцэн-уул 
!3
!3
|1982, 1985, 1992
|1979, 1987, 1994
|-
!5.
|Аймгийн арслан
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
!3
!1
|1974, 1975, 1981
|1980
|-
!6.
|Аймгийн арслан
|Дүгдэлийн Мягмаржав 
|Завхан Сантмаргац 
!3
!1
|1986, 1987, 1988
|1992
|-
!7.
|Аймгийн арслан
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс 
!3
!-
|1955, 1956, 1958
|
|-
!8.
|Аймгийн арслан
|Ламжавын Арилдий 
|Завхан Алдархаан 
!2
!3
|1971, 1972
|1970,1982, 1985
|-
!9.
|Аймгийн арслан 
|Данхарын Чинзориг 
|Завхан Цэцэн-уул
!2
!3
|1995, 1997
|1991, 1998, 2001
|-
!10.
|Улсын арслан 
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан 
!2
!2
|1926, 1928
|1925, 1929
|-
!11.
|Улсын заан 
|Ядамсүрэнгийн Дорлиг 
|Завхан Ургамал 
!2
!1
|1937, 1938
|1942
|-
!12.
|Аймгийн арслан 
|Вандансамбуугийн Данхар 
|Завхан Цэцэн-уул 
!2
!1
|1964, 1967
|1966
|-
!13.
|Аймгийн арслан 
|Нямын Дамдинсүрэн 
|Завхан Идэр 
!2
!-
|1924, 1934
|
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн сумдын эрэмбэ ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Сумдын нэр
!Түрүү 
!Үзүүр 
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|Алдархаан
!21
!18
|1925, 1930, 1939, 1941, 1942, 1945, 1947, 1948, 1950, 1952 
1954, 1959, 1968, 1971, 1972, 1974, 1975, 1981, 2001, 2009 

2015

|1924, 1937, 1939, 1940, 1944, 1946, 1953, 1955, 1958, 1960
1965, 1970, 1980, 1982, 1985, 2008, 2010, 2013&lt;br /&gt;

|-
!2.
|Идэр
!13
!11
|1924, 1931, 1932, 1933, 1934, 1936, 1940, 1965, 1966, 1969
1970, 1977, 2010
|1934, 1935, 1941, 1956, 1962, 1963, 1964, 1967, 2004, 2007
2009
|-
!3.
|Цэцэн-Уул
!8
!11
|1964, 1967, 1982, 1985, 1992, 1995, 1997, 2020
|1951, 1952, 1966, 1975, 1979, 1984, 1987, 1991, 1994, 1998
2001
|-
!4.
|[[Их-Уул сумын харъяат бөхчүүд ( Завхан)|Их-Уул]]
!6
!4
|1953, 1983, 1999, 2000, 2007, 2014
|1961, 1973, 2000, 2011
|-
!5.
|Ургамал
!5
!5
|1937, 1938, 1984, 1989, 2018
|1942, 1977, 1981, 1986, 2017
|-
!6.
|Завханмандал
!4
!6
|1946, 1963, 1990, 1991
|1957, 1968, 1969, 1971, 1974, 1989
|-
!7.
|Тосонцэнгэл
!4
!5
|1927, 1957, 2017, 2019
|1945, 1954, 1983, 2005, 2020
|-
!8.
|Сантмаргац
!4
!3
|1944, 1986, 1987, 1988
|1938, 1949, 1992
|-
!9.
|[[Завхан аймгийн Тэс сумын наадам|Тэс]]
!4
!1
|1955, 1956, 1958, 2006
|2002
|-
!10.
|Шилүүстэй
!3
!3
|1923, 1962, 2008
|1930, 1936, 1959
|-
!11.
|Баянхайрхан
!3
!2
|1926, 1928, 1994
|1925, 1929
|-
!12.
|Нөмрөг
!2
!4
|1929, 2011
|1927, 1995, 2003, 2015
|-
!13.
|Эрдэнэхайрхан
!2
!2
|1949, 2005
|1947, 1993
|-
!14.
|Баянтэс
!2
!1
|1976, 2013
|2016
|-
!15.
|Түдэвтэй
!2
!1
|1979, 2002
|2012
|-
!16.
|Цагаанхайрхан
!1
!2
|1935
|1933, 1988
|-
!17.
|Цагаанчулуут
!1
!1
|2003
|1931
|-
!18
|Отгон
!1
!1
|2016
|2014
|-
!19.
|Дөрвөлжин
!1
!-
|1996
|
|-
!20.
|Сонгино
!1
!-
|2012
|
|-
!21.
|Яруу
!-
!6
|
|1990, 1996, 1997, 1999, 2018, 2019
|-
!22.
|Улиастай
!-
!4
|
|1928, 1932, 1948, 1950
|-
!23.
|Асгат
!-
!-
|
|
|-
!24.
|Тэлмэн
!-
!-
|
|
|}

==== Өөр аймгаас түрүү, үзүүр хүртсэн бөхчүүд ====

===== Түрүүлсэн бөхчүүд =====

# Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын харьяат аймгийн арслан Шагдарсүрэнгийн Лүгдэв 1943 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумын харьяат дархан аварга [[Шаравын Батсуурь]] 1951 онд түрүүлсэн.
# Булган аймгийн Сайхан сумын харьяат аймгийн арслан Пүрэвийн Нямсүрэн 1960 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Гүмбэний Лааган 1961, 1973 онуудад хоёр түрүүлсэн.
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан [[Зэвэгийн Дүвчин]] 1978 онд түрүүлсэн. 
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Лхагвадоржийн Очирбал 1980 онд түрүүлсэн.
# Увс аймгийн Наранбулаг сумын харьяат улсын аварга [[Одвогийн Балжинням]] 1993 онд түрүүлсэн.
# Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал сумын харьяат аймгийн арслан Бэгзийн Ганбаатар 1988 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумын харьяат улсын начин [[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]] 2004 онд түрүүлсэн.

===== Үзүүрлэсэн бөхчүүд =====

# Архангай аймгийн Чулуут сумын харьяат улсын арслан [[Сундуйн Лүндаажанцан|Сундуйн Лундаажанцан]] 1926 онд үзүүрлэсэн.
# Хөвсгөл аймгийн Тариалан сумын харьяат улсын заан Сэнгийн Нанжаа 1943 онд үзүүрлэсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Гүмбэний Лааган 1972, 1976 онуудад хоёр үзүүрлэсэн. 
# Ховд аймгийн Алтай сумын харьяат улсын начин Адуучийн Баатархүү 1978 онд үзүүрлэсэн.
# Увс аймгийн Зүүнхангай сумын харьяат аймгийн заан [[Гүрцоогийн Отгонбаяр]] 2006 онд үзүүрлэсэн.

[[Ангилал:Завхан аймгийн наадам| ]]</text>
      <sha1>s0rkrejkri3h4zx6187c77y4j23dk9b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706103</id>
      <parentid>706102</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:00:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.226</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 4. Улсын харцага */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32907" xml:space="preserve">==''Улсын цолтнууд''==

==== 1.Улсын аварга ====
Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын аварга САНЖМЯТАВЫН ШАГЖ 

==== 1.Улсын арслан ====

# Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын арслан СОСОРЫН ШАГДАР
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын арслан МААМЫН ЛХАГВА
# Завхан аймгийн Сантмаргац сумын харьяат, улсын арслан ШАГДАРЫН САНЖСҮРЭН

==== 2. Улсын гарьд ====

# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын гарьд ЦЭДЭНДАМБЫН ЦЭРЭНПУНЦАГ
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын гарьд МАХГАЛЫН БАЯРЖАВХЛАН
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын гарьд БАТНАСАНГИЙН ГОНЧИГДАМБА
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын гарьд ШИРБАЗАРЫН ЖАРГАЛСАЙХАН

==== 3. Улсын заан ====


# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан РАВДАНБАТЫН ДҮВЧИНЖАВ
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын заан Солгой СУНДУЙ
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын заан ШАГДАРЫН ДАМБУУ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан НАСАНГИЙН ВАНДАН
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан НАСАНГИЙН БАТБАЯР
# Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын заан ДАШИЙН САНДУЙЖАВ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан МААМЫН НАМБАР
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан САНЖИЙН БАЯРХҮҮ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан ВАНДАНГИЙН ДЭНДЭВ
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан ЛХАГВЫН РИНЧИНСАМБУУ
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын заан ЗУНДУЙН СОДНОМПИЛ
# Завхан аймгийн Ургамал сумын харьяат, улсын заан ЯДАМСҮРЭНГИЙН ДОРЛИГ
# Завхан аймгйин Алдархаан сумын харьяат улсын заан АЮУРЗАНЫН АРИЛДИЙ
# Завхан аймгийн Сантмаргац сумын харьяат, улсын заан ӨЛЗИЙН ГАРАМДАГВА
#Завхан аймгийн Яруу сумын харьяат,Улсын заан МӨНХТӨРИЙН ЛХАГВАГЭРЭЛ

==== 4. Улсын харцага ====

# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын харцага ТЭРБИШИЙН НАРМАНДАХ
# Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын харцага МОНХОРЫН ДАРМААБАЗАР
# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын харцага ЦЭДЭНДАМБЫН БЭГЗСҮРЭН
#Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын харцага ШҮХЭРТИЙН УЛАМБАЯР
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын харцага ДАМДИНПҮРЭВИЙН БАТ-ЭРДЭНЭ
# Завхан аймгийн Отгон сумын харьяат, улсын харцага ТӨРМӨНХИЙН БЭГЗСҮРЭН
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат,улсын харцага ЛХАГВЫН ЛХАА-ОЧИР

==== 5. Улсын начин ====

# Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин ДАРАМЫН ДАГВА
# Завхан аймгийн Сонгино сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ДОРЖИЙН СЭДБАЗАР
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин САМБУУГИЙН ГОМБОНЯМ
# Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ОНИНХҮҮГИЙН ДҮГЭРЖАВ
#Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын начин ЛАМЖАВЫН САНДУЙЖАВ
#Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын начин ГЭЛЭГИЙН ДАЙНАА
#Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын харьяат, улсын начин ДАМБИЙН ЖАМБАЛДОРЖ
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ЦЭДЭН-ИШИЙН ЦЭВЭЭН
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин ЗЭВЭГИЙН БАТАА
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ГҮРЖАВЫН ЯНДАГСҮРЭН
#Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын начин МАНЬТГАРЫН СЭДХҮҮ
#Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын харьяат, улсын начин АЮУШИЙН ЖАМЪЯН
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЖОРЖООНЫ ЖИГМЭДДОРЖ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ЦЭВЭЭН-ОЙДОВЫН ГОМБО
#Завхан аймгийн Завханмандал сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ГҮНСЭНГИЙН БАТТОГТОХ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин СЭНГЭДОВДОНГИЙН ЛХАГВА
#Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын начин ТОВУУГИЙН НАМСАН
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ДОРЖСҮРЭНГИЙН БАТБАЯР
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин БЭГЗСҮРЭНГИЙН ЦЭНГЭЛСҮРЭН
#Завхан аймгийн Ургамал сумын харьяат, улсын начин ЮМЖМААГИЙН АЛТАНСҮХ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ГУНГААСАМБУУГИЙН БАТ-АМГАЛАН
#Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын начин БҮДЭЭБАЗАРЫН АДЪЯАХҮҮ
#Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын начин УСНИХИЙН БАЛЖИННЯМ
#Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЦЭРЭННАДМИДЫН СУМЪЯАБЭЙС
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин БАДМААБАЗАРЫН БАДАМДОРЖ
#Завхан аймгийн Тэс сумын харьяат, улсын начин ЛУВСАНРАГЧААГИЙН НЯМСҮРЭН
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЖАДАМБААГИЙН ОРГИЛ
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын харцага ЛХАГВЫН ЛХАА-ОЧИР
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин БАЗАРГҮРИЙН БАДАМСҮРЭН
#Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын начин ГАНБОЛДЫН БААСАНДОРЖ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин БАТЦЭНГЭЛИЙН ЧИМЭДВАНДАН
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ШАРХҮҮГИЙН ПҮРЭВГАРЬД
#Завхан аймгийн Отгон сумын харьяат, улсын начин ТӨРМӨНХИЙН ДҮГЭРДОРЖ

