Улаанбаатар

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.21</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Улаанбаатар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>790</id>
    <revision>
      <id>706140</id>
      <parentid>701456</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T12:33:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Baljaa0131</username>
        <id>76556</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41203" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Улаанбаатар хот&lt;br /&gt;[[Зураг:Убх-мб.png]]
|ямар_янзын_нутаг       = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|нийслэл]]
|анхаарах_нэр           = 
| албан_нэр            = [[Зураг:Уб-нийслэл.png]]
| translit_lang1       = 
| translit_lang1_type1 = 
| translit_lang1_info1 = 
|хоч_нэр                = 
|image_flag             = Flag ulaanbaatar.svg
|flag_size              = 140px
|image_seal             = Ulanbataar.svg
|seal_size              = 90px
|image_skyline          = UlaanBaatar-2009.jpg
|image_caption          = [[Зайсан толгой]]н дээрээс хотыг харахад
|imagesize             = 260px
|image_map              = Ulan Bator in Mongolia.svg
|map_caption            = Монгол Улс дахь Улаанбаатар нийслэл 
|mapsize             = 260px
|pushpin_map = Mongolia
|pushpin_label = '''Улаанбаатар'''
|pushpin_label_position = bottom
|pushpin_mapsize = 260
|pushpin_map_caption = Монгол Улс дахь Улаанбаатар хот
|latd=48 |latm=18 |lats= |latNS=N
|longd= 106|longm= 53|longs= |longEW=E
|улс_эсвэл                 = Улс
|аль_улс_эсвэл             = {{MNG}}
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = Нийслэл
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   = '''Улаанбаатар'''
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = [[Нийслэл Улаанбаатарын дүүргүүд|Дүүрэг]]
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг  = Улаанбаатар нийслэлийн&lt;br/&gt;[[Улаанбаатар#Засаг захиргаа|нэр бүхий 9 дүүрэг]], тэднээс&lt;br/&gt;6 нь Улаанбаатар хотынх.
|нутгийн_төвийг_юу_гэх     = 
|нутгийн_төв               =  
|газар_нутаг            = 4,704.4 км²
|газрын_байц            = д.т.д. 1350 м
|хүн_ам_тоол            = 2010 онд {{increase}}1,240,048 хүн&lt;ref&gt;[http://ubstat.mn/News=ebaf41a3-0bff-11e1-9add-001fc60e81da Хүн ам, орон сууцны 2010 оны улсын тооллого. Нэгдсэн дүн]&lt;/ref&gt;
|хүн_ам_тоол_нэгж       = МУ-ын иргэн
|хүн_ам_тоол_задаргаа   = 1,230,712 хүн (99.2%) &lt;ref&gt;[http://www.toollogo2010.mn/doc/Aimag_niislel.pdf Монгол Улсын хүн амын тоо, аймаг, нийслэл, 2010 оны тооллогын дүнгээр]&lt;/ref&gt;
|хүн_ам_тооц            = 2016 онд {{increase}}1,440,447 хүн&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.1212.mn/stat.aspx?LIST_ID=976_L03|title=Хүн ам|work=|date=|dateformat=mdy|accessdate=2017 оны 9 сарын 21|publisher=1212.mn}} &lt;/ref&gt;
|хүн_ам_бөөгнөрөл       = 
|нягт_сийрэг            = 2016 онд 306.5 хүн/км²&lt;ref&gt;[http://www.1212.mn/tables.aspx?TBL_ID=DT_NSO_0300_034V1 Монгол улсын үндэсний статистикийн хороо:] Монгол Улсын хүн амын нягтрал аймаг нийслэлээр&lt;/ref&gt;
|ард_түмэн              = олонх нь [[монголчууд|монгол үндэстэн]]
|цугаараа               = - Улаанбаатарынхан&lt;br/&gt;- Нийслэлийнхэн
|даргыг_юу_гэх          = ИТХ-ын дарга
|даргын_нэр             = [[Рэнцэндагвын Дагва]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]])
|даргыг_юу_гэх1         = Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч
|даргын_нэр1            =  [[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]])&lt;br/&gt;&lt;small&gt;
|түүхэн_он              = 1639 он
|түүхэн_үйл             = Өргөө үүссэн
|түүхэн_он1              = 1709 он
|түүхэн_үйл1             = Их хүрээ болсон
|түүхэн_он2              = 1778 он 
|түүхэн_үйл2             = Одооны газарт төвхнөсөн
|түүхэн_он3              = 1911 он
|түүхэн_үйл3             = Нийслэл хүрээ болсон
|түүхэн_он4              = 1924 он
|түүхэн_үйл4             = Улаанбаатар болсон
|цагийн_бүс             = УБ-ын цаг ([[НЗНЦ+8]])
|utc_offset             = 
|утасны_томъёо          = (+976) 11
|шуудангийн_томъёо      = 210 xxx
|автомашин_дугаар       = УБ, УН, УА
|website                = [http://www.ulaanbaatar.mn/ ulaanbaatar.mn]
|тэмдэглэл              = 
|image_map2             = Ulan Bator, Mongolia, Sentinel-2 satellite image, 09-JUL-2017.jpg
|map_caption2           = [[Богд хан уул|Богд уулын]] ард Улаанбаатар хот цайран байна
|mapsize2               = 260px
}}

[[Файл:Ulaanbaatar city Mongolia.ogv|thumb|right|300px|Улаанбаатар хотыг Зайсан толгой дээрээс харах]]

'''Улаанбаатар''' ({{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} ''улаганбагатур'', улаан-баа-тар) нь [[Монгол Улс]]ын [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|нийслэл]] бөгөөд Монгол улсын цорын ганц [[саятан хот|саятан]] [[хот]] юм. [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|1992 оны шинэ нутаг дэвсгэрийн хуваариар]] үндсэн 6, дагуул 3, нийт 9 дүүрэгтэй, нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 4,704.4 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; газартай. 2021 оны эцсээр 1,639,172 хүн оршин сууж байна.

Улаанбаатар хот Монгол Улсын төв хэсэгт хуучнаар Алтан тэвшийн хөндий, өнөөгийнхөөр [[Туул гол|Туул]]-[[Сэлбэ|Сэлбийн]] гол бэлчир хөндийд, далайн түвшнээс дээш 1300-1350 метр өндөрт [[Богд хан уул|Богд хан]], [[Сонгино хайрхан уул|Сонгино хайрхан]], [[Чингэлтэй]] уул, [[Баянзүрх уул|Баянзүрх]] дөрвөн уулаар хүрээлэгдэн оршдог.

1639 онд [[Бүрд сум|Ширээт цагаан нуур]]т [[Өндөр гэгээн]]ийг залж орд өргөө боссоноор Улаанбаатар хотын өмнөх суурин байгуулагджээ. 1778 он хүртэл олон газар нүүдэллэж байгаад одоогийн байрлалдаа 
тогтсон. Өмнө нь [[Буддын шашин|шашин]], худалдааны төв байсан бол [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|1911 оноос улсын]] нийслэл болж, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|XX зуун]]д [[барилга]]жиж, [[аж үйлдвэр]]жиж, [[Монгол Улс|XXI зуунд]] их хотын төрх бүрдэж байна. Улаанбаатар [[Монгол Улс]]ын [[Монгол Улсын улс төр|улс төр]], [[Монголын эдийн засаг|эдийн засаг]], соёл, [[Шинжлэх ухаан ба технологи Монголд|технологи]]йн төв юм.

== Нэр ==
1639 онд [[Бүрд сум|Ширээт нуур]]ын газар [[Занабазар]]ыг шашны тэргүүнд өргөмжилж орд өргөө барьсан нь өргөжсөөр Улаанбаатар болжээ. Түүхэндээ хэдэн нэрийг үдсэн. 1639 оноос '''Өргөө''' ({{юникодмонгол|ᠥᠷᠭᠦᠭᠡ|v}}), 1651 оноос '''Номын хүрээ''' ({{юникодмонгол|ᠨᠣᠮ {{zwj}}ᠤᠨ ᠬᠦᠷᠢᠶᠡᠨ|v|style=max-height:1.5em;word-wrap:normal}}), 1706 оноос '''Их хүрээ''' ({{юникодмонгол|ᠶᠡᠬᠡ ᠬᠦᠷᠢᠶᠡᠨ|v|style=max-height:1.5em;word-wrap:normal}}), 1912 оноос '''Нийслэл хүрээ''' ({{юникодмонгол|ᠨᠡᠶᠢᠰᠯᠡᠯ ᠬᠦᠷᠢᠶᠡᠨ|v|style=max-height:2.3em;word-wrap:normal}}) хэмээж байгаад 1924 оноос хойш '''Улаанбаатар''' ({{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}}) гэв.&lt;ref&gt;[http://www.ulaanbaatar.mn/content/show/20 МОНГОЛ УЛСЫН НИЙСЛЭЛ УЛААНБААТАР ХОТЫН ТҮҮХ]&lt;/ref&gt; XX зууны эхэнд Улаанбаатар хотыг ''Богдын хүрээ'', ''Да хүрээ'', ''Хүрээ'' ({{юникодмонгол|ᠬᠦᠷᠢᠶᠡᠨ|v}}) гэхэд ойлгодог байсан. Одоо үед хотын нэрийг ''УБ'', ''Нийслэл'', ''Хот'' гэж товчлон ярихад тодорхой танина.

=== Гадаадад ===
Гадаадынхан, түүний дотор оросууд 1924 он хүртэл Улаанбаатар хотыг Урга (''Urga'') (Өргөө) гэж нэрлэж байсан. Энэ нь Өргөө хэмээх үгнээс үүсчээ. 1925 оноос хойш Улан-Батор (''Ulan Bator'') гэж нэрлэх болсон. Одоо цагт гадаад орнуудад зөв дуудлагаар буюу ''Ulaanbaatar'' гэсэн нэрээр нэрлэж, дууддаг байна.

== Түүх ==
=== Урьд үе ===
[[Монголын нууц товчоо]]нд тэмдэглэснээр «12-р зууны хоёрдугаар хагаст [[Хэрэйд]] аймгийн удирдагч [[Ван хан]]ы өргөө нь Туулын хар шугуй гэдэг газар байв» гэж тэмдэглэсэн нь одоогийн Улаанбаатар хот оршиж буй хөндийг гэж судлаачид таамагладаг. 

[[Их Монгол Улс]]ын анхны нийслэл [[Хархорум]] хот нь Орхон голын хөндийд цогцолсон ба [[Юань Улс]] нуран унасны дараа [[Мин улс]]ын довтолгоонд хоёр удаа галдан шатаагдсан. 

Түүнээс хойш [[монголчууд]] нэгдмэл байдалгүй болоод нүүдлийн иргэншилд бүрэн шилжиж, хот байгуулах завдалгүй дотоод, гадаадад тэмцэлдэн байлдацгааж байснаас үүдэн, амарлингуй байдлыг дэлгэрүүлэхээр 16-р зуунаас [[шарын шашин]]д сүсэглэснээр Монголд сүм хийдүүд баригдаж эхэлсэн юм. Ингэснээр Монголчуудын хот, хүрээ цогцлоох идэвх сэргэж, анхлан [[Абтай сайн хан]] Хар Хорум хотын бууринд [[Эрдэнэ зуу хийд]]ийг босгожээ. 

[[Түшээт хан Гомбодорж]]ийн хүү [[Занабазар]]ыг анхны [[Жавзандамба хутагт|Богд Жавзандамба]] хутагтаар өргөмжлөн 1639 онд өнөөгийн [[Өвөрхангай]] аймгийн Бүрд сумын нутагт орших Их Монгол уулын өвөр, Бага Монгол уулын ар бэлийн [[Ширээт цагаан нуур|Ширээт цагаан нуурын]] хөвөөнд байгуулсан хожмоо “Шар бүсийн хот” хэмээн нэрлэгдэх болсон Өргөө нь өнөөгийн Улаанбаатарын үүслийн үндэс болсон.  

Өргөө нь 1639-1778 онд [[Орхон гол|Орхон]], [[Тамир гол|Тамир]], [[Туул гол|Туул]] голуудын хөндий дагуу 28 удаа нүүдэллэсний эцэст 1778 онд одоогийн байгаа газар суурьшиж ''Их хүрээ'' нэртэй болжээ. Ингэж нүүлгэхдээ ''[[Эрдэнэ зуу]]'' хийдийн доторх мөнхийн галтай Баруун өргөөг нүүлгэн гаргаж Занабазарын өргөөтэй нэгдүүлж Ширээ цагаан нууранд аваачжээ. Баруун өргөө нь төрийн гал голомтын бэлгэдэл өргөө байжээ. Ингэж төр, шашны гол үнэт зүйлсийг нэгдүүлсэнээр нийслэл үүссэн гэж үздэг. 

[[Зураг:Oerguge,ulaganbagatur.png|120px|thumb|right|''Өргүгэ&lt;br /&gt;Йэхэ хүрйи-э&lt;br /&gt;Нэйислэл хүрйи-э&lt;br /&gt;Улаганбагатур'']] 
1756 онд анхны шашны сургууль болох &quot;Цаниг&quot; байгуулагдсан бөгөөд 1786 оноос манж амбанд [[Сэцэн хан]], [[Түшээт хан]] хоёр аймгийг хариуцуулах болсон зэрэг олон шалтгаанаас Их хүрээ суурьших шаардлагатай болжээ. 1780-1870 оны хооронд 70 гаруй суурин сүм, дуган, ялангуяа өнөөгийн [[Гандантэгчэнлин хийд]] 1809 онд, Дамбадаржаалин хийд зэрэг баригджээ. 1861 онд [[Оросын Хаант Улс|Оросын]] консулын газар байгуулагджээ. Хүрээний хүн ам нэмэгдсээр 1910 онд 50 мянга гаруй болжээ&lt;ref&gt; Ориго.мн сайтын мэдээлэл: [http://origo.mn/24tsag/2006/01/10/1718 Өргөө-Улаанбаатар хот]&lt;/ref&gt;.

=== Орчин үе ===
1911 оны 12 дугаар сард [[Богд хаан|Богд Хаант]] Монгол Улс тунхаглагдаж, '''Нийслэл хүрээ''' нэртэй болсон. 1919 онд [[Сю Шүжан]]ээр толгойлуулсан Хятад цэрэгт хот эзлэгдсэн ба 1921 оны 2-р сард [[Барон Унгерн]]ээр толгойлуулсан цагаан цэргүүд Хятад цэргээс хүрээг чөлөөлж, Богдыг дахин хаан ширээнд залсан бол 3-р сард Хиагт хотыг чөлөөлсөн Монгол-[[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн цэргүүд цагаантнуудыг 6-р сард цохин дутаалгаснаас хойш нийслэл нь гадаадын цэргийн түрэмгийллээс чөлөөлөгдсөн.

1924 оны Монгол Улсын анхны Үндсэн хуулиар Улаанбаатар нэртэй болсон байна. Социализмын үед болон голдуу [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа [[ЗХУ]]-ын тэтгэлэгтэйгээр хуучны гэр хороолол нь аажмаар байр орон сууцаар солигдож эхэлсэн. [[Наушки]]-Улаанбаатар-[[Замын-Үүд сум|Замын-Үүд]]ийн чиглэлийн замууд 1949, 1956 онуудад баригдсанаар өрнө, дорнотой төмөр замаар холбогдсон бөгөөд кинотеатр, жүжгийн театр, музей зэрэг олноор баригджээ. Харин нөгөө талаас 1930-аад оны сүүлчийн [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|хэлмэгдүүлэлтийн дараа]] социализмын өмнөх үеийн сүм, хийдүүд устгагдсан байна.
[[File:Jugder3.jpg|thumb|center|600px|1913 онд Өргөөгийн дүр зураг]]

=== Нэн орчин үе ===
[[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|1990 оны ардчилсан нийгэм, зах зээлийн эдийн засгийн төлөөх тэмцэл]] Улаанбаатарт өрнөжээ. Энэ тэмцлийн үр дүнд дэлхийд нээлттэй болсон явдлаас Улаанбаатар хот шинэ хөгжлийн үеэ эхлүүлжээ. Хөгжил, төвлөрөлийг дагаж нийслэлд хүн амын хэт төвлөрөл гаарч, сүүлийн 15 жилд хоёр дахин өсчээ. Өнөөдөр нийслэлд хүн ам ихэссэнээс гэр хороолол хүрээгээ улам тэлсээр байна. Мөн нийт Монгол улсын хүн амын 40% энд байгаагаас үүдэн олон нийгмийн, байгалийн, тээврийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч байна. Сүүлийн жилүүдэд шинэ барилга олноор баригдаж байгаа бөгөөд орон сууцны үнэ маш их өсч байгаа.

Улаанбаатар хотын ирээдүйн төлөвлөлт нь Монгол улсын шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв болон хөгжих хэтийн хандлагатай байна.

== Газар зүй ==
Улаанбаатар хот нь [[Хэнтийн нуруу]]ны урд үзүүр болох [[Баянзүрх уул|Баянзүрх]], [[Богд хан уул|Богд хан]], [[Сонгино хайрхан уул|Сонгино хайрхан]], [[Чингэлтэй|Чингэлтэй хайрхан]] уулсаар зүүн, урд, баруун, хойд талаараа тус тус хүрээлэгдсэн бөгөөд [[Туул гол|Туул]], [[Сэлбэ]] голуудын бэлчир хөндийд байрладаг. Дунджаар далайн түвшнээс дээш 1351 м өндөрт оршдог.

Нийт 4,704.4 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; нутагтай.

=== Уур амьсгал ===

Улаанбаатар нь маш өндөр газарт, харьцангуй өндөр өргөрөгт, ямар ч эргээс хэдэн зуун километр зайтай оршдог зэрэг шалтгаанаас болж дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэлд тооцогддог. Жилийн дундаж температур нь -1.3&amp;nbsp;°C. Богино, дулаан зунтай бөгөөд урт, маш хүйтэн, хуурай өвөлтэй.&lt;!-- Шинэчлэх хэрэгтэй--&gt;

Жилийн дундаж [[хур тунадас]] нь 242.7 мм, дундаж чийгшилт нь 69%.

Улаанбаатар хотын [[хавар|хаврын улирал]] нь 5 сарын дунд хүртэл үргэлжлэх бөгөөд дунджаар 5°С, дулаахан өдрүүдтэйгээс гадна сэрүүхэн ч өдрүүдтэй. Мөн гэнэт цасан шуурга ч тавьдаг. Харин зуны улирал нь дунджаар 30°С дулаан, [[бороо]]той, зарим тохиолдолд гэнэтийн [[мөндөр]] ордог.

Намрын улиралд нарлаг налгар өдрүүд удаанаар үргэлжилдэг бөгөөд дундаж дулаан нь 7°С. Моддын навчис шарлаж, аажмаар хүйтрэн [[цас]] аажмаар орж хэлдэг.

Улаанбаатар хотод ихэвчлэн маш хүйтэн өвөл болдог. Дундаж температур нь -25°С хүрдэг. Хэдийгээр өвөлдөө их хүйтэн байх ч үүл багатай нарлаг өдрүүдтэй үе олон байна.

{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert	
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200	
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/119/c00229.htm WMO]; [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=mn&amp;stat=44292 wetterkontor.de]
| Überschrift = 	
| Ort = 	 Улаанбаатар	
| hmjan = −14.4 | hmfeb = −8.9 | hmmär = −0.8 | hmapr = 8.7 | hmmai = 17.1 | hmjun = 20.8 | hmjul = 21.8 | hmaug = 19.3 | hmsep = 14.4 | hmokt = 8.1 | hmnov = −3.4 | hmdez = −11.9		
| lmjan = −25.0 | lmfeb = −21.6 | lmmär = −13.8 | lmapr = −5.2 | lmmai = 2.3 | lmjun = 7.8 | lmjul = 10.0 | lmaug = 7.6 | lmsep = 1.5 | lmokt = −4.6 | lmnov = −14.4 | lmdez = −21.6		
| nbjan = 2.0 | nbfeb = 1.9 | nbmär = 3.3 | nbapr = 8.4 | nbmai = 13.4 | nbjun = 50.9 | nbjul = 65.7 | nbaug = 76.3 | nbsep = 32.1 | nbokt = 8.3 | nbnov = 4.9 | nbdez = 3.2			
| rdjan = 7 | rdfeb = 5 | rdmär = 7 | rdapr = 8 | rdmai = 8 | rdjun = 14 | rdjul = 18 | rdaug = 16 | rdsep = 10 | rdokt = 7 | rdnov = 8 | rddez = 9
| shjan = 5.7 | shfeb = 7.3 | shmär = 8.5 | shapr = 8.8| shmai = 9.6 | shjun = 9.0 | shjul = 8.0 | shaug = 8.3 | shsep = 8.2 | shokt = 7.4 | shnov = 5.9 | shdez = 5.0
| lfjan = 78 | lffeb = 74 | lfmär = 63 | lfapr = 53 | lfmai = 49 | lfjun = 57 | lfjul = 63 | lfaug = 65 | lfsep = 63 | lfokt = 63 | lfnov = 71 | lfdez = 78
}}

== Засаг захиргаа ==
{{гол|Дүүрэг}}
[[Файл:Ulaanbaatar duuregs, mn.png|thumbnail|right|200px|Газрын зураг]]
[[Файл:Ulan Bator 16.JPG|thumb|right|230px|[[Сүхбаатарын талбай]]]]

Улаанбаатар хот нь Монгол Улсын Нийслэл юм. Засаг захиргааны хувьд [[Баянзүрх]], [[Баянгол]], [[Сонгинохайрхан]], [[Чингэлтэй]], [[Сүхбаатар (дүүрэг)|Сүхбаатар]], [[Хан-Уул]], [[Налайх]], [[Багануур]], [[Багахангай]] гэсэн 9 дүүрэгт хуваагддаг. Дүүрэг бүр нь хороодод хуваагдана. [[Налайх]], [[Багануур]], [[Багахангай]] гэсэн 3 дүүрэг нь хотын төвөөс алслагдсан байдаг.

Хотыг 4 жил тутамд хотынхоо нийт иргэдээс сонгогддог Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал удирдах бөгөөд Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал хотын даргын нэрийг дэвшүүлж Монгол Улсын Ерөнхий сайдад өргөн барьдаг бөгөөд Ерөнхий сайд бүрэн эрхийн хүрээнд хотын даргыг 4 жилийн хугацаатайгаар томилдог. Хотын дарга нь Улаанбаатар хотын нийт газар нутагт Монгол улсын хуулийг хэрэгжүүлдэг бөгөөд ИТХ-даа тайлагнадаг.

===Нийслэлийн дүүргүүд===
{{гол|Дүүрэг}} 
Дүүрэг нь нийслэлийн засаг захиргааны нэгж юм. Нийслэл.9 дүүрэгтэй бөгөөд тэдгээр нь цааш хороодод хуваагдана. Дүүрэг бүр нь Улсын Их Хурлын сонгуульд тойрог болдог.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+ Улаанбаатар хотын дүүргүүд&lt;ref name=&quot;statis&quot;&gt;Улаанбаатар хотын статистикийн газар, [http://www.statis.ub.gov.mn/Download/tan/2007/stat2701.pdf stat2701.pdf] [http://statis.ub.gov.mn/Download/Research/pop2006.01.01.pdf pop2006.01.01.pdf]&lt;/ref&gt;
|-
! Дүүрэг
! [[Хороо]]д
!  Хүн ам&lt;br&gt;01.01.2006
!  Хүн амын&lt;br&gt;өсөлт&lt;br&gt;(%)
!  Хүн ам&lt;br&gt;01.01.2007
!  Хүн амын&lt;br&gt;өсөлт&lt;br&gt;(%)
!  Хүн ам&lt;br&gt;01.01.2008
!  Газар нутаг&lt;br&gt; km²
!  Нягтшил&lt;br&gt;/km²
|-
| [[Багануур]] 
| 5
| 25,261
| 1.9
| 25,731
| 0.9
| 25,969
| 620.2
| 41.9
|-
| [[Багахангай]]
| 2
| 3,776
| 1.4
| 3,827
| 1.0
| 3,864
| 140.0
| 27.6
|-
| [[Баянгол]] 
| 23
| 160,479
| 0.2
| 160,818
| 2.7
| 165,159
| 29.5
| 5,598.6
|-
| [[Баянзүрх]]
| 28
| 196,132
| 7.9
| 211,614
| 4.7
| 221,565
| 1,244.1
| 178.1
|-
| [[Налайх]]
|7
| 26,529
| 2.9
| 27,297
| 3.1
| 28,152
| 687.6
| 40.9
|-
| [[Сонгинохайрхан]]
| 32
| 204,587
| 3.2
| 211,056
| 4.4
| 220,295
| 1,200.6
| 183.5
|-
| [[Сүхбаатар дүүрэг|Сүхбаатар]] 
| 20
| 117,233
| 5.0
| 123,041
| 5.2
| 129,486
| 208.4
| 621.3
|-
| [[Хан-Уул]]
| 16
| 87,912
| 3.4
| 90,925
| 4.1
| 94,670
| 484.7
| 195.3
|-
| [[Чингэлтэй]]
| 19
| 130,501
| 1.8
| 132,883
| 2.4
| 136,014
| 89.3
| 1,523.1
|-
| '''Нийт'''
| '''152'''
| '''952,410'''
| '''3.7'''
| '''987,192'''
| '''3.8'''
| '''1,025,174'''
| '''4,704.4'''
| '''217.9'''
|}
[[Файл:ChinggisKhanHotel.JPG|thumb|right|Чингис зочид буудал]]

== Хүн ам зүй  ==
Улаанбаатар хотын хүн ам нь 2014 оны байдлаар&lt;ref&gt;http://ubstat.mn/StatTable=20&lt;/ref&gt; 1,324,000 бөгөөд нягтшил нь квадрат километр тутамд 300 хүн.
Нийт хотын хүн амын 67%-ийг 35-аас доош насны залуучууд эзэлдэг бөгөөд үүнээс 30% нь 16-аас доош насны хүүхдүүд байна.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+ Хүн амын тоо&lt;ref&gt;[http://ubstat.mn/StatTable=11 ubstat.mn:] ''ХҮН АМЫН ТОО, ХҮЙСЭЭР, ОНЫ ЭХЭНД, МЯНГАН ХҮН''; хандсан 2019-3-25&lt;/ref&gt;
|-
! Он !! Бүгд &lt;br&gt; (мянган хүн) !! Улсын дүнд &lt;br&gt; эзлэх хувь 
|-
|'''1926''' || 1.5 || 0.22
|-
|'''1930''' || {{Increase}}10.5 || 1.44
|-
|'''1940''' || {{Increase}}24.2 || 3.28
|-
|'''1950''' || {{Increase}}95.8 || 12.62
|-
|'''1960''' || {{Increase}}145.8 || 15.56
|-
|'''1970''' || {{Increase}}280.5 || 22.80
|-
|'''1980''' || {{Increase}}418.7 || 25.54
|-
|'''1990''' || {{Increase}}560.6 || 26.71
|-
|'''2000''' || {{Increase}}760.1 || 32.02
|-
|'''2010''' || {{Increase}}1112.3 || 40.66
|-
|'''2011''' || {{Increase}}1151.5 || 41.41
|-
|'''2012''' || {{Increase}}1287.1 || 45.78
|-
|'''2013''' || {{Increase}}1318.1 || 45.96
|-
|'''2014''' || {{Increase}}1372.0 || 46.82
|-
|'''2015''' || {{Decrease}}1363.0 || 45.50
|-
|'''2016''' || {{Increase}}1396.3 || 45.66
|-
|'''2017''' || {{Increase}}1440.4 || 46.2
|-
|'''2018''' || {{Increase}}1463.0 || 46.03
|}

== Тээвэр ==

=== Олон улсын ===
Улаанбаатарт хотын баруун өмнөд хэсэгт, 18 км зайд орших [[Чингис хаан олон улсын нисэх буудал]] байрладаг. Энэ нисэх буудлаас үндэсний тээвэрлэгч МИАТ төрийн өмчит компани [[Токио]], [[Сөүл]], [[Берлин]], [[Москва]], [[Эрхүү]], [[Бээжин]], [[Хонконг]] хотууд руу нислэг үйлддэг. Мөн гадаадтай Монголын төмөр замаар [[Транс-Сибирийн төмөр зам]], [[Хятадын төмөр зам]]ын сүлжээтэй Москва, Бээжинтэй холбогддог.

=== Хот дотор ===
Улаанбаатар хотын доторхи тээврийн үйлчилгээг Нийслэлийн Нийтийн тээврийн газар удирдан зохион байгуулдаг ба нийтийн тээврийн үйлчилгээ нь Үндсэн, Туслах, Буухиа, Хот орчмын, Такси гэсэн ангиллаар зохион байгуулагддаг.