==''Аймгийн наадам''==

====Түрүү,үзүүр хүртсэн бөхчүүд====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|Цол
|Овог нэр
|Харъяалал
|Цол
|Овог нэр
|Харъяалал
|-
|1923
|А.а
|Чойжавын Ашбал
|Завхан Шилүүстэй
|
|С.Лхагваа
|Засагт ханы хошуу
|-
|1924
|А.а
|Нямын Дамдинсүрэн
|Завхан Идэр
|А.з
|Т.Гунгаа
|Завхан Алдархаан
|-
|1925
|А.а
|Дэндэвийн Сугар
|Завхан Алдархаан
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|-
|1926
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|У.арс
|[[Сундуйн Лүндаажанцан|Сундуйн Лундаажанцан]]
|Архангай Чулуут
|-
|1927
|У.ав
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|У.н
|Ламжавын Сандуйжав
|Завхан Нөмрөг
|-
|1928
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|А.з
|Ж.Буянбат
|Завхан Улиастай
|-
|1929
|У.н
|Ламжавын Сандуйжав
|Завхан Нөмрөг
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|-
|1930
|А.а
|Аюушийн Очирбат
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Чойжавын Ашбал
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1931
|У.з
|[[Вандангийн Дэндэв]]
|Завхан Идэр
|А.з
|Чойжилжавын Довуучий
|Завхан Цагаанчулуут
|-
|1932
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.з
|Д.Довжид
|Завхан Улиастай
|-
|1933
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан  Идэр
|А.а
|Буянтогтохын Гэндэнсүрэн
|Завхан Цагаанхайрхан
|-
|1934
|А.а
|Нямын Дамдинсүрэн
|Завхан Идэр
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1935
|А.а
|Буянтогтохын Гэндэнсүрэн
|Завхан Цагаанхайрхан
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1936
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.з
|Чойжавын Зэвэг
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1937
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1938
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1939
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан  Алдархаан
|А.а
|Гэндэнхүүгийн Очиржанцан
|Завхан Алдархаан
|-
|1940
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1941
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1942
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|-
|1943
|А.а
|[[Шагдарсүрэнгийн Лүгдэв]]
|Говь-Алтай Дарви
|У.з
|Сэнгийн Намжаа
|Хөвсгөл Тариалан
|-
|1944
|А.а
|Бөнтөөний Рашжил
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1945
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Т.Жамъянжав
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1946
|А.а
|Лхамцэрэнгийн Батчулуун
|Завхан Завханмандал
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1947
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Маньтгарын Сэдхүү
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|-
|1948
|А.а
|С.Рэнцэн
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Магсар
|Завхан Улиастай
|-
|1949
|А.а
|Цэрэнлхамын Дүгэржав
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1950
|А.а
|С.Авхиа
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Тэрбиш
|Завхан Улиастай
|-
|1951
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|А.з
|Б.Тогноон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1952
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Б.Тогноон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1953
|У.н
|Пүрэвжавын Яндагсүрэн
|Завхан Их-Уул
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1954
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Т.Жамъянжав
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1955
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1956
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.з
|Б.Дамдинхүү
|Завхан Идэр
|-
|1957
|А.а
|Б.Ядамсүрэн
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.а
|Лхамцэрэнгийн Батчулуун
|Завхан Завханмандал
|-
|1958
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1959
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Бэх-Очирын Ядмаа
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1960
|А.а
|Пүрэвийн Нямсүрэн
|Булган Сайхан
|А.а
|Балдансүрэнгийн Бямбажав
|Завхан Алдархаан
|-
|1961
|А.а
|Гүмбэнгийн Лааганжав
|Говь-Алтай
|А.з
|Ж.Лхагважав
|Завхан Их-Уул
|-
|1962
|А.а
|Бэх-Очирын Ядмаа
|Завхан Шилүүстэй
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|-
|1963
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|А.з
|Дэнсмаагийн Авирмэд
|Завхан  Идэр
|-
|1964
|А.а
|Вандансамбуугийн Данхар
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|-
|1965
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Балдансүрэнгийн Бямбажав
|Завхан Алдархаан
|-
|1966
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Гүмбэнгийн Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1967
|А.а
|Вандансамбуугийн Данхар
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.з
|Баярхүүгийн Пүрэвжав
|Завхан Идэр
|-
|1968
|А.а
|Дагвасамбуугийн Лхагва
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1969
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1970
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1971
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1972
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1973
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|У.н
|Сэнгэдовдонгийн Лхагва
|Завхан Их-Уул
|-
|1974
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1975
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Вандансамбуугийн Лхүнрэв
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1976
|А.а
|Заландарын Элбэг
|Завхан Баянтэс
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1977
|А.а
|Мангалийн Лувсанпунцаг
|Завхан Идэр
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|-
|1978
|У.з
|[[Зэвэгийн Дүвчин]]
|Өвөрхангай Хархорин
|У.н
|Адуучийн Баатархүү
|Ховд  Алтай
|-
|1979
|А.а
|Уснихийн Аюурзана
|Завхан Түдэвтэй
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1980
|А.а
|Лхагвадоржийн Очирбал
|Говь-Алтай Хөхморьт
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|-
|1981
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|-
|1982
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1983
|У.н
|[[Доржсүрэнгийн Батбаяр]]
|Завхан Их-Уул
|А.а
|Базаррагчаагийн Дамлансүрэн
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1984
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|А.з
|Вандансамбуугийн Мондоон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1985
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1986
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|Цэрэндондойн Болдбаатар
|Завхан Ургамал
|-
|1987
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1988
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|Ц.а
|Доржбалын Баттогтох
|Завхан Цагаанхайрхан
|-
|1989
|А.а
|Цэрэндондойн Болдбаатар
|Завхан Ургамал
|А.з
|Сандаг-Очирын Эрдэнэбилэг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1990
|А.а
|Мөнхийн Ганхуяг
|Завхан Завханмандал
|А.з
|Мягмаржавын Чулуунтөмөр
|Завхан Яруу
|-
|1991
|А.а
|Тэрбишийн Батаа
|Завхан Завханмандал
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1992
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1993
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|У.х
|[[Монхорын Дармаабазар]]
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|-
|1994
|А.а
|Норжмоогийн Гомбожав
|Завхан Баянхайрхан
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1995
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-уул
|А.з
|Лхагвын Баттөр
|Завхан Нөмрөг
|-
|1996
|У.н
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс]]
|Завхан Дөрвөлжин
|А.з
|Доёдын Мөнхтөр
|Завхан Яруу
|-
|1997
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-уул
|А.з
|[[Ишжанцангийн Батсайхан]]
|Завхан Яруу
|-
|1998
|А.а
|Бэгзийн Ганбаатар
|Баянхонгор  Хүрээмарал
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1999
|У.н
|[[Жадамбаагийн Оргил]]
|Завхан Их-Уул
|А.з
|[[Ишжанцангийн Батсайхан]]
|Завхан Яруу
|-
|2000
|У.н
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж]]
|Завхан Их-Уул
|У.н
|[[Гунгаасамбуугийн Бат-Амгалан]]
|Завхан Их-Уул
|-
|2001
|А.а
|[[Гүнчингийн Түвшинбат]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|[[Данхарын Чинзориг]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|2002
|А.а
|[[Төмөр-Очирын Баттөмөр]]
|Завхан Түдэвтэй
|У.н
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн]]
|Завхан Тэс
|-
|2003
|У.г
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]]
|Завхан Цагаанчулуут
|У.г
|[[Махгалын Баяржавхлан]]
|Завхан Нөмрөг
|-
|2004
|У.н
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2005
|А.а
|[[Төмөрхүүгийн Энх-Амгалан]]
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|А.з
|[[Баярсайханы Энхдөлгөөн]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|2006
|У.н
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн]]
|Завхан Тэс
|А.з
|[[Гүрцоогийн Отгонбаяр]]
|Увс Зүүнхангай
|-
|2007
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2008
|А.а
|[[Жамбажамцын Сүхбат]]
|Завхан Шилүүстэй
|У.н
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|Завхан Алдархаан
|-
|2009
|У.н
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2010
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|У.н
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
|-
|[[2011 оны Завхан аймгийн наадам|2011]]
|А.а
|[[Махгалын Баярсайхан]]
|Завхан Нөмрөг
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|-
|2012
|А.а
|[[Баатарпүрэвийн Ганбаатар]]
|Завхан Сонгино
|А.а
|[[Баянмөнхийн Шаравнямбуу]]
|Завхан Түдэвтэй
|-
|[[2013 Завхан аймгийн наадам|2013]]
|У.н
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]
|Завхан Баянтэс
|У.н
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
|-
|[[2014 Завхан аймгийн наадам|2014]]
|У.н
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан]]
|Завхан Их-Уул
|У.х
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]
|Завхан  Отгон
|-
|2015
|А.а
|[[Пүрэвдоржийн Батсүх]]
|Завхан Алдархаан
|У.х
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]
|Завхан Нөмрөг
|-
|[[2016 завхан аймгийн наадам|2016]]
|У.х
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]
|Завхан Отгон
|А.з
|[[Элбэгийн Баасандорж]]
|Завхан Баянтэс
|-
|[[2017 оны Завхан аймгийн наадам|2017]]
|А.а
|[[Чойжилсүрэнгийн Мөнхтогтох]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.а
|[[Пүрэвээгийн Өсөхбаатар]]
|Завхан Ургамал
|-
|[[2018 оны Завхан аймгийн наадам|2018]]
|А.а
|[[Пүрэвээгийн Өсөхбаатар]]
|Завхан Ургамал
|А.з
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]]
|Завхан Яруу
|-
|[[2019 оны Завхан аймгийн наадам|2019]]
|А.а
|[[Мөнхцэнгэлийн Амарсанаа]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.з
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]]
|Завхан Яруу
|-
|[[2020 оны Завхан аймгийн наадам|2020]]
|А.а
|[[Шагдарсүрэнгийн Чинтулга]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|[[Мөнхцэнгэлийн Амарсанаа]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|}

==== Хоёроос дээш түрүү хүртсэн бөхчүүд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Цол
!Овог нэр 
!Харъяалал
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он 
!Үзүүрлэсэн он 
|-
!1.
|Аймгийн арслан
|Борхүүгийн Сэрээтэр 
|Завхан Алдархаан 
!8
!7
|1939, 1941, 1942, 1945, 1947
1952, 1954, 1959
|1937, 1940, 1944, 1946, 1953
1955, 1958
|-
!2.
|Улсын заан
|Вандангийн Дэндэв 
|Завхан Идэр 
!5
!3
|1931, 1932, 1933, 1936, 1940
|1934,1935,1941
|-
!3.
|Аймгийн арслан
|Довчинбуугийн Дэлгэр 
|Завхан Идэр 
!4
!2
|1965, 1966, 1969, 1970
|1962, 1964
|-
!4.
|Аймгийн арслан 
|Сандаг-Очирын Юнрэн
|Завхан Цэцэн-уул 
!3
!3
|1982, 1985, 1992
|1979, 1987, 1994
|-
!5.
|Аймгийн арслан
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
!3
!1
|1974, 1975, 1981
|1980
|-
!6.
|Аймгийн арслан
|Дүгдэлийн Мягмаржав 
|Завхан Сантмаргац 
!3
!1
|1986, 1987, 1988
|1992
|-
!7.
|Аймгийн арслан
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс 
!3
!-
|1955, 1956, 1958
|
|-
!8.
|Аймгийн арслан
|Ламжавын Арилдий 
|Завхан Алдархаан 
!2
!3
|1971, 1972
|1970,1982, 1985
|-
!9.
|Аймгийн арслан 
|Данхарын Чинзориг 
|Завхан Цэцэн-уул
!2
!3
|1995, 1997
|1991, 1998, 2001
|-
!10.
|Улсын арслан 
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан 
!2
!2
|1926, 1928
|1925, 1929
|-
!11.
|Улсын заан 
|Ядамсүрэнгийн Дорлиг 
|Завхан Ургамал 
!2
!1
|1937, 1938
|1942
|-
!12.
|Аймгийн арслан 
|Вандансамбуугийн Данхар 
|Завхан Цэцэн-уул 
!2
!1
|1964, 1967
|1966
|-
!13.
|Аймгийн арслан 
|Нямын Дамдинсүрэн 
|Завхан Идэр 
!2
!-
|1924, 1934
|
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн сумдын эрэмбэ ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Сумдын нэр
!Түрүү 
!Үзүүр 
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|Алдархаан
!21
!18
|1925, 1930, 1939, 1941, 1942, 1945, 1947, 1948, 1950, 1952 
1954, 1959, 1968, 1971, 1972, 1974, 1975, 1981, 2001, 2009 

2015

|1924, 1937, 1939, 1940, 1944, 1946, 1953, 1955, 1958, 1960
1965, 1970, 1980, 1982, 1985, 2008, 2010, 2013&lt;br /&gt;

|-
!2.
|Идэр
!13
!11
|1924, 1931, 1932, 1933, 1934, 1936, 1940, 1965, 1966, 1969
1970, 1977, 2010
|1934, 1935, 1941, 1956, 1962, 1963, 1964, 1967, 2004, 2007
2009
|-
!3.
|Цэцэн-Уул
!8
!11
|1964, 1967, 1982, 1985, 1992, 1995, 1997, 2020
|1951, 1952, 1966, 1975, 1979, 1984, 1987, 1991, 1994, 1998
2001
|-
!4.
|[[Их-Уул сумын харъяат бөхчүүд ( Завхан)|Их-Уул]]
!6
!4
|1953, 1983, 1999, 2000, 2007, 2014
|1961, 1973, 2000, 2011
|-
!5.
|Ургамал
!5
!5
|1937, 1938, 1984, 1989, 2018
|1942, 1977, 1981, 1986, 2017
|-
!6.
|Завханмандал
!4
!6
|1946, 1963, 1990, 1991
|1957, 1968, 1969, 1971, 1974, 1989
|-
!7.
|Тосонцэнгэл
!4
!5
|1927, 1957, 2017, 2019
|1945, 1954, 1983, 2005, 2020
|-
!8.
|Сантмаргац
!4
!3
|1944, 1986, 1987, 1988
|1938, 1949, 1992
|-
!9.
|[[Завхан аймгийн Тэс сумын наадам|Тэс]]
!4
!1
|1955, 1956, 1958, 2006
|2002
|-
!10.
|Шилүүстэй
!3
!3
|1923, 1962, 2008
|1930, 1936, 1959
|-
!11.
|Баянхайрхан
!3
!2
|1926, 1928, 1994
|1925, 1929
|-
!12.
|Нөмрөг
!2
!4
|1929, 2011
|1927, 1995, 2003, 2015
|-
!13.
|Эрдэнэхайрхан
!2
!2
|1949, 2005
|1947, 1993
|-
!14.
|Баянтэс
!2
!1
|1976, 2013
|2016
|-
!15.
|Түдэвтэй
!2
!1
|1979, 2002
|2012
|-
!16.
|Цагаанхайрхан
!1
!2
|1935
|1933, 1988
|-
!17.
|Цагаанчулуут
!1
!1
|2003
|1931
|-
!18
|Отгон
!1
!1
|2016
|2014
|-
!19.
|Дөрвөлжин
!1
!-
|1996
|
|-
!20.
|Сонгино
!1
!-
|2012
|
|-
!21.
|Яруу
!-
!6
|
|1990, 1996, 1997, 1999, 2018, 2019
|-
!22.
|Улиастай
!-
!4
|
|1928, 1932, 1948, 1950
|-
!23.
|Асгат
!-
!-
|
|
|-
!24.
|Тэлмэн
!-
!-
|
|
|}

==== Өөр аймгаас түрүү, үзүүр хүртсэн бөхчүүд ====

===== Түрүүлсэн бөхчүүд =====

# Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын харьяат аймгийн арслан Шагдарсүрэнгийн Лүгдэв 1943 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумын харьяат дархан аварга [[Шаравын Батсуурь]] 1951 онд түрүүлсэн.
# Булган аймгийн Сайхан сумын харьяат аймгийн арслан Пүрэвийн Нямсүрэн 1960 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Гүмбэний Лааган 1961, 1973 онуудад хоёр түрүүлсэн.
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан [[Зэвэгийн Дүвчин]] 1978 онд түрүүлсэн. 
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Лхагвадоржийн Очирбал 1980 онд түрүүлсэн.
# Увс аймгийн Наранбулаг сумын харьяат улсын аварга [[Одвогийн Балжинням]] 1993 онд түрүүлсэн.
# Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал сумын харьяат аймгийн арслан Бэгзийн Ганбаатар 1988 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумын харьяат улсын начин [[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]] 2004 онд түрүүлсэн.

===== Үзүүрлэсэн бөхчүүд =====

# Архангай аймгийн Чулуут сумын харьяат улсын арслан [[Сундуйн Лүндаажанцан|Сундуйн Лундаажанцан]] 1926 онд үзүүрлэсэн.
# Хөвсгөл аймгийн Тариалан сумын харьяат улсын заан Сэнгийн Нанжаа 1943 онд үзүүрлэсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Гүмбэний Лааган 1972, 1976 онуудад хоёр үзүүрлэсэн. 
# Ховд аймгийн Алтай сумын харьяат улсын начин Адуучийн Баатархүү 1978 онд үзүүрлэсэн.
# Увс аймгийн Зүүнхангай сумын харьяат аймгийн заан [[Гүрцоогийн Отгонбаяр]] 2006 онд үзүүрлэсэн.

[[Ангилал:Завхан аймгийн наадам| ]]</text>
      <sha1>r63mt705vlbts2vhqstfzfq0bkaufvx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706104</id>
      <parentid>706103</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:01:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.88.226</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32773" xml:space="preserve">==''Улсын цолтнууд''==

==== 1.Улсын аварга ====
Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын аварга САНЖМЯТАВЫН ШАГЖ 

==== 1.Улсын арслан ====

# Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын арслан СОСОРЫН ШАГДАР
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын арслан МААМЫН ЛХАГВА
# Завхан аймгийн Сантмаргац сумын харьяат, улсын арслан ШАГДАРЫН САНЖСҮРЭН

==== 2. Улсын гарьд ====

# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын гарьд ЦЭДЭНДАМБЫН ЦЭРЭНПУНЦАГ
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын гарьд МАХГАЛЫН БАЯРЖАВХЛАН
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын гарьд БАТНАСАНГИЙН ГОНЧИГДАМБА
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын гарьд ШИРБАЗАРЫН ЖАРГАЛСАЙХАН

==== 3. Улсын заан ====


# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан РАВДАНБАТЫН ДҮВЧИНЖАВ
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын заан Солгой СУНДУЙ
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын заан ШАГДАРЫН ДАМБУУ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан НАСАНГИЙН ВАНДАН
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан НАСАНГИЙН БАТБАЯР
# Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын заан ДАШИЙН САНДУЙЖАВ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан МААМЫН НАМБАР
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан САНЖИЙН БАЯРХҮҮ
# Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат, улсын заан ВАНДАНГИЙН ДЭНДЭВ
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын заан ЛХАГВЫН РИНЧИНСАМБУУ
# Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын заан ЗУНДУЙН СОДНОМПИЛ
# Завхан аймгийн Ургамал сумын харьяат, улсын заан ЯДАМСҮРЭНГИЙН ДОРЛИГ
# Завхан аймгйин Алдархаан сумын харьяат улсын заан АЮУРЗАНЫН АРИЛДИЙ
# Завхан аймгийн Сантмаргац сумын харьяат, улсын заан ӨЛЗИЙН ГАРАМДАГВА
#Завхан аймгийн Яруу сумын харьяат,Улсын заан МӨНХТӨРИЙН ЛХАГВАГЭРЭЛ

==== 4. Улсын харцага ====

# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын харцага ТЭРБИШИЙН НАРМАНДАХ
# Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын харцага МОНХОРЫН ДАРМААБАЗАР
# Завхан аймгийн Цагаанчулуут сумын харьяат, улсын харцага ЦЭДЭНДАМБЫН БЭГЗСҮРЭН
#Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын харцага ШҮХЭРТИЙН УЛАМБАЯР
# Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын харцага ДАМДИНПҮРЭВИЙН БАТ-ЭРДЭНЭ
# Завхан аймгийн Отгон сумын харьяат, улсын харцага ТӨРМӨНХИЙН БЭГЗСҮРЭН
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат,улсын харцага ЛХАГВЫН ЛХАА-ОЧИР

==== 5. Улсын начин ====

# Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин ДАРАМЫН ДАГВА
# Завхан аймгийн Сонгино сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ДОРЖИЙН СЭДБАЗАР
# Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин САМБУУГИЙН ГОМБОНЯМ
# Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ОНИНХҮҮГИЙН ДҮГЭРЖАВ
#Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын начин ЛАМЖАВЫН САНДУЙЖАВ
#Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын начин ГЭЛЭГИЙН ДАЙНАА
#Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын харьяат, улсын начин ДАМБИЙН ЖАМБАЛДОРЖ
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ЦЭДЭН-ИШИЙН ЦЭВЭЭН
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин ЗЭВЭГИЙН БАТАА
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ГҮРЖАВЫН ЯНДАГСҮРЭН
#Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын харьяат, улсын начин МАНЬТГАРЫН СЭДХҮҮ
#Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын харьяат, улсын начин АЮУШИЙН ЖАМЪЯН
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЖОРЖООНЫ ЖИГМЭДДОРЖ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ЦЭВЭЭН-ОЙДОВЫН ГОМБО
#Завхан аймгийн Завханмандал сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ГҮНСЭНГИЙН БАТТОГТОХ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин СЭНГЭДОВДОНГИЙН ЛХАГВА
#Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын начин ТОВУУГИЙН НАМСАН
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ДОРЖСҮРЭНГИЙН БАТБАЯР
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин БЭГЗСҮРЭНГИЙН ЦЭНГЭЛСҮРЭН
#Завхан аймгийн Ургамал сумын харьяат, улсын начин ЮМЖМААГИЙН АЛТАНСҮХ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин ГУНГААСАМБУУГИЙН БАТ-АМГАЛАН
#Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат, улсын начин БҮДЭЭБАЗАРЫН АДЪЯАХҮҮ
#Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат, улсын начин УСНИХИЙН БАЛЖИННЯМ
#Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЦЭРЭННАДМИДЫН СУМЪЯАБЭЙС
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин БАДМААБАЗАРЫН БАДАМДОРЖ
#Завхан аймгийн Тэс сумын харьяат, улсын начин ЛУВСАНРАГЧААГИЙН НЯМСҮРЭН
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын ЧИМЭГТЭЙ начин ЖАДАМБААГИЙН ОРГИЛ
#Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат, улсын начин БАЗАРГҮРИЙН БАДАМСҮРЭН
#Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харьяат, улсын начин ГАНБОЛДЫН БААСАНДОРЖ
#Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин БАТЦЭНГЭЛИЙН ЧИМЭДВАНДАН
#Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, улсын начин ШАРХҮҮГИЙН ПҮРЭВГАРЬД
#Завхан аймгийн Отгон сумын харьяат, улсын начин ТӨРМӨНХИЙН ДҮГЭРДОРЖ

==''Аймгийн наадам''==

====Түрүү,үзүүр хүртсэн бөхчүүд====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|Цол
|Овог нэр
|Харъяалал
|Цол
|Овог нэр
|Харъяалал
|-
|1923
|А.а
|Чойжавын Ашбал
|Завхан Шилүүстэй
|
|С.Лхагваа
|Засагт ханы хошуу
|-
|1924
|А.а
|Нямын Дамдинсүрэн
|Завхан Идэр
|А.з
|Т.Гунгаа
|Завхан Алдархаан
|-
|1925
|А.а
|Дэндэвийн Сугар
|Завхан Алдархаан
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|-
|1926
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|У.арс
|[[Сундуйн Лүндаажанцан|Сундуйн Лундаажанцан]]
|Архангай Чулуут
|-
|1927
|У.ав
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|У.н
|Ламжавын Сандуйжав
|Завхан Нөмрөг
|-
|1928
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|А.з
|Ж.Буянбат
|Завхан Улиастай
|-
|1929
|У.н
|Ламжавын Сандуйжав
|Завхан Нөмрөг
|У.арс
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан
|-
|1930
|А.а
|Аюушийн Очирбат
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Чойжавын Ашбал
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1931
|У.з
|[[Вандангийн Дэндэв]]
|Завхан Идэр
|А.з
|Чойжилжавын Довуучий
|Завхан Цагаанчулуут
|-
|1932
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.з
|Д.Довжид
|Завхан Улиастай
|-
|1933
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан  Идэр
|А.а
|Буянтогтохын Гэндэнсүрэн
|Завхан Цагаанхайрхан
|-
|1934
|А.а
|Нямын Дамдинсүрэн
|Завхан Идэр
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1935
|А.а
|Буянтогтохын Гэндэнсүрэн
|Завхан Цагаанхайрхан
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1936
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.з
|Чойжавын Зэвэг
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1937
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1938
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1939
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан  Алдархаан
|А.а
|Гэндэнхүүгийн Очиржанцан
|Завхан Алдархаан
|-
|1940
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1941
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.з
|Вандангийн Дэндэв
|Завхан Идэр
|-
|1942
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.з
|Яндагсүрэнгийн Дорлиг
|Завхан Ургамал
|-
|1943
|А.а
|[[Шагдарсүрэнгийн Лүгдэв]]
|Говь-Алтай Дарви
|У.з
|Сэнгийн Намжаа
|Хөвсгөл Тариалан
|-
|1944
|А.а
|Бөнтөөний Рашжил
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1945
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Т.Жамъянжав
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1946
|А.а
|Лхамцэрэнгийн Батчулуун
|Завхан Завханмандал
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1947
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Маньтгарын Сэдхүү
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|-
|1948
|А.а
|С.Рэнцэн
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Магсар
|Завхан Улиастай
|-
|1949
|А.а
|Цэрэнлхамын Дүгэржав
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1950
|А.а
|С.Авхиа
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Тэрбиш
|Завхан Улиастай
|-
|1951
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|А.з
|Б.Тогноон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1952
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Б.Тогноон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1953
|У.н
|Пүрэвжавын Яндагсүрэн
|Завхан Их-Уул
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1954
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Т.Жамъянжав
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1955
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1956
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.з
|Б.Дамдинхүү
|Завхан Идэр
|-
|1957
|А.а
|Б.Ядамсүрэн
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.а
|Лхамцэрэнгийн Батчулуун
|Завхан Завханмандал
|-
|1958
|А.а
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|-
|1959
|А.а
|[[Борхүүгийн Сэрээтэр]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Бэх-Очирын Ядмаа
|Завхан Шилүүстэй
|-
|1960
|А.а
|Пүрэвийн Нямсүрэн
|Булган Сайхан
|А.а
|Балдансүрэнгийн Бямбажав
|Завхан Алдархаан
|-
|1961
|А.а
|Гүмбэнгийн Лааганжав
|Говь-Алтай
|А.з
|Ж.Лхагважав
|Завхан Их-Уул
|-
|1962
|А.а
|Бэх-Очирын Ядмаа
|Завхан Шилүүстэй
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|-
|1963
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|А.з
|Дэнсмаагийн Авирмэд
|Завхан  Идэр
|-
|1964
|А.а
|Вандансамбуугийн Данхар
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|-
|1965
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Балдансүрэнгийн Бямбажав
|Завхан Алдархаан
|-
|1966
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Гүмбэнгийн Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1967
|А.а
|Вандансамбуугийн Данхар
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.з
|Баярхүүгийн Пүрэвжав
|Завхан Идэр
|-
|1968
|А.а
|Дагвасамбуугийн Лхагва
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1969
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1970
|А.а
|Довчинбуугийн Дэлгэр
|Завхан Идэр
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1971
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1972
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1973
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|У.н
|Сэнгэдовдонгийн Лхагва
|Завхан Их-Уул
|-
|1974
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|У.н
|Гүнсэнгийн Баттогтох
|Завхан Завханмандал
|-
|1975
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|А.з
|Вандансамбуугийн Лхүнрэв
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1976
|А.а
|Заландарын Элбэг
|Завхан Баянтэс
|А.а
|Гүмбэний Лааганжав
|Говь-Алтай Хөхморьт
|-
|1977
|А.а
|Мангалийн Лувсанпунцаг
|Завхан Идэр
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|-
|1978
|У.з
|[[Зэвэгийн Дүвчин]]
|Өвөрхангай Хархорин
|У.н
|Адуучийн Баатархүү
|Ховд  Алтай
|-
|1979
|А.а
|Уснихийн Аюурзана
|Завхан Түдэвтэй
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1980
|А.а
|Лхагвадоржийн Очирбал
|Говь-Алтай Хөхморьт
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|-
|1981
|А.а
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|-
|1982
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1983
|У.н
|[[Доржсүрэнгийн Батбаяр]]
|Завхан Их-Уул
|А.а
|Базаррагчаагийн Дамлансүрэн
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|1984
|А.а
|Дашдондовын Доржсүрэн
|Завхан Ургамал
|А.з
|Вандансамбуугийн Мондоон
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1985
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|Ламжавын Арилдий
|Завхан Алдархаан
|-
|1986
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|Цэрэндондойн Болдбаатар
|Завхан Ургамал
|-
|1987
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1988
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|Ц.а
|Доржбалын Баттогтох
|Завхан Цагаанхайрхан
|-
|1989
|А.а
|Цэрэндондойн Болдбаатар
|Завхан Ургамал
|А.з
|Сандаг-Очирын Эрдэнэбилэг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1990
|А.а
|Мөнхийн Ганхуяг
|Завхан Завханмандал
|А.з
|Мягмаржавын Чулуунтөмөр
|Завхан Яруу
|-
|1991
|А.а
|Тэрбишийн Батаа
|Завхан Завханмандал
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1992
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|[[Дүгдэлийн Мягмаржав]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|1993
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|У.х
|[[Монхорын Дармаабазар]]
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|-
|1994
|А.а
|Норжмоогийн Гомбожав
|Завхан Баянхайрхан
|А.а
|[[Сандаг-Очирын Юнрэн]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1995
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-уул
|А.з
|Лхагвын Баттөр
|Завхан Нөмрөг
|-
|1996
|У.н
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс]]
|Завхан Дөрвөлжин
|А.з
|Доёдын Мөнхтөр
|Завхан Яруу
|-
|1997
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-уул
|А.з
|[[Ишжанцангийн Батсайхан]]
|Завхан Яруу
|-
|1998
|А.а
|Бэгзийн Ганбаатар
|Баянхонгор  Хүрээмарал
|А.а
|Данхарын Чинзориг
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|1999
|У.н
|[[Жадамбаагийн Оргил]]
|Завхан Их-Уул
|А.з
|[[Ишжанцангийн Батсайхан]]
|Завхан Яруу
|-
|2000
|У.н
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж]]
|Завхан Их-Уул
|У.н
|[[Гунгаасамбуугийн Бат-Амгалан]]
|Завхан Их-Уул
|-
|2001
|А.а
|[[Гүнчингийн Түвшинбат]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|[[Данхарын Чинзориг]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|-
|2002
|А.а
|[[Төмөр-Очирын Баттөмөр]]
|Завхан Түдэвтэй
|У.н
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн]]
|Завхан Тэс
|-
|2003
|У.г
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]]
|Завхан Цагаанчулуут
|У.г
|[[Махгалын Баяржавхлан]]
|Завхан Нөмрөг
|-
|2004
|У.н
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2005
|А.а
|[[Төмөрхүүгийн Энх-Амгалан]]
|Завхан Эрдэнэхайрхан
|А.з
|[[Баярсайханы Энхдөлгөөн]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|2006
|У.н
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн]]
|Завхан Тэс
|А.з
|[[Гүрцоогийн Отгонбаяр]]
|Увс Зүүнхангай
|-
|2007
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2008
|А.а
|[[Жамбажамцын Сүхбат]]
|Завхан Шилүүстэй
|У.н
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|Завхан Алдархаан
|-
|2009
|У.н
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|Завхан Алдархаан
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|-
|2010
|А.а
|[[Данзангийн Батжаргал]]
|Завхан Идэр
|У.н
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
|-
|[[2011 оны Завхан аймгийн наадам|2011]]
|А.а
|[[Махгалын Баярсайхан]]
|Завхан Нөмрөг
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|-
|2012
|А.а
|[[Баатарпүрэвийн Ганбаатар]]
|Завхан Сонгино
|А.а
|[[Баянмөнхийн Шаравнямбуу]]
|Завхан Түдэвтэй
|-
|[[2013 Завхан аймгийн наадам|2013]]
|У.н
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]
|Завхан Баянтэс
|У.н
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
|-
|[[2014 Завхан аймгийн наадам|2014]]
|У.н
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан]]
|Завхан Их-Уул
|У.х
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]
|Завхан  Отгон
|-
|2015
|А.а
|[[Пүрэвдоржийн Батсүх]]
|Завхан Алдархаан
|У.х
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]
|Завхан Нөмрөг
|-
|[[2016 завхан аймгийн наадам|2016]]
|У.х
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]
|Завхан Отгон
|А.з
|[[Элбэгийн Баасандорж]]
|Завхан Баянтэс
|-
|[[2017 оны Завхан аймгийн наадам|2017]]
|А.а
|[[Чойжилсүрэнгийн Мөнхтогтох]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.а
|[[Пүрэвээгийн Өсөхбаатар]]
|Завхан Ургамал
|-
|[[2018 оны Завхан аймгийн наадам|2018]]
|А.а
|[[Пүрэвээгийн Өсөхбаатар]]
|Завхан Ургамал
|А.з
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]]
|Завхан Яруу
|-
|[[2019 оны Завхан аймгийн наадам|2019]]
|А.а
|[[Мөнхцэнгэлийн Амарсанаа]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|А.з
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]]
|Завхан Яруу
|-
|[[2020 оны Завхан аймгийн наадам|2020]]
|А.а
|[[Шагдарсүрэнгийн Чинтулга]]
|Завхан Цэцэн-Уул
|А.а
|[[Мөнхцэнгэлийн Амарсанаа]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|}