Үйлчилгээнд [[троллейбус]], [[автобус]], [[Улаанбаатар рэйлбус|рэйлбус]], [[микробус]], [[такси]], [[дуобус]] зэрэг үйлчилдэг. Хотын тээврийн нэгэн онцлог нь хувийн машинтай иргэд хувиараа такси маягаар үйлчилэх явдал элбэг бөгөөд энэ нь бусад өөр улсын нийслэлд бараг ажиглагддаггүй онцлог үзэгдэл юм.

==Холбоо шуудан==
[[Файл:Tuv shuudan.JPG|thumb|Төв шуудангийн үйлчилгээ]]
Улаанбаатар хотод анх 1919 онд телеграф холбоо байгуулагдаж олон улсын телеграфын сүлжээнд орсон тэрнээс өмнө энгийн цаасан хэлбрийн шуудан холбоо ажиллаж байв. 1924 онд Монголын Цахилгаан Холбооны газар үүсэн байгуулагдаж бүх шуудан харилцааг удирдаж нэгтгэсэн байна. 1995 онд анхны интернэт харилцааны Датаком ХХК-ий үйлчилгээгээр иргэдийн интернэт харилцааны эхлэл тавигдсан юм. Одоогоор Улаанбаатарт Монголын Цахилгаан ХК шугамын холбооны үйлчилгээг ба үүрэн утасны үйлчилгээг, Монгол Шуудан компани энгийн шуудангийн үйлчилгээг, 80 гаруй интернэт холболтын компаниуд, 4 үүрэн утасны хувийн компаниуд тус тус шуудан холбоо харилцааны үйлчилгээг хариуцаж байна. 2016 оны дундаас Улаанбаатарт 4G [[LTE Сүлжээ|LTE]] гар утасны холбоо нэвтэрсэн нь хотын иргэдийг дэлхийн аль ч өндөр хөгжилтэй хотын адилаар өндөр хурдны интернэтээр хөдөлгөөнт байдлаар харилцах боломжийг олгосон байна.

== Шинжлэх ухаан технологи ==
{{гол|Шинжлэх ухаан ба технологи Монголд}}
Орчин үед хувийн компаниуд ба их сургуулиуд Улаанбаатарт өөрсдийн ба гадны дэмжлэгтэй судалгаа туршилтуудыг эрчимтэй хөгжүүлж импортыг орлох бүтээгдхүүн үйлдвэрллийг эрчимтэй хөгжүүлж байна. Нарны зайн шинэ технологийн үйлдвэр, цахилгаан станцын системийн удирдлагыг дотооддоо бүрэн бүтээх ажилууд 2011-2013 онуудад хувийн компаниудын оролцоотойгоор амжилттай хийгдэж Монголын шинжлэх ухаан технологийн хөгжлийг дэлхийн түвшинд ойртуулсан алхмууд хийгдэж байна. Улаанбаатар дахь 100 орчим их дээд сургуулиуд нь судалгаа шинжилгээг хөгжүүлэх нийгэм  эдийн засгийн дэвшлийг хангах гол түшиц болж төсөл хөгжүүлэлтийн ажилууд хийгдэж байна. 2013 оноос имбэдэд системийн үйлдвэрллийн эхний суурь Улаанбаатар дахь мэдээллийн технологийн салбарт тавигдлаа. 2016 оноос 4G гар утасны холболт Улаанбаатарт нээгдэснээс хойш технологийн шинэ дэвшил хотын оршин суугчидын мэдээлэл түргэн шуурхай авах боломж эрс сайжирч гар утсаараа телевиз үзэх зэрэг шинэ үйлчилгээ ба бусад техноллогийн инновацыг хотын орчинд бүрдүүлж байна.

== Соёл урлаг ==
{|class=&quot;graytable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|+
|[[Зураг:UBgelerei.jpg|center|x120px]]
|[[Файл:State Opera Theater of Mongolia.jpg|center|x120px]]
|[[Файл:Ulaanbaatar book fair 2019.jpg|center|x120px]]
|[[Файл:The State Academic Theatre of Drama in Mongolia.jpg|center|x120px]]
|-
|Монголын Үндэсний төв галерей
|Дуурийн театр
|Улаанбаатрын номын баяраар
|Драмын Эрдмийн театр
|}

Улаанбаатар хотод соёл урлагийн шинэ хандлагууд үндэсний уламжлалын нөлөөгөөр [[Европ]]ын соёл урлагтай өвөрмөцөөр хослон хөгжиж байна. [[Дуу хөгжим]], [[драм]], [[балет]]ийн олон арван жилийн өвөрмөц хосолсон хөгжил ба үндэсний гар урлалын олон зуун жилийн ур ухааны баялаг өв сан энэ хотод төвлөрдөг. Одоогоор Улаанбаатар хотод 70 гаруй соёл урлагийн байгууллага олон нийтэд үйлчилж байна.

==Дэлгэмэл зураг==
{{Том зураг|Panorama von Ulaanbatar.jpg|1600|Улаанбаатар хотын өмнө зүгт орших Зайсан толгой дээрээс: Зайсан толгойн баруун талд [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль|ХААИС]], Туул гол тодхон харагдана, 2005 он}}

{{Том зураг|Panorama-Ulan-Bator-2009.jpg|1600|Дөрвөн жилийн дараа харьцуулалт хийж үзвэл ХААИС болон Туул гол нь бараг ялгарч харагдахгүй болж, 2009 он}}
{{clear}}

== Үйлдвэрлэл ==
Энэ хотын нэг онцлог нь үндэсний хамгийн их үйлдвэрлэл үйлчилгээ төвлөрсөн бүс болдогт бөгөөд одоогоор 40000 орчим том жижиг компаниуд Монгол улсын [[Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]ий 46%-ийг үйлдвэрлэж байна. Хотын бүсэд экологид хоргүй үйлдвэрллийг ихэсгэх ба хортой үйлдвэрллийг хотоос гаргах асуудал сүүлийн жилүүдэд хурцаар тавигдаж байна. Үүнд арьс боловсруулах үйлдвэрүүд нь УБ-ын бүсэд Туул голыг бохирдуулагч гол эх үүсвэр болж энэ талаар сайн эрс шийдэж чадахгүй байна.

== Аялал жуулчлал ==
[[Файл:Nuur8-Choijin Lamiin sum muzei.jpg|right|220px|Чойжин ламын сүм музей]]
[[Зураг:UB-Gandan03.JPG|thumbnail|right|220px|[[Гандантэгчэнлин хийд]] нь жуулчдын хөл тасардаггүй газар]]

Улаанбаатар хот нь дэлхийд хосгүй үнэт үзмэртэй музейнууд, [[Буддизм|Буддын соёлын газрууд]], [[Сүхбаатарын талбай|хотын төв талбай]] болон хотын ойр орчмын аялал зугаалгын газруудтай. Сүүлийн үед олон үндэстний амтат хоолоор үйлчилдэг ресторанууд олноор нээгдсэн, мөн жуулчны байгууллагууд хотын аяллын хөтөлбөрт бүтээлчээр анхаарч байгаа нь Улаанбаатар хотод сонирхолтой аялал хийх боломжийг улам сайжруулж байна.

== Aх дүү хотууд ==
2012 оны 11 сарын 13-ы байдлаар:&lt;ref&gt;[http://ulaanbaatar.mn/comcity/detail/1211130001 Ах(эгч) дүүгийн харилцаат хотууд]&lt;/ref&gt; 
* {{RUS|2=Оросын Холбооны Улсын}} [[Москва]]
* {{RUS|2=Оросын Холбооны Улсын}} [[Эрхүү]] 
* {{CHN}}ын [[Хөх хот]] 
* {{USA}}ын [[Чикаго]]
* {{USA}}ын [[Денвер]] 
* {{KOR}}ын [[Сөүл]] 
* {{USA}}ын [[Оакланд]]
* {{TUR}}ийн [[Анкара]]
* {{PRK}}ын [[Пёньян]]
* {{TWN|Тайвань|Тайванийн}} [[Тайбэй]]
* {{CUB|Куба|Кубын}} [[Хавана]]
* {{RUS|2=Оросын Холбооны Улсын}} [[Элст]]
* {{TUR}}ийн [[Газиентип]]

==Алдартай хүмүүс==

===Улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн ===
* [[Дамдины Сүхбаатар]]
*Амарын Тайван

===Спортын алдартнууд===
* [[Отрядын Гүндэгмаа]], 2008 оны олимпын буудлагын төрлийн мөнгөн медальт
* [[Энхбатын Бадар-Ууган]], 2008 оны олимпын боксын 56 кг-н жингийн  аварга
* [[Очирбатын Бурмаа]]
*[[Цэдэвсүрэнгийн Мөнхзаяа]], жүдогийн ДАШТ-ний хүрэл медальт
*[[Цогбадрахын Мөнхзул]], буудлагын спортын ААШТ-ний аварга
* [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба]], 2008 оны олимпын боксын 48 кг-н жингийн мөнгөн медальт
* [[Нямбаярын Төгсцогт]]
* [[Очирбатын Насанбурмаа]]

===Урлагийн алдартнууд ===
*[[Д.Энхжаргал]] Монгол Улсын &quot;СТА&quot;, Алдарт &quot;[[Сirque Du Soleil]]&quot;-ийн &quot;[[O]]&quot;Show дахь &quot;[[Уран Нугараач]]&quot;
* [[Цэндийн Батчулуун]], нэрт хөгжмийн удирдаач, МУАЖ, &quot;Морин хуур&quot; чуулгын даргаар ажиллаж байв.
*Тангадын Мандир, зураач, түүхч&lt;ref&gt;[http://sonin.mn/news/easy-page/60173]&lt;/ref&gt;
*Болдын Сэргэлэн, балетчин, ДБЭТ-н даргаар ажиллаж байсан

====Дуучид ====
*[[Батмөнхийн Сарантуяа]], МУГЖ, Зууны манлай эстрадын дуучин
* [[Төмөрийн Ариунаа]] - МУГЖ
* Б.Батчулуун, [[Никитон]] хамтлагийн ахлагч, СГЗ
* Т.Бат-Оргил, монголын анхны кантри-рок дуучин
* [[Хайдавын Төмөрбаатар]], МУГЖ, [[Баянмонгол]] чуулга
* [[Бавуудоржийн Тунгалаг]], уртын болон нийтийн дуучин, МУГЖ Н.Ононы &quot;Бүүвэйн дуу&quot;-г сэргээн дуулжээ.


====Хөгжмийн зохиолчид ====
*[[Лувсанжамбын Мөрдорж]]
* Б.Долгион, хөгжмийн зохиолч, СГЗ
* Б.Ангирмаа, хөгжмийн зохиолч, продюссер

====Жүжигчид, найруулагчид ====
* [[Цэгмидийн Төмөрбаатар]], МУГЖ
* [[Цэгмидийн Төмөрхуяг]], &quot;Мөнх тэнгэрийн хүчин дор&quot; киноны Сэнгүмд тогложээ.
* [[Намсрайн Сувд]], [[МУАЖ]]
* [[Дамбын Батсүх]] тайз, дэлгэц, хошин урлагийн жүжигчин, циркийн алиалагч, акробатч
* [[Балжиннямын Амарсайхан]], Аравт кинонд тогложээ.
* [[Намнангийн Наранбаатар]], Төрийн соёрхолт найруулагч

==Зураг==
[[File:Generations.jpg|thumb|right|300px|Блю Скай Тауэр]]
&lt;gallery widths=&quot;200&quot;&gt;
Файл:Улаанбаатарын атлас.jpg|Улаанбаатарын хэсэгчилсэн атлас
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
&lt;categorytree&gt;Улаанбаатар&lt;/categorytree&gt;

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Category:Ulan Bator|Улаанбаатар хот}}
;Албан ёсны
* [http://ulaanbaatar.mn Улаанбаатар хотын албан ёсны цахим хуудас]
* [http://www.citycouncil.mn/ Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын албан ёсны цахим хуудас]
* [http://www.mayor.mn/ Хотын даргын албан ёсны цахим хуудас] 

;Бусад
* [http://map.gogo.mn/ Улаанбаатар хотын газрын зураг]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын томоохон хот суурин}}
{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Азийн улсын нийслэл}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Улаанбаатар|!]]
[[Ангилал:Монголын хот]]
[[Ангилал:Азийн нийслэл]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Монголын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Монголын нийслэл]]
[[Ангилал:1639 онд үүсгэн байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>htc6sg839btf8xbn410jalvzek4m00l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буриад ястан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1929</id>
    <revision>
      <id>706191</id>
      <parentid>702348</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T10:58:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.161.26</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Хонгоодор */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41474" xml:space="preserve">{{Чиглэх3|буриад|Буриад орон}}

{{Ард түмэн
|нэр_анги    = Буриад ястан &lt;br&gt; {{MongolUnicode|ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ ᠶᠠᠰᠤᠲᠠᠨ}} &lt;br&gt; Буряад зон
|зураг       = [[Зураг:Selenginskie buryaty.jpg|280px]]
|тайлбар     = Хаант Оросын үеийн Сэлэнгийн буриад
|бичгийн_нэр = олон тоо — '''буриадууд''' (буряадууд)
|нутаг_орон  = Дэлхий даяар — '''550 мянга''' ([[2010]] он). Үүнээс:&lt;br&gt;
{{RUS2}} — 461,389 (тооллого)&lt;ref name=&quot;ОХУ-2010&quot;&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]&lt;/ref&gt;
* {{дарцаг|Буриад}} '''[[Буриад орон|Буриад]]''' ('''[[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|БНБурУ]]''')  — '''286,839''' (тоол.)
* [[Эрхүү муж]]  — 77,667 (тоол.)&lt;br&gt;
* [[Өвөр Байгалын хязгаар]]  — 73,941 (тоол.)&lt;br&gt;
'''{{MGL2}}''' —  '''45,087''' (тооллого) &lt;ref name=&quot;Mongol&quot;&gt;[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Монгол улсын 2010 оны хүн амын тооллого]&lt;/ref&gt;
{{CHN2}} —  10,000 (тооцоо) 
|хэл_аялгуу  = [[Монгол хэл]]ний [[Буриад аялга|умард аялга]] (буриадын &lt;br&gt;үндсэн), төв аялга, төв-умардын завсрын &lt;br&gt;аялга, мөн Орос улсад [[орос хэл]]

|бичиг_үсэг  = Орост [[Буриад аялга|буриад кирилл]], Монголд [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|монгол кирилл]],&lt;br&gt;Хятадад [[монгол бичиг|худам монгол]] үсгийн бичигтэй
|шүтлэг      = [[Зураг:Dharma Wheel.svg|16px]] [[Буддын шашин|Буддын шашны]] буяны ёс ([[шарын шашин]]), &lt;br&gt;тэнгэр газраа аргадах ухаан,буриад бөө мөргөл
|хэл_угсаа       = [[Монгол угсаатан]] (монгол төрлийн хэлтэн)
|ойр_төрөл       = [[барга]] гэх мэт бусад '''[[монгол үндэстэн]]'''
|дотроо          = [[булгад]], [[эхирэд]], [[сартуул]], [[хонгоодор]], [[хорь]], [[сонгоол]],[[ага]]
}}
'''Буриад''' ([[олон тоо|о.т.]] '''буриадууд''') — [[монгол үндэстэн|монгол угсаатны]] эртний [[аймаг]], [[монгол үндэстэн|монгол үндэстний]] одоогийн '''[[ястан]]''', язгуурын [[монгол хэл]]т '''[[ард түмэн]]'''. Одоо цагт буриадууд гурван улсад тархан суудаг. [[Орос улс|Орос]] болон [[Монгол Улс|Монгол]] улсад &quot;буриад&quot;, [[Хятад]] улсад &quot;монгол&quot; гэх нэрээр хүн амын бүртгэлд бүртгэгддэг. Орост 461,389&lt;ref&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm ОХУ-ын 2010 оны хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;, Монголд 45,087&lt;ref&gt;[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf 2010 оны хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;, Хятадад 10,000 орчим Буриад хүн бий. Буриадуудын ихэнх нь [[ОХУ]]-ын [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс]]ад амьдардаг.

== Нэр ==
[[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|Монгол Кирилл үсгээр]] &quot;Буриад&quot; эсвэл &quot;Буриад Монгол&quot;, [[Монгол хэл|Буриад Кирилл үсгээр]] &quot;Буряад&quot; эсвэл &quot;Буряад Монгол&quot; гэж бичээд араас нь &quot;зон&quot;, &quot;ястан&quot;, &quot;ард&quot; юм уу олон тооны дагавар залгаж хэвшсэн. Харин [[Цахар]], [[Үзэмчин]] нар &quot;Бураад&quot;, [[Халимаг]]ууд &quot;Бүрэд&quot;, зарим Буриад аялгаар &quot;Баряад&quot; гэж дууддаг. 

Буриад гэдэг нэр түүхэнд анх [[1240]] онд бичигдсэн [[Монголын Нууц Товчоо]]д дурьдагджээ. Буриад гэдэг нэрийн талаар хэд хэдэн таамаглал бий:
#&quot;бу&quot; болон (эртний, цэцэн) &quot;ойн ард&quot; гэсэн үгнээс үүссэн.
#&quot;Буруут&quot; гэдгээс гаралтай – Монголчууд исламын шашинтай кыргызуудыг буруу номтон гэж нэрлэдэг байсанчлан монголчуудаас өөр шашин шүтдэг байсантай холбоотой байж магадгүй ч энэ хувилбар нь үндэслэл муутай юм.
#&quot;Брат&quot; ([[орос хэл|оросоор]] &quot;ах&quot; эсвэл &quot;дүү&quot;) гэдгээс гаралтай. Оросууд өөрсдөдөө ойр дотно хандаж байсан учир тэгж нэрлэсэн байж магадгүй  гэдэг ч энэ нь ямар ч үндэслэлгүй юм.
#&quot;Буруулсан ард&quot; гэдэг нийлмэл Монгол үг. Орост дагаар орсны дараа ингэж нэрлэдэг байсан нь сунжран буриад болсон.

Ойн ардаас үүссэн гэж үздэг бөгөөд анхнаасаа л [[Байгал нуур]]ын орчим нутагладаг байсан гэж зарим түүхийн сурвалжид бичсэн байдаг.

Буриад зон нь 90 овгоос бүрдэнэ. Буриадуудын эрэгтэй хүний дээлийн энгэр 3 өнгөтэй байдаг бөгөөд хамгийн дээд талын өнгө тухайн хүний овгийн өнгө нь байдаг. Жишээлбэл, Халибин овгийн дээлийн дээд өнгө нь шар, Цонгооль овгийн эрэгтэй хүний дээлийн энгэрийн дээд өнгө нь улаан байдаг.

== Гарал үүсэл ==
Буриадын гарал үүсэл маш эртний Монгол аймгийн салбар аймаг юм. Буриадтай гарал нэг барга нар анх хятад сурвалжид баегу, байргу нэрээр 6-р зуунд тэмдэглэгджээ. Тэд тэр үед Байгаль нуур орчимд амьдарч байв. Хорь буриадууд буриад ястны эртний томоохон бүлэг бөгөөд түмэдүүд мөн хорь түмэд нэрээр МНТ-д тэмдэгдэглэгдсэн байдаг учир түмэд, буриадыг гарал нэгтэй байж магадгүй гэж үздэг. Буриад нь дотроо 90 шахам отог удмын угсаатан ястнаас бүрдсэн улсууд юм. Дотроо Сонгоол Буриад, Ага Буриад, Хорь Буриад гэж хуваагдана. Шинэхээн буриад нь Хорь Буриадаас гаралтай бөгөөд Өвөрмонголын Хөлөнбуйрт Оросын хавчлагаас зайлсхийхийн тулд 20-р зууны эхээр нүүн очжээ. 

Монгол улсын буриадууд нь хэл аялганы хувьд Онон Улзын Хорь, Ага, Хамниган, Худир буриадын аялга болон Сэлэнгэ-Үүрийн голын Түнхэн-санагын сонгоол буриадын аялгаар голчлон ярилцана. Түүнчлэн Буриад ястан нь өвөрмөц соёл бүхий зон юм. Тэд байшин сууцанд голлон суух ба барилга барих хадлан хадах, жимс түүх, ан агнах, сааль сүүний ажилд нэн сурамгай. Найр наадамд харилцаа дуу дуулалцах, цэц булаалдах, бүжиг бүжих, домог тууль хэлэх, тэргүүтнээрээ ихэд алдартай зон олон юм.

== Түүх ==
[[File:Mongol Empire c.1207.png|thumb|Их Монгол Улс 1207 онд]]
[[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]]
[[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]]
[[File:Peoples Siberia XVI.jpg|thumb|right|200px|16-р зууны Сибирь. Энэ зургийг зарим нэг алдаатай хийсэн бололтой. Балагад- буриадын нэг бүлэг. Калмыки-Ойрадууд. 16-р зууны сүүлээр Ойрадууд Сибирь рүү газраа тэлж халимагууд нүүж эхэлжээ. Телес, телеут нь [[Алтай ястан|алтайчуудтай]] ойр төрөл угсаатан. Тэр үед [[киргизүүд]] [[Тэнгэр уул]]ын, Сибирийн киргиз гэсэн 2 хэсэгт хуваагдаж байв. Зарим монголчуудыг  [[Лена]] мөрний дунд урсгал хавиар байсан гэж тэмдэглэжээ. Зурган дээрх байршлаар дагуурчууд (дауры) Онон мөрний дунд урсгалаас Амар мөрний урд эрэг, [[Ноон]], [[Сунгари]] мөрний сав газрыг бүхэлд нь хамран Номхон далай хүртэл тархсан байна. 1900 онд хийсэн зураг]]

Буриад зон эрт цагт Ойн иргэдийн дотор багтаж байлаа. Ойн иргэд [[Байгал нуур]]ын хоёр талаар, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] адаг, [[Зүлгэ|Зүлгэ мөрний]] сав, [[Саян]]ы уулс, [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний эх]], Тагна (одоогийн [[Бүгд Найрамдах Тува Улс|Тува]]) газруудаар суурьшиж байсан гэж үздэг. Тэр цагт [[Түмэд]], буриад, [[булгачин]], [[хэрэмчин]] зэрэг буриадын өвөг болох овог аймгууд зарим нь ой тайгаар ан гөрөө хийж зарим нь мал маллаж аж төрж байв. Буриад нэртэй газар усны нэр зүүн тийш [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]ын төв, өмнөд хэсэг, Эргүнэ мөрөн хүртэлх нутагт тааралддаг.

1207 онд тэд Чингис хааны байгуулсан [[Их Монгол Улс]]ын захиргаанд оржээ. Монголын [[Юань улс]]ын дараагаас [[Барга]], Буриадууд &quot;Арын ганц модон&quot; гэх отогууд буюу Дөрвөн [[Ойрад]]ын мэдэлд оров.  14-р зуунд Ойрад буюу Баруун Монголчууд өрнө зүг нүүж, Барга Буриад аймгууд Зүүн Монголын [[Батмөнх Даян хаан]]ы харьяат болоод, зургаан түмэн Монголын зүүн 3 түмний нэг [[Урианхай түмэн]]ий бүрэлдэхүүнд багтаж байв. Тэр үед Буриад зон Байгал, Сэлэнгэ, [[Онон гол|Онон]], [[Хөлөнбуйр]], [[Хянган аймаг|Хянган]] нутгаар нүүдэллэн амьдарч байв. 17-р зуунд Урианхай бутарч, Буриад зон [[Халх]]ын [[Түшээт хан]], [[Цэцэн хан]]ы захиргаанд хамаардаг байв. Буриадууд хүн цөөтэй, Монголын төв нутгаас хол зайдуу байсан тул 12-р зууны дотоодын тэмцэл тулаан, 14-17-р зууны Халх-Ойрадын зөрчил, Монгол ноёдын дундах маргаан тэмцэлд төдийлөн оролцоогүй юм. Тэд Халхад алба төлөх байдлаар харилцаж байсан ба газар нутгийн байршлаас шалтгаалан Монголоос харьцангуй бие даасан байдалтай байсан бололтой. Мөн зарим нь үндсэн хэсгээсээ холдон нүүж нилээд зайдуу амьдарч байв. 16-17-р зууны үед Сибирийн хамгийн олон тоотой, цэрэг, эдийн засгийн хувьд хүчирхэг ард түмэн бол буриадууд байсан бөгөөд тэд ойр хавийн [[кеть]] зэрэг жижиг үндэстнийг захирч байв. 

17-р зууны дунд үеэс Оросууд [[Сибирь]] нутагт орж ирэн Буриадад бэхлэлт цайз барьж эхлэв. Монгол улс, Ойрадын хил өмнөд Сибирийн томоохон хэсгийг хамарч байсан тул Оросын цэрэг хоёр улсын хилийг тойрч баруун хойд зүгээс нь Буриадад цөмрөн орж 1648 онд Үдийн цайз, 1652 онд Баргажаны, 1654 онд Эрхүүгийн, Нэршүүгийн нутагт гэх мэтээр хэрэм барин сууж Буриадуудыг захирч эхлэв. 17-р зууны эхэнд буриадуудын нилээд хэсэг нь Байгалийн баруун талаар [[Эрхүү муж]]ийн өмнөд хэсэгт төвлөрөн сууж байсан бололтой. Бусад буриадууд Байгалийн зүүн талаар нь байв. 17-р зууны эхэнд Байгалийн зүүн хэсгээр байсан буриадуудын талаар харьцангуй бага мэдээ үлдсэн бол баруун талаар байсан буриадуудын талаар харьцангуй дэлгэрэнгүй мэдээ буриад, орос сурвалжид үлджээ. Буриадууд 17-р зууны эхэнд Оросын түрэмгийлэлд өртөн Байгалийн зүүн тал руу буюу голчлон одоогийн Буриад улсын нутагт ихэнх хэсэг нь нүүн орж ирсэн бололтой бөгөөд тэд  тэр хавиар байсан халхуудыг шахан одоогийн нутагтаа суужээ. Зарим нь Агийн буриадын тойрогт суурьшсан байна. Ийнхүү одоогийн Эрхүү муж буюу Байгалийн баруун талаар буриадуудын тоо эрс цөөрчээ. Мөн Оросын довтолгоонд түрэгдсэн зарим хэсэг нь Байгалиас нилээн хойд зүгт байдаг нутагт очжээ.

[[Дагуур]] монголчууд одоогийн [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]ын [[:en:Agin-Buryat Okrug|Агийн Буриадын тойргоос]] Амар мөрнйи дунд урсгал хүртэлх нутагт тархан сууж байсан ба тэд Оросын цэрэгт шахагдан Өвөрмонголд дүрвэн очсон тул эзгүйрсэн нутагт нь буриадууд суусан байна.