==== Хоёроос дээш түрүү хүртсэн бөхчүүд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Цол
!Овог нэр 
!Харъяалал
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он 
!Үзүүрлэсэн он 
|-
!1.
|Аймгийн арслан
|Борхүүгийн Сэрээтэр 
|Завхан Алдархаан 
!8
!7
|1939, 1941, 1942, 1945, 1947
1952, 1954, 1959
|1937, 1940, 1944, 1946, 1953
1955, 1958
|-
!2.
|Улсын заан
|Вандангийн Дэндэв 
|Завхан Идэр 
!5
!3
|1931, 1932, 1933, 1936, 1940
|1934,1935,1941
|-
!3.
|Аймгийн арслан
|Довчинбуугийн Дэлгэр 
|Завхан Идэр 
!4
!2
|1965, 1966, 1969, 1970
|1962, 1964
|-
!4.
|Аймгийн арслан 
|Сандаг-Очирын Юнрэн
|Завхан Цэцэн-уул 
!3
!3
|1982, 1985, 1992
|1979, 1987, 1994
|-
!5.
|Аймгийн арслан
|Тогтохбаярын Дашзэвэг
|Завхан Алдархаан
!3
!1
|1974, 1975, 1981
|1980
|-
!6.
|Аймгийн арслан
|Дүгдэлийн Мягмаржав 
|Завхан Сантмаргац 
!3
!1
|1986, 1987, 1988
|1992
|-
!7.
|Аймгийн арслан
|Дуламсүрэнгийн Мягмаржав
|Завхан Тэс 
!3
!-
|1955, 1956, 1958
|
|-
!8.
|Аймгийн арслан
|Ламжавын Арилдий 
|Завхан Алдархаан 
!2
!3
|1971, 1972
|1970,1982, 1985
|-
!9.
|Аймгийн арслан 
|Данхарын Чинзориг 
|Завхан Цэцэн-уул
!2
!3
|1995, 1997
|1991, 1998, 2001
|-
!10.
|Улсын арслан 
|[[Сосорын Шагдар]]
|Завхан Баянхайрхан 
!2
!2
|1926, 1928
|1925, 1929
|-
!11.
|Улсын заан 
|Ядамсүрэнгийн Дорлиг 
|Завхан Ургамал 
!2
!1
|1937, 1938
|1942
|-
!12.
|Аймгийн арслан 
|Вандансамбуугийн Данхар 
|Завхан Цэцэн-уул 
!2
!1
|1964, 1967
|1966
|-
!13.
|Аймгийн арслан 
|Нямын Дамдинсүрэн 
|Завхан Идэр 
!2
!-
|1924, 1934
|
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн сумдын эрэмбэ ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Сумдын нэр
!Түрүү 
!Үзүүр 
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|Алдархаан
!21
!18
|1925, 1930, 1939, 1941, 1942, 1945, 1947, 1948, 1950, 1952 
1954, 1959, 1968, 1971, 1972, 1974, 1975, 1981, 2001, 2009 

2015

|1924, 1937, 1939, 1940, 1944, 1946, 1953, 1955, 1958, 1960
1965, 1970, 1980, 1982, 1985, 2008, 2010, 2013&lt;br /&gt;

|-
!2.
|Идэр
!13
!11
|1924, 1931, 1932, 1933, 1934, 1936, 1940, 1965, 1966, 1969
1970, 1977, 2010
|1934, 1935, 1941, 1956, 1962, 1963, 1964, 1967, 2004, 2007
2009
|-
!3.
|Цэцэн-Уул
!8
!11
|1964, 1967, 1982, 1985, 1992, 1995, 1997, 2020
|1951, 1952, 1966, 1975, 1979, 1984, 1987, 1991, 1994, 1998
2001
|-
!4.
|[[Их-Уул сумын харъяат бөхчүүд ( Завхан)|Их-Уул]]
!6
!4
|1953, 1983, 1999, 2000, 2007, 2014
|1961, 1973, 2000, 2011
|-
!5.
|Ургамал
!5
!5
|1937, 1938, 1984, 1989, 2018
|1942, 1977, 1981, 1986, 2017
|-
!6.
|Завханмандал
!4
!6
|1946, 1963, 1990, 1991
|1957, 1968, 1969, 1971, 1974, 1989
|-
!7.
|Тосонцэнгэл
!4
!5
|1927, 1957, 2017, 2019
|1945, 1954, 1983, 2005, 2020
|-
!8.
|Сантмаргац
!4
!3
|1944, 1986, 1987, 1988
|1938, 1949, 1992
|-
!9.
|[[Завхан аймгийн Тэс сумын наадам|Тэс]]
!4
!1
|1955, 1956, 1958, 2006
|2002
|-
!10.
|Шилүүстэй
!3
!3
|1923, 1962, 2008
|1930, 1936, 1959
|-
!11.
|Баянхайрхан
!3
!2
|1926, 1928, 1994
|1925, 1929
|-
!12.
|Нөмрөг
!2
!4
|1929, 2011
|1927, 1995, 2003, 2015
|-
!13.
|Эрдэнэхайрхан
!2
!2
|1949, 2005
|1947, 1993
|-
!14.
|Баянтэс
!2
!1
|1976, 2013
|2016
|-
!15.
|Түдэвтэй
!2
!1
|1979, 2002
|2012
|-
!16.
|Цагаанхайрхан
!1
!2
|1935
|1933, 1988
|-
!17.
|Цагаанчулуут
!1
!1
|2003
|1931
|-
!18
|Отгон
!1
!1
|2016
|2014
|-
!19.
|Дөрвөлжин
!1
!-
|1996
|
|-
!20.
|Сонгино
!1
!-
|2012
|
|-
!21.
|Яруу
!-
!6
|
|1990, 1996, 1997, 1999, 2018, 2019
|-
!22.
|Улиастай
!-
!4
|
|1928, 1932, 1948, 1950
|-
!23.
|Асгат
!-
!-
|
|
|-
!24.
|Тэлмэн
!-
!-
|
|
|}

==== Өөр аймгаас түрүү, үзүүр хүртсэн бөхчүүд ====

===== Түрүүлсэн бөхчүүд =====

# Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын харьяат аймгийн арслан Шагдарсүрэнгийн Лүгдэв 1943 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумын харьяат дархан аварга [[Шаравын Батсуурь]] 1951 онд түрүүлсэн.
# Булган аймгийн Сайхан сумын харьяат аймгийн арслан Пүрэвийн Нямсүрэн 1960 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Гүмбэний Лааган 1961, 1973 онуудад хоёр түрүүлсэн.
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан [[Зэвэгийн Дүвчин]] 1978 онд түрүүлсэн. 
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Лхагвадоржийн Очирбал 1980 онд түрүүлсэн.
# Увс аймгийн Наранбулаг сумын харьяат улсын аварга [[Одвогийн Балжинням]] 1993 онд түрүүлсэн.
# Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал сумын харьяат аймгийн арслан Бэгзийн Ганбаатар 1988 онд түрүүлсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумын харьяат улсын начин [[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]] 2004 онд түрүүлсэн.

===== Үзүүрлэсэн бөхчүүд =====

# Архангай аймгийн Чулуут сумын харьяат улсын арслан [[Сундуйн Лүндаажанцан|Сундуйн Лундаажанцан]] 1926 онд үзүүрлэсэн.
# Хөвсгөл аймгийн Тариалан сумын харьяат улсын заан Сэнгийн Нанжаа 1943 онд үзүүрлэсэн.
# Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харьяат аймгийн арслан Гүмбэний Лааган 1972, 1976 онуудад хоёр үзүүрлэсэн. 
# Ховд аймгийн Алтай сумын харьяат улсын начин Адуучийн Баатархүү 1978 онд үзүүрлэсэн.
# Увс аймгийн Зүүнхангай сумын харьяат аймгийн заан [[Гүрцоогийн Отгонбаяр]] 2006 онд үзүүрлэсэн.

[[Ангилал:Завхан аймгийн наадам| ]]</text>
      <sha1>6tocplwy5xsy6o9m6gntkthexyavg7r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үндэсний бөхийн аваргын жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65623</id>
    <revision>
      <id>706125</id>
      <parentid>706053</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T03:49:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.89.146</ip>
      </contributor>
      <comment>раө</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4451" xml:space="preserve">Зөн совин хийморийн тарнитай нутагт мэндлэхэд нь зүүн, баруун мөрөн дээр нь Хангарьд дэвсэн, Дэлхийн магнайг тэнийлгэсэн, Монгол наадамд түрүүлж, Домог түрүүлсэн даяар дуурсах аваргууд.
Дундговь аймгийн Өлзийт сумын нутаг, Дэл хөнжлийн уулын элгэн хаданд барилдаж байгаа хүний зураг бий. Энэ хадны сүг зураг нь Хүрлийн үеийн дурсгалд буюу 7000-11000 жилийн өмнөх үед хамаардаг гэж үзжээ. Тэгэхлээр лавтайяа 7000 жилийн өмнө Монгол бөх байжээ. 

Аварга цол бол Монгол бөхийн хамгийн дээд цол. Монгол наадмын түрүү үзүүрийг булаалдаж, тэр наадамд зодоглосон хүчтэнүүдээс онцгойрон шалгарч түрүүлсэн бөх аварга цол хүртдэг. Үүнээс үүдээд Монгол бөх хэдэн аваргатай вэ? гэсэн асуулт гарч ирж байна. Үүнд яг таг хариулах боломж хомс байна. Учир нь монгол бөхийн барилдаан хэдийд үүсэв?, хэдийд наадам хийж эхлэв?, хэдий үеэс бөхөд цол, тэр дундаа аварга цол олгож эхлэв? гэдэгт бөх судлаачид янз бүрийн таамаг дэвшүүлсэн байдаг ч яг таг хариулах баримт олдохгүй байгаа юм.

Манай улсын архивт 1760-аад оноос хойшхи үеийн улсын цолтой бөхчүүдийн барилдааны амжилт бүрэн бус байдлаар хадгалагдан ирсэн байна. Харамсалтай нь үүнээс өмнөх үеийн бөхчүүдийн барилдааны талаар баримт бидэнд уламжлагдаж ирсэнгүй. Үндэсний төв архивт хадгалагдан байгаа наадмын баримт (Эрдэнэшанзавын яамны архив)-ыг шүүрдэн үзвэл дараах аваргуудын нэрс тодрон гарч байна.

1. Цэдэн 

2. Цэрэнпил

3. Луузанрааш

4. Дашжав

5. Намжилжав

6. Чүлтэм 

7. Баянмөнх

8. Чойдориг

9. (хүлэгч) Намжилжав

10. Должингийн Хүдэр

11. Раашийн Ринчин

12. Гэнэнгийн Өсөхбаяр

13. Цэвэгмид

14. Омбойн Гэлэгсэнгэ

15. Омбойн Дугар

16. Шагдарын Намхай

17. Шагдарын Лувсанжамба

18. Самбуугийн Чүлтэм

19. Цэвэгийн Буянтогтох

20. Хасын (их монгол) Шаравжамц

21. Майдарын Мөрринчин

22. Галсанхүүгийн (лу гүний) Вандан

23. Ганжууржавын (босоо) Самдан

24. Нацагийн (буур) Жамьян

25. Санжмятавын (цэргийн) Шагж

26. Бадамдоригийн Түвдэндорж

27. Цэдэндоржийн Чимэд-Очир

28. Шаравын Батсуурь

29. Жамсрангийн Цэвээнравдан

30. Дарийн Дамдин

31. Сэрээтэрийн Цэрэн

32. Жигжидийн Мөнхбат

33. Хорлоогийн Баянмөнх

34. Чойжилийн Бээжин

35. Дашдоржийн Цэрэнтогтох

36. Дагвацэрэнгийн Хадбаатар

37. Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ

38. Одвогийн Балжинням

39. Агваансамдангийн Сүхбат

40. Гэлэгжамцын Өсөхбаяр

41. Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар (2006)

42. Сүхбаатарын Мөнхбат (2011)

43. Гунаажавын Эрхэмбаяр (2013)

44. Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба (2016)

45. Намсрайжавын Батсуурь (2018)

46. Пүрэвийн Бүрэнтөгс (2020)
47. Оргихын Хангай (2022)

[[Ангилал:Үндэсний бөхийн улсын аварга|!]]</text>
      <sha1>rp04mi5u6778w33l395nbiqva6btgbd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Данзан лам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66502</id>
    <revision>
      <id>706086</id>
      <parentid>510276</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T12:51:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5726" xml:space="preserve">'''Данзан лам''' (?-1664) бол [[17-р зуун|XVII зууны]] үеийн [[Ар Халх|Ар Халхын]] зүүн гарын нэгэн тэргүүн, хожмын Сайн ноён аймгийн засаг ноёдын дээд өвгийн нэг. [[Тойн]] болж, Данзан гэх сахилын нэр авахаас өмнө Гэндүжав эрдэнэ үйзэн ноён&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.75&lt;/ref&gt; хэмээх нэртэй байсан.
 
1640 онд [[Түмэнхэн сайн ноён|Түмэнхэнийг]] нас барсны дараа түүнийг хоёрдугаар хүү Данзан лам залгамжилжээ. [[5-р Далай лам|Далай лам]] түүнд '''Номун хан''' гэдэг цол соёрхжээ. Данзан лам Онги голын Хоёрхэйн газар нутаглан сууж байв. Тэрээр 1646 онд Түшээт хан [[Гомбодорж Түшээт хан|Гомбодоржийн]] хамт [[Сөнөд]] аймгийн [[Тэнгис ван|Тэнгис ванг]] өмгөөлж, Манжийн [[Додо]] юй чин вангийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагдсан. 1655 онд манж нар Халхын засаг захиргааны бүтэцэд өөрчлөлт оруулж, хуучин 7 хошуу дээр нэг хошууг шинээр байгуулахдаа, Түшээт ханы хошуунаас газар таслан Данзан ламыг засаг ноён болгон өргөмжлөн, халхын зүүн гарын Түшээт ханы аймагт захируулжээ. Манжийн хаанд илгээсэн бичигтээ Данзан лам Халхын зүүн гарыг захирч байсан гэсэн бичиг байгаагаас үзэхэд тэрээр нөлөө бүхий ноён байсан ажээ. 1661 онд Манжийн хаан түүнд “Утгыг дээдлэх журмыг дагагч” цол олгов.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/88&lt;/ref&gt; Данзан лам 1664 онд нас баржээ. Данзан ламын дараа  1664-1667 онд түүний хөвгүүн Тасхив илдэн дүүргэч залгамжлаад, 1667-1707 онд ач [[Шамба|Шамба эрх дайчин]] залгамжилжээ.

== Үр хойчис ==
Данзан лам найман хөвгүүнтэй байсан. 

# Тасхив илдэн дүүргэч&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.77&lt;/ref&gt;
# Цогт илдэч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Сэржим дайчин хошууч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Цамчар эрдэнэ номч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Мэргэн дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Лувсан тойн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Эрдэнэ дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Гүржав эрх ахай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* '''Тасхив илдэн дүүргэч''' нь эцгийн засаг ноёны албан тушаалыг залгамжлав. 1667 онд түүний гуравдугаар хүү [[Шамба|Жамба эетэй эрх дайчин]] залгамжлан, засаг ноён болжээ. 1706 онд Жамбыг өөд болсны дараа хүү '''Дашдондов''' нь угсаа залгамжлан, засаг төрийн жүн ван болов. Тасхив илдэн дүүргэч ноён нь Товжав эрдэнэ илдэн ноён&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Гавжу тэнгэр тойн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Жамба эрх дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Шамбадар цогт ахай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэсэн дөрвөн хөвгүүнтэй. '''Товжав эрдэнэ илдэн ноён''' нь &quot;...Дүгэр ахай дайчин, Номч ахай, Гирди, Эрдэнэ тайж...&quot;&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. [[Шамба|Жамба эрх дайчин]] нь &quot;...Раашдонров, Цэрэнрааш, Намжил, Содномжав&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.78&lt;/ref&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. '''Шамбадар цогт ахай''' нь Гүржав, Ринчиндорж...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; гэх хоёр хөвгүүнтэй.
* '''Цогт илдэч ноён''' нь &quot;...Цагаан бинт тайж, Будугу мэргэн дайчин, Чойжа баатар тайж, Дамба эрх тайж, Дуухай гүрү, Чомбойнамжил...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; гэсэн зургаан хөвгүүнтэй.
* '''Сэржим дайчин хошууч''' нь &quot;...Чамбун зоригт тайж, Дэдээхэй мэргэн ахай, Бунтар бумжал мэргэн тайж, Шигүрчэ, Жундар, Раашдонров, Цэрэндорж...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; хэмээх долоон хөвгүүнтэй.
* '''Цамчар эрдэнэ номч'''ийн хөвгүүн Нисухан эрх ахай&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Мэргэн дайчин''' хөвгүүн үгүй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Лувсан тойн'''ы хөвгүүн &quot;...Судани бинт ахай, Шарацогт тайж, Лхарун эрдэнэ тайж, Лхажав илдэн ахай...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Эрдэнэ дайчин''' үр үгүй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Гүржав эрх ахайн''' хөвгүүн &quot;...Галдан үйзэн ахай, Очир мэргэн ахай, Ванжил, Товжав, Чойжав, Бодидарма, Вандан...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Эшлэл ==</text>
      <sha1>k6hax86teq725o2sjht6d37otka1zks</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706088</id>
      <parentid>706086</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:07:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Үр хойчис */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5940" xml:space="preserve">'''Данзан лам''' (?-1664) бол [[17-р зуун|XVII зууны]] үеийн [[Ар Халх|Ар Халхын]] зүүн гарын нэгэн тэргүүн, хожмын Сайн ноён аймгийн засаг ноёдын дээд өвгийн нэг. [[Тойн]] болж, Данзан гэх сахилын нэр авахаас өмнө Гэндүжав эрдэнэ үйзэн ноён&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.75&lt;/ref&gt; хэмээх нэртэй байсан.
 
1640 онд [[Түмэнхэн сайн ноён|Түмэнхэнийг]] нас барсны дараа түүнийг хоёрдугаар хүү Данзан лам залгамжилжээ. [[5-р Далай лам|Далай лам]] түүнд '''Номун хан''' гэдэг цол соёрхжээ. Данзан лам Онги голын Хоёрхэйн газар нутаглан сууж байв. Тэрээр 1646 онд Түшээт хан [[Гомбодорж Түшээт хан|Гомбодоржийн]] хамт [[Сөнөд]] аймгийн [[Тэнгис ван|Тэнгис ванг]] өмгөөлж, Манжийн [[Додо]] юй чин вангийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагдсан. 1655 онд манж нар Халхын засаг захиргааны бүтэцэд өөрчлөлт оруулж, хуучин 7 хошуу дээр нэг хошууг шинээр байгуулахдаа, Түшээт ханы хошуунаас газар таслан Данзан ламыг засаг ноён болгон өргөмжлөн, халхын зүүн гарын Түшээт ханы аймагт захируулжээ. Манжийн хаанд илгээсэн бичигтээ Данзан лам Халхын зүүн гарыг захирч байсан гэсэн бичиг байгаагаас үзэхэд тэрээр нөлөө бүхий ноён байсан ажээ. 1661 онд Манжийн хаан түүнд “Утгыг дээдлэх журмыг дагагч” цол олгов.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/88&lt;/ref&gt; Данзан лам 1664 онд нас баржээ. Данзан ламын дараа  1664-1667 онд түүний хөвгүүн Тасхив илдэн дүүргэч залгамжлаад, 1667-1707 онд ач [[Шамба|Шамба эрх дайчин]] залгамжилжээ.

== Үр хойчис ==
Данзан лам найман хөвгүүнтэй байсан. 

# Тасхив илдэн дүүргэч&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.77&lt;/ref&gt;
# Цогт илдэч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Сэржим дайчин хошууч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Цамчар эрдэнэ номч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Мэргэн дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Лувсан тойн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Эрдэнэ дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Гүржав эрх ахай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* '''Тасхив илдэн дүүргэч''' нь эцгийн засаг ноёны албан тушаалыг залгамжлав. 1667 онд түүний гуравдугаар хүү [[Шамба|Жамба эетэй эрх дайчин]] залгамжлан, засаг ноён болжээ. 1706 онд Жамбыг өөд болсны дараа хүү '''Дашдондов''' нь угсаа залгамжлан, засаг төрийн жүн ван болов. Тасхив илдэн дүүргэч ноён нь Товжав эрдэнэ илдэн ноён&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Гавжу тэнгэр тойн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Жамба эрх дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Шамбадар цогт ахай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэсэн дөрвөн хөвгүүнтэй. '''Товжав эрдэнэ илдэн ноён''' нь &quot;...Дүгэр ахай дайчин, Номч ахай, Гирди, Эрдэнэ тайж...&quot;&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. [[Шамба|Жамба эрх дайчин]] нь &quot;...Раашдонров, Цэрэнрааш, Намжил, Содномжав&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.78&lt;/ref&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. '''Шамбадар цогт ахай''' нь Гүржав, Ринчиндорж...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; гэх хоёр хөвгүүнтэй.
* '''Цогт илдэч ноён''' нь &quot;...Цагаан бинт тайж, Будугу мэргэн дайчин, Чойжа баатар тайж, Дамба эрх тайж, Дуухай гүрү, Чомбойнамжил...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; гэсэн зургаан хөвгүүнтэй.
* '''Сэржим дайчин хошууч''' нь &quot;...Чамбун зоригт тайж, Дэдээхэй мэргэн ахай, Бунтар бумжал мэргэн тайж, Шигүрчэ, Жундар, Раашдонров, Цэрэндорж...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; хэмээх долоон хөвгүүнтэй.
* '''Цамчар эрдэнэ номч'''ийн хөвгүүн Нисухан эрх ахай&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Мэргэн дайчин''' хөвгүүн үгүй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Лувсан тойн'''ы хөвгүүн &quot;...Судани бинт ахай, Шарацогт тайж, Лхарун эрдэнэ тайж, Лхажав илдэн ахай...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Эрдэнэ дайчин''' үр үгүй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Гүржав эрх ахайн''' хөвгүүн &quot;...Галдан үйзэн ахай, Очир мэргэн ахай, Ванжил, Товжав, Чойжав, Бодидарма, Вандан...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Анхны засаг ноён
|дараа=[[Тасхив]]
|он=1664-1707
|албан_тушаал= Сайн ноёны хошууны засаг ноён
}}
{{end}}

== Эшлэл ==</text>
      <sha1>7nq2j9wol9n0yvqpgcu5hglqklq08lr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706090</id>
      <parentid>706088</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:08:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Үр хойчис */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5940" xml:space="preserve">'''Данзан лам''' (?-1664) бол [[17-р зуун|XVII зууны]] үеийн [[Ар Халх|Ар Халхын]] зүүн гарын нэгэн тэргүүн, хожмын Сайн ноён аймгийн засаг ноёдын дээд өвгийн нэг. [[Тойн]] болж, Данзан гэх сахилын нэр авахаас өмнө Гэндүжав эрдэнэ үйзэн ноён&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.75&lt;/ref&gt; хэмээх нэртэй байсан.
 
1640 онд [[Түмэнхэн сайн ноён|Түмэнхэнийг]] нас барсны дараа түүнийг хоёрдугаар хүү Данзан лам залгамжилжээ. [[5-р Далай лам|Далай лам]] түүнд '''Номун хан''' гэдэг цол соёрхжээ. Данзан лам Онги голын Хоёрхэйн газар нутаглан сууж байв. Тэрээр 1646 онд Түшээт хан [[Гомбодорж Түшээт хан|Гомбодоржийн]] хамт [[Сөнөд]] аймгийн [[Тэнгис ван|Тэнгис ванг]] өмгөөлж, Манжийн [[Додо]] юй чин вангийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагдсан. 1655 онд манж нар Халхын засаг захиргааны бүтэцэд өөрчлөлт оруулж, хуучин 7 хошуу дээр нэг хошууг шинээр байгуулахдаа, Түшээт ханы хошуунаас газар таслан Данзан ламыг засаг ноён болгон өргөмжлөн, халхын зүүн гарын Түшээт ханы аймагт захируулжээ. Манжийн хаанд илгээсэн бичигтээ Данзан лам Халхын зүүн гарыг захирч байсан гэсэн бичиг байгаагаас үзэхэд тэрээр нөлөө бүхий ноён байсан ажээ. 1661 онд Манжийн хаан түүнд “Утгыг дээдлэх журмыг дагагч” цол олгов.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/88&lt;/ref&gt; Данзан лам 1664 онд нас баржээ. Данзан ламын дараа  1664-1667 онд түүний хөвгүүн Тасхив илдэн дүүргэч залгамжлаад, 1667-1707 онд ач [[Шамба|Шамба эрх дайчин]] залгамжилжээ.

== Үр хойчис ==
Данзан лам найман хөвгүүнтэй байсан. 

# Тасхив илдэн дүүргэч&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.77&lt;/ref&gt;
# Цогт илдэч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Сэржим дайчин хошууч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Цамчар эрдэнэ номч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Мэргэн дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Лувсан тойн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Эрдэнэ дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Гүржав эрх ахай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* '''Тасхив илдэн дүүргэч''' нь эцгийн засаг ноёны албан тушаалыг залгамжлав. 1667 онд түүний гуравдугаар хүү [[Шамба|Жамба эетэй эрх дайчин]] залгамжлан, засаг ноён болжээ. 1706 онд Жамбыг өөд болсны дараа хүү '''Дашдондов''' нь угсаа залгамжлан, засаг төрийн жүн ван болов. Тасхив илдэн дүүргэч ноён нь Товжав эрдэнэ илдэн ноён&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Гавжу тэнгэр тойн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Жамба эрх дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Шамбадар цогт ахай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэсэн дөрвөн хөвгүүнтэй. '''Товжав эрдэнэ илдэн ноён''' нь &quot;...Дүгэр ахай дайчин, Номч ахай, Гирди, Эрдэнэ тайж...&quot;&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. [[Шамба|Жамба эрх дайчин]] нь &quot;...Раашдонров, Цэрэнрааш, Намжил, Содномжав&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.78&lt;/ref&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. '''Шамбадар цогт ахай''' нь Гүржав, Ринчиндорж...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; гэх хоёр хөвгүүнтэй.
* '''Цогт илдэч ноён''' нь &quot;...Цагаан бинт тайж, Будугу мэргэн дайчин, Чойжа баатар тайж, Дамба эрх тайж, Дуухай гүрү, Чомбойнамжил...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; гэсэн зургаан хөвгүүнтэй.
* '''Сэржим дайчин хошууч''' нь &quot;...Чамбун зоригт тайж, Дэдээхэй мэргэн ахай, Бунтар бумжал мэргэн тайж, Шигүрчэ, Жундар, Раашдонров, Цэрэндорж...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; хэмээх долоон хөвгүүнтэй.
* '''Цамчар эрдэнэ номч'''ийн хөвгүүн Нисухан эрх ахай&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Мэргэн дайчин''' хөвгүүн үгүй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Лувсан тойн'''ы хөвгүүн &quot;...Судани бинт ахай, Шарацогт тайж, Лхарун эрдэнэ тайж, Лхажав илдэн ахай...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Эрдэнэ дайчин''' үр үгүй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Гүржав эрх ахайн''' хөвгүүн &quot;...Галдан үйзэн ахай, Очир мэргэн ахай, Ванжил, Товжав, Чойжав, Бодидарма, Вандан...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Анхны засаг ноён
|дараа=[[Тасхив]]
|он=1655-1664
|албан_тушаал= Сайн ноёны хошууны засаг ноён
}}
{{end}}

== Эшлэл ==</text>
      <sha1>80a71bq4fsgbmze220vnhpdb5upz99c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706093</id>
      <parentid>706090</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:20:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Үр хойчис */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5948" xml:space="preserve">'''Данзан лам''' (?-1664) бол [[17-р зуун|XVII зууны]] үеийн [[Ар Халх|Ар Халхын]] зүүн гарын нэгэн тэргүүн, хожмын Сайн ноён аймгийн засаг ноёдын дээд өвгийн нэг. [[Тойн]] болж, Данзан гэх сахилын нэр авахаас өмнө Гэндүжав эрдэнэ үйзэн ноён&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.75&lt;/ref&gt; хэмээх нэртэй байсан.
 
1640 онд [[Түмэнхэн сайн ноён|Түмэнхэнийг]] нас барсны дараа түүнийг хоёрдугаар хүү Данзан лам залгамжилжээ. [[5-р Далай лам|Далай лам]] түүнд '''Номун хан''' гэдэг цол соёрхжээ. Данзан лам Онги голын Хоёрхэйн газар нутаглан сууж байв. Тэрээр 1646 онд Түшээт хан [[Гомбодорж Түшээт хан|Гомбодоржийн]] хамт [[Сөнөд]] аймгийн [[Тэнгис ван|Тэнгис ванг]] өмгөөлж, Манжийн [[Додо]] юй чин вангийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагдсан. 1655 онд манж нар Халхын засаг захиргааны бүтэцэд өөрчлөлт оруулж, хуучин 7 хошуу дээр нэг хошууг шинээр байгуулахдаа, Түшээт ханы хошуунаас газар таслан Данзан ламыг засаг ноён болгон өргөмжлөн, халхын зүүн гарын Түшээт ханы аймагт захируулжээ. Манжийн хаанд илгээсэн бичигтээ Данзан лам Халхын зүүн гарыг захирч байсан гэсэн бичиг байгаагаас үзэхэд тэрээр нөлөө бүхий ноён байсан ажээ. 1661 онд Манжийн хаан түүнд “Утгыг дээдлэх журмыг дагагч” цол олгов.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/88&lt;/ref&gt; Данзан лам 1664 онд нас баржээ. Данзан ламын дараа  1664-1667 онд түүний хөвгүүн Тасхив илдэн дүүргэч залгамжлаад, 1667-1707 онд ач [[Шамба|Шамба эрх дайчин]] залгамжилжээ.

== Үр хойчис ==
Данзан лам найман хөвгүүнтэй байсан. 

# [[Тасхив]] илдэн дүүргэч&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.77&lt;/ref&gt;
# Цогт илдэч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Сэржим дайчин хошууч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Цамчар эрдэнэ номч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Мэргэн дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Лувсан тойн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Эрдэнэ дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Гүржав эрх ахай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* ''[['Тасхив]] илдэн дүүргэч''' нь эцгийн засаг ноёны албан тушаалыг залгамжлав. 1667 онд түүний гуравдугаар хүү [[Шамба|Жамба эетэй эрх дайчин]] залгамжлан, засаг ноён болжээ. 1706 онд Жамбыг өөд болсны дараа хүү '''Дашдондов''' нь угсаа залгамжлан, засаг төрийн жүн ван болов. Тасхив илдэн дүүргэч ноён нь Товжав эрдэнэ илдэн ноён&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Гавжу тэнгэр тойн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Жамба эрх дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Шамбадар цогт ахай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэсэн дөрвөн хөвгүүнтэй. '''Товжав эрдэнэ илдэн ноён''' нь &quot;...Дүгэр ахай дайчин, Номч ахай, Гирди, Эрдэнэ тайж...&quot;&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. [[Шамба|Жамба эрх дайчин]] нь &quot;...Раашдонров, Цэрэнрааш, Намжил, Содномжав&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.78&lt;/ref&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. '''Шамбадар цогт ахай''' нь Гүржав, Ринчиндорж...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; гэх хоёр хөвгүүнтэй.
* '''Цогт илдэч ноён''' нь &quot;...Цагаан бинт тайж, Будугу мэргэн дайчин, Чойжа баатар тайж, Дамба эрх тайж, Дуухай гүрү, Чомбойнамжил...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; гэсэн зургаан хөвгүүнтэй.
* '''Сэржим дайчин хошууч''' нь &quot;...Чамбун зоригт тайж, Дэдээхэй мэргэн ахай, Бунтар бумжал мэргэн тайж, Шигүрчэ, Жундар, Раашдонров, Цэрэндорж...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; хэмээх долоон хөвгүүнтэй.
* '''Цамчар эрдэнэ номч'''ийн хөвгүүн Нисухан эрх ахай&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Мэргэн дайчин''' хөвгүүн үгүй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Лувсан тойн'''ы хөвгүүн &quot;...Судани бинт ахай, Шарацогт тайж, Лхарун эрдэнэ тайж, Лхажав илдэн ахай...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Эрдэнэ дайчин''' үр үгүй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Гүржав эрх ахайн''' хөвгүүн &quot;...Галдан үйзэн ахай, Очир мэргэн ахай, Ванжил, Товжав, Чойжав, Бодидарма, Вандан...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Анхны засаг ноён
|дараа=[[Тасхив]]
|он=1655-1664
|албан_тушаал= Сайн ноёны хошууны засаг ноён
}}
{{end}}

== Эшлэл ==</text>
      <sha1>6qhx2e4amx85wpgrisgoj0y2fqt3e7z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706094</id>
      <parentid>706093</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:20:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Үр хойчис */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5949" xml:space="preserve">'''Данзан лам''' (?-1664) бол [[17-р зуун|XVII зууны]] үеийн [[Ар Халх|Ар Халхын]] зүүн гарын нэгэн тэргүүн, хожмын Сайн ноён аймгийн засаг ноёдын дээд өвгийн нэг. [[Тойн]] болж, Данзан гэх сахилын нэр авахаас өмнө Гэндүжав эрдэнэ үйзэн ноён&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.75&lt;/ref&gt; хэмээх нэртэй байсан.
 