Буриад отгуудын түрүүч, ноёд хуралдаад ямар улсыг түшэх тухай гэж зөвшилцөөд Халх, Манж, Оросыг дагах гэсэн гурван санал гаргацгаажээ. Орос буриадыг 1656 онд сайн дураараа дагаар орж 1689 онд албан ёсоор нэгдсэн гэдэг ч буриадууд зэвсэг дутмаг, хүн цөөний улмаас 1620-иод оноос эхлэн Оростой хийсэн тулаануудад олон хүнээ алдсан байдаг. 17-р зууны эхэнд буриадын хүн ам ойролцоогоор 77,000 байв. 1767 онд [[:ru:Ока (приток Ангары)|Ока]] голын буриадууд бослого гаргасан ба эдгээр бослого тэмцэл дарагдсаны  дараа 18-р зууны сүүлээр Буриадыг бүрэн нэгтгэж дуусчээ.&lt;ref&gt;[http://books.google.mn/books?id=FIvp2uSOsIYC&amp;pg=PA49&amp;source=gbs_toc_r&amp;cad=4#v=onepage&amp;q&amp;f=false Владимир Хамутаев. Присоединение Бурятии к России: история, право, политика]&lt;/ref&gt;

Цаашид олон ядуу Орос тариачдыг Цагаан хааны зарлигаар суурьшуулан үржил шимтэй газар нутгийг нь аажим аажимаар эзлэжээ. 1727 оны гэрээгээр хилийн шугамын овоод босгогдож, Буриад нутаг тэр хэвээр Хаант Оросын мэдэлд орсон юм.&lt;ref&gt;Шираб Чимитдоржиев. [http://kizhinga.ru/index.php/ru/smi/130-interes/1334-2011-01-17-10-41-47 Монголын Буриад зон]&lt;/ref&gt;

1900-аад оны эхнээс буриадууд Оросын хавчлага хэлмэгдүүлэлтэд ихээр өртөх болсноос Монгол руу дүрвэж эхэлжээ. 1920-иод он гэхэд Буриадын нийгэм улс төрийн олон зүтгэлтэн Монголд ирсэн учраас энгийн олон иргэн өрх гэрээрээ дагалдан ирж, БНМАУ-ын харьяалалд оржээ. &lt;ref name=&quot;gia&quot;&gt;[http://www.gia.gov.mn/articles/medee/1065 С.Баттогтох - Нууц хуйвалдаанаас нугалаа завхралд]&lt;/ref&gt; 1925 оны 9 дүгээр сарын мэдээгээр Халхын голын хошуунд 450 өрх, Улз голын хошуунд 1700 өрх, Онон голын хошуунд 1250 өрх, Хэрлэн голын хошуунд 400 өрх, Ерөө голын хошуунд 500 өрх, Улаанбаатарт 2000 орчим буриад иргэн , нийтдээ 15800 буриад Монголд сууршсан ажээ.&lt;ref name=&quot;gia&quot;/&gt;  Нөгөөтэйгүүр БНМАУ-д шилжин суурьшсан буриад иргэдийн тоо бүртгэлийг гаргах, тэдний дотроос [[Цагаан хөдөлгөөн|цагаантан]]тай хобоотой байсан хүмүүс, баячууд, гэмт хэрэг үйлдэгчдийг судлан тогтоох зорилгоор ДХГ-т ДХАТ-ын төлөөлөгч сургагч сууж Буриадаас тэдний удирдлагад ажиллах нууц ажилтнуудыг (сексот) нарыг ирүүлсэн байна.&lt;ref name=&quot;gia&quot;/&gt; 1930 онд Орос буриадуудын нүүдлийг зогсоосон байна. 
[[File:Buryat-Mongol ASSR in 1925.jpg|thumb|left|[[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Буриад-Монгол Улс]] 1925 онд]]
[[File:USSR map Asia.jpg|thumb|right|Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Буриад-Монгол Улс 1929 онд]] 
[[File:Soviet Union Administrative Divisions 1989.jpg|thumb|left|[[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Буриад Улс]] 1989 онд]]
[[Файл:Buryatia01.png|left|thumb|[[Бүгд Найрамдах Буриад Улс]], [[Агийн Буриадын Өөртөө Засах Тойрог]], [[Усть-Ордын Буриад-Монголын Өөртөө Засах Тойрог]] 2006 онд]]
1927 онд буриадууд Оросын дарангуйллын эсрэг [[Буриадын ард түмний бослого|бослого]] гаргав. Уг бослогийн үеэр 35,000 буриад хүн хөнөөгдсөн байна. Орос улс буриадын үндэсний үзэл хүчтэй болохоос болгоомжилж байсан тул Сталины тушаалаар 1937 онд 10,000 буриад хүнийг буудан хороожээ. 

2-р дайнд оролцсон Зөвлөлтийн буриадуудаас 13,000 хүн амь үрэгдсэн нь хөдөлмөрийн насны эрэгтэйчүүдийн 20% болжээ.

Буриадын эрдэмтэд буриадын бичгийн хэл зохиохдоо халх аялгад хамгийн ойр сонгоол аялган дээр түшиглэхийг зорьж байсан ч Орос буриадуудыг монголтой ойртохоос болгоомжлон халх аялгатай хамгийн төсгүй хорь аялган дээр буриадын орчин үеийн бичгийн хэлийг зохиохыг тулгажээ. Сонгоолууд 1689 оны Халх-Ойрадын дайнаар буриадын нутагт дүрвэн очсон халхууд байв. Тэд яваандаа буриадуудын дунд ууссан ч халхуудын адилаар хэл яриандаа &quot;с&quot; үсгийг түгээмэл хэрэглэдэг хэвээр байсан ба харин эртний буриад аймаг болох хорь буриадуудын хэл ярианд &quot;с&quot; үсэг бараг хэрэглэгддэггүй харин &quot;с&quot;-г &quot;х&quot;-р дууддаг байна. Жишээ нь сайн-хайн г.м

Буриад нь 1923-1958 он хүртэл Буриад-Монголын Автономит БНУ нэртэй байв. Зөвлөлтийн удирдагч [[:en:Nikita Sergeyevich Khrushchev|Хрущёв]]ээс нэг хүн танайд яагаад Буриад-Монгол гэсэн нэртэй улс байгаа юм бэ гэж асуусны дараа Хрущёв Москвад буцаж ирээд Буриад-Монголын Автономит БНУ гэсэн нэрнээс Монгол гэсэн үгийг, [[:en:Karelo-Finnish Soviet Socialist Republic|Карели-Финийн Автономит БНУ-н]] нэрнээс Фин гэсэн нэрийг хасчээ. Энэ нь монгол, буриадууд мөн [[:en:Karelians|карели]], [[:en:Finns|фин]] зэрэг угсаа нэгт ард түмнийг хоорондоо холбоогүй мэтээр харагдуулахыг зорьсонтой холбоотой юм. Зөвлөлтийн зүгээс нэрийг өөрчлөх болсон шалтгаанаа монголчууд Буриадад амьдардаггүй гэж тайлбарласан байдаг бол зарим эрдэмтэд дундад зууны үед буриадууд монголчуудын нэг хэсэг байсан тул нэр өөрчлөх шаардлагагүй гэсэн байр суурь илэрхийлж байв.&lt;ref&gt;[http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/295/image/295_130-131.pdf Этническая история бурят в свете этнодемографических процессов]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ш. Чимидоржиев. &quot;Бурят-монголы: история и современность&quot; Улаан-Үд. 2001&lt;/ref&gt; Зөвлөлтийн ЗГ-тай холбоотой ажиллаж байсан зарим Зөвлөлтийн эрдэмтэд буриад, халимагуудыг монгол биш гэж тэдэнд итгүүлэхийг оролддог байв. Мөн оросууд одоо ч буриад, халимагуудыг монгол гэж хүлээн зөвшөөрөхөөс зайлсхийдэг ба тэднийг жинхэнэ монгол угсаатны бүлэг биш харин монгол гаралтай угсаатны бүлэг, бусад монголчууд, [[монголын түүх]] болон Монгол улстай төдийлөн холбоогүй мэтээр бичиж тайлбарладаг. 

1980-аад оныг хүртэл Буриадад гадаадын иргэд зорчихийг хориглож байв.
&lt;ref&gt;http://baikaltravel.ru/buryatia/history/]&lt;/ref&gt;

2008 онд [[:en:Ust-Orda Buryat Okrug|Усть-Ордын Буриадын тойргийг]] [[Эрхүү муж]]тай, [[:en:Agin-Buryat Okrug|Агын Буриадын тойргийг]] [[Өвөр Байгалын хязгаар]]тай нэгтгэх санал асуулга явуулан уг хоёр тойргийг өөр мужтай нэгтгэн автономит эрхийг нь хасчээ. Буриадууд нэгтгэх ажиллагааг эсэргүүцэж байсан ч В.Путины ЗГ хүлээн аваагүй ба бусад үндэсний цөөнхүүдийн автономит эрхтэй БНУ, тойргуудыг орос мужуудтай [[:en:Federal_subjects_of_Russia#Further_proposals_for_mergers|үргэлжлүүлэн]] [[:ru:Объединение регионов России|нэгтгэхээр]] төлөвлөөд байна. Оросын ЗГ [[Буриад орон|Буриадын БНУ]], [[Өвөр Байгалын хязгаар]], [[Эрхүү муж]]ийг Байгал гэсэн шинэ мужид нэгтгэхийг оролдож байгаа бол харин [[Алтайн Бүгд Найрамдах Улс]], [[Алтайн хязгаар]]ыг [[Кемерово муж]]ид нэгтгэхээр оролдож байна.

==Буриад овгууд==
[[Зураг:Buryatia 17 century (russian version).png|thumb|400px|Оросын довтолгооны өмнөх Умард Монгол (17-р зуун)]]
Буриадууд [[хорь-буриад]], [[булагад]], [[хонгодор]], [[эхирид]], [[сартуул буриад]], [[цонгоол]], [[табунгуд]] ([[табунуд]]) гэсэн үндсэн 7 томоохон овгоос бүрдэнэ. Үүнээс гадна томоохон овгийн бүрэлдэхүүнд ордоггүй атаган гэх мэт жижиг овгууд 17-р зуунд Байгаль нуурын баруун, зүүн талаар сарнин суурьшсан байв. Хорь, эхирид, булагад нь буриадын хамгийн эртний үндсэн аймгууд ба сартуул, цонгоол, хонгодор нь 1680-аад оны Халх-ойрадын дайн тулаанаас дүрвэж хойд зүгт дүрвэн очсон  хүмүүс юм.

===Овгуудын бүтэц бүрэлдэхүүн ===
[[Булагад]], [[Эхирэд]], [[Хори]], [[Хонгоодор]] бол буриад ястныг бүрэлдүүлдэг гол дөрвөн овог юм. Мөн [[Сартуул]], [[Табунгуд]], [[Сонгоол]], Ашибагад, Атаган, Икинад зэрэг томоохон овгууд бий.

=== Булагад ===
* Алагуй
* Тугалаг
* Онгой
* Обогон
* Хогой
* Шарадай
* Хурамша
* Ользон
* Буумал
* Булгадай Хубдууд

=== Эхирэд ===
* Абазай
* Һэнгэлдэр
* Хадалай
* Һэрхэ
* Һэрһэлдэй
* Буура
* Готол
* Зонхи
* Баяндай
* Шоно
* Абаганууд
* Буян

=== Хори ===
* Галзууд
* Хуасай
* Хөбдүүд
* Гушад
* Шарайд
* Харгана
* Худай
* Бодонгууд
* Хальбан
* Сагаангууд
* Батанай
* Хайшир

=== Хонгоодор ===
* Ашхай
* Тайбжан
* Хагта
* Дүрэтэн
* Боолдой
* Шошоолог
* Бадархан
* Һарнууд
* Шарнууд
* Ашат
* Холто
* Даши
* Тэртэ
* Улаахан
* Долоонгууд
* Наймангууд
* Дардайтан
* Бурюууха
* Шуранхан
* Булбу
* Уляба
* Хотогойт

=== Бусад ===
* [[Ашибагад]]
* Икинад 
* [[Сонгоол]]
* [[Сартуул]]
* [[Хамниган]]
* [[Соёд]]
* [[Урианхай]]
* [[Хариад]]

===Овгуудын байршил ===

====16-17-р зууны үеийн байршил  ====
16-17-р зууны үед хорь-буриад Байгалийн баруун, зүүн эрэгт, ашибагад баруун хойно, атаган Сэлэнгийн адагт, табунуд Сэлэнгийн баруун эргээс Шилка, Онон гол хүртэл нутаглаж байжээ.

===Орчин үеийн буриад овгуудын тархалт ===

=== Хүн ам ===
Нийт буриад хүний тоо 550,000 орчим бөгөөд эдгээрээс [[Оросын ард түмэн|445 мянга]] нь [[ОХУ|Орост]] ([[2002]] оны өгөгдлөөр), 70 мянга орчим нь [[Монгол улс|Монголын]] хойд хэсгээр ([[1998]] оны дүнгээр), 25 мянга орчим нь ӨвөрМонголын зүүн хойд хэсэгт оршин суугаа гэсэн үнэлгээ бий. 1897 онд С.Паткановын баримтаар Оросын Хаант улсад 288 мянга 383 Буриад хүн байна гэж бүртгэгджээ. Өдгөө 118 жил өнгөрөхөд Буриадын хүн ам ердөө 1 дахин л өссөн байна. Үүнд Орсод гарсан хувьсгал Оросын хүн амын түрэлт зэрэг нь ихээр нөлөөлж Буриадууд урагшаа ихээр нүүн суурьшиж хүн амын хувьд тархай бутархай нэгдмэл биш байдалтай болжээ.

Сибирийн хүн ам МЭ 1-1000 онуудад 100,000 1500 онд 200,000 1600 онд 200,000 1700 онд 300,000 байсан ба харин Орос Сибирийг захиргаандаа оруулж оросууд ихээр суурьших болсноос хүн ам нь эрс өсч 1820 онд 1,143,000 1870 онд 3,727,000 болсон.&lt;ref&gt;[https://books.google.mn/books?id=I242EL00ieAC&amp;pg=PA232&amp;dq=russia+population+1700+ad&amp;hl=nl&amp;sa=X&amp;ei=nHpMUbylFYWb0AXD-4HICA#v=onepage&amp;q&amp;f=false]&lt;/ref&gt;

== Хэл бичиг ==
Буриадууд өргөн утгаараа [[Монгол хэл]]ний хойд аялга буюу [[буриад аялга]]ар ярилцдаг.  Буриадууд [[монгол бичиг]] ашигладаг байсан ба мөн монгол бичигт үндэслэсэн [[вагиндра]] бичгийг зохиосон байдаг. Орос дахь буриадууд [[1931]] оноос [[Латин үсэг|латин]], [[1939]] оноос [[Кирилл үсэг|кирилл бичиг]] хэрэглэх болсон. 

== Шашин шүтлэг ==
Уламжлалт шашин шүтлэг нь [[Бөө мөргөл]] бөгөөд [[16-р зуун]]ы сүүлчээс [[Төвөдийн Буддын шашин]]ы урсгал [[шарын шашин]]д бусад Монголчуудын адил биширсэн байдаг. Буриадад [[Христосын  шашин]] анхны оросуудтай хамт нэвтэрч, [[20-р зуун]]ы сүүлийн хагаст өргөн тархсан.

[[1741]] онд Буддын шашин Оросын албан ёсны шашнуудын нэг болсон бөгөөд Буриадын анхны Буддын сүм Тамчин дацан тэр үед байгуулагдсан байна. [[1914]] оны байдлаар Буриадад 48 дацанд 16,000 лам шавилан сууж байсан гэдэг баримт бий. [[1930]]-аад онд Буриадын Буддын сүм хийдүүд бараг бүгд хаагдаж, сүйтгэгдсэн ажээ. Тэр үед [[Нармай Монгол]] хөдөлгөөн өрнөж байснаас болж [[Иосиф Сталин]]ы дэглэм 10 гаруй мянган буриад хэлмэгдэж, улсын нэр Буриад-Монгол байсныг Буриад болгон өөрчилсөн гэдэг.

== Газар нутаг ==
Буриадын газар нутаг [[17 дугаар зуун|17 дугаар зууны]] дунд үед Оросын Хаант Улсын бүрэлдэхүүнд орж, эхлээд [[Эрхүү]]гийн захирагчийн харьяанд байгаад, Байгалын чанад мужийн бүрэлдэхүүнд оржээ ([[1851]] он). [[1917]] оны социалист хувьсгалын дараа байгуулагдсан [[Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах Улс]]ын бүрэлдэхүүнд багтаж байгаад [[1921]] онд [[ЗХУ]]-ын бүрэлдэхүүнд орж, [[1922]] онд өөртөө засан тохинох эрхтэй болжээ. [[1923]] онд ЗСБНХОУ-ын бүрэлдэхүүн дэх Автономит Улс болсон байна. [[1992]] оноос [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс]] гэж нэрлэх болсон байна.

===Буриад газар усны нэр===
Оросын судлаач М.Н. Мельхеев буриад газар усны нэр [[Эрхүү муж]]ийн өмнөд хэсэг, [[Киренга]] гол, [[Саян]]ы нуруунаас Буриад, [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]ын төв, өмнөд хэсэг хүртэл тархсан болохыг тогтоожээ.&lt;ref&gt;М.Н. Мельхеев, Географические названия Восточной Сибири, 1969&lt;/ref&gt; Гэвч М.Н. Мельхеев буриад үг, монгол үг хоёрыг нарийн ялгаж салгаагүй байж болох юм. 

*[http://nature.baikal.ru/text.shtml?id=113&amp;sec=21 Географические названия Восточной Сибири]
*[http://books.google.mn/books?id=XM_-AgAAQBAJ&amp;dq=%D1%83%D0%B4%D0%B0+%D1%87%D1%83%D0%BD%D0%B0+%D0%B1%D1%83%D1%80%D1%8F%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%B8%D0%BC%D1%8F&amp;source=gbs_navlinks_s Топонимика Бурятии]
*[http://bam.railways.ru/topomimika/ БАМ-ын төмөр зам дагуух газар усын нэр: Топонимы БАМ и окрестностей]
*[http://www.olupiter.ru/fj3cfcm7.htm]
*[http://rudocs.exdat.com/docs/index-256988.html Территория расселения бурят представляет собой обширную полосу лесостепей и горно-таежной зоны, простирающуюся от г. Нижнеудинска на западе и до верховьев Амур]
*[http://www.baigalmirny.ru/index.php?option=com_content&amp;view=category&amp;id=90&amp;Itemid=120 История до и начало XX века]

===Буриадуудын нутаглаж байсан гол мөрөн===
*[[Аг гол]] - Агийн буриадын тойрог
*[[Ангар мөрөн]] 
*[[Бирюса]]
*[[Боорж гол]]
*[[Витим]]
*[[Зэд гол]] 
*[[Зүлгэ]] ([[Лена]])
*[[Ингэдэй]] 
*[[Ия]]
*[[Кан]]
*[[Киренга]]
*[[Нэрчүү гол]]
*[[Онон]]
*[[Ах гол]]
*[[Сэлэнгэ мөрөн]] 
*[[Үд (Тасеевын цутгал)]]
*[[Үд гол]]
*[[Хялга]]
*[[Цөх]]
*[[Шилка гол|Шилка]]
*[[Эргүнэ мөрөн|Эргүнэ]] (оросоор:Аргунь)
*[[Эрхүү гол]] (оросоор: Иркут)

==Алдартай хүмүүс==
===Эрдэмтэд ===
*[[Бямбын Ринчен]]
*[[Жамсрангийн Цэвээн]]
*[[Эрдэнэбатын Оюун]]
*[[Чүлтэмийн Батмөнх]] (1929-2000),(Дорнод аймгийн Дашбалбар сум) 3-р эмнэлгийн зүрх мэс заслын доктор профессор
*Жалцавын Дүгэрсүрэн
Цэдэндамбын Батбаяр түүхч ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн 2021 оноос

===Төрийн зүтгэлтэн===
*[[Дашийн Бямбасүрэн]]
*[[Санжаасүрэнгийн Зориг]]
*[[Эрдэнэбатхаан]]
*[[Элбэгдорж.Ринчино]]

===Урлагийн хүмүүс ===

====Дуучид ====
*[[Данзаншаравын Жамъянжав]], МУАЖ, Дэд профессор, дуурийн дуучин, Сэлэнгэ, Ерөө сум
*[[Цэвэгжавын Пүрэвдорж]], Зууны манлай эрэгтэй дуурийн дуучин, Хэнтий, Дадал сум
*[[Дэмбэрлийн Жаргалсайхан]](1939-2011),(Дорнод аймгийн Дашбалбар сум) муаж,Буриад ардын жүжигчин,дуурийн дуучин,жүжигчин 
*Намдагийн Төмөрхуяг(1959-2018),(Хэнтий Өндөрхаан хот) Мугж

*'''Зураач''' 
*Гэлэгийн Одон (1925-1996 Дорнод аймаг Дашбалбар сум) Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн,төрийн шагналт зураач.
*

==== Спорт ==== 
*[[Дамдинжав Банди]] (1948-2018 Булган аймаг Тэшиг сум) Монгол улсын ардын багш, Гавьяат  дасгалжуулагч, Буриад улсын гавьяат дасгалжуулагч, Академич, Профессор, олон улсын хэмжээний мастер (2008 оны Бээжингийн олимпийн наадмийн боксын төрөлд дасгалжуулагчаар оролцон алт, мөнгөн медаь эх орондоо авж ирсэн)

==Зураг==
&lt;gallery&gt;
Image:Забайкальские буряты.jpg|Өвөр Байгалийн Буриад айл&lt;br /&gt;(1840 оны номын зураг)
File:Selenginskie_buryaty.jpg|[[Сэлэнгийн]] буриадууд
Файл:Байгаль хавийн овог аймгууд XVII .jpg|Байгаль хавийн овог аймгууд XVII 
Image:Buryatdress.jpg|Буриад хувцас
Файл:Angara.png|17-р зуунд буриадууд баруун тийш [[Бирюса]], [[Үдэ (Тасеевын цутгал)]], [[Кан]] гол хүртэл нутаглаж байжээ.
Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]]
Файл:Оросын физик газарзүйн атлас.jpg
Файл:Баруун, Зүүн [[Саян]], [[Тагнын нуруу]] (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул.png|Зүүн Саян, Тагнын нуруу (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул
Файл:Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд.jpg|Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд
Файл:Оросын физик газарзүйн атлас.jpg|Оросын физик газарзүйн атлас
Файл:BURIAT 66.jpg|[[Б. Сумъяабаатар]], &quot;Буриадын үгийн бичээс&quot;, хуудас 315, 1967
&lt;/gallery&gt;

== Судалгаа ==
* [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]]: &quot;Буриадын үгийн бичээс&quot;, хуудас 315, 1967

== Цахим холбоос ==
{{commonscat|Buryat people|Буриадууд}}
*[http://www.hamagmongol.narod.ru Хамаг Монгол]
*[http://www.buryatia.org Буриадуудын сайт]
*[http://books.google.mn/books?id=0cnguaT_q-wC&amp;dq=%D0%B1%D1%83%D1%80%D1%8F%D1%82%D1%8B+%D0%BD%D0%B5+%D0%BA%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5&amp;source=gbs_navlinks_s &quot;Национальный вопрос в Бурятии: 1980-2000-е гг&quot; В.Хамутаев]

== Тайламж ==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}}
[[Ангилал:Буриад ястан| ]]
[[Ангилал:Ази дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Өвөр Монгол дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Нүүдэлчид]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан]]
[[Ангилал:Өвөр Байгалын хязгаар]]
[[Ангилал:Монгол үндэстэн]]
[[Ангилал:Оросын ард түмэн]]</text>
      <sha1>fxjbddr19yqmmai5mi2htrnn7417vtv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Устга</title>
    <ns>10</ns>
    <id>3236</id>
    <revision>
      <id>706150</id>
      <parentid>683859</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T21:02:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1793" xml:space="preserve">{{ombox
| type  = speedy
| style = font-size:95%;
| image = [[Image:OOjs UI icon trash-destructive.svg|50px|link=|alt=]]
| text  = '''Энэ хуудас нь Түргэн Устгалд орох шаардлагатай байна'''! Шалтгаан: '''{{{1}}}'''

Энэ хуудасны түргэн устгалыг эсэргүүцэж байгаа бол үүний [[{{NAMESPACE}} talk:{{PAGENAME}}|хэлэлцүүлгийн хуудсанд]] шалтгаанаа бичнэ үү. Энэ хуудас нь түргэн устгалд орох ёсгүй нь тодорхой, эсвэл та өөрчлөх гэж байгаа бол энэ мэдэгдэлийг авч хаяна уу. Гэхдээ энэ хуудсыг та өөрөө хийсэн бол мэдэгдэлийг авч хаяж болохгүй.

&lt;!-- Устгах эсрэг товчлуур --&gt;
{{#tag: inputbox |
type=commenttitle
default=Маргаантай устгасан
hidden=yes
preload=Template:Hangon preload
page={{#titleparts:{{TALKPAGENAME}}|255}}
buttonlabel=Үүнийг хурдан устгахыг эсэргүүц
break=no
}}

&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;''Администраторууд аа, энэ хуудсыг [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=delete}} арилгахынхаа өмнө] энд [[Special:Whatlinkshere/{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|ямар нэгэн юм холбогдож буй эсэх]], болон [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=history}} хуудасны түүхийг] ([{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|diff=0}} сүүлийн өөрчлөлтийг]) шалгаарай.''&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;&lt;includeonly&gt;{{{category|[[Ангилал:Устгалд орох хуудсууд|{{PAGENAME}}]]}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;}}&lt;noinclude&gt;</text>
      <sha1>8u34yms9yobquplhj906v0kgttws7bx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706151</id>
      <parentid>706150</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T21:07:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1851" xml:space="preserve">{{ombox
| type  = speedy
| style = font-size:95%;
| image = [[Image:OOjs UI icon trash-destructive.svg|50px|link=|alt=]]
| text  = '''Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь Түргэн Устгалд орох шаардлагатай байна'''! Шалтгаан: '''{{{1}}}'''

Энэ {{pagetype|defaultns=all}}-ны түргэн устгалыг эсэргүүцэж байгаа бол үүний [[{{NAMESPACE}} talk:{{PAGENAME}}|хэлэлцүүлгийн хуудсанд]] шалтгаанаа бичнэ үү. Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь түргэн устгалд орох ёсгүй нь тодорхой, эсвэл та өөрчлөх гэж байгаа бол энэ мэдэгдэлийг авч хаяна уу. Гэхдээ энэ хуудсыг та өөрөө хийсэн бол мэдэгдэлийг авч хаяж болохгүй.

&lt;!-- Устгах эсрэг товчлуур --&gt;
{{#tag: inputbox |
type=commenttitle
default=Маргаантай устгасан
hidden=yes
preload=Template:Hangon preload
page={{#titleparts:{{TALKPAGENAME}}|255}}
buttonlabel=Үүнийг хурдан устгахыг эсэргүүц
break=no
}}

&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;''Администраторууд аа, энэ хуудсыг [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=delete}} арилгахынхаа өмнө] энд [[Special:Whatlinkshere/{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|ямар нэгэн юм холбогдож буй эсэх]], болон [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=history}} {{pagetype|defaultns=all}}-ны түүхийг] ([{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|diff=0}} сүүлийн өөрчлөлтийг]) шалгаарай.''&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;&lt;includeonly&gt;{{{category|[[Ангилал:Устгалд орох хуудсууд|{{PAGENAME}}]]}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;}}&lt;noinclude&gt;</text>
      <sha1>otnuqqfoe3enk1fjihj40pmyit1z2mx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706160</id>
      <parentid>706151</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T21:46:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2322" xml:space="preserve">{{ombox
| type  = speedy
| style = font-size:95%;
| image = [[Image:OOjs UI icon trash-destructive.svg|50px|link=|alt=]]
| text  = '''Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь Түргэн Устгалд орох шаардлагатай байна'''! Шалтгаан: '''{{{1}}}'''

Энэ {{pagetype|defaultns=all}}-ны түргэн устгалыг эсэргүүцэж байгаа бол үүний [[{{NAMESPACE}} talk:{{PAGENAME}}|хэлэлцүүлгийн хуудсанд]] шалтгаанаа бичнэ үү. Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь түргэн устгалд орох ёсгүй нь тодорхой, эсвэл та өөрчлөх гэж байгаа бол энэ мэдэгдэлийг авч хаяна уу. Гэхдээ энэ хуудсыг та өөрөө хийсэн бол мэдэгдэлийг авч хаяж болохгүй.

&lt;!-- Устгах эсрэг товчлуур --&gt;
{{#tag: inputbox |
type=commenttitle
default=Маргаантай устгасан
hidden=yes
preload=Template:Hangon preload
page={{#titleparts:{{TALKPAGENAME}}|255}}
buttonlabel=Үүнийг хурдан устгахыг эсэргүүц
break=no
}}

&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;''Администраторууд аа, энэ хуудсыг [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=delete}} арилгахынхаа өмнө] энд [[Special:Whatlinkshere/{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|ямар нэгэн юм холбогдож буй эсэх]], болон [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=history}} {{pagetype|defaultns=all}}-ны түүхийг] ([{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|diff=0}} сүүлийн өөрчлөлтийг]) шалгаарай.''&lt;/span&gt;

&lt;small&gt;Энэ хуудсыг {{#time:H:i, j F Y (e)|{{REVISIONTIMESTAMP}}}} ([{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} {{time ago|{{REVISIONTIMESTAMP}}}}]) цагт [[{{ns:2}}:{{REVISIONUSER2}}|{{REVISIONUSER2}}]] &lt;small&gt;{{toolbar|1=[[Special:Contributions/{{REVISIONUSER2}}|contribs]]|2=[[Special:Log/{{REVISIONUSER2}}|logs]]}}&lt;/small&gt; }} [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|diff=cur}} хамгийн сүүлд засварласан] {{#if: {{REVISIONUSER}}&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;&lt;includeonly&gt;{{{category|[[Ангилал:Устгалд орох хуудсууд|{{PAGENAME}}]]}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;}}&lt;noinclude&gt;</text>
      <sha1>qmxcenz8fh1nejur1e7u4l49ieijxf8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706165</id>
      <parentid>706160</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T21:55:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2341" xml:space="preserve">{{ombox
| type  = speedy
| style = font-size:95%;
| image = [[Image:OOjs UI icon trash-destructive.svg|50px|link=|alt=]]
| text  = '''Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь Түргэн Устгалд орох шаардлагатай байна'''! Шалтгаан: '''{{{1}}}'''

Энэ {{pagetype|defaultns=all}}-ны түргэн устгалыг эсэргүүцэж байгаа бол үүний [[{{NAMESPACE}} talk:{{PAGENAME}}|хэлэлцүүлгийн хуудсанд]] шалтгаанаа бичнэ үү. Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь түргэн устгалд орох ёсгүй нь тодорхой, эсвэл та өөрчлөх гэж байгаа бол энэ мэдэгдэлийг авч хаяна уу. Гэхдээ энэ хуудсыг та өөрөө хийсэн бол мэдэгдэлийг авч хаяж болохгүй.