1640 онд [[Түмэнхэн сайн ноён|Түмэнхэнийг]] нас барсны дараа түүнийг хоёрдугаар хүү Данзан лам залгамжилжээ. [[5-р Далай лам|Далай лам]] түүнд '''Номун хан''' гэдэг цол соёрхжээ. Данзан лам Онги голын Хоёрхэйн газар нутаглан сууж байв. Тэрээр 1646 онд Түшээт хан [[Гомбодорж Түшээт хан|Гомбодоржийн]] хамт [[Сөнөд]] аймгийн [[Тэнгис ван|Тэнгис ванг]] өмгөөлж, Манжийн [[Додо]] юй чин вангийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагдсан. 1655 онд манж нар Халхын засаг захиргааны бүтэцэд өөрчлөлт оруулж, хуучин 7 хошуу дээр нэг хошууг шинээр байгуулахдаа, Түшээт ханы хошуунаас газар таслан Данзан ламыг засаг ноён болгон өргөмжлөн, халхын зүүн гарын Түшээт ханы аймагт захируулжээ. Манжийн хаанд илгээсэн бичигтээ Данзан лам Халхын зүүн гарыг захирч байсан гэсэн бичиг байгаагаас үзэхэд тэрээр нөлөө бүхий ноён байсан ажээ. 1661 онд Манжийн хаан түүнд “Утгыг дээдлэх журмыг дагагч” цол олгов.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/88&lt;/ref&gt; Данзан лам 1664 онд нас баржээ. Данзан ламын дараа  1664-1667 онд түүний хөвгүүн Тасхив илдэн дүүргэч залгамжлаад, 1667-1707 онд ач [[Шамба|Шамба эрх дайчин]] залгамжилжээ.

== Үр хойчис ==
Данзан лам найман хөвгүүнтэй байсан. 

# [[Тасхив]] илдэн дүүргэч&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.77&lt;/ref&gt;
# Цогт илдэч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Сэржим дайчин хошууч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Цамчар эрдэнэ номч&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Мэргэн дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Лувсан тойн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Эрдэнэ дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
# Гүржав эрх ахай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* '''[[Тасхив]] илдэн дүүргэч''' нь эцгийн засаг ноёны албан тушаалыг залгамжлав. 1667 онд түүний гуравдугаар хүү [[Шамба|Жамба эетэй эрх дайчин]] залгамжлан, засаг ноён болжээ. 1706 онд Жамбыг өөд болсны дараа хүү '''Дашдондов''' нь угсаа залгамжлан, засаг төрийн жүн ван болов. Тасхив илдэн дүүргэч ноён нь Товжав эрдэнэ илдэн ноён&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Гавжу тэнгэр тойн&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Жамба эрх дайчин&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, Шамбадар цогт ахай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэсэн дөрвөн хөвгүүнтэй. '''Товжав эрдэнэ илдэн ноён''' нь &quot;...Дүгэр ахай дайчин, Номч ахай, Гирди, Эрдэнэ тайж...&quot;&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. [[Шамба|Жамба эрх дайчин]] нь &quot;...Раашдонров, Цэрэнрааш, Намжил, Содномжав&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.78&lt;/ref&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. '''Шамбадар цогт ахай''' нь Гүржав, Ринчиндорж...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; гэх хоёр хөвгүүнтэй.
* '''Цогт илдэч ноён''' нь &quot;...Цагаан бинт тайж, Будугу мэргэн дайчин, Чойжа баатар тайж, Дамба эрх тайж, Дуухай гүрү, Чомбойнамжил...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; гэсэн зургаан хөвгүүнтэй.
* '''Сэржим дайчин хошууч''' нь &quot;...Чамбун зоригт тайж, Дэдээхэй мэргэн ахай, Бунтар бумжал мэргэн тайж, Шигүрчэ, Жундар, Раашдонров, Цэрэндорж...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; хэмээх долоон хөвгүүнтэй.
* '''Цамчар эрдэнэ номч'''ийн хөвгүүн Нисухан эрх ахай&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Мэргэн дайчин''' хөвгүүн үгүй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Лувсан тойн'''ы хөвгүүн &quot;...Судани бинт ахай, Шарацогт тайж, Лхарун эрдэнэ тайж, Лхажав илдэн ахай...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Эрдэнэ дайчин''' үр үгүй.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;
* '''Гүржав эрх ахайн''' хөвгүүн &quot;...Галдан үйзэн ахай, Очир мэргэн ахай, Ванжил, Товжав, Чойжав, Бодидарма, Вандан...&quot;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Анхны засаг ноён
|дараа=[[Тасхив]]
|он=1655-1664
|албан_тушаал= Сайн ноёны хошууны засаг ноён
}}
{{end}}


== Эшлэл ==</text>
      <sha1>tbbrnzw0letkz49n7kkr7w5py3qrf9a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шамба</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77156</id>
    <revision>
      <id>706087</id>
      <parentid>584545</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:06:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3469" xml:space="preserve">Жамба эрх дайчин, төрийн жүн ван нь  17-р зууны эцэс, 18-р зууны эхэн үеийн Ар Халхын зүүн гарын [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] нэгэн засаг ноён, хожмын Сайн ноён аймгийн өвгийн нэг, “[[Асрагч нэртийн түүх]]”-ийг зохиогч.

Шамба 1667 онд эцэг [[Тасхив|Тасхивыг]] залгамжлан [[засаг ноён]] болов. Тэр үед Манжийн [[Энх амгалан|Энх амгалан хаанаас]] '''“Итгэмжит эетэй эрх дайчин”''' цол хүртжээ.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/111&lt;/ref&gt; 1686 онд Халхын Засагт хан, Түшээт хан нарыг эвлэрүүлэх хэрэгт хүчин зүтгэв. 1688 онд [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгарын]] [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошогт]] Халхад довтлон ирсэнд мөн оны намар Шамба эрх дайчин, Түшээт хан Чахундоржид туслан [[Олгой нуурын тулалдаан|Олгой нуурт]] тосон байлджээ. Шамбын цэрэг Галдан бошогтын цэргийн довтолгооныг зогсоож дийлээгүйн улмаас Түшээт ханы цэрэг ухран сарнисан гэдэг. Түүний дараа Шамба харьяатаа дагуулан [[Урад|Урадын]] хязгаарт орсонд түүнийг '''Холбожины газар'''т суулгажээ. 1689 онд Шамбын харьяат ардыг хошуу, сум болгож, түүнийг засаг болгов. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган|Долооннуурын чуулганаар]] Шамбыг төрийн [[жүн ван]] өргөмжлөөд, түүний төрлийн бусад ноёдыг түүнд захируулжээ. 1696 онд Манжийн цэргийг дагалдан [[Зуунмод-Тэрэлжийн тулалдаан|Зуун модны тулалдаанд]] оролцжээ. Шамба 1707 онд нас барсанд ахмад хөвгүүн Дашдондовт хэргэмийг нь залгамжлуулжээ.

Шамба улс төрийн зүтгэлтэн төдийгүй, түүхч байсан юм. Тэрээр Монголын түүхийг анхааран сонирхож, 1677 онд нэгэн түүхийн зохиол зохиосон нь хожим “[[Асрагч нэртийн түүх]]” хэмээн алдаршсан билээ. Тус зохиол нь XVII зууны Монголын түүх, нэн ялангуяа Халхын түүхэнд холбогдох ихээхэн үнэ цэнтэй мэдээ баримтыг агуулдаг.

Шамба эрх дайчин нь &quot;...Раашдонров, Цэрэнрааш, Намжил, Содномжав...&quot;&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.78&lt;/ref&gt; хэмээх дөрвөн хөвгүүнтэй. 
{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тасхив]]
|дараа=[[Дашдондов]]
|он=1664-1707
|албан_тушаал= Сайн ноёны хошууны засаг ноён
}}
{{end}}
== Эшлэл ==
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>hf1jwg2vhp5u2vig0xyztpde7xxtw2c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706091</id>
      <parentid>706087</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:13:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3469" xml:space="preserve">Жамба эрх дайчин, төрийн жүн ван нь  17-р зууны эцэс, 18-р зууны эхэн үеийн Ар Халхын зүүн гарын [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] нэгэн засаг ноён, хожмын Сайн ноён аймгийн өвгийн нэг, “[[Асрагч нэртийн түүх]]”-ийг зохиогч.

Шамба 1667 онд эцэг [[Тасхив|Тасхивыг]] залгамжлан [[засаг ноён]] болов. Тэр үед Манжийн [[Энх амгалан|Энх амгалан хаанаас]] '''“Итгэмжит эетэй эрх дайчин”''' цол хүртжээ.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/111&lt;/ref&gt; 1686 онд Халхын Засагт хан, Түшээт хан нарыг эвлэрүүлэх хэрэгт хүчин зүтгэв. 1688 онд [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгарын]] [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошогт]] Халхад довтлон ирсэнд мөн оны намар Шамба эрх дайчин, Түшээт хан Чахундоржид туслан [[Олгой нуурын тулалдаан|Олгой нуурт]] тосон байлджээ. Шамбын цэрэг Галдан бошогтын цэргийн довтолгооныг зогсоож дийлээгүйн улмаас Түшээт ханы цэрэг ухран сарнисан гэдэг. Түүний дараа Шамба харьяатаа дагуулан [[Урад|Урадын]] хязгаарт орсонд түүнийг '''Холбожины газар'''т суулгажээ. 1689 онд Шамбын харьяат ардыг хошуу, сум болгож, түүнийг засаг болгов. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган|Долооннуурын чуулганаар]] Шамбыг төрийн [[жүн ван]] өргөмжлөөд, түүний төрлийн бусад ноёдыг түүнд захируулжээ. 1696 онд Манжийн цэргийг дагалдан [[Зуунмод-Тэрэлжийн тулалдаан|Зуун модны тулалдаанд]] оролцжээ. Шамба 1707 онд нас барсанд ахмад хөвгүүн Дашдондовт хэргэмийг нь залгамжлуулжээ.

Шамба улс төрийн зүтгэлтэн төдийгүй, түүхч байсан юм. Тэрээр Монголын түүхийг анхааран сонирхож, 1677 онд нэгэн түүхийн зохиол зохиосон нь хожим “[[Асрагч нэртийн түүх]]” хэмээн алдаршсан билээ. Тус зохиол нь XVII зууны Монголын түүх, нэн ялангуяа Халхын түүхэнд холбогдох ихээхэн үнэ цэнтэй мэдээ баримтыг агуулдаг.

Шамба эрх дайчин нь &quot;...Раашдонров, Цэрэнрааш, Намжил, Содномжав...&quot;&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.78&lt;/ref&gt; хэмээх дөрвөн хөвгүүнтэй. 
{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Тасхив]]
|дараа=[[Дашдондов]]
|он=1667-1707
|албан_тушаал= Сайн ноёны хошууны засаг ноён
}}
{{end}}
== Эшлэл ==
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>k6sfw5n1jdu368h9p4hvv669hbckkth</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бабу сэцэн хан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95488</id>
    <revision>
      <id>706099</id>
      <parentid>605476</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:55:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3154" xml:space="preserve">'''Сэцэн хан Бабу''' (?-1683) ([[монгол бичиг]]:ᠪᠠᠪᠤ-Babo) бол [[боржигин]] овгийн [[Шолой сэцэн хан|Шолой сэцэн ханы]] 4-р хүү төдийгүй эцгийнхээ суурийг залгамжилсан. Түүний нэрийг түүх сударт Бавуу, Баба, Бабо гэх зэргээр тэмдэглэж ирсэн. 
==Товч намтар==
Түүнийг ханы сууринд суух үед [[Халх|Халх Монгол]]-[[Чин улс|Манжийн Чин улсын]] хоёрын улс төрийн байдал хөндий байсан. 1655 онд тэрээр [[Чахундорж хан|Түшээт хан Чахундоржийн]] хамтаар [[Эеэр засагч|Эеэр засагч хаанд]] есөн цагааны алба барьж буулт хийжээ. Энэ үеэс харилцан элч илгээж, харилцаж байсан нь [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн ханы аймаг]] хошуунд Манжийн зүгээс 30 жилийн хугацаанд дайн дажингүй байх боломж олгож байлаа. Гэвч 1660-аад оноос эхэлсэн Халхын баруун гарын [[Хотгойдын Алтан хан]] [[Лувсанринчин алтан хан|Лувсанринчингийн]] [[Засагт хан аймаг|Засагт ханы]] дотоод хэрэгт шууд оролцсоноос үүссэн зөрчил, дайнд Бабу хан нь Чахундорж ханы хамт оролцож байсан нь дотоод эв нэгдэлд харштай байлаа. 1681 онд хан суурийг залгамжлах хүү [[Норов сэцэн хан|Норовыг]] Чин улсын төрд данж болгож илгээн, хараат улс болохоо батлан илэрхийлэв.  
==Гэр бүл==  
Тэрээр 4 хүүтэй. 
# [[Мужин мэргэн цөхүр]], тус аймгийн [[Дайчин бэйлийн хошуу (Сэцэн хан аймаг)|Дайчин бэйлийн хошуун]]ы засаг ноёдын дээд өвөг болсон
# [[Буд дайчин хунтайж]], тус аймгийн [[Дархан бэйсийн хошуу (Сэцэн хан аймаг)|Дархан бэйсийн хошууны]] засаг ноёдын дээд өвөг болсон
# [[Норов сэцэн хан]], тус аймгийн [[Сэцэн ханы хошуу|Сэцэн ханы хошууны]] засаг ноёдын дээд өвөг болсон
# [[Луузан тайж]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Шолой сэцэн хан]]
|дараа=[[Норов сэцэн хан]]
|он=1655-1683
|албан_тушаал=Сэцэн ханы хошууны засаг ноён
}}
{{end}}

[[Ангилал:17-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1683 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монголын хаан]]</text>
      <sha1>ddy6naj3ny2but8q38rv8rkdmqeswyt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Норов сэцэн хан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95489</id>
    <revision>
      <id>706105</id>
      <parentid>683503</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:02:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3265" xml:space="preserve">'''Норов хан''' бол [[боржигин]] овгийн [[Бабу сэцэн хан|Махасамади Сэцэн хан Бабугийн]] 3-р хүү, 3 дахь [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн хан]] болно. Түүнийг 1681 онд [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаанд]] барьцаанд суулгахаар илгээсэн байдаг. 1683 онд Бабу хан нас барсны дараа түүнийг манжийн төрөөс Сэцэн ханаар батлан жуух бичиг өгч нутагт нь буцааж явуулсан. Норовыг Сэцэн хан болсноос хойш тус аймагт манжийн нөлөө улам нэмэгдсэн. 1680-аад оны дунд үеэс [[Оросын Хаант Улс|Оросын Хаант Улсаас]] Халхын гурван хаадын хойд хязгаарын нутгийг булаан эзлэж эхэлсэн. Иймээс Халхын хаад ноёд Манжаас цэрэг зэвсэгийн тусламж авч, Байгаль нуурын баруун, зүүн эргийн нутгаас Оросын цэргийн бэхлэлтийг устгаж, хөөн явуулахаар болсон. Мөн тэрээр Халхын [[Засагт хан Шар]], [[Чахундорж хан|Түшээт хан Чахундорж]] хоёрын тэмцэлийг намжаахаар хоёр талыг эвлэрүүлэх гэж Манжийн талыг татан оролцуулж, 1686 онд [[Хүрэн бэлчирийн чуулган|Хүрэн бэлчирийн чуулганыг]] зохион байгуулсан ч сөргөлдөгч талууд харилцан буулт хийх сонирхолгүй байснаар тодорхой үр дүнд хүрээгүй байдаг. Ингэж байтал 1687 онд тэрээр нас барсан. Түүний хан суурийг ахмад хүү [[Равдан илдэн сэцэн хан|Равдан илдэн ноён]] залгамжилсан.
==Гэр бүл==
Норов хан 5 хүүтэй. 

# [[Равдан илдэн сэцэн хан]]
# Чойжамц тайж
# Эрдэнэ, тус аймгийн [[Эрдэнэ гүний хошуу (Сэцэн хан аймаг)|Эрдэнэ гүний хошууны]] засаг ноёдын дээд өвөг болсон
# Гэндэн, тус аймгийн [[Сэргэлэн гүний хошуу|Сэргэлэн гүний хошууны]] засаг ноёдын дээд өвөг болсон
# Пунцаг илдэн тойн
# Намжил эрдэнэ, тус аймгийн [[Эрхэмсэг бэйсийн хошуу|Эрхэмсэг бэйсийн хошууны]] засаг ноёдын дээд өвөг болсон

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Бабу сэцэн хан]]
|дараа=[[Равдан илдэн]]
|он=1683-1687
|албан_тушаал=Сэцэн ханы хошууны засаг ноён
}}
{{end}}

[[Ангилал:1687 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал: Монголын хаан]]
[[Ангилал: Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>jhxe1icfgn5xowbphiyspzsnga32gjf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Финландын Хант Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99276</id>
    <revision>
      <id>706127</id>
      <parentid>705149</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T08:02:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Amherst99</username>
        <id>5169</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5634" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#F2F2F4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:320px; font-size:95%; border:1px solid #AAAAAA;&quot;
! align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;letter-spacing:0.8px; background:#E0E0E0; font-size:130%;&quot;|'''Финландын Хант Улс''' &lt;br /&gt;&lt;small&gt;1809–1917 он&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:none; margin:0; padding:0;&quot;
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Flag of Finland 1918-1920.svg|150px|rand|Финландын Хант Улсын төрийн далбаа]]
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Coat of Arms of Kingdom of Finland (1918-1919).svg|120px|Финландын Хант Улсын төрийн сүлд]]
|-
| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;Төрийн далбаа&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;[[Төрийн сүлд]]&lt;/small&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Grand Principality of Finland (1914).svg|310px|Финландын Хант Улсын байршил дэлхийн бөмбөрцөгт]]
|}
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
| align=&quot;left&quot; width=&quot;20%&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.2em&quot;&gt;[[Финландын Их Вант Улс|←]]&lt;/span&gt; [[File:Flag of Russia.svg|20px|link=Финландын Их Вант Улс]]
| align=&quot;center&quot; width=&quot;60%&quot; | '''[[1918 он]]ы [[10 сарын 9]]— &lt;br /&gt; [[1919 он]]ы [[7 сарын 17]]'''
| align=&quot;right&quot; width=&quot;20%&quot; | [[File:Flag of Finland.svg|20px|link=Финланд]] &lt;span style=&quot;font-size:1.2em&quot;&gt;[[Финланд|→]]&lt;/span&gt;
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Нийтийн хэл'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Фин хэл|Фин]], [[швед хэл|швед]], [[сами хэл]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хельсинки]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Үндсэн хуульт хаант засаг]] 
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Засаглалын хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Парламентын засаглалын систем|Парламентын Бүгд Найрамдах Улс]] 
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Ван]]''' &lt;br /&gt; '''[[Төрийн тэргүүн]]''' &lt;br /&gt; '''[[Ерөнхийлөгч]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Фрийдрих Карл фон Хессен|Фрийдрих фон Хессен]] &lt;br /&gt; [[Пер Эвинд Свинхувуд]]  &lt;br /&gt; [[Карл Густав Эмиль Маннергейм|Карл Маннергейм]] 
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн дуулал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | ''[[Финландын төрийн дуулал|Maamme – Vårt land]]''&lt;br /&gt;[[File:United States Navy Band - Maamme.ogg|180px]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[талбай|Газар нутгийн талбай]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 300.600 км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Мөнгөн тэмдэгт]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Финланд марк]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Оршин тогтносон'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 1918 оноос 1919 оны 7 сар
|}
'''Финландын Хант Улс''' ({{lang-fi|Suomen kuningaskunta}}, {{lang-sv|Konungariket Finland}}) нь [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрнээс]] тусгаар тогтносон [[Финландын Их Вант Улс]]ыг [[хаант засаг]]лалтай [[Финланд|улс]] болгох гэсэн бүтэлгүй оролдлого байв. Үүний тулд [[Германы Хаант Улс]] [[дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы дараа [[Фрийдрих Карл фон Хессен]]ийг Финландын [[хан]]гаар сонгосон байдаг.

== Түүх ==
[[Файл:King of Finland's crown2.jpg|thumb|left|Ханы титмийг дуусган бүтээж чадаагүй. Энэ загварыг 1980-аад онд Эрик Эрстрөм эхний нооргийг дуурайлган бүтээжээ.&lt;ref&gt;[https://experience365.fi/gemstone-gallery/ Jalokivigalleria]. In: experience365.fi. Abgerufen am 21. Oktober 2018.&lt;/ref&gt;]]
{{өргөтгөх хэсэг}}
{{зай авах}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|1918 in Finland}}

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны Финландын түүх]]
[[Ангилал:Европын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Шинэ эриний түүхэн улс]]
[[Ангилал:1918 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:1919 онд татан буугдсан]]</text>
      <sha1>4jv7sb5h0lw2310ils6ax1djzipppfa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бродникууд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>115886</id>
    <revision>
      <id>706113</id>
      <parentid>705710</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T16:22:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Угсаатны хамаарал */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6748" xml:space="preserve">'''Бродникууд''' ({{lang-ru|Бродники}}; {{lang-uk|Бродники}}) бол маргаантай гарал үүсэл бүхий овог аймаг байв.

== Нэрийн гарал ==
Зарим үзэл бодлоор бол гадаадын он тооллын бичгүүдэд ашиглагддаг энэ нэр нь славян хэлний &quot;гарам (усан гарам) хариуцсан хүн&quot; гэсэн үг аж (славян: ''brodŭ''). Нэрийн магадлалтай шалтгаан нь бродникуудын нутаг дэвсгэр Карпатын уулын даваа ба Дунай мөрний адаг хооронд холбоос болж, ингэснээрээ Генягийн колониудад хүрэх боломжийг бататгаж, эдийн засгийн томоохон ач холбогдолтой байсан явдал юм. Өөр бусад үзэл бодлоор тэдний нэр нь славян хэлний &quot;бродить&quot; (&quot;тэнүүчлэх&quot;) гэдэг үгтэй холбоотой бөгөөд энэхүү нэр нь энэ хүн амын амьдралын нүүдэлчин хэв маягтай холбоотой байж магадгүй. Бас энэ нэр нь Прут голоос юм уу түүний Брутус хэмээх хуучин нэрээс гаралтай гэж таамаглаж байна.

== Газар нутаг ==
Бродникийн газар нутаг нь одоогийн Бүгд Найрамдах Молдав Улсын баруун өмнөд хэсэг, одоогийн Румын Улсын Вранча, Галац тойргуудын өмнөд хэсэг, Украин Улс дахь Буджакын бүс нутгийн өмнөд хэсэг, магадгүй Днестр болон Днепр мөрний хоорондох эргийн шугамаас бүрдэж байжээ.

== Угсаатны хамаарал ==
Тэднийг илүү сайн танигдсан хөрш зэргэлдээх хүн амтай нь холбох оролдлого хийсэн, өөр өөр зохиолчид тэднийг славянууд юм уу иранчууд, эсвэл холимог угсаатны бүлэгт (роман-славян, түрэг-славян) ангилсан байдаг.

Зарим зохиогчид тэднийг Византийн шастирч Никита Хониатын &quot;тавроскифүүд&quot;-ийн салбар хэмээн дурдсан &quot;бординичууд&quot; гэж тодорхойлсон байдаг бөгөөд энэ нь орос хүмүүсийг куманууд/половууд болон валахуудаас ялгахын тулд хэрэглэж байсан нэр томъёо бололтой.

== Баримт нотолгоо ==
1216 онд тэд Суздалийн ванд алба хааж байжээ.

1222 онд Унгарын хаан II Андраш Бурценландын бүс нутгийг Тевтоны рыцариудад өгч, Бродникийн газраар хил тогтоожээ. Мөн онд пап III Гонорийн &quot;Папын булла&quot;-аар уг дүрмийг батлав: хэдий тийм боловч Ватиканы баталсан хуулбар дээр &quot;Brodnicorum&quot;-ыг (&quot;Бродник&quot;) &quot;Blacorum&quot; (&quot;Блак&quot;) (өөрөөр хэлбэл латинаар &quot;Валахууд&quot;) гэж сольсон байна. Зарим түүхчид энэ нь эдгээр нэр томъёо ижил утгатай болохыг харуулж байна гэж үзэж байхад бусад нь үүнийг зүгээр л алдаа гэж мэдэгддэг. Сүүлийнх нь Унгарын хэд хэдэн баримт бичигт энэ хоёр нэр томъёог хамтад нь ашигласан, хэрэв эдгээр нь нэг хүн амд хамаарах бол маш ер бусын юм гэдэг зүйл дээр мэдэгдлээ үндэслэж байна.

1238 онд Унгарын хаан IV Бела өөрийгөө &quot;...Рутен, Куман, Бродникийн...&quot; (&quot;...Ruthenorum, Cumanorum, Brodnicorum...&quot;) хаан хэмээн танилцуулжээ.

Новгородын анхны он тооллын бичигт 1223 онд бродникууд Калка голын тулалдаанд монголчуудын (&quot;татарууд&quot;) талд оролцсон гэж бичжээ.

Бродникуудын тухай ярихдаа он тооллын бичигт Мстислав Романович ванг хууран мэхэлж, түүнийг &quot;татарууд&quot;-ад хүлээлгэж өгсөн воевод Плоскыняг (Румынийн түүх бичлэгт энэ воеводын нэрийг заримдаа Плоскенеа (Ploscânea) гэж буулгадаг) дурдсан байдаг. Зарим судлаач Плоскыня бол Бродникийн захирагч байсан гэж дүгнэдэг. Зарим судлаачийн үзэж байгаагаар он тооллын бичигт буй мэдээг &quot;Тэнд бродникууд татаруудтай хамт байсан бөгөөд тэдний воевод Плоскыня [...]&quot; гэж тайлбарлах ёстой ажээ. Хэдий тийм боловч бусад нь эх сурвалжийн мэдээг &quot;Тэнд бродникууд татаруудтай хамт байсан ба воевод Плоскыня, [...]&quot; гэж орчуулах ёстой хэмээн санал нийлэхгүй байна. Энэ үеэс хойш тэд Оросын эх сурвалжуудаас алга болсон байдаг.

1227 оны 8-р сард пап IX Григорий Эстергомын бишопт захидал бичиж &quot;тэдэнтэй хиллэдэг Куман болон Бордини&quot;-г (&quot;in Cumania et Bordinia terra illis vicina&quot;) Христийн шашинд оруулах заавар өгөв.

Унгарын хаан IV Бела 1250 оны 11-р сарын 11-нд пап IV Иннокентийд явуулсан захидалдаа татарууд өөрийнх нь хаант улстай хөрш зэргэлдээ орших улс орнуудад алба гувчуур ногдуулсан тухай өгүүлсэн байдаг: &quot;Орос, Куман, Бродник, Болгар зэрэг Дорно зүгт манай хаант улстай хиллэдэг&quot; (&quot;que ex parte Orientis cum regno nostro conterminantur, sicut Ruscia, Cumania, Brodnici, Bulgaria&quot;).</text>
      <sha1>rggjwgl49q5zza11o0grvggnb1o3kss</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог</title>
    <ns>2</ns>
    <id>122934</id>
    <revision>
      <id>706106</id>
      <parentid>706018</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:05:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="745" xml:space="preserve"># [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Шидишир]][[File:Yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Шибагудай]][[File:Yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Галдандорж]][[File:Yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Мууру буйма]][[File:yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Гүршихи]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Тайху]][[File:Yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Бэйж]][[File:question.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Отог]][[File:question.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Рахули далай ноён]]</text>
      <sha1>96pjxppsxi6tr1ewxnargjzid42msg8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706107</id>
      <parentid>706106</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T14:05:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="702" xml:space="preserve"># [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Шидишир]][[File:Yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Шибагудай]][[File:Yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Галдандорж]][[File:Yes check.svg|20px]]
# Мууру буйма[[File:yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Гүршихи]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Тайху]][[File:Yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Бэйж]][[File:question.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Отог]][[File:question.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Рахули далай ноён]]</text>
      <sha1>p88hdz554nwk3miy2rvjlbon428ha9g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тасхив</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123099</id>
    <revision>
      <id>706092</id>
      <timestamp>2022-07-21T13:19:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Тасхив илдэн дүүргэч ноён''' (?-1667) нь [[Халх|ар халхын]] зүүн гарын [[Сайн ноёны хошуу|сайн ноёны хошууны]] хоёр дахь [[засаг ноён]] юм. Тэрбээр [[Түмэнхэн сайн ноён|Түмэнхэн сайн ноёны]] хөвгүүн [[Данзан лам|Данзан ламын]] ахмад хөвгүүн юм. 1664 онд эцгийн суурийг з...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2106" xml:space="preserve">'''Тасхив илдэн дүүргэч ноён''' (?-1667) нь [[Халх|ар халхын]] зүүн гарын [[Сайн ноёны хошуу|сайн ноёны хошууны]] хоёр дахь [[засаг ноён]] юм. Тэрбээр [[Түмэнхэн сайн ноён|Түмэнхэн сайн ноёны]] хөвгүүн [[Данзан лам|Данзан ламын]] ахмад хөвгүүн юм. 1664 онд эцгийн суурийг залгамжлаад, 1667 онд өөд болсон. Илдэн дүүргэч ноёныг хөвгүүн [[Шамба|Жамба эрх дайчин]] залгамжлан, засаг ноён болсон. 

== Үр хойчис ==
Тасхив илдэн дүүргэч нь Товжав эрдэнэ илдэн ноён, Гавжу тэнгэр тойн, [[Шамба|Жамба эрх дайчин]], Шамбадар цогт ахай&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.77&lt;/ref&gt; гэсэн дөрвөн хөвгүүнтэй. Товжав эрдэнэ илдэн ноён нь &quot;...Дүгэр ахай дайчин, Номч ахай, Гирди, Эрдэнэ тайж...&quot;&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.77&lt;/ref&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. Жамба эрх дайчин нь &quot;...Раашдонров, Цэрэнрааш, Намжил, Содномжав&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.77&lt;/ref&gt; гэх дөрвөн хөвгүүнтэй. Шамбадар цогт ахай нь &quot;...Гүржав, Ринчиндорж...&quot;&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.77&lt;/ref&gt; гэх хоёр хөвгүүнтэй.
{{s-start}}
{{Залгамжлал|өмнө=[[Данзан лам]]|дараа=[[Шамба]]|он=1664-1667|албан_тушаал=[[Сайн ноёны хошуу]]ны [[засаг ноён]]}}
{{end}}

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

[[Ангилал:17-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1667 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>m9ppdfksg41bcq7veewr7lz3ekhlaiv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мууру буйма</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123100</id>
    <revision>
      <id>706096</id>
      <timestamp>2022-07-21T13:50:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Мууру буйма''' бол [[Халх|ар халхын]] зүүн гарын нэгэн хошууны тэргүүн, [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайжийн]] дөтгөөр хүү [[Аминдурал]]ын отгон хүү юм. Тэрбээр [[Халх]]ын [[Сэцэн хан аймаг|Махасамади Сэцэн хан аймгийн]] бүхий л хошууны засаг ноёдын дээд өвөг юм....&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1090" xml:space="preserve">'''Мууру буйма''' бол [[Халх|ар халхын]] зүүн гарын нэгэн хошууны тэргүүн, [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайжийн]] дөтгөөр хүү [[Аминдурал]]ын отгон хүү юм. Тэрбээр [[Халх]]ын [[Сэцэн хан аймаг|Махасамади Сэцэн хан аймгийн]] бүхий л хошууны засаг ноёдын дээд өвөг юм. Тэрбээр [[Шолой сэцэн хан|Шолой далай сэцэн жонон]] гэх ганц хөвгүүнтэй. Түүний нэр алдар нь [[Халх]]ын хаад ноёдын ургийн бичээст нэр дурдах төдий үлдэж, өөр мэдээ баримт ховор юм. 