&lt;!-- Устгах эсрэг товчлуур --&gt;
{{#tag: inputbox |
type=commenttitle
default=Маргаантай устгасан
hidden=yes
preload=Template:Hangon preload
page={{#titleparts:{{TALKPAGENAME}}|255}}
buttonlabel=Үүнийг хурдан устгахыг эсэргүүц
break=no
}}

&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;''Администраторууд аа, энэ хуудсыг [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=delete}} арилгахынхаа өмнө] энд [[Special:Whatlinkshere/{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|ямар нэгэн юм холбогдож буй эсэх]], болон [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=history}} {{pagetype|defaultns=all}}-ны түүхийг] ([{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|diff=0}} сүүлийн өөрчлөлтийг]) шалгаарай.''&lt;/span&gt;

&lt;small&gt;Энэ хуудсыг {{#time:H:i, j F Y (e)|{{REVISIONTIMESTAMP}}}} ([{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} {{time ago|{{REVISIONTIMESTAMP}}}}]) цагт [[{{ns:2}}:{{REVISIONUSER2}}|{{REVISIONUSER2}}]] &lt;small&gt;{{toolbar|1=[[Special:Contributions/{{REVISIONUSER2}}|хувь нэмэр]]|2=[[Special:Log/{{REVISIONUSER2}}|логууд]]}}&lt;/small&gt; }} [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|diff=cur}} хамгийн сүүлд засварласан] {{#if: {{REVISIONUSER}}&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;&lt;includeonly&gt;{{{category|[[Ангилал:Устгалд орох хуудсууд|{{PAGENAME}}]]}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;}}&lt;noinclude&gt;</text>
      <sha1>bs87bk50do6wra4vvcml5mmy61ajhr7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706166</id>
      <parentid>706165</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T22:03:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2315" xml:space="preserve">{{ombox
| type  = speedy
| style = font-size:95%;
| image = [[Image:OOjs UI icon trash-destructive.svg|50px|link=|alt=]]
| text  = '''Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь Түргэн Устгалд орох шаардлагатай байна'''! Шалтгаан: '''{{{1}}}'''

Энэ {{pagetype|defaultns=all}}-ны түргэн устгалыг эсэргүүцэж байгаа бол үүний [[{{NAMESPACE}} talk:{{PAGENAME}}|хэлэлцүүлгийн хуудсанд]] шалтгаанаа бичнэ үү. Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь түргэн устгалд орох ёсгүй нь тодорхой, эсвэл та өөрчлөх гэж байгаа бол энэ мэдэгдэлийг авч хаяна уу. Гэхдээ энэ хуудсыг та өөрөө хийсэн бол мэдэгдэлийг авч хаяж болохгүй.

&lt;!-- Устгах эсрэг товчлуур --&gt;
{{#tag: inputbox |
type=commenttitle
default=Маргаантай устгасан
hidden=yes
preload=Template:Hangon preload
page={{#titleparts:{{TALKPAGENAME}}|255}}
buttonlabel=Үүнийг хурдан устгахыг эсэргүүц
break=no
}}

&lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;''Администраторууд аа, энэ хуудсыг [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=delete}} арилгахынхаа өмнө] энд [[Special:Whatlinkshere/{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|ямар нэгэн юм холбогдож буй эсэх]], болон [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=history}} {{pagetype|defaultns=all}}-ны түүхийг] ([{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|diff=0}} сүүлийн өөрчлөлтийг]) шалгаарай.''&lt;/span&gt;

&lt;small&gt;Энэ хуудсыг {{#time:H:i, j F Y (e)|{{REVISIONTIMESTAMP}}}} ([{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} {{time ago|{{REVISIONTIMESTAMP}}}}]) цагт [[{{ns:2}}:{{REVISIONUSER2}}|{{REVISIONUSER2}}]] &lt;small&gt;{{toolbar|1=[[Special:Contributions/{{REVISIONUSER2}}|хувь нэмэр]]|2=[[Special:Log/{{REVISIONUSER2}}|логууд]]}}&lt;/small&gt;  [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|diff=cur}} хамгийн сүүлд засварласан]&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;&lt;includeonly&gt;{{{category|[[Ангилал:Устгалд орох хуудсууд|{{PAGENAME}}]]}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;}}&lt;noinclude&gt;</text>
      <sha1>dip4cdb28yenblfkc00tcc8i99wodz3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оросын Холбооны Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5880</id>
    <revision>
      <id>706180</id>
      <parentid>705099</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T04:39:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.68.41</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85125" xml:space="preserve">{{Инфобокс улс
|NAME-AMTSSPRACHE        = Российская Федерация
|TRANSKRIPTION           = 
|NAME-MONGOLISCH         = Тэнэг Иваны Холбооны Улс&lt;br /&gt;{{MongolUnicode|ᠣᠷᠤᠰ ᠤᠨ&lt;br /&gt; ᠬᠣᠯᠪᠤᠭᠠᠨ ᠤ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}
|BILD-FLAGGE             = Flag of Russia.svg
|ARTIKEL-FLAGGE          = Оросын төрийн далбаа
|BILD-WAPPEN             = Coat of Arms of the Russian Federation.svg
|ARTIKEL-WAPPEN          = Оросын төрийн сүлд
|WAHLSPRUCH              = 
|AMTSSPRACHE             = [[Орос хэл|Оросоор]]{{FN|1}}
|HAUPTSTADT              = [[Москва]]
|STAATSFORM              = [[Холимог засаглалын систем|Холимог ерөнхийлөгчийн]]
|REGIERUNGSSYSTEM        = [[Бүгд Найрамдах Улс]] ([[Холбооны улс|Холбооны]] [[Бүгд Найрамдах Улс]])
|STAATSOBERHAUPT         = [[Оросын ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]&lt;br /&gt;[[Владимир Путлер]]
|REGIERUNGSCHEF          = [[Оросын ерөнхий сайд|Ерөнхий сайд]]&lt;br /&gt;[[Михаил Мишустин]]
|FLÄCHE                 = [[Талбай|17.075.400&amp;nbsp;км²]] &lt;small&gt;([[Дэлхийн улс орны нэрс#НҮБ-ын гишүүн — 193|1.]])&lt;/small&gt;, үүнээс&lt;br /&gt;европт: 3.952.550&amp;nbsp;км²,&lt;br /&gt;азид: 13.122.850&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;[[Крым (холбооны тойрог)|Крымтай]]: 17.102.344&lt;ref group=&quot;A&quot;&gt;Оросын Холбооны Улс нь 2014 оны гуравдугаар сарын 18-наас хойш Крымийг тус улсын нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг гэж үздэг.&lt;/ref&gt;
|EINWOHNER               = 144.526.636&lt;ref name=&quot;gks.ru&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/PrPopul2018.xlsx |title=ПРЕДВАРИТЕЛЬНАЯ ОЦЕНКА ЧИСЛЕННОСТИ ПОСТОЯННОГО НАСЕЛЕНИЯ на 1 января 2018 г. и в среднем за 2017 г.}}&lt;/ref&gt; (Крымыг хасаад)&lt;br /&gt;146.877.088 (Крымын хамт); 2018
|BEV-DICHTE              = 8 &lt;small&gt;([[Дэлхийн улс орны нэрс#НҮБ-ын гишүүн — 193|179.]])&lt;/small&gt;
|BEV-ZUNAHME             = {{Өссөн}} +0,2 % &lt;small&gt;(2012)&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Rosstat: [http://www.gks.ru/bgd/free/b13_00/IssWWW.exe/Stg/dk12/8-0.htm Демография на 1 декабря 2013г.], abgerufen am 14. Februar 2014.&lt;/ref&gt;
|BIP                     = 2019&lt;ref name=&quot;imf.org&quot;&gt;[https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/index.aspx World Economic Outlook] ([[Олон Улсын Валютын Сан]]).&lt;/ref&gt;
* 1.702 тэрбум [[Америк доллар|$]] &lt;small&gt;([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|11.]])&lt;/small&gt;
* 4.136 тэрбум [[Америк доллар|$]] &lt;small&gt;([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|6.]])&lt;/small&gt;
* 11.601 $ &lt;small&gt;([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|65.]])&lt;/small&gt;
* 28.184 $ &lt;small&gt;([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|58.]])&lt;/small&gt;
|BIP-ERWEITERT           = * Нийт (нэрлэсэн)
* Нийт ([[Худалдан авах чадварын харьцаа|ХАЧХ]])
* ДНБ/Хүн ам (нэрл.)
* ДНБ/Хүн ам (ХАЧХ)
|HDI                     = {{Өссөн}} 0,824&lt;small&gt; ([[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|52.]]) (2019)&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Table: Human Development Index and its components. [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын хөгжлийн хөтөлбөр]]т (нийтлэгч): Human Development Report 2020. United Nations Development Programme, New York, S. 343 ([hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf#page=357 undp.org] [PDF]).&lt;/ref&gt;
|WÄHRUNG                = [[Оросын рубль|Рубль]] (RUB)
|GRÜNDUNG               = {{0}}862 он: [[Киевийн Русь]]&lt;br /&gt;1263 он: [[Москвагийн Их Вант Улс]]&lt;br /&gt;1547 он: [[Оросын Хаант Улс|Оросын Царьт Улс]]&lt;br /&gt;1721 он: [[Оросын Хаант Улс]]&lt;ref&gt;Vgl. Andreas Zimmermann: ''Staatennachfolge in völkerrechtliche Verträge: Zugleich ein Beitrag zu den Möglichkeiten und Grenzen völkerrechtlicher Kodifikation.'' Max-Planck-Institut für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht, Springer, Berlin 2000, ISBN 3-540-66140-9, S.&amp;nbsp;86&lt;!-- unfunktionale Links: ([http://books.google.de/books?id=oPkRR6sykxwC&amp;lpg=PA86&amp;pg=PA86&amp;f=false Fn 304 f.]), [http://books.google.de/books?id=oPkRR6sykxwC&amp;lpg=PA90&amp;dq=%22durchlaufende%20Identit%C3%A4tskette%20zwischen%20dem%20alten%20zaristischen%20Ru%C3%9Fland%2C%20der%20UdSSR%22&amp;pg=PA90#v=onepage&amp;q=%22durchlaufende%20Identit%C3%A4tskette%20zwischen%20dem%20alten%20zaristischen%20Ru%C3%9Fland,%20der%20UdSSR%22&amp;f=false 90], [http://books.google.de/books?id=oPkRR6sykxwC&amp;pg=PA120 120] --&gt;.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;1917 он: [[Оросын Түр Засгийн газар|Бүгд Найрамдах Орос Улс]]&lt;br /&gt;1917 он: [[Зөвлөлт Орос Улс]]&lt;ref group=&quot;A&quot;&gt;Andreas Zimmermann: ''Staatennachfolge in völkerrechtliche Verträge'', S. 85&amp;nbsp;ff.&lt;!-- unfunktionale Links:  ([http://books.google.de/books?id=oPkRR6sykxwC&amp;lpg=PA86&amp;pg=PA86 86], [http://books.google.de/books?id=oPkRR6sykxwC&amp;lpg=PA90&amp;dq=%22mit%20Ru%C3%9Fland%20beziehungsweise%20Sowjetru%C3%9Fland%20identisch%20war%22&amp;pg=PA90#v=onepage&amp;q=%22mit%20Ru%C3%9Fland%20beziehungsweise%20Sowjetru%C3%9Fland%20identisch%20war%22&amp;f=false 90]) --&gt;; vgl. auch die Andere Auffassung Schweisfurths, ''Vom Einheitsstaat (UdSSR) zum Staatenbund (GUS). Juristische Stationen eines Staatszerfalls und einer Staatenbundsentstehung'', [[Zeitschrift für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht|ZaöRV]], Bd. 52 (1992), S. 541–702, hier S. 545&amp;nbsp;f., 547 ([http://www.zaoerv.de/52_1992/52_1992_3_4_a_541_702.pdf PDF]), der zwar eine Identität zwischen dem Russischen Reich und Sowjetrussland annimmt, aber die UdSSR als neues [[Völkerrechtssubjekt]] betrachtet.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;1917 он: [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗСБНХОУ]]&lt;br /&gt;1922 он: [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]
1990 он: Оросын Холбооны Улс &lt;small&gt;([[Суверенитет|Суверенитет байдлын тунхаглал]])&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Vgl. Theodor Schweisfurth: ''Staatensukzession'', S. 172.&lt;/ref&gt;
|NATIONALHYMNE           = ''[[Оросын төрийн дуулал]]''&lt;br /&gt;[[File:Russian Anthem chorus.ogg|155x125px]]
|NATIONALFEIERTAG        = 6-р сарын 12 (''[[Оросын Өдөр]]'')
|ZEITZONE                = [[UTC+2]]-оос [[UTC+12]] хүртэл
|KFZ-KENNZEICHEN         = [[ОХУ-ын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|RUS]]
|ISO 3166                = [[ISO 3166-2:RU|RU]], RUS, 643
|INTERNET-TLD            = [[.ru]], .рф und [[.su]]
|TELEFON-VORWAHL         = +7
|BILD-LAGE               = Russian Federation (orthographic projection) - Crimea disputed.svg
|BILD-LAGE-IMAGEMAP      = 
|ANMERKUNGEN             = {{FNZ|1|[[ОХУ-ын засаг захиргааны гишүүнчлэл|Харьяа Бүгд Найрамдах Улсууд]] ба [[Оросын өөртөө засах тойрог|өөртөө засах тойрог]] дахь үндэстнүүдийн хэл. Бусад хэл нь орон нутгийн албан ёсны хэл.}}
}}
'''Орос Улс''' ([[Орос хэл|орос.]] ''{{Audio|Ru-Россия.ogg|Россия}})'', албан ёсоор '''Оросын Холбооны Улс''' (товчоор '''ОХУ,''' орос. Российская Федерация) нь хойд [[Еврази|Евразийн]] [[улс]] юм. Орос нь хагас ерөнхийлөгчийн засаглалтай [[Бүгд Найрамдах Улсын жагсаалт (ОХУ)|Бүгд Найрамдах Улс]]. Энэхүү улсын [[ОХУ-ын нутаг дэвсгэрийн хуваарь|холбооны бүрэлдэхүүн]] нь найман [[Холбооны тойрог (ОХУ)|холбооны тойрог]] ба 85 [[Оросын холбооны байгууламж|холбооны байгууламжаас]] бүрдэнэ. Оросын Холбооны Улс нь өргөн уудам нутагтай бөгөөд тус улсын үндсэн нутаг дэвсгэртэй хиллэх улсуудыг цагийн зүүний дагуу нэрлэвэл [[Умард Солонгос]],  [[Хятад]], [[Монгол Улс|Монгол]], [[Казахстан]], [[Азербайжан]], [[Гүрж]], [[Украин]], [[Беларусь]], [[Латви]], [[Эстони]], [[Финланд]], [[Норвеги]] зэрэг болно. Харин Оросын [[эксклав]] буюу эх нутгаасаа салангид орших [[Калининград муж|Калининград мужтай]] нь [[Литва]] ба [[Польш]] улс хиллэдэг. Мөн зүүн умард хэсгээрээ далайгаар   [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Аляска]] мужтай хиллэлдэг бөгөөд [[Швед]], [[Дани]], [[Турк]], [[Япон]] улстай далайгаар мөн ойр хил залгадаг байна. 

Дэлхийн хамгийн том болох 17,075,400 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, хүн амын тоогоороо 8 дугаарт ордог, нийт 143 сая хүнтэй том улс юм. Тайлбарлавал, Оросын газар нутаг [[Хойд Ази]]йг бүхэлд нь, [[Европ]]ын 40 хувийг бүрхдэг, хөндлөнгөөрөө 9 [[цагийн бүс|цагийн бүсээр]] хуваагддаг, олон янз байгаль, газрын тогтоц бүхий уудам нутагтай болно. Мөн дэлхийд эрдэс баялаг ба [[эрчим хүч]]ний эх үүсвэр, [[ой]], цэнгэг [[ус]]ны нөөцөөрөө тэргүүлнэ.

Оросууд 988 оноос [[Христийн шашин|Христийн]] шашны урсгал болох [[Үнэн алдартны шашин]]д сүсэглэсэн дагасан юм. 13 дугаар зуунд [[Их Монгол Улс|Монгол]]ын байлдан дагууллын үед [[Киев]]т төвлөрсөн улс цохигдон бутарснаар, [[Алтан Орд]]ны улсын албат, гувчуур төлөгч болцгоов. [[Москвагийн Их Вант Улс|Москва]]гийн вант улсыг хүрээлэн нэгдсэн Оросууд 1380 онд Куликовын тулалдаанд [[Мамай]]н цэргийг цохисноор бүрэн тусгаар тогтнож, түүнээс хойш газар нутгаа тэлжээ. Хожим 17-18 дугаар зуунд дорно зүгт шашинаа дэлгэрүүлж, байлдан дагуулах, нэгтгэн хавсаргах, газар зүйн нээлт хийх нэрийдлээр [[Оросын Хаант Улс]] нь Польшоос Аляска хүртэлх нутаг тэлж өргөн уудам газар нутагтай болжээ.

1917 оны коммунист хувьсгалаар Хаант ёсыг халж [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] залгамжлахад гол нэгтгэх үндсэн улс нь Орос байв. ЗХУ-ын үед [[шинжлэх ухаан]], [[технологи]]йн үсрэнгүй хөгжилд хүрч, [[Юрий Гагарин|сансарт хүн анх]] нисгэсэн. 1991 оны ЗХУ задран бутарсанаар бусад [[Зөвлөлт Холбоот Улсын 15 бүрэлдэхүүн улс|14 БНУ]]-ын адил 1991 онд тусгаар улс болж ОХУ байгуулагдаж эрх зүйн хувьд хуучин ЗХУ-ын залгамж улс болсон юм.

Эдүгээ Орос нь худалдан авах чадвараар тэгшитгэсэн [[Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн|дотоодын нийт бүтээгдэхүүний]] (ДНБ) хэмжээгээр дэлхийд 6-д, нэрлэсэн ДНБ-ий хэмжээгээр 9-д эрэмбэлэгддэг, [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] [[НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөл|Аюулгүй байдлын Зөвлөлийн]] Байнгын 5 гишүүн орнуудын нэг, [[Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөл|Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөлийн]] тэргүүлэх гишүүн, [[Их Найм]]ын гишүүн, хүлээн зөвшөөрөгдсөн [[цөмийн зэвсэг]]тэй 5 орны нэг гэх мэт нөлөө бүхий [[гүрэн|том гүрэн]] юм.
{{Загвар:Оросын түүх}}

== Нэрний гарал үүсэл ==
&quot;Росия&quot; ({{lang-gr|Ρωσία}}) гэсэн нэр томьёоны талаарх анхны бичээс нь X зууны дунд үеэс эхлэлтэй. Энэ нь [[Византын эзэнт гүрэн|Византын]] эзэн хаан Константин Порфирогенитийн &quot;[[Ёслолын тухай]]&quot;, &quot;[[Эзэнт гүрний засаг захиргааны тухай]]&quot; бүтээлүүдэд Оросын грек нэрээр олддог. Кирилл бичигт &quot;Росия&quot; (Ρωσία) гэдэг үгийг анх 1387 оны 4-р сарын 24-ний өдөр [[Стамбул|Константинополь]] хотод бишоп Киприаны цолонд  хэрэглэсэн бөгөөд &quot;Киев ба Бүх Оросын бишоп&quot; хэмээн биечлэн гарын үсэг зуржээ. Төр нь хаан ширээнд залах ёслолын дараа: 1547 онд [[IV Иван]] хаант улсад хуримаа хийсний дараа уг мужийг [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрэн]] гэж нэрлэж эхлэв. Үгийн орчин үеийн зөв бичгийн дүр төрх - &quot;С&quot; гэсэн хоёр үсэгтэй - XVII зууны дунд үед гарч ирсэн бөгөөд эцэст нь [[I Пётр|I Петрийн]] удирдлаган дор бүрэн нэгтгэгджээ. Романовын удмын [[I Пётр|I Петр]] хаан төрийн эрхэнд гарч 1700 онд Оросын Эзэнт улс байгуулж томоохон өөрчлөлт шинэчлэл хийж Орос улст европоос эрдэмтэн, инженерүүд олноор урин авчирч &quot;Европ руу цонх гаргаж, үүдээ нээж&quot; өөрийн усан флот, аж үйлдвэрийг хөгжүүлжээ.

== Газар зүй ==

=== Газар зүйн байрлал ===
ОХУ-ын тунхагласан хил хязгаар дахь нутаг дэвсгэр нь 17,125,191 км² (дэлхийн улс орнуудын дунд газар нутгийн хэмжээгээр нэгдүгээрт) бөгөөд энэ нь Өмнөд Америк тивээс арай бага юм. Бүхэлдээ хойд бөмбөрцөгт байрладаг бөгөөд Оросын ихэнх нутаг нь зүүн бөмбөрцөгт байрладаг, зөвхөн Чукоткийн автономит тойргийн зүүн хэсэг нь баруун бөмбөрцөгт байрладаг. Номхон далай ба Хойд мөсөн далайн ус, мөн Атлантын далайн Балтийн, Хар, Азовын тэнгисүүдээр угаагдаж, дэлхийн хамгийн урт эргийн шугамыг эзэмшдэг (37.653 км). Орос нь Евразийн эх газрын хойд хэсэгт байрладаг бөгөөд Зүүн Европын ихэнх хэсэг, Азийн хойд хэсгийг бүхэлд нь эзэлдэг. Уралын уулс ба Кумо-Маныч хотгор нь Оросыг Европ, Азийн хэсгүүдэд хуваадаг. Европ, Азид ч гэсэн Орос улс нь нутаг дэвсгэрийн хувьд хамгийн том муж бөгөөд хэсэгчлэн оршдог.

=== Хил хязгаар ===
Оросын Холбооны Улс нь хиллэдэг улсуудын тоогоороо Хятадтай адил хамгийн олон буюу 14 улстай хамтын [[хил|газрын хилтэй.]] Газрын хилийн нийт урт нь 20.027&amp;nbsp;километр. Үүнээс гадна Орос нь таван тэнгис болон далайн хилтэй ба нийт эргийн урт нь 37.653&amp;nbsp;километр үргэлжилнэ. 

Оросын эх нутагтай хиллэх улсуудыг нар зөв эргүүлэн тоочбол [[Умард Солонгос|Умард Солонгос Улстай]] (19&amp;nbsp;км) зүүн урд талаараа хиллэнэ. Дараа нь [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улстай]] (3605&amp;nbsp;км) эхний удаа хиллэх ба үргэлжлүүлээд [[Монгол Улс|Монгол Улстай]] (3485&amp;nbsp;км) хиллэнэ. Монгол Улсын баруун талаар Хятадтай (40&amp;nbsp;км) хоёр дахь удаагаа хиллэдэг. Ингээд [[Казахстан|Казахстан Улстай]] (6846&amp;nbsp;км) маш урт газраар болон [[Каспийн тэнгис]]ийн эргийн зурвасын хилтэй. [[Кавказын нуруу]]нд [[Азербайжан]] (284&amp;nbsp;км) ба [[Гүрж|Гүрж Улстай]] (723&amp;nbsp;км) хиллэнэ. [[Хар тэнгис]] нь Оросын ази, ервопын хилийн зааг болно. Эндээс баруун урд талаараа [[Украин|Украинаар]] (1586&amp;nbsp;км, Крымийн хамт) дамжин дараа нь умард талд нь орших [[Беларусь|Беларусь Улсаар]] (959&amp;nbsp;км) үргэлжлэх ба эндээс [[Балтын Улсууд]] болох [[Латви]] (217&amp;nbsp;км), [[Эстони|Эстониор]] (334&amp;nbsp;км) үргэлжилнэ. Үргэлжлүүлээд [[Балтын тэнгис|Балтын тэнгисийн]] зурвас газар дараа нь [[Финланд|Финланд Улстай]] (1340&amp;nbsp;км), эцэст нь баруун хойд хэсгээрээ [[Норвеги|Норвегитой]] (196&amp;nbsp;км) хиллэдэг.

Дараа нь эргийн хил эхлэх ба умард талаараа улс бүхэлдээ [[Умард мөсөн далай]]н хилтэй. Дөнгөж 85 км өргөнтэй 30-аас 50 метрийн гүнтэй [[Берингийн хоолой]]гоор ОХУ хамгийн зүүн талаараа [[Аляска]]ас тусгаарлагдана. Үргэлжлүүлээд [[Номхон далай]] руу гарах гарц болох [[Берингийн тэнгис]]ийн эрэг, төгсгөлд нь [[Агнуурын тэнгис]]ээр дамжин [[Япон тэнгис]] рүү гарах гарцтай.

{{Байршлын карт+ | Орос | maptype=relief | width=700 | float=right | caption= | places=
{{Байршлын карт~ | Орос | label='''[[Москва]]''' | position=3 | lat=55.75 | long=37.616667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Санкт-Петербург]]&lt;/small&gt; | position=2 | lat=59.933333 | long=30.266667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Их Новгород|Новгород]]&lt;/small&gt; | position=9 | lat=58.516667 | long=31.283333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Новосибирск]]&lt;/small&gt; | position=9 | lat=55.033333 | long=82.916667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Воронеж]]&lt;/small&gt; | position=12 | lat=51.65 | long=39.2 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Тверь]]&lt;/small&gt; | position=9 | lat=56.866667 | long=35.916667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Екатеринбург]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=56.833333 | long=60.583333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Петропавловск-Камчатский]]&lt;/small&gt; | position=bottom | lat=53.016667 | long=158.65 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Сыктыквар]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=61.666667 | long=50.816667| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Сургут]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=61.25 | long=73.433333| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Магадан]]&lt;/small&gt; | position=left | lat=59.566667 | long=150.8| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Южно-Сахалинск]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=46.95 | long=142.733333| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Доод Новгород|Доод&amp;nbsp;Новгород]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=56.316667 | long=44 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Уфа]]&lt;/small&gt; | position=6 | lat=54.733333 | long=55.966667| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Сочи]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=43.583333 | long=39.733333| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Калининград]]&lt;/small&gt; | position=2 | lat=54.733333 | long=20.483333| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Самара]]&lt;/small&gt; | position=10 | lat=53.183333 | long=50.116667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Челябинск]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=55.15| long= 61.4 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Красноярск]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=56.0| long= 92.933333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Казань]]&lt;/small&gt; | position=left | lat=55.783333 | long=49.116667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Пермь]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=58.0| long= 56.25 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Омск]]&lt;/small&gt; | position=left | lat=54.966667 | long=73.383333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Владивосток]]&lt;/small&gt; | position=left | lat=43.116667 | long=131.9 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Норильск]]&lt;/small&gt; | position=2 | lat=69.333333 | long=88.216667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Томск]]&lt;/small&gt; | position=2 | lat=56.5 | long=84.966667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Эрхүү]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=52.283333 | long=104.3 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Мурманск]]&lt;/small&gt; | position=2 | lat=68.966667 | long=33.083333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Пятигорск]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=44.033333 | long=43.05 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Донын Ростов|Ростов]]&lt;/small&gt; | position=12 | lat=47.233333 | long=39.716667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Волгоград]]&lt;/small&gt; | position=12 | lat=48.7 | long=44.483333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Чита]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=52.05 | long=113.583333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Хабаровск]]&lt;/small&gt; | position=7 | lat=48.483333 | long=135.066667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Архангельск]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=64.55 | long=40.533333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Якутск]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=62.033333 | long=129.733333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Барнаул]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=53.337778 | long=83.773889 | region=RU}}

{{Байршлын карт~ | Орос | position=6 | lat=43/21// | long=42/26// | region=RU | mark=RedMountain.svg | marksize=12 | label=&lt;small&gt;''[[Эльбрус уул|Эльбрус]]''&lt;/small&gt;}}

{{Байршлын карт~ | Y=18 | X=16 | position=6 | label=&lt;small&gt;[[Финланд|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''ФИНЛАНД'''&lt;/span&gt;]]&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=42 | X=5 | position=6 | label=&lt;small&gt;[[Украин|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''УКРАИН'''&lt;/span&gt;]]&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=94 | X=67 | position=6 | label=[[Хятад|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''ХЯТАД'''&lt;/span&gt;]]}}
{{Байршлын карт~ | Y=94 | X=40 | position=6 | label=[[Хятад|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''ХЯТАД'''&lt;/span&gt;]]}}
{{Байршлын карт~ | Y=90 | X=53 | position=6 | label=[[Монгол Улс|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''МОНГОЛ'''&lt;/span&gt;]]}}
{{Байршлын карт~ | Y=80 | X=26 | position=6 | label=[[Казахстан|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''КАЗАХСТАН'''&lt;/span&gt;]]}}
{{Байршлын карт~ | Y=95 | X=78 | position=6 | label=&lt;small&gt;&lt;small&gt;&lt;small&gt;[[Умард Солонгос|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''УМАРД СОЛОНГОС'''&lt;/span&gt;]]&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=90| X=88 | position=6 | label=[[Япон|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''ЯПОН'''&lt;/span&gt;]]}}

{{Байршлын карт~ | Y=1 | X=55 | position=6 | label=[[Умард мөсөн далай|&lt;span style=&quot;color:#2A6DB5&quot;&gt;'''''УМАРД МӨСӨН ДАЛАЙ'''''&lt;/span&gt;]]}}
{{Байршлын карт~ | Y=82 | X=95 | position=6 | label=[[Номхон далай|&lt;span style=&quot;color:#2A6DB5&quot;&gt;'''''НОМХОН ДАЛАЙ'''''&lt;/span&gt;]]}}

{{Байршлын карт~ | Y=75 | X=9 | position=6 | label=&lt;small&gt;[[Каспийн тэнгис|&lt;span style=&quot;color:#2A6DB5&quot;&gt;''Каспийн тэнгис''&lt;/span&gt;]]&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=73 | X=59 | position=6 | label=&lt;small&gt;[[Байгал нуур|&lt;span style=&quot;color:#2A6DB5&quot;&gt;''Байгал нуур''&lt;/span&gt;]]&lt;/small&gt;}}

{{Байршлын карт~ | Y=18 | X=33 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Шинэ Газар]]''&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=38 | X=90 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Камчатка]]''&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=4 | X=44 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Франц-Иосифын газар]]''&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=11 | X=53 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Хойд Газар]]''&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=13 | X=65 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Новосибирскийн арлууд]]''&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=1 | X=71 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Врангелийн арал]]''&lt;/small&gt;}}
}}

=== Геологийн бүтэц ===
ОХУ-ын газар нутгийн Европын хэсэг нь [[Зүүн Европ]]&lt;nowiki/&gt;ын платформ дээр байрладаг. Энэ нь кембрийн өмнөх [[Магмын чулуулаг|магм]]&lt;nowiki/&gt;ын болон [[метаморф]] чулуулаг дээр суурилдаг. [[Уралын нуруу]], [[Енисей гол]]&lt;nowiki/&gt;ын хоорондох хэсгийг Баруун [[Сибирь|Сибир]]&lt;nowiki/&gt;ийн залуу платформ эзэлж байна. Енисейн зүүн хэсэг нь эртний Сибирийн платформ бөгөөд Лена гол хүртэл үргэлжлэх бөгөөд ихэвчлэн Төв Сибирийн өндөрлөгт таардаг. Платформуудын зах хэсэгт газрын тос, байгалийн хий, нүүрсний ордууд байдаг. ОХУ-ын атираат бүс нутгуудад Балтийн бамбай, [[Уралын нуруу|Урал]], [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Урал-Монгол]]&lt;nowiki/&gt;ын эпипалеозойн атирааны бүслүүр, [[Номхон далай]]&lt;nowiki/&gt;н атираат бүсний баруун хойд хэсэг, [[Газар дундын тэнгис|Газар Дундад тэнгис]]&lt;nowiki/&gt;ийн атираа бүсний гаднах бүсний хэсэг багтана. [[Кавказын нуруу|Кавказ]]&lt;nowiki/&gt;ын хамгийн өндөр уулс нь залуу атираат газруудаар хязгаарлагддаг. Атираат газар нь металлын хүдрийн үндсэн нөөцийг агуулдаг.

Сибирийн платформ нь эпиархын настай. ОХУ-ын нутаг дэвсгэр дэх [[нүүрс]], [[чулуулаг]], [[калийн давс]], [[Газрын тос|нефть]], [[хий]]&lt;nowiki/&gt;н томоохон ордууд нь Сибирийн тавцангийн бүрхүүл, Норильскийн зэс-никелийн ордууд хавхны интрузив, [[Алмааз|алмаз]] нь кимберлитийн хоолойтой холбоотой.

Эртний 2 платформыг тусгаарласан Урал-Монголын эпипалеозойн атираат бүсний бүтцэд Рифей, Байгаль, Салайр, Каледониан ба Герциний нугалах бүсүүд байдаг. Рифейн ба Байгалийн нугалаас бүхий Енисей-Саян-Байгалийн бүс нутаг нь Сибирийн тавцангийн хүрээг хамардаг. Зүүн Европын тавцантай хилийн дагуу хойд хэсэгт нь нүүрсний орд, хотгорын дунд хэсэгт поташийн орд агуулсан Пермийн давхаргуудаар дүүрсэн Сис-Уралын урд ирмэг байна.

ОХУ-ын нутаг дэвсгэр дээрх [[Номхон далай]]&lt;nowiki/&gt;н нугаламын бүслүүрийг хойд баруун хойд хэсгээр төлөөлдөг бөгөөд үүнд эртний [[Рифей]]&lt;nowiki/&gt;н өмнөх массивууд, мезозой, кайнозойн эвхэгддэг хэсгүүд, орчин үеийн тектоникийн идэвхтэй бүсүүд байрладаг. Верхоянск-Чукоткагийн бүс нутагт [[Юрийн галав]]&lt;nowiki/&gt;ын болон Цэрдийн доод боржингийн интрузивтай холбоотой алтны ордууд, цагаан тугалга, вольфрам, мөнгөн усны ордууд байдаг. Нүүрсний томоохон ордуудыг Предверхоянскийн тэвш ба Зырянскийн тэвшний мелассаар битүүмжилжээ.

Баруун [[Камчаткын хойг|Камчаткын]] атирааны систем нь дээд цэрдийн теригенийн геосинклиналь цогцолбор бөгөөд энэ нь боржин-гнейс ба занарын үндсэн подвалд ууссан бөгөөд эвхсэний дараа палеоген-неогенийн чулуулаг давхцсан байв. Зүүн бүс нь орчин үеийн галт уулын шинжтэй байдаг (28 идэвхтэй [[галт уул]]).

=== Газрын гадаргуу ===
ОХУ-ын нутаг дэвсгэрийн 70 гаруй хувийг тэгш, нам дор газар эзэлдэг. Тус улсын баруун хэсэг нь Зүүн Европын өргөн уудам тал нутагт байрладаг бөгөөд нам дор газар (Каспий болон бусад), өндөрлөгүүд (Валдай, Төв Орос гэх мэт) ээлжлэн солигддог. Уралдааны уртассан уулын систем нь Зүүн Европын тэгш тал ба Баруун Сибирийн нам дор газрыг тусгаарладаг. Сүүлчийн зүүн талд Төв Якутскийн нам дор газар руу жигд эргэж, тусгаарлагдсан нуруу бүхий Төв Сибирийн өндөрлөг байрладаг.

Тус улсын өмнөд ба зүүн хэсгүүд нь ихэвчлэн уулархаг нутагтай. Европын хэсгийн өмнөд хэсэгт Их [[Кавказын нуруу|Кавказын]] хойд нуруунууд (энд Оросын хамгийн өндөр оргил [[Альборзын нуруу|Эльбрус]] (5642 м), Сибирийн өмнөд хэсэгт [[Алтайн нуруу|Алтай]], Баруун ба [[Соёны нуруу|Зүүн Соёны нуруу]], Становое өндөрлөг газар болон бусад уулын системүүд байрладаг. Зүүн хойд [[Сибирь]] ба [[Алс Дорнод]] - бүс нутаг Сихотэ-Алин, Верхоянск, Черский гэх мэт дунд өндөр уулсын нуруу давамгайлдаг. [[Камчаткын хойг]] (энд Евразийн хамгийн өндөр галт уул, [[Ключевская Сопка]] (4750 м) ба зүүн хязгаарт орших [[Курилийн арлууд|Курилын арлууд]] - галт уулын нутаг. Тэдгээрийн 200 гаруй нь байдаг. тэдний 50 орчим нь идэвхтэй байдаг.

=== Дотоод ус ===
Орос бол дэлхийн хамгийн усархаг орнуудын нэг юм. Тус улс нь дэлхийн цэвэр усны нөөцөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг. Гадаргын ус нь ОХУ-ын нутаг дэвсгэрийн 12.4% -ийг эзэлдэг бөгөөд гадаргын усны 84% нь Уралын зүүн хэсэгт төвлөрдөг. Усны хэрэглээний бүтцэд үйлдвэрлэлийн хэрэгцээ давамгайлдаг.

[[Байгал нуур|Байгал]] нуур бол дэлхийн хамгийн том цэнгэг устай нуур юм. Тус улсын зүүн хэсэгт байрладаг (31,700 км² орчим) бөгөөд энэ нь манай гаригийн хамгийн гүн нуур юм.

=== Ашигт малтмал ===
Хамгийн том газар нутагтай Орос төрөл бүрийн [[Ашигт малтмалын орд|ашигт малтмал]]&lt;nowiki/&gt;аар баялаг бөгөөд газрын тосны нөөцийг улс орны олон бүс нутагт, тухайлбал Тюмень муж, Сахалин, Башкортостан бөгөөд байгалийн хийн нөөц нь Ямало-Ненецкийн автономит тойрогт байдаг.

== Түүх ==
{{Гол|Оросын түүх}}
[[Зураг:Kievan Rus en.jpg|thumb|left|150px|XI зууны [[Киевийн Русь]]]]
=== Эртний үе===
Орос орон өргөн уудам болохоор түүхийг олон янзаар дурдаж болно. Эрт үед [[Каспи]], [[Хар тэнгис]]ийн эрэг, нам доор газраар [[Скиф]], [[Авар]], [[Хүн]] гэх мэт нүүдэлчин соёл оршин байв. Гэвч Орос улсын түүхийн бат суурь нь өрнө захын Орос нутгаас эхэлнэ. 860 онд [[Новгород]]ын эзэн (гүн) Рюрик гэгч [[викинг]] хүн [[Хазар]] [[Түргүүд]]ийг ухраан эзэмшлээ өргөтгөсөн нь Волхов гол, [[Днепр мөрөн|Днепр]] мөрний хөндийн худалдааны замын эзэрхсэн, [[Зүүн Славууд]]ын түүхэн дэх анхны төрт улс [[Киевийн Русь]] болжээ. Викинг хүний байгуулсан улс боловч 10-р зууны эцэст хүн амын олонх нь [[Слав угсаатан]] байжээ. Энэ үед [[Византын эзэнт гүрэн|Визант]] ([[Грек]])-аас худалдаа, шашин, соёлыг идээшүүлэн хүртэж байв.  Киевийн Русь 988 оноос албан ёсоор [[Христосын шашин|Христосын шашныг]] дагаж, аажмаар энд [[Үнэн алдартны шашин]] салбарлан хөгжжээ. 11-р зууны [[Цэцэн Ярослав]]ын үед Орост (өнөөгийнхөөр Орос орны өрнө захаар) эдийн засаг, уран зохиол, барилга урлал мэдэгдэхүйц сайн дэлгэрэв. [[Бурангуй нийгэм]] ([[феодализм]])-ийн зүй тогтол ёсоор олон ноёд хооронд байлдаан тэмцэл тасарч байгаагүй. 1237-1240 онд [[Монголчууд]] [[Владимир]], [[Киев]]ийг довтолсноор [[Зүчийн улс]]ад 1480 он хүртэл захирагджээ. Түлхэгдсэн Оросын төв [[Новгород]] болж, 1240 онд Нева голд Шведийг дарсан зэрэг байлдаанаар умар зүгт нутаг тэлжээ. Үүнээс [[Их Монгол Улс|Монгол]]-[[Алтан Орд]]ыг сөрөх [[Москва]], [[Доод Новгород]], [[Тверь]] зэрэг хот суурин босч байв. Шашныхантайгаа хамжиж тархай ноёдыг цуглуулсан [[Доны Дмитрий]] 1380 оны шийдвэрлэх [[Куликовын тулалдаан]]аар [[Мамай]]н цэргийг цохижээ.

=== Дундад зуун===
[[Зураг:Peter der-Grosse 1838.jpg|thumb|left|150px|[[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрнийг]]&lt;br&gt;тунхаглагч [[I Пётр]] хаан]]
15-р зуунд Москвагийн ван [[III Иван]] үндсэндээ газар газрын олон гүнг үгэндээ оруулж, Орос улсын &quot;их [[ван]]&quot; (великий князь) болжээ. 1453 онд Византын [[Константинополь]] [[Османы эзэнт гүрэн|Османд]] эзлэгдэж төгссөнөөр Византын агуу өвийг Орос залгаж байна гэдэг ойлголтоор их ван [[IV Иван|IV [Догшин] Иван]] «[[царь]]» гэдэг цолыг бий болгон өөрөө анхлан хүртсэн. Догшин Иван [[Балтын тэнгис]]т гарцтай болохын тулд [[Ливон]]той (1558–1583) олон жил байлдаж, [[Астрахань]] (1556 онд буулган авсан), [[Казань]] (1552) ханлигийг мөхөөж, [[Уралын нуруу|Уралыг]] давж [[Сибирь]]т цэргээ илгээж газар нутгаа тэлснээр олон үндэстний Орос, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлтийн]] шав тавигджээ. 1600-аад оны дотоодын хямралын үед Романовын удамд засгийн эрх шилжсэн. Оросууд шинэ газар нээгчдийн гаргасан зам, арьс, үнэт эд олох сэдэл, [[казак]] цэргийн хүчээр 17-18-р зуунд нутгаа [[Номхон далай]] хүртэлхи нутгийг эзэлжээ. 1721 онд албан ёсоор [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрэн]] (Российская империя) гэсэн утгат нэрээ тунхаглажээ. Гэхдээ энэ улсыг Монголчууд 20-р зууны эхэнд Зөвлөлт Оросоос нь ялгаж [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]] улс л гэдэг билээ. [[I Петр]] (1682–1725 оны хооронд төр барьсан), [[Елизавета]] (1741–1762), [[II Екатерина]] (1762–1796), [[II Александр]]  (1855–1881) зэрэг түүхэнд тодоор үлдсэн хаад төр барьж, өнөөгийнхөөр хэлвэл [[Финланд]], [[Польш]]оос [[Аляска]], [[Өвөр Кавказ]], [[Дундад Ази]] хүрсэн уудам газар нутгийг дайтахдаа дайтаж, туслахдаа туслаж мухардуулсаар өөрийн улсынх болгож байв. 1878 онд [[Османы эзэнт гүрэн|Османы улстай]] дайтаж хамар дээр нь байх [[Болгар]]ыг чөлөөлж хүч чадлаа бахдуулжээ.

=== Орчин үе===
[[Файл:Ethnic map USSR 1941.jpg|thumb|Зөвлөлт Холбоот Улс 1941.]]
19-р зууны төгсгөл, 20-р зууны эхээр хувьсгалын үзэл санаа дэлгэрч, [[дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы үед буюу 1917 оны 2-р сард хөрөнгөтнүүд эзэн хаан [[II Николай|II Николайг]] түлхэн унагав. 11-р сард ([[Октябрын хувьсгал]]) шал өөр буюу ажилчин тариачдад засгийн эрх шилжив. Дайны дараах гэрээгээр [[Украин]], [[Польш]], [[Финланд]], [[Балтын орнууд]]ын нутгаа алдсанаас Украйн, Балтын гурвыг эргүүлж авсан ч зууны адагт дахин тавьж явуулсан. [[Цагаан Арми]], салан тусгаарлагч ястан үндэстний цэрэг, төртэй шинэ төрж гарсан Зөвлөлт улс, түүний [[Улаан Арми]] хэдэн жил байлдаж дийлжээ. 

1922 онд үүсэн байгуулагдсан [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын гол цөм нь Орос орон байсан ба 1922 онд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс]] (ЗСБНХОУ) нэрээр хожмын ойлголтоор [[Зөвлөлт Холбоот Улс#Бүрэлдэхүүн|15 бүгд найрамдах улсынх]] нь нэг болж байгуулагджээ. 1924 онд хувьсгалын удирдагч [[Владимир Ильич Ленин|Ленин]] өөд болж [[Иосиф Сталин|Сталины]] үе (1924-1953) эхлэжээ. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг, аж үйлдвэржилт, хөдөө аж ахуйн хамтрал төрийн бодлогоор хэрэгжиж байв. Дэлхийн хоёрдугаар дайнд өрнөөс дэлхийн эзлэхийг санаархагч [[Нацист Герман]], түүний хамсаатан дорнын [[Япон]]ыг сөрж зогсоосон нь ЗХУ байлаа. Энэхүү [[Аугаа эх орны дайн]]д [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын 30 сая хүн амь алдсан байдаг. Хардалт сэрдлэг маягаар олон сая хүнийг хэлмэгдүүлсэн нь Сталины нэрийг түүхнээ бараатуулдаг. 

1945-1990 оны хооронд ЗХУ-аар толгойлуулсан коммунист (эв хамт), АНУ-аар толгойлуулсан демократ (ардчилсан) хоёр үзэлд дэлхийн улсууд хуваагдаж бие биенээ хүчирхэгжихийг эсэргүүцдэг болжээ. 1945 онд Америк түрүүлээд цөмийн зэвсэгтэй болсон бол 1961 онд Зөвлөлт түрүүлээд сансарт хүн нисгэжээ. 1985 оноос Горбачёвын санаачилсан &quot;Перестройка&quot;, &quot;Гласность&quot; (ил тод байдал) шинэчлэл нь ЗХУ болон коммунист улсуудыг ардчилсан зам руу урвуулах үүдийг нээжээ.
1991 онд ЗХУ албан ёсоор задарснаар Орос улс дангаараа буюу Оросын Холбооны Улс (ОХУ) байгуулагдсан.

== Төр засаг ==
ОХУ-ын үндсэн хууль ёсоор, төр нь [[холбооны улс|холбооны]] байгууламжт, хагас ерөнхийлөгчийн [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засаглалт, [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэмт улс юм. Улсын тэргүүн нь [[ерөнхийлөгч]], засгийн газрын тэргүүн нь [[ерөнхий сайд]]. Төр нь [[төлөөллийн ардчилсан]], [[олон намын тогтолцоо]]той ба эрх мэдэл нь 3 доорх гурван бүтцэд салбарлана.
* [[Хууль тогтоох байгуулал|Хууль тогтоох]]: Хоёр танхимт парламент болох [[ОХУ-ын Холбооны Хурал|Холбооны Хурал]].
: Дээд танхим болох [[Холбооны Зөвлөл]]: Харъяат анги бүрээс 2 төлөөлөгчийн эрхтэй, нийт 166 гишүүнтэй. Холбооны хууль, дайн зарлах, олон улсын гэрээг батламжлах, ерөнхийлөгчид итгэл үзүүлэх эсэх шийдвэрлэдэг.
: Доод танхим болох Төрийн Дум: Хувь тэнцүүлсэн (''Пропорционал'') саналын аргачлалт сонгуулаар сонгогдох 450 суудалтай хууль тогтоох байгууллага.
* [[Гүйцэтгэх байгуулал|Гүйцэтгэх]]: Ерөнхийлөгч давамгай эрхтэй. 1991 онд сонгогдсон анхны ерөнхийлөгч нь [[Борис Ельцин]], 2000 оноос [[Владимир Путин]], 2008 оноос [[Дмитрий Медведев]], 2012 оноос дахин Владимир Путин юм. ОХУ-ын Засгийн газар нь төрийн гүйцэтгэх дээд байгууллага. Засгийн газар нь дарга, тэргүүн дэд дарга, дэд дарга, холбооны сайд нараас бүрэлдэнэ. Засгийн газрын даргыг Ерөнхийлөгч Төрийн думтай зөвлөлдөж томилно. Ерөнхийлөгч үүргээ биелүүлж чадахгүй болсон нөхцөлд Засгийн газрын дарга Ерөнхийлөгчийн үүргийг гүйцэтгэнэ. Хэрэв Засгийн газрын даргад нэр дэвшсэн хүнийг Төрийн дум гурван удаа буцаавал Ерөнхийлөгч Засгийн газрыг томилж, Төрийн думыг тарааж, шинээр сонгууль явуулна.

* [[Шүүх байгуулал|Шүүх]]: Ерөнхийлөгчийн саналаар Үндсэн хуулийн цэц, Дээд шүүх, Хөндлөнгийн шүүхийн бүрэлдэхүүнийг Холбооны Зөвлөл баталдаг.