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Аминдурал]]
|дараа=[[Шолой сэцэн хан]]
|он=?-?
|албан_тушаал=Сэцэн ханы хошууны засаг ноён
}}
{{end}}

[[Ангилал:16-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>kszcs6l5mdnz1j899qgfjddlm10k3j5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аварга богино нүүрт баавгай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123101</id>
    <revision>
      <id>706097</id>
      <timestamp>2022-07-21T13:52:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>64.119.22.58</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Өмнөд Америк болон Хойд Америкийн газар нутгаар амьдарч байсан устаж үгүй болсон баавгайн эртний төрөл зүйл юм. Биеийн хэмжээний хувьд орчин үеийн баавгайн аль ч төрөл зүйлээс үлэмж том байв. Пилоциний сүүлчээр устсан гэж үздэг. Цаг үеийнхээ дээд эрэмби...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1620" xml:space="preserve">Өмнөд Америк болон Хойд Америкийн газар нутгаар амьдарч байсан устаж үгүй болсон баавгайн эртний төрөл зүйл юм. Биеийн хэмжээний хувьд орчин үеийн баавгайн аль ч төрөл зүйлээс үлэмж том байв. Пилоциний сүүлчээр устсан гэж үздэг. Цаг үеийнхээ дээд эрэмбийн махчин байсан ба одоогоор мэдэгдээд буй дэлхийн бүх цаг үеийн хамгийн том хөхтөн араатан юм. Өмнөд Америкт нутаглаж байсан популяц(Arctotherium angustidens) нь Хойд Америкт нутаглаж байсан зүйл(Arctodus simus)-ээсээ биеэр арай том байдаг. Эрэгчин нь эмэгчнээсээ 30-50%-аар том байдаг. Нас бие гүйцсэн эрэгчин нь 983-2042кг жинтэй, 3.4-4.3м урттай, сэрвээний өндөр нь 180см(нас бие гүйцсэн эрэгтэй хүний дундаж өндрөөс ч өндөр гэсэн үг) хүрнэ. Түүний үнэмлэхүй биеийн хэмжээ нь экосистемийн гол өрсөлдөгч болох сэлмэн шүдэт байхаас олзоо хамгаалахад хангалттай байсан гэж үздэг. Хэдийгээр дээд зэрэглэлийн махан идэштэн ч заримдаа сэг зэмээр хооллодог байжээ.</text>
      <sha1>jkfl9ak2cza43ei1r19zufeeek7xa5v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706100</id>
      <parentid>706097</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T13:57:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>64.119.22.58</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1618" xml:space="preserve">Өмнөд Америк болон Хойд Америкийн газар нутгаар амьдарч байсан устаж үгүй болсон баавгайн эртний төрөл зүйл юм. Биеийн хэмжээний хувьд орчин үеийн баавгайн аль ч төрөл зүйлээс үлэмж том байв. Пилоциний сүүлчээр устсан гэж үздэг. Цаг үеийнхээ дээд эрэмбийн махчин байсан ба одоогоор мэдэгдээд буй дэлхийн бүх цаг үеийн хамгийн том хөхтөн араатан юм. Өмнөд Америкт нутаглаж байсан популяц(Arctotherium angustidens) нь Хойд Америкт нутаглаж байсан зүйл(Arctodus simus)-ээсээ биеэр арай том байдаг. Эрэгчин нь эмэгчнээсээ 30-50%-аар том байдаг. Нас бие гүйцсэн эрэгчин нь 983-2042кг жинтэй, 3.4-4.3м урттай, сэрвээний өндөр нь 180см(нас бие гүйцсэн эрэгтэй хүний дундаж өндрөөс ч өндөр гэсэн үг) хүрнэ. Түүний үнэмлэхүй биеийн хэмжээ нь экосистемийн гол өрсөлдөгч болох сэлмэн шүдэт бараас олзоо хамгаалахад хангалттай байсан гэж үздэг. Хэдийгээр дээд зэрэглэлийн махан идэштэн ч заримдаа сэг зэмээр хооллодог байжээ.</text>
      <sha1>e5eq0i9hem0f3ptcck4c0gvla54dqr2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгч:Согоо</title>
    <ns>2</ns>
    <id>123102</id>
    <revision>
      <id>706114</id>
      <timestamp>2022-07-21T16:25:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Согоо</username>
        <id>78086</id>
      </contributor>
      <comment>SOGOO NTERTAINMENT</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6211" xml:space="preserve">Согоо гэж хэн бэ? гэж сонирхож байж магадгүй.

Манай Согоо энтертайнмент нь 2019 онд үүсгэн байгуулагдсан бөгөөд түүнээс хойш тасралтгүй Монголын түүхэн зургийг сэргээх тайлбартай болгох Монголын түүх өв соёлыг сурталчилахын төлөө уйгагүй хөдөлмөрлөсөөр ирсэн билээ.

Үүсгэн байгуулагчид нь:

1. Цэргийн түүхч, орчуулагч, түүхэн зураг цуглуулагч судлаач (17жил) Равдангийн Баяр ( Орос хэлтэй)

2. Сэтгүүлч, доктор (Германд) Хасбаганын Ариунчимэг (Герман хэлтэй)

3. Олон улсын харилцаа, Санхүү (ОХУ, Японд төгссөн) орчуулагч Зундуйжамцын Үүрийнтуяа (Орос, Англи, Япон, франц хэлтэй) (Сошиал хариуцна)

4. Түүхч, түүхэн зураг цуглуулагч судлаач (10 жил) Нанзаддоржийн Бямбадорж (Англи хэлтэй)

5. Түүхэн зураг цуглуулагч судлаач, түүхэн зураг сэргээх чиглэлээр магистр (USA) Anja Brown (англи хэлтэй) Үндсэн 5 гишүүнтэй, оюуны өмчийн хуульч, хуульч, нягтлан, орчуулагч, эвлүүлэгч, хөрвүүлэгч, найруулагч, жолооч болон туслах 20 гаруй ажилтантай байгууллага юм.

Бидний хийсэн ажлууд:

Монголын түүхэн аялал төсөл Монгол-Германы Хархорум экспедицийн Монгол талын төслийн удирдагч, МУИС-ийн Антропологи-Археологийн тэнхимийн профессор, Өвөг ба Эртний түүхийн археологийн доктор (Dr. phil.) Уламбаярын Эрдэнэбаттай хамтарч Орхоны хөндийгөөр явж хэрэгжүүлсэн байна 
Түүх 1 хором төсөл ( түүхэн зургаар тайлбарлаж түүх өгүүлэх контент)


3. Хэро энтертайнменттай хамтарсан “Монгол тулгатан” контентийн түүхэн зурагны тайлбарууд дээр ажилласан

4. Олноо өргөгдсөн Монгол улсын язгууртан мяндагтнууд гэрэл зургийн цомог төсөл. Монгол крилл, Монгол бичиг, Англи хэлээр маш гоёмсог түүхэн зурагнууд түүндээ тохирсон тансаг тайлбартай бидний олон жилийн хөдөлмөр шингэсэн бүтээл төслийн удирдагч Төмөрийн Мөнхбаяр

5. Ардын жүжигчин Гомбожавын Жигжидсүрэн найруулагчийн “50:60 Анхны алхам” номонд ивээн тэтгэгчээр оролцсон. 2020.10.27-ны өдөр нээлтээ хийсэн байна. 

6. Монголын түүхэн зургийг үнэд оруулах, түүхэн зураг тайлбарлахын тулд 6 асуултанд хариулах стандарт тогтоосон сошиал орчинд оруулж хадгалж архив болгож үлдээх чиглэлээр идэвхитэй ажиллаж байгаа.

7. Согоо нэртэй Монголын түүхийг сурталчилдаг Англи, Монгол хос хэлтэй робот Япончуудтай хамтарч бүтээх ажил 50% - тай явж байна.

8.Sogoo’s podcast-ын зочидоор Монголын эрдэмтэн түүхч зохиолчид цувралаар оролцож Монголын түүхийн медиа хэлбэрээр бичиж үлдээж байна. YouTube channel: Sogoo’s podcast 

9. Ч. Болд &quot;ХХ зууны Монголчууд&quot; ном 

Бид нэртэй төртэй Монгол улсынхаа төлөө хийсэн ажилтай хамт олон. Сүүлийн үед ‘’ Олноо өргөгдсөн Монгол улсын язгууртан, мяндагтнууд&quot; гэрэл зургийн цомог гарсантай холбоотой нийгэмд том сенсааци тарьсан маш амжилттай яваа төсөл . Сайны хажуугаар саар гэгчээр бидний талаар ойлголтгүй хүмүүст буруу ташаа мэдээлэл өгөх нэр төрд халдсан дайрч давшилсан архив ухсан, хулгайлсан, зөвшөөрөлгүй багийн гишүүдийн зурагнуудыг сошиалд тавьж доромжилсон явдал гарч байна тийм хүмүүстэй бид зохих газарт нь өргөдөл өгч хуулийн дагуу хариуцлага тооцох болно. Бид ҮТА болон бүх архиваас зураг авч бүтээлд ашиглахдаа зохих ном дүрэмийнх нь дагуу үнэ хөлсийг нь төлөөд авдаг болно. Бидэнд байнга урам зориг өгч байдаг хамтарч ажилладаг бүх хувь албан байгуулага Согоогийн үнэнч уншигчид болон Монгол үндэсний өв соёл түүхийг хүндэлдэг хайрладаг түүхэн гэрэл зураг сонирхогч та бүхэндээ үргэлж баярлаж явдаг шүү! Бидний үүд хаалга хамтарч ажиллая гэсэн хэний ч өмнө үргэлж нээлттэй. Бид зогсохгүй хөдөлмөрлөсөөр байх болно. Миний Монгол эх орон үүрд мандан бадраг!</text>
      <sha1>66j4j64sktr2m6b2azd1c6ql5mil0wr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706115</id>
      <parentid>706114</parentid>
      <timestamp>2022-07-21T16:39:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Согоо</username>
        <id>78086</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6165" xml:space="preserve">Согоо https://ikon.mn/n/24kq  

Манай Согоо энтертайнмент нь 2019 онд үүсгэн байгуулагдсан бөгөөд түүнээс хойш тасралтгүй Монголын түүхэн зургийг сэргээх тайлбартай болгох Монголын түүх өв соёлыг сурталчилахын төлөө уйгагүй хөдөлмөрлөсөөр ирсэн билээ.

Үүсгэн байгуулагчид нь:

1. Цэргийн түүхч, орчуулагч, түүхэн зураг цуглуулагч судлаач (17жил) Равдангийн Баяр ( Орос хэлтэй)

2. Сэтгүүлч, доктор (Германд) Хасбаганын Ариунчимэг (Герман хэлтэй)

3. Олон улсын харилцаа, Санхүү (ОХУ, Японд төгссөн) орчуулагч Зундуйжамцын Үүрийнтуяа (Орос, Англи, Япон, франц хэлтэй) (Сошиал хариуцна)

4. Түүхч, түүхэн зураг цуглуулагч судлаач (10 жил) Нанзаддоржийн Бямбадорж (Англи хэлтэй)

5. Түүхэн зураг цуглуулагч судлаач, түүхэн зураг сэргээх чиглэлээр магистр (USA) Anja Brown (англи хэлтэй) Үндсэн 5 гишүүнтэй, оюуны өмчийн хуульч, хуульч, нягтлан, орчуулагч, эвлүүлэгч, хөрвүүлэгч, найруулагч, жолооч болон туслах 20 гаруй ажилтантай байгууллага юм.

Бидний хийсэн ажлууд:

Монголын түүхэн аялал төсөл Монгол-Германы Хархорум экспедицийн Монгол талын төслийн удирдагч, МУИС-ийн Антропологи-Археологийн тэнхимийн профессор, Өвөг ба Эртний түүхийн археологийн доктор (Dr. phil.) Уламбаярын Эрдэнэбаттай хамтарч Орхоны хөндийгөөр явж хэрэгжүүлсэн байна 
Түүх 1 хором төсөл ( түүхэн зургаар тайлбарлаж түүх өгүүлэх контент)


3. Хэро энтертайнменттай хамтарсан “Монгол тулгатан” контентийн түүхэн зурагны тайлбарууд дээр ажилласан

4. Олноо өргөгдсөн Монгол улсын язгууртан мяндагтнууд гэрэл зургийн цомог төсөл. Монгол крилл, Монгол бичиг, Англи хэлээр маш гоёмсог түүхэн зурагнууд түүндээ тохирсон тансаг тайлбартай бидний олон жилийн хөдөлмөр шингэсэн бүтээл төслийн удирдагч Төмөрийн Мөнхбаяр

5. Ардын жүжигчин Гомбожавын Жигжидсүрэн найруулагчийн “50:60 Анхны алхам” номонд ивээн тэтгэгчээр оролцсон. 2020.10.27-ны өдөр нээлтээ хийсэн байна. 

6. Монголын түүхэн зургийг үнэд оруулах, түүхэн зураг тайлбарлахын тулд 6 асуултанд хариулах стандарт тогтоосон сошиал орчинд оруулж хадгалж архив болгож үлдээх чиглэлээр идэвхитэй ажиллаж байгаа.

7. Согоо нэртэй Монголын түүхийг сурталчилдаг Англи, Монгол хос хэлтэй робот Япончуудтай хамтарч бүтээх ажил 50% - тай явж байна.

8.Sogoo’s podcast-ын зочидоор Монголын эрдэмтэн түүхч зохиолчид цувралаар оролцож Монголын түүхийн медиа хэлбэрээр бичиж үлдээж байна. YouTube channel: Sogoo’s podcast 

9. Ч. Болд &quot;ХХ зууны Монголчууд&quot; ном 

Бид нэртэй төртэй Монгол улсынхаа төлөө хийсэн ажилтай хамт олон. Сүүлийн үед ‘’ Олноо өргөгдсөн Монгол улсын язгууртан, мяндагтнууд&quot; гэрэл зургийн цомог гарсантай холбоотой нийгэмд том сенсааци тарьсан маш амжилттай яваа төсөл . Сайны хажуугаар саар гэгчээр бидний талаар ойлголтгүй хүмүүст буруу ташаа мэдээлэл өгөх нэр төрд халдсан дайрч давшилсан архив ухсан, хулгайлсан, зөвшөөрөлгүй багийн гишүүдийн зурагнуудыг сошиалд тавьж доромжилсон явдал гарч байна тийм хүмүүстэй бид зохих газарт нь өргөдөл өгч хуулийн дагуу хариуцлага тооцох болно. Бид ҮТА болон бүх архиваас зураг авч бүтээлд ашиглахдаа зохих ном дүрэмийнх нь дагуу үнэ хөлсийг нь төлөөд авдаг болно. Бидэнд байнга урам зориг өгч байдаг хамтарч ажилладаг бүх хувь албан байгуулага Согоогийн үнэнч уншигчид болон Монгол үндэсний өв соёл түүхийг хүндэлдэг хайрладаг түүхэн гэрэл зураг сонирхогч та бүхэндээ үргэлж баярлаж явдаг шүү! Бидний үүд хаалга хамтарч ажиллая гэсэн хэний ч өмнө үргэлж нээлттэй. Бид зогсохгүй хөдөлмөрлөсөөр байх болно. Миний Монгол эх орон үүрд мандан бадраг!</text>
      <sha1>hufaff7vxkvy67elrh2aw10epdj8hnz</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>