== Орон нутаг ==
1993 оны үндсэн хуулийн хүрээнд 2008 оны өөрчлөлтийн дараагаас 6 өөр зүйлийн 83 махбодоос Оросын холбоо бүрдэх болжээ. 2000 оноос хойш хэд хэдээр нь бүсчлэн холбооны 8 тойрог болгоод ерөнхийлөгчид давхар захируулсан байдаг. Орос улсад 367 хот байдаг бөгөөд 2010 оны судалгаагаар 387 болсон.
&lt;div style=&quot;position: relative;&quot;&gt;
[[Зураг:Federal subjects of Russia (by type).svg|800px|]]
{{Image label|x=0.138|y=0.33|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Москва|77]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.129|y=0.24|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Санкт-Петербург|78]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.03|y=0.46|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Адыгей|01]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.48|y=0.545|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Бүгд Найрамдах Алтай Улс|04]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.245|y=0.440|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Башкортостан|02]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.668|y=0.49|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Буриад|03]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.507|y=0.51|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Хакас|19]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.110|y=0.53|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Дагестан|05]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.055|y=0.528|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ингушет|06]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.710|y=0.30|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Саха|14]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.052|y=0.516|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Кабардино-Балкари|07]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.11|y=0.475|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|08]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.042|y=0.488|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Карачай-Черкеси|09]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.185|y=0.25|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Бүгд Найрамдах Карель Улс|10]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.295|y=0.32|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Коми|11]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.210|y=0.378|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Мари Эл|12]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.162|y=0.381|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Мордова|13]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.049|y=0.502|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Умард Осети|15]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.243|y=0.385|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Удмурт|18]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.216|y=0.40|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Татарстан|16]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.063|y=0.538|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Чечень|20]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.195|y=0.388|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Чуваш|21]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.55|y=0.535|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Тува|17]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.785|y=0.43|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Амар муж|28]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.230|y=0.28|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Архангельск муж|29]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.129|y=0.487|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Астрахань муж|30]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.077|y=0.394|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Белгород муж|31]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.06|y=0.338|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Брянск муж|32]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.585|y=0.475|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Эрхүү муж|38]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.175|y=0.344|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Иваново муж|37]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.167|y=0.324|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ярославль муж|76]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.030|y=0.23|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Калининград муж|39]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.115|y=0.337|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Калуга муж|40]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.482|y=0.495|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Кемерово муж|42]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.23|y=0.364|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Киров муж|43]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.31|y=0.445|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Курган муж|45]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.066|y=0.36|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Курск муж|46]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.194|y=0.335|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Кострома муж|44]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.158|y=0.27|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ленинград муж|44]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.119|y=0.373|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Липецк муж|48]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.855|y=0.23|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Магадан муж|49]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.243|y=0.200|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Мурманск муж|51]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.142|y=0.348|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Москва муж|50]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.180|y=0.367|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Нижегород муж|52]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.135|y=0.28|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Новгород муж|53]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.425|y=0.48|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Новосибирск муж|54]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.186|y=0.403|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ульяновск муж|73]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.378|y=0.470|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Омск муж|55]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.220|y=0.45|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Оренбург муж|56]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.107|y=0.361|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Орёл муж|57]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.16|y=0.398|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Пенза муж|58]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.110|y=0.275|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Псков муж|60]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.143|y=0.365|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Рязань муж|62]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.085|y=0.442|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ростов муж|61]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.913|y=0.378|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Сахалин муж|65]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.197|y=0.425|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Самара муж|63]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.170|y=0.432|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Саратов муж|64]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.104|y=0.318|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Смоленск муж|67]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.305|y=0.410|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Свердловск муж|66]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.136|y=0.39|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Тамбов муж|68]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.345|y=0.44|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Тюмень муж|72]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.123|y=0.353|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Тула муж|71]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.44|y=0.44|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Томск муж|70]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.284|y=0.44|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Челябинск муж|74]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.14|y=0.307|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Тверь муж|69]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.161|y=0.353|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Владимир муж|33]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.190|y=0.308|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Вологда муж|35]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.110|y=0.40|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Воронеж муж|36]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.125|y=0.43|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Волгоград муж|34]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.861|y=0.467|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Еврейн өөртөө засах муж|79]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.440|y=0.52|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Алтайн хязгаар|22]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.880|y=0.43|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Хабаровскийн хязгаар|27]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.945|y=0.232|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Камчаткын хязгаар|41]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.059|y=0.443|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Краснодарын хязгаар|23]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.540|y=0.36|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Красноярскийн хязгаар|24]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.275|y=0.385|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Пермийн хязгаар|59]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.91|y=0.5|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Приморийн хязгаар|25]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.081|y=0.48|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ставрополийн хязгаар|26]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.720|y=0.485|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Өвөр Байгалын хязгаар|75]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.385|y=0.385|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ханты-Мансийн өөртөө засах тойрог|86]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.415|y=0.34|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ямало-Ненецийн өөртөө засах тойрог|89]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.305|y=0.26|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ненецийн өөртөө засах тойрог|83]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.865|y=0.1|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Чукоткын өөртөө засах тойрог|87]]&lt;/small&gt;}}
&lt;/div&gt;
{{clr}}
{| class=&quot;wikitable&quot; align=left border=1 cellpadding=6 cellspacing=0 style=&quot;margin: 0 0 0 1em; background: #ffffff; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; text-align:left; font-size: 95%;&quot;
|- style=&quot;text-align:center; background: #efefef; border-bottom:1px solid gray;&quot;
|+ '''Оросын холбооны наян гурван махбодын үндсэн танилцуулга'''
!rowspan=&quot;2&quot; |№
!rowspan=&quot;2&quot; |Туг, сүлд,&lt;br&gt; томъёо
! colspan=&quot;2&quot; | Холбооны махбодын&lt;br&gt;монгол бичгийн нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Газар&lt;br&gt;нутаг&lt;ref&gt;[http://www.gks.ru/bgd/free/b10_107/IssWWW.exe/Stg//%3Cextid%3E/%3Cstoragepath%3E::%7Ctab1-01-09.xls Административно-территориальное деление по субъектам Российской Федерации на 1 января 2010 года. Росстат (14 июля 2010).xls]&lt;/ref&gt;
! colspan=&quot;2&quot; |Хүн ам &lt;br&gt;(2013.1.1)&lt;ref name=&quot;1.1.2013&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/population/demography/|title=Оценка численности постоянного населения РФ на 1 января 2013 г.|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EL5x0AjT|archivedate=2013-02-11|accessdate=}} ([http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/PrPopul.xls xls])&lt;/ref&gt;
! rowspan=&quot;2&quot; | Нутгийн&lt;br&gt;төв
! rowspan=&quot;2&quot; | Хэдэн&lt;br&gt;нутагтай
! rowspan=&quot;2&quot; | Аль холбооны&lt;br&gt;тойргийнх вэ?
|-bgcolor=&quot;#e0e0e0&quot;
! кирил
! худам
! км²
! &amp;nbsp; ↑↓&amp;nbsp;
! хүн
! &amp;nbsp; ↑↓&amp;nbsp;
|---------- bgcolor=&quot;#73eb00&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[Бүгд Найрамдах Улсын жагсаалт (ОХУ)|Бүгд Найрамдах Улс]]''' (оросоор республика) буюу улсын цөөн тоот ард түмэн өөртөө засах тодорхой эрх эдлэх '''[[Улс|орон]]''' ('''21''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 1
| [[Зураг:Flag of Adygea.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Adygea.svg|20px]] 01
| [[Адыгей]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 7,792 
| 80
| align=&quot;right&quot; | 444,403 
| 74
| [[Майкоп]]
| 9
| [[Өмнөд холбооны тойрог|Өмнөд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 2
| [[Зураг:Flag of Altai Republic.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Altai Republic.svg|20px]] 04
| [[Бүгд Найрамдах Алтай Улс|Алтай]]
| altai oron
| align=&quot;right&quot; | 92,903
| 35
| align=&quot;right&quot; | 210,344
| 79
| [[Горно-Алтайск]]
| 11
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 3
| [[Зураг:Flag of North Ossetia.svg|30px|border]] [[Зураг:Wapen Ossetien.svg|20px]] 15
| [[Умард Осети]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 7,987
| 79
| align=&quot;right&quot; | 706,123
| 68
| [[Владикавказ]]
| 9
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 4
| [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|30px|border]] [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|20px]] 02
| [[Башкортостан]]
| 
| align=&quot;right&quot; | 142,947
| 27
| align=&quot;right&quot; | 4,060,957
| 7
| [[Уфа]]
| 63
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 5
| [[Зураг:Flag of Buryatia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Buryatiya.svg|19px]] 03
| [[Буриад]]
| buriyad oron
| align=&quot;right&quot; | 351,334
| 15
| align=&quot;right&quot; | 971,810
| 54
| [[Улаан-Үд]]
| 23
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 6
| [[Зураг:Flag of Dagestan.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Dagestan.svg|20px]] 05
| [[Дагестан]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 50,270 
| 52
| align=&quot;right&quot; | 2,946,035
| 13
| [[Махачкала]]
| 52
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 7
| [[Зураг:Flag of Ingushetia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Ingushetia.svg|20px]] 06
| [[Ингушет]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 3,700
| 81
| align=&quot;right&quot; | 442,255
| 72
| [[Магас]]
| 8
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 8
| [[Зураг:Flag of Kabardino-Balkaria.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Kabardino-Balkaria.svg|20px]] 07
| [[Кабардино-Балкари]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 12,470
| 78
| align=&quot;right&quot; | 858,946
| 59
| [[Нальчик]]
| 13
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 9
| [[Зураг:Flag of Karachay-Cherkessia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Karachay-Cherkessia.svg|20px]] 09
| [[Карачай-Черкеси]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 14,277
| 77
| align=&quot;right&quot; | 471,847
| 75
| [[Черкесск]]
| 12
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 10
| [[Зураг:Flag of Karelia.svg|30px|border]]&amp;nbsp;[[Зураг:Coat of Arms of Republic of Karelia.svg|17px]] &amp;nbsp;10
| [[Бүгд Найрамдах Карель Улс]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 180,520
| 18
| align=&quot;right&quot; | 636,932
| 67
| [[Петрозаводск]]
| 18
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 11
| [[Зураг:Flag of Komi.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of the Komi Republic.svg|20px]] 11
| [[Коми]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 416,774
| 13
| align=&quot;right&quot; | 880,639
| 54
| [[Сыктывкар]]
| 20
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 12
| [[Зураг:Flag of Mari El.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Mari El.svg|15px]] &amp;nbsp;12
| [[Мари Эл]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 23,375 
| 73
| align=&quot;right&quot; | 690,349
| 65
| [[Йошкар-Ола]]
| 17
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 13
| [[Зураг:Flag of Mordovia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Mordovia.svg|20px]] 13
| [[Мордова]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 26,128
| 68
| align=&quot;right&quot; | 818,566
| 62
| [[Саранск]]
| 23
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 14
| [[Зураг:Flag of Sakha.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Sakha (Yakutia).svg|20px]] 14
| [[Саха]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 3,083,523
| 1
| align=&quot;right&quot; | 955,580
| 58
| [[Якутск]]
| 36
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 15
| [[Зураг:Flag of Tatarstan.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Tatarstan.svg|20px]] 16
| [[Татарстан]]
| 
| align=&quot;right&quot; | 67,847
| 44
| align=&quot;right&quot; | 3,822,038
| 8
| [[Казань]]
| 45
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 16
| [[Зураг:Flag of Tuva.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Tuva.svg|20px]] 17
| [[Тува]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 168,604
| 21
| align=&quot;right&quot; | 310,460
| 77
| [[Кызыл]]
| 19
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 17
| [[Зураг:Flag of Udmurtia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Udmurtia.svg|20px]] 18
| [[Удмурт]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 42,061
| 57
| align=&quot;right&quot; | 1,517,692
| 31
| [[Ижевск]]
| 25
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 18
| [[Зураг:Flag of Kalmykia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Kalmykia.svg|20px]] 08
| [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс]]
| qalimaɣ oron
| align=&quot;right&quot; | 74,731
| 40
| align=&quot;right&quot; | 284,140
| 78
| [[Элст]]
| 14
| [[Өмнөд холбооны тойрог|Өмнөд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 19
| [[Зураг:Flag of Khakassia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Khakassia.svg|20px]] 19
| [[Хакас]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 61,569
| 46
| align=&quot;right&quot; | 533,025
| 71
| [[Абакан]]
| 13
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 20
| [[Зураг:Flag of the Chechen Republic.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Chechnya.svg|20px]] 20
| [[Чечень]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 15,647
| 75
| align=&quot;right&quot; | 1,324,767
| 38
| [[Грозный]]
| 19
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 21
| [[Зураг:Flag of Chuvashia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Chuvashia.svg|20px]] 21
| [[Чуваш]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 18,343
| 74
| align=&quot;right&quot; | 1,243,431
| 41
| [[Чебоксары]]
| 26
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|---------- bgcolor=&quot;#eeeba8&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[Хязгаар (Орос)|хязгаар]]''' (оросоор край) гэдэг нь үндсэндээ Оросууд байдаг боловч мужтай харьцуулахад зах хязгаар, сийрэг суурьшилт газар ('''9''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 22
| [[Зураг:Flag of Altai Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Altai Krai.svg|20px]] 22
| [[Алтайн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 167,996
| 22
| align=&quot;right&quot; | 2,398,751
| 22
| [[Барнаул]]
| 23
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 23
| [[Зураг:Flag of Kamchatka Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Kamchatka Krai.svg|20px]] 41
| [[Камчаткын хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 464,275
| 10
| align=&quot;right&quot; | 320,549
| 76
| [[Камчаткын Петропавловск|Камчаткын&lt;br&gt;Петропавловск]]
| 14
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 24
| [[Зураг:Flag of Krasnodar Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Krasnodar Kray.svg|18px]] 23
| [[Краснодарын хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 75,485
| 41
| align=&quot;right&quot; | 5,330,181
| 3
| [[Краснодар]]
| 46
| [[Өмнөд холбооны тойрог|Өмнөд]] 
|- align=&quot;center&quot; 
| 25
| [[Зураг:Flag of Krasnoyarsk Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Krasnoyarsk Krai.svg|18px]] 24
| [[Красноярскийн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 2,366,797
| 2
| align=&quot;right&quot; | 2,846,475
| 14
| [[Красноярск]]
| 61
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 26
| [[Зураг:Flag of Zabaykalsky Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Zabaykalsky Krai.svg|20px]] 75
| [[Өвөр Байгалын хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 431,892 
| 12
| align=&quot;right&quot; | 1,095,169
| 47
| [[Чит]]
| 34
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 27
| [[Зураг:Flag of Perm Krai.svg|30px|border]] &amp;nbsp;[[Зураг:Coat of Arms of Perm Krai.svg|14px]]&amp;nbsp; 59
| [[Пермийн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 160,236
| 24
| align=&quot;right&quot; | 2,634,461
| 18
| [[Пермь]]
| 48
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 28
| [[Зураг:Flag of Primorsky Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Primorsky Krai.svg|20px]] 25
| [[Приморийн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 164,673 
| 23
| align=&quot;right&quot; | 1,947,263
| 26
| [[Владивосток]]
| 34
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 29
| [[Зураг:Flag of Stavropol Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Stavropol Krai.svg|20px]] 26
| [[Ставрополийн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 66,160
| 45
| align=&quot;right&quot; | 2,790,785
| 15
| [[Ставрополь]]
| 35
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 30
| [[Зураг:Flag of Khabarovsk Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Krai_Khabarovsk_coat.png|20px]] 27
| [[Хабаровскийн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 787,633
| 4
| align=&quot;right&quot; | 1,342,083
| 35
| [[Хабаровск]]
| 19
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]        
|---------- bgcolor=&quot;#cec784&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[Область|муж]]''' (оросоор область) гэдэг нь Орос үндэстэн анхнаасаа давамгай оршин сууж ирсэн, улсын засаг захиргааны үндсэн нэгж ('''46''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 31
| [[Зураг:Flag of Amur Oblast.svg|30px]] [[Зураг:Coat of Arms of Amur oblast.png|20px]] 28
| [[Амар муж]]
| amur muji
| align=&quot;right&quot; | 361,913
| 14
| align=&quot;right&quot; | 816,910
| 61
| [[Благовещенск]]
| 28
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]] 
|- align=&quot;center&quot; 
| 32
| [[Зураг:Flag of Arkhangelsk Oblast.svg|30px]] [[Зураг:Coat of Arms of Arkhangelsk oblast.svg|20px]] 29
| [[Архангельск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 589,913
| 8
| align=&quot;right&quot; | 1,202,295
| 41
| [[Архангельск]]
| 26
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]] 
|- align=&quot;center&quot; 
| 33
| [[Зураг:Flag of Astrakhan Oblast.svg|30px]]&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Зураг:Coat of Arms of Astrakhan Oblast.svg|10px]]&amp;nbsp; &amp;nbsp;30
| [[Астрахань муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 49,024
| 55
| align=&quot;right&quot; | 1,013,840
| 56
| [[Астрахань]]
| 13
| [[Өмнөд холбооны тойрог|Өмнөд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 34
|
| [[Белгород муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Белгород]]
| 22
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 35
|
| [[Брянск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Брянск]]
| 34
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 36
|
| [[Владимир муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Владимир]]
| 21
|
|- align=&quot;center&quot; 
| 37
|
| [[Волгоград муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Волгоград]]
| 39
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 38
|
| [[Вологда муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Вологда]]
| 28
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 39
|
| [[Воронеж муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Воронеж]]
| 34
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 40
|
| [[Иваново муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Иваново]]
| 27
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 41
|
| [[Калининград муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Калининград]]
| 21
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 42
|
| [[Калуга муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Калуга]]
| 26
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 43
|
| [[Кемерово муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Кемерово]]
| 44
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 44
|
| [[Киров муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Киров]]
| 45
|
|- align=&quot;center&quot; 
| 45
|
| [[Кострома муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Кострома]]
| 30
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 46
|
| [[Курган муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Курган]]
| 26
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 47
|
| [[Курск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Курск]]
| 33
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 48
| [[Зураг:Flag of Leningrad Oblast.svg|25px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Leningrad Oblast.svg|15px]] 44
| [[Ленинград муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 83,908
| 39
| align=&quot;right&quot; | 1,892,711
| 27
| Санкт-Петербург
| 18
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 49
|
| [[Липецк муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Липецк]]
| 20
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 50
|
| [[Магадан муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Магадан]]
| 9
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 51
|
|  [[Москва муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| Москва
| 72
|    
|- align=&quot;center&quot; 
| 52
|
| [[Мурманск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Мурманск]]
| 19
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 53
|
| [[Нижегород муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Доод Новгород]]
| 52
|     
|- align=&quot;center&quot; 
| 54
| [[Зураг:Flag of Novgorod Oblast.svg|25px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Novgorod Oblast.png|15px]] 53
| [[Новгород муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 54,501
| 49
| align=&quot;right&quot; | 592,415
| 70
| [[Их Новгород]]
| 22
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 55
|
| [[Новосибирск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Новосибирск]]
| 35
|           
|- align=&quot;center&quot; 
| 56
|
| [[Омск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Омск]]
| 33
|    
|- align=&quot;center&quot; 
| 57
|
| [[Оренбург муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Оренбург]]
| 48
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 58
|
| [[Орёл муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Орёл]]
| 35
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 59
|
| [[Пенза муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Пенза]]
| 33
|    
|- align=&quot;center&quot; 
| 60
|
| [[Псков муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Псков]]
| 26
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 61
|
| [[Ростов муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Донын Ростов]]
| 57
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 62
|
| [[Рязань муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Рязань]]
| 29
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 63
|
| [[Самара муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Самар хот|Самар]]
| 37
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 64
|
| [[Саратов муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Саратов]]
| 42
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 65
|
| [[Сахалин муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Южно-Сахалинск]]
| 19
|    
|- align=&quot;center&quot; 
| 66
|
| [[Свердловск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Екатеринбург]]
| 72
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 67
|
| [[Смоленск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Смоленск]]
| 27
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 68
|
| [[Тамбов муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Тамбов]]
| 32
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 69
|
| [[Тверь муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Тверь]]
| 43
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 70
|
| [[Томск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Томск]]
| 20
|
|- align=&quot;center&quot; 
| 71
|
| [[Тула муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Тула]]
| 26
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 72
|
| [[Тюмень муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Тюмень]]
| 26
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 73
|
| [[Ульяновск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Ульяновск]]
| 25
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 74
| [[Зураг:Flag of Chelyabinsk Oblast.svg|25px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Chelyabinsk Oblast.svg|16px]] 74
| [[Челябинск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 88,529
| 36
| align=&quot;right&quot; | 3,485,272
| 9
| [[Челябинск]]
| 43
| [[Уралын холбооны тойрог|Уралын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 75
| [[Зураг:Flag of Irkutsk Oblast.svg|25px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Irkutsk Oblast.svg|15px]] 38
| [[Эрхүү муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 774,846
| 5
| align=&quot;right&quot; | 2,422,026
| 21
| [[Эрхүү]]
| 36
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 76
|
| [[Ярославль муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Ярославль]]
| 20
|                                          
|---------- bgcolor=&quot;#ff0084&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[холбооны ач холбогдолтой хот]]''' (оросоор город федерального значения) гэдэг нь аль нэг мужид хамааруулмааргүй их хот ('''2''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 77
| [[Зураг:Flag of Moscow.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Moscow.svg|18px]] 77
| [[Москва]] хот
| —
| align=&quot;right&quot; | 2,511
| 82
| align=&quot;right&quot; | 11,979,529
| 1
| [[Москва]]
| 125
| [[Төв холбооны тойрог|Төв]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 78
| [[Зураг:Flag of Saint Petersburg Russia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Saint Petersburg (2003).svg|20px]] 78
| [[Санкт-Петербург хот]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 1,399
| 83
| align=&quot;right&quot; | 5,028,313
| 4
| [[Санкт-Петербург]]
| 111
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|---------- bgcolor=&quot;#9ca6ff&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[өөртөө засах муж]]''' (оросоор автономная область) буюу бүгд найрамдах улс болоход мөчиддөх цөөн тоот ардын суугуул нутаг ('''1''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 79
| [[Зураг:Flag of the Jewish Autonomous Oblast.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of the Jewish Autonomous Oblast.svg|18px]] 79
| [[Еврейн өөртөө засах муж|Еврейн ӨЗМ]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 36,266
| 60
| align=&quot;right&quot; | 172,671
| 80
| [[Биробижан]]
| 6
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|---------- bgcolor=&quot;#ffcb31&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[өөртөө засах тойрог]]''' (оросоор автономный округ) гэдэг нь муж, хязгаарын мэдэл дэх хэт цөөн тоот ард түмний өлгий нутаг ('''4''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 80
| [[Зураг:Flag of Nenets Autonomous District.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Nenets Autonomous Okrug.svg|18px]] 83
| [[Ненецийн өөртөө засах тойрог|Ненецийн ӨЗТ]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 176,810
| 20
| align=&quot;right&quot; | 42,789
| 83
| [[Нарьян-Мар]]
| 2
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 81
| [[Зураг:Flag of Yugra.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Yugra.svg|18px]] 86
| [[Ханты-Мансийн өөртөө засах тойрог|Ханты-Мансийн ӨЗТ]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 534,801
| 9
| align=&quot;right&quot; | 1,584,063
| 28
| [[Ханты-Мансийск]]
| 22
| [[Уралын холбооны тойрог|Уралын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 82
| [[Зураг:Flag of Chukotka.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Chukotka.svg|18px]] 87
| [[Чукоткын өөртөө засах тойрог|Чукоткын ӨЗТ]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 721,481 
| 7
| align=&quot;right&quot; | 50,780
| 82
| [[Анадырь]]
| 9
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 83
| [[Зураг:Flag of Yamal-Nenets Autonomous District.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Yamal Nenetsia.svg|18px]] 89
| [[Ямало-Ненецийн өөртөө засах тойрог|Ямало-Ненецийн ӨЗТ]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 769,250
| 6
| align=&quot;right&quot; | 541,612
| 71
| [[Салехард]]
| 9
| [[Уралын холбооны тойрог|Уралын]]         
|}
{{Clr}}

==Зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Оросын засаг захиргааны хуваарь.jpg|Оросын засаг захиргааны хуваарь-орос хэлээр
Файл:Оросын баруун хэсэг.gif|Оросын баруун хэсэг
Файл:Орос- улс төр, газарзүйн атлас.jpg|Орос- улс төр, газарзүйн атлас
Файл:Орос-улс төрийн атлас National Geographic.jpg|Орос-улс төрийн атлас-англи хэлээр
Файл:Зүүн Сибирь, Алс Дорнод.gif|Зүүн Сибирь, Алс Дорнод
Файл:Зүүн Европын тэгш өндөрлөг.jpg|Зүүн Европын тэгш өндөрлөг
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх==
* [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]
* [[Оросын ард түмэн]]

== Цахим холбоос ==
* {{commonscat|Россия|Орос}}
; Засгийн газар
* [http://www.gov.ru// gov.ru]—Засгийн газрын албан ёсны вэбсайт
* [http://www.duma.ru/ Duma]—Парламентийн доод танхим
* [https://archive.is/20120805045016/www.council.gov.ru/eng/index.html Federation Council]—Парламентийн дээд танхим
* [http://web.archive.org/web/20030908005515/http://www.kremlin.ru/eng/ Kremlin]—Ерөнхийлөгчийн албан ёсны вэбсайт
* [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-r/russia.html Төрийн тэргүүн болон түүний кабинет]
* [http://www.cbr.ru/eng/ Оросын төв банк]
* [http://www.fms.gov.ru/ Federal Migration Service]
* [http://www.customs.ru/en/ Russian Federal Customs Service]
* [http://tonto.eia.doe.gov/country/country_energy_data.cfm?fips=RS Energy Statistics for Russia] from the Energy Information Administration
* [http://en.rian.ru/ Russian News Agency Ria Novosti]

; Ерөнхий мэдээлэл
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/russia.htm Russia] at ''UCB Libraries GovPubs''
; Бусад
* [http://www.itar-tass.com ITAR-TASS News Agency]
* [http://www.interfax.com/ Interfax.com]—News agency based in Moscow
* [http://www.waytorussia.net/WhatIsRussia/Intro.html Way to Russia. An Introduction to Russia and Russian People]
* [http://www.ib.hu-berlin.de/~pbruhn/russgus.htm RussGUS]—Bibliographic database of German publications on Russia (about 175,000 positions)
* [http://rbth.ru/ Russia Beyond the Headlines] International news project about Russia.

== Зүүлтийн тайлбар ==
&lt;references group=&quot;A&quot; /&gt;

== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос|2}}

{{Ази}}
{{Европ}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Евразийн Эдийн засгийн холбоо}}
{{G8}}
{{Хөтлөгч мөр Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Хар тэнгисийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Орос| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:Европын орон]]
[[Ангилал:Их наймын орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улсын дараах улс]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөлийн гишүүн орон]]</text>
      <sha1>c9ahlx2a6qs5cuislo71q1xid3h2482</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6713</id>
    <revision>
      <id>706181</id>
      <parentid>705803</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T04:45:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.68.41</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1917" xml:space="preserve">:''Энэ намыг 1992-2000 онд байсан, [[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам]]аас ялган таниарай.''

{{Инфобокс нам
| name = Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам
| native_name = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠨ ᠦ &lt;/br&gt;ᠠᠷᠠᠳᠴᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠨᠠᠮ}}
| logo = Mongolian Nationality Democratic Party (2005).png
| logo_size = 150px
| colorcode = #0437AC
| foundation = {{start date|2022/05/20|df=y}}
| ideology = [[Либерализм]]&lt;br /&gt;[[Үндсэрхэг үзэл]]
| position = 
| national = 
| headquarters = [[Улаанбаатар]], [[Монгол]]
| website = 
| country = Монголын
| leader2_title = Ерөнхийлөгч
| leader2_name = [[Д. Анхбаяр, А. Бямбажаргал, Г. Занабазар, Д. Балжинням]]
| dissolution = 
| newspaper = 
| youth_wing = 
| membership_year = 
| membership = 
| seats1_title = [[Улсын Их Хурал]]
| seats1 = {{Инфобокс нам/мандат|0|76|hex=#0437AC}}
| flag = [[File:Mongolian Nationality Democratic Party flag.svg|Mongolian Nationality Democratic Party flag|border|200px]]
| colors = 
| footnotes = 
}}

'''Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам''' нь гоё нам юм. НЭГДЭЭРЭЙ!!!

== Түүх ==

== Намын дарга нар ==
*[[Мэндсайханы Энхсайхан]]
*[[Жанлавын Наранцацралт]]
*[[Цэрэндашийн Цолмон]]
*[[Баянжаргалын Цогтгэрэл]] (2017- )

== Гадаад холбоос ==
*[http://muan.mn/ Албан ёсны вэб хуудас]

{{stub}}

[[Ангилал:Монголын нам]]
[[Ангилал:Консерватив нам]]
[[Ангилал:Үндсэрхэг үзэлт нам]]
[[Ангилал:2006 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>lrjxxb3z5kk628z3gu252ro9tkb07lx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706182</id>
      <parentid>706181</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T04:48:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.68.41</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1730" xml:space="preserve">:''Энэ намыг 1992-2000 онд байсан, [[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам]]аас ялган таниарай.''

{{Инфобокс нам
| name = Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам
| native_name = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠨ ᠦ &lt;/br&gt;ᠠᠷᠠᠳᠴᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠨᠠᠮ}}
| logo = Mongolian Nationality Democratic Party (2005).png
| logo_size = 150px
| colorcode = #0437AC
| foundation = {{start date|2022/05/20|df=y}}
| ideology = [[Либерализм]]&lt;br /&gt;[[Үндсэрхэг үзэл]]
| position = 
| national = 
| headquarters = [[Улаанбаатар]], [[Монгол]]
| website = 
| country = Монголын
| leader2_title = Ерөнхийлөгч
| leader2_name = [[Д. Анхбаяр, А. Бямбажаргал, Г. Занабазар, Д. Балжинням]]
| dissolution = 
| newspaper = 
| youth_wing = 
| membership_year = 
| membership = 
| seats1_title = [[Улсын Их Хурал]]
| seats1 = {{Инфобокс нам/мандат|0|76|hex=#0437AC}}
| flag = [[File:Mongolian Nationality Democratic Party flag.svg|Mongolian Nationality Democratic Party flag|border|200px]]
| colors = 
| footnotes = 
}}

'''Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам''' нь гоё нам юм. НЭГДЭЭРЭЙ!!!

== Түүх ==

Дээр биччихсэн байгөө

== Гадаад холбоос ==
*[http://muan.mn/ Албан ёсны вэб хуудас]

{{stub}}

[[Ангилал:Монголын нам]]
[[Ангилал:Консерватив нам]]
[[Ангилал:Үндсэрхэг үзэлт нам]]
[[Ангилал:2006 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>ocg3xbjgh20fkz90lbi38yv8qmva6mk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706184</id>
      <parentid>706182</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T04:53:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.68.41</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="408" xml:space="preserve">Аан нэг нам байдаг юм.

== Түүх ==

Дээр биччихсэн байгөө

== Гадаад холбоос ==
*[http://muan.mn/ Албан ёсны вэб хуудас]

{{stub}}

[[Ангилал:Монголын нам]]
[[Ангилал:Консерватив нам]]
[[Ангилал:Үндсэрхэг үзэлт нам]]
[[Ангилал:2006 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>l54fymxz2vnm6hc8o5wce9vdttt3sdw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706185</id>
      <parentid>706184</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T04:53:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.68.41</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="358" xml:space="preserve">Аан нэг нам байдаг юм.

lesgoo

== Гадаад холбоос ==
*[http://muan.mn/ Албан ёсны вэб хуудас]

{{stub}}

[[Ангилал:Монголын нам]]
[[Ангилал:Консерватив нам]]
[[Ангилал:Үндсэрхэг үзэлт нам]]
[[Ангилал:2006 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>mw993wgy1fbuqldlwlqkrsdkapuhm6t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Халхын голын байлдаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8706</id>
    <revision>
      <id>706188</id>
      <parentid>705425</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T06:26:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mobizen</username>
        <id>78110</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="220940" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Халх голын байлдаан
|partof= [[Зөвлөлт-Японы хилийн мөргөлдөөнүүд]]
|campaign=
|image=[[Зураг:SovietArmouredVehicle.jpg|300px]]
|caption=Халх голын нэгэн тулалдааны үеэр устгагдсан Зөвлөлтийн [[БA-10M]] загварын хуягт машин
|date=1939 оны 5 сарын 8 - 9 сарын 16
|place=Монгол улс, Халхын гол
|casus=
|territory=Мана уулын орчмын газар нутгийг Японд алдсан ба хожим Хятадын нутаг болсон
|result=ЗХУ-ын бүрэн ялалт, Монголын хувьд хохирол дагуулсан ялалт
|combatant1= [[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[ЗХУ]]&lt;br /&gt; [[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]] [[БНМАУ]]
|combatant2= [[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Японы эзэнт гүрэн]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_Manchukuo.svg|22px]] [[Манж-Го]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[Георгий Жуков]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[Григорий Штерн]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]] [[Хорлоогийн Чойбалсан]]
|commander2=[[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Комацүбара Мичитаро]]
|strength1=57,000 цэрэг, 
515 нисэх онгоц, 498 танк, 542 их буу,385 хуягт машин
|strength2=38,000 (анх), 75,000 цэрэг(дахин нэмснээр), 
|strength3=17000 монгол цэрэг
700 нисэх онгоц, 181 танк, 500 их буу&lt;ref name=&quot;Glantz&quot;&gt;Glantz, David M.; and House, Jonathan. ''When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler''. Lawrence, KS: UP of Kansas, 1995. ISBN 0-7006-0899-0  p. 14.&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;Modern western estimate:&lt;br&gt;45,000 Алагдсан ба шархадсан,&lt;br&gt;3,000 олзлогдсон &lt;ref&gt;&quot;Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea&quot;&quot;Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea&quot; Combat Studies Institute, fort Leavenworth, Kansas, 1981&lt;/ref&gt;
|casualties1=Архивын судалгаагаар&lt;br /&gt;9,284 амь үрэгдсэн&lt;ref name=&quot;drea2&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp|title=&quot;Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea&quot;|language=en|publisher=Combat Studies Institute, fort Leavenworth, Kansas, 1981|accessdate=2010-06-20|deadlink=404|archiveurl=https://web.archive.org/20100505201714/www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp|archivedate=2010-05-05}}&lt;/ref&gt;,&lt;br /&gt;15,251 шархадсан, монголын талаас 2740 хүн үхсэн&lt;ref&gt;Baabar (1999), p. 389&lt;/ref&gt;
|casualties2=Японы засгийн газрын мэдэгдэл&lt;br /&gt;8,440 амь үрэгдсэн,&lt;br /&gt;8,766 шархадсан&lt;br /&gt;ЗХУ-ын мэдэгдэл&lt;br /&gt;60,000 үрэгдсэн ба шархадсан,&lt;br /&gt;3,000 олзлогдсон
}}

'''Халхын голын байлдаан''' нь зарлагдаагүй [[ЗХУ-Япон хилийн дайн]] буюу Япон-Зөвлөлтийн дайны гол байлдаан байжээ. Энэ байлдаан Японд  '''Номонханы хэрэг'''&lt;ref name=Drea&gt;Drea, Edward J. ''[http://www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/Maps.html &quot;Leavenworth Papers No. 2 Nomonhan: Japanese Soviet Tactical Combat, 1939 – MAPS&quot;'']'' – Retrieved: 13 May 2007.&lt;/ref&gt; гэж нэрлэгдсэн. [[Номонхан]] гэж Монгол - Манжийн хилийн орчим дахь [[уул]] ажээ.

==Дайны урьдач нөхцөл==
Ямартай ч 1939-онд Халх голд болсон энэхүү байлдааны ажиллагааг дайн, байлдаан, тулалдаан байсан уу гэдэг дээр одоо болтол маргалдаж байна. Зарим нь үүнийг хамгийн анхны Азид өрнөсөн Дэлхийн 2-р дайны байлдаан хэмээн үздэг.

Энэ нь 1927 оноос цэрэг-улс төрийн зүтгэлтэн нарын хувьд томоохон асуудал тулгарсанаар эхлэв. (Токиогийн бусдын газар нутагт тэр дундаа Манжуур, Хятад, Оросын Алс Дорнод, Сибирьт өнгөлзөх бодлогоо үүнээс аль эрт 1889 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн) 1918 оны  Дэлхийн 1 дүгээр дайны үеэр аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн, гадаад худалдааны өндөр өсөлт дагуулсан бол дайны дараахь Версалийн гэрээгээр шийдвэрлэгдсэн Ази дахь Германы колонийн эзэмшлийн асуудлаар болон Өрнөдийн түнш орнуудын байр суурь, түүний бодлогын үр нөлөө, 1929 оны /худалдааны болон 2,3 талт хэлэлцээрүүдийн заалтын улбаатай нэг талаар нөлөөлсөн/дэлхийн эдийн засаг санхүүгийн хямрал Японы эдийн засагт хүндээр тусч,1937 оноос өдүүлсэн [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]], Манжуурт цөмрөн орсон ажиллагаатай холбоотой Үндэстнүүдийн лигийн тавьсан удаа дараагийн хориг арга хэмжээнээс үүдэн гадаад ертөнц дэх байр суурийг нь үлэмж сулруулсан байна. Ялангуяа Хятадад ихээхэн хэмжээний зэвсэг-техник, байлдааны нисэх онгоц, танк , цэргийн мэргэжилтэн, зөвлөх нарыг Монгол, Дундад Ази-Дорнод Туркестаны (Шинжаан) нутгаар дамжуулан илгээх зэргээр ЗХУ тусламж үзүүлж дайн байлдаанийг ихээхэн цаг хугацаагаар сунжруулсан хийгээд байгалийн баялаг, түүхий эдийн гадаад импортоос хэт хараат байдал нь ч үүнд нэрмээс болж байлаа.Энэ байдал нь бизнесийн хүрээнийхэнд том цохилт болсон тул цэргийнхнээ шахаж эхлэв. Ази, Номхон далайн бүс нутаг дахь Франц,АНУ, Их Британитай ашиг сонирхолын зөрчлийн улмаас дурамжхан байгуулсан /Үүнд АНУ, Англитай байгуулсан &quot;Японы Тэнгисийн Цэргийн Флотын хөлөг онгоцнуудын зэвсэглэлд хязгаар тогтоосон холбогдох/ тэдний зүгээс тавьсан зарим заалт, Хятадын зүүн хэсгийн нутагт явуулсан байлдааны ажиллагаа нь амжилтгүй болсон нь Токиогийн Цэргийн дээд командлалын удирдлагуудад энэ байдал таалагдсангүй. Геополитикийн нөлөөний хүрээгээ тэлэх бодлогоо цэргийн хүчээр шийдэх замыг сонгож үүнийхээ дагуу &quot;Аугаа Их Дорнод Азийн Хөгжил-Цэцэглэлтийн Төлөвлөгөө&quot; гэгч улс төрийн үзэл, суртал нэвт шингэсэн төлөвлөгөө боловсрууллаа. Хэрэгжүүлэх Өмнөд ба Умард гэсэн үндсэн стратегийн 2 чиглэл байв.Өмнөд чиглэл бол Номхон далай, Австрали, Индонези, Бирма, Энэтхэгийн чиглэлээр цохилт өгч АНУ,Английн колонуудийг булаан авах бол Умардынхаар бол эх газраар Хятадыг буулган авах, Манжуур,Монголоор түшиц болгон ЗХУ-тай байлдаж Сибирь Алс дорнодийн чиглэлээр цохилт өгч Уралын нуруу хүртэл эзэмшлээ тогтооход оршиж байлаа.Энэ нь дээд цэргийнхний хувьд 2 хуваагдах шалтгаан болсон, зөвхөн аль нэгийг нь сонгох байсан гэж манай зарим улс төрчид, сэтгүүлчид ташаа ойлгодог.Дээд командлал нь бололцоо бүрдсэн тохиолдолд 2-ыг зэрэг хэрэгжүүлэх байсан нь тодорхой.Маргаан болсон нь зөвхөн аль чиглэлд эхний ээлжинд хэрэгжүүлэх вэ гэдэгт байсан ажээ. Энэ нь хожим ЗХУ дэлхийн 2 дугаар дайнд татагдан орж [[Москвагийн тулалдаан|Москва]] болон [[Ленинградын бүслэлт|Ленинградын хамгаалалт]],Сталинградын тулалдааныг үр дүнг хэрхэн эргэх вэ? гэдгийг харгалзан Квантуны армийн Жанжин Штаб 1941-1943 онуудад Манай Халх гол, ЗХУ-ын Алс дорнодийн Уссури,Амар мөрний сав газар дахин цэргийн хүч хуримтлуулж илүү няхуур [[Кантокуэн]] хэмээх цэргийн шинэ ажиллагаанд бэлтгэж, төлөвлөн зөвхөн Токиогоос ирэх дээд командлалынхаа тушаалыг хүлээж байсан байна.(Үүнд Япон улсын өөрийн ба [[НКВД]]-ийн Алс Дорнодын Сөрөг Тагнуулын Архив,МУ-ын ТЕГ-ын Архивийн материал, хилийн чанадад тагнуулын үүрэг гүйцэтгэгч нарын мэдүүлэг зэрэг нь одоо нэгэнт ил болжээ.)  Энэ ч утгаараа Халхын голын байлдаан. 
Токиогийн цэрэг-улс төрийн Өмнөд,умард бүлэг нь зорилго,үзэл баримтлал, зармын хувьд ч,геополитикийн болон улс төрийн бүлгийн ашиг сонирхол Стратегийн болон тактикийн талаасаа ямар ч ялгаа байсангүй. Бие биенийхээ тактикийн зорилго чиглэлийг зарчмын хувьд үгүйсгэдэггүй байв.Зөвхөн аль чиглэлд эхний ээлжинд вэ? гэдэгт ширүүн маргаан өрнүүлжээ.  
Зөвлөлт Холбоот Улсын хувьд Европ тивээсээ Нацист Герман, Балтийн тэнгисээс Финланд, Кавказаас  Иран, Хар тэнгист Турк болон бусад Балканы орнууд,Сибирь-Алс Дорнодоос Японы гэх геополитикийн бүслэлтэнд ороод байлаа. Коминтерний болон Сталины болгоомжлол нь юуны түрүүнд ямар ч үнээр хамаагүй 2 фронтод зэрэг байлдах аюулаас зайлсхийх зорилгоор Монголыг бусдад алдахгүй байхыг чухалд авч үзсэн. Өвөр Байгалын сав, Сибирийн төмөр замыг алдвал Сибирь, Урал дахь Цэрэг-Стратегийн Аж үйлдвэрийн түшиц орон зай үгүй болно гэдгийг тооцож Монголын талаарх ЗСБНХУ-ын бодлого гол төлөв Коминтернээр дамжин илэрч байлаа. Тухайлбал Коминтерний дорно дахины нарийн бичгийн дарга нарын 1929 оны 1-р сарын 7-ны өдрийн зөвлөлгөөний илтгэлд: “Монголын нутаг дэвсгэр нь олон улсын тусгай ач холбогдолтой юм. Тэрхүү нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь Англи, Герман, Францыг нийлүүлснээс их бөгөөд хүн ам нь 800 мянгахан юм. Монгол орныг империалистууд, дэлхийн хувьсгалын дайснуудын нөлөөнд оруулахгүйн тулд тэрхүү нутаг дэвсгэрт тогтоосон нөлөөгөө хадгалж байхад манай гол зорилт оршино хэмээн үзсэн. 
Мөргөлдөөний цаад шалтгаан: Сталины логик
Япончууд Манжгогийн тоглоомын улс байгуулснаасаа эхлээд энэ нутагт хамаарах монголчуудыг &quot;онцгойлон дотночилж&quot; тэдэнд тусгай эрх олгожээ. Монголчууд ч Японыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөгч ивээн тэтгэгч гэж харж байсан юм. 1937 онд эхэлсэн Хятад-Японы дайнаар нийт Өвөр Монголыг эзэлсэн япончууд монголчуудад Хятадын талхидлаас авран чөлөөлөгчийн дүрд чадамгай тоглож, &quot;соёлжиж гэгээрэхэд&quot; нь туслах болжээ. Энэ байдал Гадаад Монголд халдварлахаас Сталин ихэд болгоомжилсон байна.Монгол улсад коммунист намын 10 мянган гишүүн байх атал лам нарын тоо тэднээс даруй арав дахин их байлаа. Иймээс Япон талыг баримтлах өндөр магадлалтай лам нар, язгууртнууд, сэхээтнүүдийг устгахыг Монголын удирдагчдад тулгах болсон байна. Үүнийг нь Монголын төрийн удирдлага эс хүлээн авч, арга саам гарган залилах гэж оролдох болжээ. Сталин зөвлөлтийн цэргийг Монголд байрлуулах асуудлыг ч тулгаад Монголчууд хүлээж авсангүй. Иймээс өргөн хэмжээг хамарсан их хядлага өөрөө зохион байгуулсан байна.

===Монголын байр суурь===
{{Гол|Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)}}
{{Гол|Манжуурын бага хурал}}
Манжгонууд БНМАУ-ын талууд аль аль нь үүссэн нөхцөл байдалд хүлээцтэй хандаж байсан тул дорнод хилд буй болсон хилийн маргааныг гэрээ хэлэлцээний журмаар зохицуулж болно гэж Монголын удирдагчид үзэж байлаа. Манжуур өртөөнд болсон Япон-Манжго-Монголын хилийн хэлэлцээнд Монголын тал Ерөнхий сайдын орлогчийн төвшинд идэвхитэй оролцож байлаа. Хэрэвзээ Монголчууд Манжго улсыг хүлээн зөвшөөрвөл Япон улс БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч болно гэсэн санал ч гарчээ. Иймээс Монголын удирдагчид Манжгогийн талтай хилийн маргаанаа аль болох өөрснөө зохицуулах хүсэлтэй болоод иржээ. Иймээс ч Ерөнхий сайд Гэндэн “Монгол улс Манжготой байлдах ямар ч хүсэлгүй, ийм юм хүсч байгаагаараа япон орос хоёр л байлдана биз” гэсэн утгаар санаагаа илэрхийлж байв. Чухам ийм бодолтой байсан учир зөвлөлтийн цэргийг Монголын нутагт оруулж байршуулахын эсрэг байсан юм.

===Сталины авсан арга хэмжээ===
{{Гол|Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)}}
{{Гол|Лхүмбийн хэрэг}}
Монголчууд Японоор өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлж улмаар тэдэнтэй ойртож магадгүй болох нь Зөвлөлтийн Алс Дорнодын бодлогод тун аюултай үзэгдэл болох байлаа. Монгол үндэстэнд хандаж байгаа япончуудын заль мэх нь тэднийг Хятадын төдийгүй Зөвлөлтийн эсрэг алхам руу чиглүүлж болох юм. Чингэвэл Гадаад Монгол нь Барга болон Өвөр монголчуудын замаар орно. Иймээс Сталин эрс арга хэмжээ авчээ. Тэрээр Манжуурын хэлэлцээг таслан зогсоож Монголын төлөөлөгчдийг эргүүлэн татаад, Улаанбаатарт авчирч буудан хороов.Үүнтэй нэгэн зэрэг Манж-гогийнын төлөөлөгчдийг Япончууд баривчлан авч Мүгдэнд цаазлан хороосон ажээ. Ерөнхий сайд Гэндэнг огцруулж Москвад дуудан авч одлоо. Тэр даруй Зөвлөлтийн цэргийг Монголд оруулж ирэв. Лам нар болон язгууртан, сэхээтний эсрэг хандсан их хядлагыг эхлүүлэн насанд хүрсэн эрчүүдийн 20 хувийг цаазлан устгажээ. Хилийн маргаан дорвитой том тулалдаан мөргөлдөөнөөр шийдэгдэхээс өөр гарцгүй боллоо.

== Үйл явдлын угтвар нөхцөл ==
1939 онд Япончууд Манжийн нутгийг эзлэж Манж-Го нэртэй улс байгуулсанаар Монгол улсын хил нийлэх болсон байна. Манж-Го, Монголын хоорондох хилийг Япончууд [[Буйр нуур]]т цутгах [[Халхын гол]] гэж үзэж байсан боловч монголчууд Халх голоос зүүн чигт 16 км-н цаана орших Номонхан тосгон хүртэл Монгол улсын нутаг гэж үзэж байсан юм.1938 онд Японы Эзэн Хааны Армийн Жанжин Штабт Квантуны удирдлага ЗХУ-ын эсрэг “Хатиго” нууц нэртэй дайны төлөвлөгөөг боловсруулсан батлуулсан байжээ. Энэ үед Япон Манжуурт Японы эзэн хааны хуурай замын цэргийн 1,3 сая албан хаагч Монгол улс, ЗХУ-ын хилийн зүүн хязгаарт яг хажууд ирж байрласан байсан юм. Японы “Хатиго” төлөвлөгөөний “Б” хувилбар нь Монголын зүүн хязгаарыг эзлэн авч түшиц газраа болгоод цаашлаад Байгаль нуур орчмоор ЗХУ уруу дайрах зорилго байв. Энэ бол Европын фашист Герман, Итали удахгүй дэгдээх дэлхийн II дайны эхний цуурай, фашистуудын дорно зүгийн холбоотон байсан Японы армийн зүүн талд дэгдээх дайны бэлтгэл үе нь байлаа.[[Манж-Го]]гийн арми нь үндсэндээ 1939 онд Японы [[Квантуны Арми]]йн командлагч генерал [[Комацүбара Мичитаро]]д захирагдаж байжээ.Улаан армийн цэргүүд [[Сибирь]]-[[Манжуур]] ын хилийг хамгаалах үүрэгтэй Өвөр-Байгалын цэргийн тойргоос ирсэн 57-р тусгай [[корпус]]ын харъяанд байв.Японы цэрэг манай улсад халдан түрэмгийлж дайн өдөөсөн нь зохих арга хэмжээ авахад хүргэв. Улс орны амьдрал, бүх ажлыг “Шууд дайны байдалд захируулан” явуулсны дээр фронтод туслах хөдөлгөөн орон даяар өрнөсөн байна. Юуны өмнө МАХЦ-ийн нэгтгэл, ангиудыг бие бүрэлдэхүүн болон зүтгэх хүч, техник хэрэгсэлээр хангах яаралтай арга хэмжээ авав. Энэ зорилгоор байлдаж буй 5,6,7,8 дугаар морьт дивизийн орон тоог нөхөн хангах, бэлтгэл дарга, цэргүүдийг татаж сургуулилах, түр цэрэг татах ажлыг эхэлсэн байна. Ээлжит цэрэг татлагыг явуулснаар цэрэгт татвал зохих насны 18605 хүнээс 8405 хүнийг цэргийн албанд татаж, нэгтгэл ангиудын орон тоог нөхөн хангав. Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд МАХЦ-ийн бие бүрэлдэхүүн 17,5 мянга болж үүнээс 8575 нь байлдаанд оролцсон байна.БНМАУ-ын цэргийн тухайд нийт хилийн ба дотоодын цэргийг оруулаад 18 000 хүн бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй, 10 [[хөнгөн танк]], 30-40 [[их буу]], 40 гаруй [[нисэх онгоц]], 50-60 [[хуягт машин]]тай байв.
ЗСБНХУ, Япон улсын хооронд 1925 онд дипломат харилцаа тогтсон ч наран улсын милитарист хүрээлэл умард хөршийнхөө эсрэг нилээд түрэмгийлэх төлөвлөгөө боловсруулсаар байлаа.  Япон улс ЗСБНХУ –ын эсрэг хийх дайны бэлтгэлийн үндсэн санааг 1927 онд Японы засгийн газрын тэргүүн болсон ерөнхий сайд Гиити Танако томьёолон, боловсруулснаар хожим нь “Танакийн меморандум” нэршин алдаршсан билээ.
1928 оны эхээр Япон улс түүхий эдийн баазтай болох,  ЗСБНХУ, БНМАУ, Хятад руу хийх түрэмгий дайны төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхэд цэрэг түшиц газар эзлэх зорилгоор цэргийн түрэмгийлэлд шаргуу бэлтгэх болсон юм.  Манжуурыг довтлохоос өмнө 20 –иод оны төгсгөл, 30 оны эцэс гэхэд ЗСБНХУ-ын эсрэг “Оцу” гэсэн нууц нэртэй цэрэг-стратегийн төлөвлөгөө боловсруулагдсан байв. 1933 онд японы цэргийнхэн Манжуурыг эзэлмэгцээ нутаг дэвсгэр дээр нь цэргийн төрөл бүрийн байгууламж барихын зэрэгцээ ЗСБНХУ, Монголын хил рүү төмөр болон засмал зам тавьж эхэлсэн байна.Энэ хугацаанд Японы Жанжин штабын тагнуулын хэлтсийн/зохиогч нь хожмоо дэслэгч генерал болсон, хошууч Канда Масатанэ/ аналитик суурь баримт бичгийг бүрдүүлэх даалгавар бүхий японы тагнуулынхан улам ажиллагаагаа идэвхжүүлэв.
“Оросын эсрэг хорлон сүйтгэх үйл ажиллагааг судлах материал” нэртэй нууц илтгэлд хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаа нь ирээдүйн дайнд онцгой чухал үүрэг гүйцэтгэх болно гэжээ.”Иймээс Оросын эсрэг хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаанд багтаж буй ажил бол нилээд олон хэлбэртэй байх бөгөөд бүх дэлхий хамрах үйл ажиллагаа болох ёстой хэмээн зохиогч нь онцлон тэмдэглэж байв.”ЗСБНХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагаа явуулж байсан японы тагнуул, нууц ажилтнуудад японы жанжин штабаас сайшаагдсан зөвлөмж энэхүү илтгэлийн үндсэн дээр өгөгддөг байсан бөгөөд хожмоо энэ зөвлөмж тэдний үйл ажиллагааных нь удирдамж болсон билээ.ЗСБНХУ , Хятад , Солонгосын нутаг дэвсгэр дээр хэрэгжүүлж буй энэ тагнуулын ажиллагааны удирдах төв нь Оросын иргэний дайны үед байгуулагдсан ЯЦТГ/японы цэргийн төлөөлөгчдийн газар/ байв. Монголын нутаг дэвсгэр дээр цагдаагийн улс төрийн албаны 3 дугаар тасаг, хилийн цагдаагийн отрядын онцгой тасгууд хорлон сүйтгэх идэвхтэй үйл ажиллагааг явуулж байв./1/  Зөвлөлт Оросын эсрэг  ажилдаа  ЯЦТГ оросын цагаантны дүрвэгсдийг өргөнөөр ашиглаж байлаа. Тухайлбал, 1938-1939 онуудад, 1939 оны 04 сарын19-ны ЗСБНХУ-ын ДЯЯАК, АБЕГ-ын өгсөн тойм танилцуулгад тэмдэглэснээр  Япон, Германы абверийн тагнуулуудын удирдлага дор ажилладаг, тэдний хөрөнгөөр байгуулагдсан  ОФХ/”Оросын фашист холбоо”/ хэмээх байгууллага идэвхтэй ажиллаж байсан тухай тэмдэглэжээ. Энэ байгууллага нь дайсны хорлон сүйтгэгчид, алан хядагчид, нууц ажилтнуудыг ЗСБНХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр байршуулах ажлыг зохион байгуулдаг байв.ОФХ-ны алс Дорнодын болон европын их хурал дээрээ ЗСБНХУ-ын эсрэг явуулах дайнд фашист гүрнүүдийг дэмжих, зөвлөлтийн нутаг дэвсгэр дээр хорлон сүйтгэх – тагнуулын үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх тухай шийдвэр гаргаж байжээ./2/
1938 онд Японы жанжин штаб өөрийн тагнуулын нууц мэдээг харгалзан “Оцу” төлөвлөгөөндөө тодотгол оруулжээ. Тухайлбал, 1938-1939онд Алс Дорнод Зөвлөлтийн хотуудыг дараагийн зорилгоо хэрэгжүүлэх  зорилгоор манжуурт ихээхэн хэмжээний цэрэг оруулахаар тусгаж, түүний зэрэгцээ БНМАУ руу цөмрөн орохоор төлөвлөсөн байна.Зөвлөлт-монгол, монгол-манжуурын хил дээр ноцтой өдөөн хатгалга гарч болзошгүйг зөвлөлтийн тагнуулчид анги салбарууддаа урьдчилан анхааруулж байсан төдийгүй тэд японы тагнуулын байгууллагуудын үйл ажиллагаанд сөрөг ажиллагаа үзүүлэхээр чармайж байжээ.Хилийн отрядуудын дарга нарт илгээсэн 1939. 04. 21ний Приморийн тойргийн ДХАК хилийн цэргийг удирдах газрын тагнуулын байгууллагын зааварт: ”Сүүлийн үед Квантуны армийн штаб болон японы тагнуулын байгууллагууд манай хилчдийг олзлох, хил дээр өдөөн хатгалгын чанартай зөрчил гаргах, манай хилийн зурвас болон бэхэлсэн цэгүүд дээр тагнуул хийх, хилийн шугамд офицерын бүлэг ажиллуулах, япончууд сонирхож буй чиглэлүүддээ нууц ажилтнууд байршуулах зэргээр тагнуулын үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлж байна...” гэжээ./3/Тактикийн тагнуулын төлөөлөгчдийн эх сурвалжууд ч  БНМАУ-ын хил орчим болон Манжуурын нутаг дэвсгэр дээр японы цэргийнхний үйл ажиллагаа идэвхжиж байгаа тухай мэдээлж байжээ. 1939 оны 4 дүгээр сарын 22-ны Читийн хилийн тойргийн тагнуулын тасгийн тойм танилцуулгад: японы хээрийн цэргийн бүрэлдэхүүнээс сонгон татаж Манжуурт хилийн найман гарнизон байгуулах тухай Японы цэргийн сайд Итагакийн шийдвэр 1938 оны 12 дугаар сард гарсныг мэдээлжээ. Уг шийдвэрт эдгээр гарнизонууд нь Квантуны армийн командлагчид захирагдаж, бэхлэгдсэн районуудыг хамгаалах цэргийн ангиудын харилцан ажиллагааг тусгасан байна.Мөн  уг баримт бичигт Хайлаарын хилийн 8 дугаар гарнизон байгуулах тухай  шийдвэр туссан байжээ./4/ /Хайлаарын бэхлэлтийн районд Халхын голын үйл явдал идэвхтэй оролцсон 23 дугаар явган дивиз шилжин байрласан байв./Японы арми Манжуур болон БНМАУ-ын хил дээр хүчээ зузаатгасаар байгааг Москва мэдэлгүй өнгөрөөгүй байсан гэдгийг эдгээр баримт бичгүүд гэрчилдэг.Жанжин штабын тагнуулын удирдах газрын мэдээнд 1938 эцсээр Манжуурт хилийн гарнизонуудыг шинэчлэн зохион байгуулах, 1938 оны 11 дүгээр сард цэргийн мэргэшсэн тагнуулч, дэслэгч генерал Комацубара Мититарогоор командлуулсан 23 дугаар явган дивизийг Хайлаарт шилжүүлэн байрлуулах, 1939 оны эхний саруудад  Хайлаарт японы цэргүүд хүчээ үргэлжлүүлэн хуралдуулсаар байгаа тухай дурдсан байна./5/
Манай улсын болоод цэргийн удирдлагын хувьд Манжуурт болон БНМАУ-ын зүүн хил дээр япончуудын бэлтгэл ажлын явцын тухай хамгийн үнэ цэнэтэй мэдээллийн эх сурвалж нь зөвлөлтийн тагнуулч Рихард Зорге байсан бөгөөд тэрээр орон нутгийн мөргөлдөөнд хүргэх өдөөн хатгалга япончууд 1939 оны хавар хийхээр төлөвлөж байгааг мэдээлж байжээ. Хятадад явуулж  байсан дайнаас улбаалан япончууд Зөвлөлтийн эсрэг шууд дайн эхлүүлэх боломжгүй гэж тэр үзэж байлаа. /6/Барууны мэдээллийн эх сурвалжууд энэ үйл явдлын үнэлэхдээ өөр бусад мэдээлэл байхгүйгээсээ болж хүлээцтэй байр суурийг баримтлан япончуудын мэдээлэл дээр тулгуурлаж иш татаж байв.Ройтерс агентлагийн сурвалжлагчийн Америк руу явуулсан мэдээнд “Гадаад Монгол, ЗСБНХУ болон Манжуурын хил дээрх том хэмжээний байлдааны эхлэлийг тайлбарлахад хүндрэлтэй байна.Малын бэлчээр ихээхэн хэмжээгээр эзлэн авах гэсэн шуналтай монголчуудаас үүдэн энэ мөргөлдөөн үүсэж байна гэсэн японы цэргийнхэн нотолж байна” /7/.  Энэ будлиан гарах болсон шалтгааныг тайлбарлах чин сэтгэлийн оролдлого  мэдээж, байсаан. Английн “Чайна пресс”  сонины 1939 оны 5, 6 дугаар сарын дугааруудад: эдгээр шалтгаан нь нэгдүгээрт, англи-зөвлөлтийн хооронд цэргийн хэлэлцээр байгуулахыг таслан зогсоох Японы сонирхол, хоёрдугаарт бүх нийтийн дайчилгааны тухай хууль үйлчлэхэд хамтран ажиллах зэрэг гэсэн байна. Түүнээс гадна   тус сонинд энэхүү халдлага нь европын Оросоос азийн Сибирийг тусгаарлах зорилго өвөрлөсөн Квантуны армийн стратегийн төлөвлөгөөний нэг хэсэг нь мөн гэжээ. Тэр үед Японы арми Хятадтай дайтаж байсан бол  Квантуны арми өөр томоохон дайнд бэлтгэж байлаа. /8/Халхын голын үйл явдалд зөвлөлтийн болон гадаадын хэвлэл мэдээллийнхэн маш товчхон, хүлээцтэй хандаж байв.Зөвлөлтийн хэвлэлд зөвхөн ТАСС-ын товч мэдээнүүд гарч байлаа.Японы хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ЗХУ болон Гадаад Монголыг буруутгасан мэдээлэл цацагдаж байв. 1939 оны 5 дугаар сарын 30-нд “Домэй” агентлаг  “5 дугаар сарын11-д Гадаад Монголын цэргийн харьцангуй том бүлэг Халхын голыг гатлан Номон хаан руу цөмрөн орлоо. Манжуурын хилчид тэднийг буцаан хөөв” хэмээн мэдээлжээ.Өнөөгийн хилийн будлианыг Гадаад Монгол өөрийн дураар бус, Москвагийн хатгалгаар эхлүүлсэн хэмээн Токиогийн цэргийн тоймчид нотолдог байв. /9/   1939 оны 6 дугаар сарын “Манжуурын өдрийн мэдээ”, “Бээжингийн мэдээ” сонинуудад мөргөлдөөний шалтгааныг Хятадад туслах хүсэл эрмэлзэл бүхий Гадаад Монголыг хөдөлгөөнийг намжаах гэсэн Зөвлөлт Оросын хүсэл чармайлтаас үүдэлтэй гэжээ. /10/ОЦТА-т хадгалагдаж буй Халхын голын үйл явдлын тухай архивын баримт бичгийг гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай байна. Энэ нь мөргөлдөөн үүссэн шалтгаан, зөвлөлт-монголын цэргийн байлдааны ажиллагааны явц, байлдааны бэлтгэл, японы армийн үйл ажиллагааны түүхэн он дараалал зэрэг нь  тэр цаг үеийн үйл явдлын бодит дүр зургийг тогтоох боломж олгож байна.Оперативын шинж чанартай цэргийн баримт бичгүүд, юуны өмнө, АТУА-ийн Жанжин штаб болон 57 дугаар онцгой корпусын командлалын хоорондын утсаар ярьсан ярианы тайлал, радио мэдээ зэрэг нь энэ асуудлыг тодруулахад мэдээллийн үнэ цэнэтэй эх сурвалж болох юм.  Барууны хэвлэлүүдээс хилийн ээлжит мөргөлдөөн эхлэх тухай  Москва албан ёсоор мэдэж авсан гэдэг нь эдгээр баримт бичгүүдээс харахад тодорхой байдаг. Жанжин штабаас 57 дугаар корпус руу  1939 оны 5 дугаар сарын 15-нд илгээсэн цахилгаан мэдээнд: “Нөхөр Третьяков  Халхын голд япон монголын цэргийн хооронд байлдаан явагдаж байгаа тухай мэдээг 2 өдрийн турш  гадаадын хэвлэлд тавигдлаа. Үүсээд энэ асуудлын талаар  мэдээлэл өгнө үү. Хурандаа Шевченко” /11/  1939 оны 5 дугаар сарын 15-нд Москвагаас  Жанжин штабын орлогч дарга корпус командлан захирагч,Смородиновын илгээсэн  ээлжит цахилгаан мэдээнд: ” Хилийн мөргөлдөөн болсон тийм үйл явдлын тухай мэдээнд байж боломгүй хойрго байдлаар хандсаныг Ардын комиссар/Ворошилов/ анхааралдаа авч  байна. Третьяковын  илтгэлээр анхны мөргөлдөөн бүр 5 дугаар сарын 11-нд болсон. Дөнгөж одоо эндээс шаардсаны дагуу Ардын комиссарт илтгэж байна.”/12/.Бас 57 дугаар корпусын удирдлага мөргөлдөөн эхлэхийг тэр даруй нь мэдээгүй байсан юм. Жанжин штабт 57 дугаар онцгой корпусын илгээсэн хариу цахилгаан мэдээнд: “Халхын голын хилийн отрядтой холбоо харилцаа муу байсан учир мөргөлдөөний талаар дөнгөж тавдугаар сарын 14-ны 14,00 цагт олж мэдлээ” /13/ гэсэн байна.Эхний өдрүүдэд зөвлөлтийн цэргийн удирдлага “Хэрэв япон, баргууд өөрсдөө эхэлж ажиллагаа явуулаагүй тохиолдолд Ардын комиссарын тусгай зааваргүйгээр ямар нэг үйл ажиллагаа явуулахгүй байх, тагнуулын ажиллагааг хил зөрчилгүйгээр зөвхөн агаараас явуулах” /14/ тухай захирамж өгсөн нь   мөргөлдөөн шатлан өргөжихөөс болгоомжилсон нь илэрхий байна.Тиймээс японы түүхийн зарим эх сурвалжид тэмдэглэснээр Москва энэ мөргөлдөөний санаачлагч нь бишээр барахгүй мөргөлдөөн эхэлснээс хойш энэ тухай мэдсэн бөгөөд япончууд мөргөлдөөний эхний шатанд нь нилээд амжилтад хүрсэн байдаг.Манжуур дахь японы зэвсэгт хүчний байдлын тухай тийм тодорхой мэдээлэлтэй байсан зөвлөлтийн цэргийн удирдлага түрэмгийлэгчдэд хангалттай цохилт өгөх бэлтгэлгүй байсан бэ?гэдэг асуулт зүй ёсоор гарч ирнэ. Манжуур дахь японы цэргийн байлдааны хүчний чадлын талаар өөрийн тагнуулын үнэн зөв мэдээлэлтэй байсан ч зөвлөлтийн удирдлага хилийн хязгаарлагдмал сөргөлдөөнийг өргөн хэмжээний зэвсэгт мөргөлдөөн болгон хувиргах боломж гаргаагүй, хэдийгээр энэ бүс нутагт цэргийн хүчээ япон зузаатгаж байсан боловч Квантуны армийн байгаа хүч хэрэгсэл нь томоохон хэмжээний цэргийн ажиллагаа явуулахад илт  хүрэлцээгүй байсанд итгэлтэй байжээ.  Иймээс монголын цэргийнхэн болон 57 дугаар корпусын командлал эхнээсээ энэ өдөөн хатгалгад төдийлөн ач холбогдол өгөөгүй байна.
Зөвхөн эхний хагас жилд манж-монголын хил дээр  японы талаас 10 гаруй зөрчил бүртгэгдсэн байна. Үүнд:
1939. 01.16 – япон-баргын морин цэргүүдэд 7 дугаар заставын дарга болон 4 дүгээр хилийн отрядын туслах буудуулсан,
1939. 01.17 -- 7 дугаар заставын хариуцсан хэсгээс баруун тийш 2 км-т Номон хан, Бүрд-Овооны орчим хилийн харуул руу 13 япон, барга цэргүүд халдан довтолсон,1939. 01. 28 – япон баргын нэг машинтай бүлэг цэргүүд  Номон хан, Бүрд- Овооны чиглэлээр хэд хэдэн буудсан байна ...гэх мэт /15/57 дугаар  корпусын штабын оперативын тасгийн баримт бичигт  “5 дугаар 4- 11-нд Номон хан, Бүрд-Овооны орчмоор баргууд хэсэг хэсгээр тархан шаргуу тагнуул хийв” /16/. 5 дугаар 11-ний өглөө “Ачааны машин, ПИКАП дагалдсан, гар пулемёт, миномётоор зэвсэглэсэн  200 орчим япон-баргын цэргүүд Номон хан, Бүрд-Овооны чиглэлээр монголын хилийн застав/20 хүн/ руу халдан довтолж БНМАУ-ын хилээс дотогш 200 км хүртэл цөмрөн орж Халхын гол хүрэв.” /17/.Хилийн зэвсэгт мөргөлдөөн өдөөхийн тулд гаргасан ёс төдий шалтаг нь япончуудад газрын зураг дээрээ улсын хилийг Халхын голоос баруун тийш 20 км-ээр баруун тийш болгож тэмдэглэх боломжийг өөрсдөдөө олгов. Хэдийгээр хилийн шугамыг нотлох баримт хангалтгүй байсан нь  хүндрэл учруулсан ч  Монгол Улс Номонхааныг өөрийн нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг гэж үзэн энэ газрын зургийг үл зөвшөөрөв.
Харин мөргөлдөөн эхэлсний дараа монголчууд хэрэгцээтэй газрын зургийг олж чадсаныг корпус командлан захирагч Фекленко Жанжин штаб руу мэдээллээ.
Корпус командлан захирагч 5 дугаар 17-нд Жанжин штаб руу илгээсэн цахилгаан мэдээндээ:”” БНМАУ-ын засгийн газраас баримт бичиг шаардлаа. Газрын зураг дээр хилийг нарийн тэмдэглэн зааж, тухайн үедээ хилийг тэмдэглэхэд оролцож байсан хүмүүсийн зарим нь амьд сэрүүн байна. Өмнө нь  барга халхын хооронд хилийн маргаан болж, түүнийг шийдвэрлэсний дараа  1887.7.5-ны өдөр үйлдсэн газрын зураг байна. Энэ маргааны шийдвэрлэсний дараа хилийн шугамыг татсан байна.Зураг дээр түүхийг манж хэлээр бичиж нааж, Манжийн династийн дарга батлан итгэмжилсэн байна.Арбитр нь Манжийн династийн төлөөлөгч байжээ.” гэж илтгэжээ. Цааш нь Фекленко илтгэхдээ энэ зураг дээрх хилийн шугам нь Зөвлөлтийн 1935 оны  зураг дээр заасан хилтэй бүрэн тохирч байна гэжээ. /18/Тэгвэл цэргийн мөргөлдөөний жинхэнэ шалтгааны тухай баримт бичигт өгүүлэв? Халхын голын сав газарт болсон ажиллагааны дүнгийн тухай 1 дүгээр армийн бүлгийн командлалын илтгэл, түүнчлэн мөн адил сэдвээр 1939 оны намрын “халуун мөрөөр” хэмээн нэрлэгдэн бичигдсэн 2 дугаар зэргийн армийн командлагч Г. М. Штерний илтгэл ОЦТА-т хадгалагдаж байна. Мөн түүнчлэн 1941 оны 2 дугаар сард бичсэн “Халхын голд япон-манжийн цэргийг бут ниргэсэн нь” хэмээх хурандаа Шишкины илтгэл байна.Цэргийн мөргөлдөөний үндсэн шалтгаан нь зохиогчийн үзэж байгаагаар японы цэргийнхэн БНМАУ-ын нутгийн дорнод хэсгийг эзлэн авахдаа Халхын голыг багтаан оруулах сонирхол байсан аж.Япончуудад том хэмжээний байлдааны ажиллагаа явуулах хангалттай хүч хэрэгсэл байгаагүй нь тэдний цэргийн үндсэн хүч Хятадтай зарлаагүй дайн хийж байсантай холбоотой. Энэ газар орон нь  Монголын нутгийн дорнод хэсэг бөгөөд Солунаас Ганьжу хүртэл төмөр зам тавих учраас Японд хамгаас чухал ач холбогдолтой байлаа. Харин төмөр зам бол БНМАУ-ын хилд шууд  тулж  ойрхон өнгөрөх ёстой байв. Тиймээс төмөр замын  аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор хилийг Халхын голоос баруун тийш 20 км ээр холдуулах шаардлага япончуудад тулгарсан юм. Гол болон элст өндөрлөгийг эзэлсэн тохиолдолд Квантуны арми голын зүүн эрэгт Хайлаар болон Халуун рашааны бэхлэлтийн районд дөхөж халхлалтыг байгуулж чадах байв.Түүнээс гадна япончууд 1938 онд Хасан нуурын мөргөлдөөнд ялагдсаныхаа тооцоог хийх хүсэл байсан гэж зохиогч үзжээ. /19/1949 оны японы цэргийн албан хаагчдын хэргийг шүүх Хабаровскийн шүүх хурлын бэлтгэлийн явцад бүрдүүлсэн архивын баримт бичигт үлдсэн Квантуны армийн штабын дарга, дэслэгч генерал Хата Хикосабура болон штабын даргын орлогч дэслэгч генерал Мацумура Томокацу өчиг сонирхол татдаг.Генерал Мацумура Томокацу өөрийн гараар өчгөө бичихдээ Квантуны армийн командлал япончуудын сонирхсон газар нутгийг хилийн жижиг өдөөн хатгалгаар эзлэн авах, дараа нь энэ шинэ хилээ Гадаад Монгол хүлээн зөвшөөрөхөд тулгахаар төлөвлөж байсан.Цэргийнхэн ажиллагааг хурдан дуусгавал амжилт баталгаатай байна гэж төсөөлж байсан юм.Хэрэг дээрээ энэ бүтээгүй юм.Эхний болоод дараа, дараагийн ажиллагаанууд амжилтгүй болж нэмэлт резервээ ажиллагаанд оролцуулахыг түдгэлзэхээс аргагүйд хүрсэн юм.Токиод Жанжин штаб энэ төлөвлөгөөг сайшаасан гэж генерал тэмдэглэжээ.Квантуны армийн удирдлага бүтэлгүй дайралтынхаа дараа эзэлсэн нутаг дэвсгэртээ бэхлэлт байгуулахаар шийдвэрлэсэн боловч Жанжин штаб ухрахыг шаардаж болов.Жанжин штаб болон Квантуны армийн удирдлага өөр хоорондоо үзэл бодлоороо зөрж эхэллээ. Зөвлөлтийн цэргийн сөрөг цохилтын дараа Квантуны армийн удирдлага өмнө нь боловсруулсан  төлөвлөгөөний дагуу ажиллахаар шийдвэрлэсэн бол энэ үед Жанжин штаб сандрал мэгдэлд орчихсон байв. Генерал Мацумурагийн  хэлснээр Жанжин штаб, Квантуны армийн аль ч Хасан нуурын мөргөлдөөнд Японы ялагдалд зохих дүгнэлтийг хийгээгүй юм. /20/

== Байлдааны ажиллагаа эхэлсэн нь ==
[[Файл:Halhiin_gol_1939_2.jpeg|thumb|Монголын морьт цэргүүд. Халхын гол. 1939 он]]
Японы тал 1932 оноос эхлэн тагнуул туршуулын шинжтэй үйл ажиллагаа явуулж байснаа 1936 оноос Япон, Манжийн цэрэг Монголын хилийн [[Улаан бургас]], [[Булан дэрс]], [[Адаг дулаан]],[[Бүрд овоо]], [[Хайлааст манхан]],[[Халхын сүмийн мөргөлдөөн|Халхын сүм]] зэргийн чиглэлээр хил зөрчин өдөөн хатгаж байлаа. Иймд 1937 оны хавраас ЗХУ [[1936 оны ЗХУ-БНМАУ-ын &quot;Харилцан Туслалцах Хэлэлцээр&quot;]]ийн дагуу цэргийн хүчээ Монголын хилээр оруулав. Монгол Улс, Энэхүү орон зайд болсон байлдааны ажиллагааг 3 үе шатанд хуваан авч үздэг. 
===Нэгдүгээр үе===
[[Файл:Occupied_russian_tankist_1939_halhiin_gol.jpeg|thumb|Япончуудад олзлогдсон 11 танкын бригадын 24 батальоны танкчид . Халхын гол. 1939 он]]
5-р сарын 11-нд японы 300 явган цэрэг нисэх онгоцны тусламжтайгаар хилээс дотогш 20 км-т [[Хамар даваа]]н дахь хилийн заставт халдан довтолж 15 км-т дотогшлон цөмөрчээ. 1939 оны эхээр хил хязгаарыг зөрчих явдлыг улам идэвхижүүлж хилийн цаана цэрэг зэвсгийн хүчийг хуралдуулж тус улсын дархан хил хязгаарт ойрын хугацаанд довтлох гэж байгаа нь бүх талаар мэдэгдэн ирэв. Японы эзэрхэг түрэмгийчүүдийн цэрэг улс төрийн бодлого нь ЗХУ-ын дорнод хэсгийг эзлэн авахын тулд Монголын газар нутгийг урьдаар эзлэн авч дайны талбар хийх гэж байжээ. үүнийг биелүүлэхийн тулд тавьсан стратегийн зорилго нь Монголын зүүн өнцөг Халхын голын Тамсагбулагаар довтолж улмаар Чойбалсан хотыг дайруулж гүнд нь давших байв. Энэ үүргийг биелүүлэхийн тулд Манжуурт байсан цэргийн ангиудын шилдэг хэсгээр бүрэлдсэн 6-р армийг байгуулж амь хүч ба техникийн талаар бүрэн ханаж &quot;туршлагатай&quot; гэж байсан генерал Камацубарагаар командлуулж тус улсад довтлох үүрэг тавьжээ. Монгол Зөвлөлтийн цэргийн бодлого нь дайсны төлөвлөгөөг илрүүлсний дараа тулалдаан үүсч болзошгүй газар хил хязгаарыг хамгаалах цэргийн ангиудад үүрэг тавьж хүчийг нэмэгдүүлэхийн хамт дайсныг бутцохиход хүрэлцэхүйц ангиудыг богино хугацаанд зохих чиглэлүүдэд хуралдуулах үүргийг тавьсан байна.
1939 оны 5-р сарын 11-нээс 31-нд хоёр талаас цэргийн багахан хүч оролцсон тагнан турших шинжтэй тулаан болж япончууд 2600 цэргээр Номун хан, Бүрд овооны орчмоор болон Хайлаастын голын дагуу Монголын нутагт цөмрөн ороод Монгол Зөвлөлтийн багахан хүчинд цохигдож 400 гаруй цэрэг офицерыг алдаж, зэвсэг техникээ устгуулж улсын хилээс гарсан.Японы тал дахин довтлох төлөвлөгөөг 7 дугаар сарын эхээр товлож, Монгол-Зөвлөлтийн цэргийг хүчээ хуралдуулаагүй байхад давуу хүчээр дайрч нутгийн гүнд орохоор төлөвлөж явган цэргийн 7 дивиз, тусгай хороо, 2 танкийн хороо бүхий 8000 цэрэг, 310 их буу, 135 танк, 225 нисэх онгоцтой хүч хуримтлуулсан байв. Энэ үед Зөвлөлт-Монголын цэрэг ч хүч нэмэгдүүлж танкийн 1, хуягтын 3, буудлагын пулемётны 1 бригад, мотобуудлагын 2 хороо, МАХЦ-ийн 2 морьт дивиз, 109 их буу, 186 танк, 266 хуягт машин, 82 нисэх онгоцтой байв.Японы цэргийн нисэх хүчний 150-иад онгоц 1939 оны 6-р сарын 20-нд агаарын хил зөрчин ирж, Монгол-Зөвлөлтийн байрлаж байсан [[Хамар даваа]]г бөмбөгдөв. 6-р сарын 22-нд Японы 120 онгоц дахин довтлоход Монгол-Зөвлөлтийн 95 онгоц тосон тулалдаж, дайсны 31 онгоцыг сөнөөж, манай талаас 12 онгоц сүйджээ. Япончууд 6-р сарын 24-нд дахин 60 гаруй онгоцоор дайрсан ч 25 онгоцоо алджээ. 6-р сарын 26-ны өдөр Буйр нуурын орчимд Японы 60 шахам онгоц, манай сөнөөгч онгоцтой маш ширүүн тулалдаан хийсэн бөгөөд энэ 6 хоногийн хугацаанд Япончуудагаарын тулалдаанд 64 онгоцоо алдсан юм. Гэвч Япончууд 6-р сарын сүүлчээр Тамсагбулаг, Баянтүмэнийг олон онгоцоор бөмбөгдөж чадсан юм.

===Хоёрдугаар үе===
Монгол Зөвлөлтийн цэргийг бүслэн авч устгах, Халх голын баруун эрэгт бэхжих зорилгоор довтолгооны бэлтгэлийг эрчимтэй хийж эхлэн 7 сарын 2-нд Японы тал 38 мянган цэргийн албан хаагч, 310 нэгж зэвсэг, 135 танк, 225 нисэх онгоц дайчлав.Квантуны армийн штаб 6 дугаар сарын 19-ний өдөр гэхэд байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруулж дуусгасан бөгөөд дэслэгч генерал Ясуокагаар удирдуулсан бүлэглэлийг байгуулжээ. Дээрх төлөвлөгөөний дагуу хошууч генерал Кобаяшийн отряд Монгол, Зөвлөлтийн цэргийн хориглолтын зүүн жигүүрээр тойрон Халхын голыг гаталж Баянцагааны нурууг эзлэн цаашид фронтын төв хэсгээр давших, генерал Якуосагийн бүлэглэлтэй харилцан ажиллах, улмаар Халхын голын зүүн эрэгт байгаа манай цэргийг бүслэн авч устгах зорилт тавьж байв. Японы тал энэ төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхийн тулд Халхын голын районд 3 явган ба 1 морьт хорооноос бүрдсэн 23 дугаар дивиз ,7 явган дивизийн хоёр хороо,3,4 дүгээр танкийн хороо,Хянганы морьт дивизийн Баргын 3 морьт хороо, их бууны 1 дүгээр тусгай хороо болон 7 дугаар хүнд их бууны хороо, зенитийн их бууны хоёр дивизион болон хэд хэдэн танк эсэргүүцэх батарей бүхий 38 000 хүннтэй хүчийг гардуулжээ.Эл бүлэглэлийг дэмжих, халхлах үүргийг дэслэгч генерал Гигагийн командалсан 2 дугаар нисэх дивиз хүлээжээ.Японы цэргийн гол цохилтын бүлэглэл 7 дугаар сарын 2-3-нд шилжих шөнө Халхын голын хөвдөг гүүрээр гаталж эхэлсэн байна.Өглөөний 10 цаг гэхэд тус бүлэглэлийн гол хүч голын баруун эрэгт гарч амжжээ. Голын баруун эрэгт гарсан Япончууд Баянцагааны нурууг эзлэхээр батальон орчим хүчийг тэргүүний отрядад илгээв. Энэ үед МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивизийн 15 дугаар морьт хороо Баянцагаанаар дамжин голын гарам руу явж байгаад дайсны галд гэнэт өртөж гэдрэг ухарсан байна. Японы тэргүүний отряд Баянцагааны баруун хойд талд бэхжиж өөрийн бүлэглэлийн гол хүчийг гол гаталж Баянцагаан руу гарах ажиллагааг хангаж эхэлжээ. Голын гармыг хамгаалахаар ирсэн МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивизийн хуягт дивизион 15 дугаар морьт хорооны хамт дайсантай байлдаж эхэлсэн боловч Японы нисэх онгоц тэднийг хүчтэй бөмбөгдөж байлдааны талбарт хэсэгчлэн бутаргасны улмаас зохион байгуулалттай сөрөг дайралт хийх бололцоо олдсонгүй. Энэ байдлын улмаас дээрх ангиуд Улаан армийн ангиудыг иртэл дайсанд нөлөө үзүүлж чадаагүй байна.Япончууд Баянцагааны нуруунд 71 болон 72 дугаар явган хороо, нэг морьт хороо, танк эсэргүүцэх их бууны 17 батарей, 75 мм-ийн их бууны 10 батарей гаргасан байна. Японы цэрэг халхын голыг гаталж Баянцагааны нуруунд гарч ирснийг манай командлал 3-ний өдөр мэдсэн байна. Энэ өдрийн өглөө МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивиз руу очихоор явж байсан МАХЦ-ийн сургагч ахмад И.М.Афонин Баянцагааны нурууг Японы цэрэг эзлэн авч байгааг мэдмэгц тэр даруй Хамар даваан дахь командын байранд ирж энэ тухай мэдэгджээ. Эл мэдээг хүлээн авсан Г.К.Жуков Баянцагааны нуруунд дайсныг яаралтай барьж зогсоох, өөрийн нөөц хүчээр Японы цэргийг гурван талаас нь бүслэн устгах шийдвэр гаргасан байна. Тэрээр ЗХУ-ын 11 дүгээр танкийн бригад, 7 дугаар хуягт бригад,  24 дүгээр мотобуудлагын хороог Баянцагааны чиглэлд нэн даруй давшиж, эдгээр хүчийг иртэл дайсныг барьж байх үүргийг 175 болон 185 дугаар их бууны хороонд өгөв. Мөн бөмбөгдөгч онгоцны бүх эскадрилийг нисгэж дайсны байрлалыг бөмбөгдөх тушаал өгчээ. Бригад командлан захирагч М.П.Яковлевийн командалсан 11 дүгээр танкийн бригадын тэргүүний батальон Баянцагаанд ирэнгүүт МАХЦ-ийн 8 дугаар морьт дивизийн хуягтын дивизионтой хамтарч дайсанд анхны цохилт өгсөн байна.
Дайсан энэ дайралтыг их бууны ширүүн галаар угтсан бөгөөд Монгол, Зөвлөлтийн хуягт танкийн ангиуд өөдөөс нь ирж явааг мэдээд Баянцагааны нуруунд хориглолтод шилжив. Өдрийн 11 цагийн үед 11 дүгээр танкийн бригадын гол хүч байлдааны талбарт хүрэлцэн ирж явган цэргийг хүлээлгүй дангаараа дайралтанд оржээ. Энэхүү танкийн шийдэмгий довтолгоон нь эгзэгтэй үед санаачлагыг манай талд авах бололцоог олгосон юм.Удалгүй хошууч И.И.Федюнинскийн командалсан Зөвлөлтийн 24 дүгээр  мотобуудлагын хороо, хошууч А.Л.Лесовойн командалсан 7 дугаар мотохуягт бригад ирж дайсны баруун хойд, өмнөд талаас нь давшиж эхлэв. Оройн 19 цагийн үед МАХЦ-ийн 6,8 дугаар морьт дивизийн хуягт дивизионууд дээрх нэгтгэл, ангиудын хамт дайсны гурван талаас нь дайралт хийв. Байлдаан шөнөжин үргэлжилсэн боловч ямар нэг өөрчлөлт гарсангүй.Японы 23 дугаар дивизийн командлагч, генерал Комацубара 7 дугаар сарын 3-ны өдөр Квантуны армийн штабын орлогч Яногийн хамт Халхын голын баруун эрэгт гарч ирсэн байна. Голын баруун эрэг дэх байлдааны ажиллагааг удирдахаар ирсэн тэрбээр төлөвлөсөн зорилтыг биелүүлэх боломжгүй болсныг ойлгожээ. Иймд голын баруун эрэг дэх өөрийн цэгийг бут цохигдохоос өмнө яаралтай буцаж голын зүүн эрэгт гарах тушаал гаргажээ.Японы цэрэг 4-ний өглөө 3 цагийн турш их бууны галын бэлтгэл хийсний эцэст сөрөг дайралт хийв. Мөн агаараас цохилт өгөхийг оролдсон байна. Манай цэрэг дайсны энэ дайралтыг няцаан байлдаж орой нь сөрөг дайралтанд оров. Япончууд Баянцагааны нуруунд 5 км өргөн, 2 км гүн хориглолтын зурваст бүх хүчээрээ эсэгүүцэж байлдаан шөнөжин үргэлжилжээ. Япончууд их буугаа ашиглан манай танк, хуягтын эсрэг байлдахын зэрэгцээ гранат, шилтэй шатахуунаар зэвсэглэсэн ”никухаку” буюу “үхлийн отряд”-ын цэргийг ашиглаж байв. Тэд танкийг ойртуулан гранатаар устгах буюу танкан доогуур орж өөртэйгээ хамт дэлбэлж байв. Японы тал Комацубарагийн тушаалаар 4-ний өдрөөс эхлэн ангиудаа ухрааж эхэлсэн байна. Энэ үед манай цэргийн давших ажиллагаа улам эрчимжиж дайсан ч их хохирол хүлээж байв. Япончууд өөрсдийн цэргийн ухралтыг халхалж улангасан эсэргүүцсэн байна.Монгол, Зөвлөлтийн цэрэг 7 дугаар сарын 4-5-нд шилжих шөнө дайсанд шийдвэртэй цохилт өгч, Японы үлдэгдэл цэргүүд Халхын голын дээгүүр тавьсан гүүрээрээ голын зүүн эрэгт гарсан байна. Япончууд их хохирол үзсэн 26 явган хороогоо хамгийн сүүлд 7 дугаар сарын 5-ны өглөө гатлуулан гүүрийг дэлбэлжээ.Баянцагааны тулалдаан нь Японы талаас Халхын голыг гатлан давших гэсэн эхний бөгөөд эцсийн оролдлого байсан бөгөөд дахин голын баруун эрэгт гарах гэж зүрхлээгүй юм. Халхын голын баруун эрэгт гарсан Японы 8000 гаруй цэрэг алагдаж, шархадсан бөгөөд уг тулалдаан нь төрөл бүрийн цэргийг их хэмжээгээр бөөгнөрүүлэн оролцуулсан ширүүн тулалдаан болсон юм. Гурван өдрийн ширүүн тулалдаанд дайсан бараг бүх танк, их буу, 45 онгоц, 5500 хүнээ алдаж ухран, Халх голын цаана хөөгдөн гарсан.Японы цэрэг фронтын төв хэсгээр 1939 оны 7 дугаар сарын 2-ны орой давшилтаа эхэллээ. 

===Гурав дугаар үе буюу шийдвэрлэх тулалдааны үе===
[[Файл:Halhiin_gol_1939.jpeg|thumb|Ялсан жанжид. Халхын гол. 1939 он]]
1939 оны 7-р сарын 8-наас 8-р сарын 20 хүртэл явагдсан. Баянцагааны тулалдаанаас хойш Япончууд тагнуулын чанартай агаарын довтолгоо явуулж, 7-р сарын 23-наас 8-р сарын 4 хүртэл 116 нисэх онгоцоо алдсан юм.8 сарын эхээр Японы Квантуны арми шинэ давшилт хийжээ. Мөн сарын эхээр генерал Огису Риплогийн удирдсан японы 6-р арми, мөн 7, 23-р явган цэргийн дивиз, 14-р бригад, манжуурын явган цэргийн бригад, 3 морьт цэргийн бригад хүчээ нэгтгэн БНМАУ-руу дайрчээ. Энэ удаа Японы цэргийн тоо 75 мянгад хүрсэн байна. харин 182 танк, 350 онгоц дайчилжээ. 8 сарын 17-нд Японы цэргүүд давшилт хийв. 3 өдрийн дараа Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд японы цэргийн давшилтыг зогсоож чаджээ. Зөвлөлтийн цэргийн удирдлагууд Халх голд 82-р, 57-р буудлагийн дивиз, танкын 6-р хороо, агаарын десантын 212-р бригадыг нэмж авч ирсэн байна. Мөн байлдааны онгоцны тоог 515 болгожээ. Монголын тал маршал Хорлоогийн Чойбалсангийн удирдсан 6000 гаруй хүнтэй 4 морьт цэргийн дивизээр хүч нэмэгдүүлэв. Ингэснээр Монгол Зөвлөлтийн цэргийн тоо Японы түрэмгийлэгчдээс илүү гарсан байна. тухайлбал явган цэргийн тоогоор 1,5 дахин, танкны тоогоор 4 дахин, артиллерийн зэвсэгийн тоогоор 2 дахин, онгоцны тоогоор 1,6 дахин илүү болжээ. Халх голын байлдааны ажиллагааг ЗХУ-ын маршал Жуков удирджээ. 8 сарын 20-нд Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд агаарын цохилт өгсөний дараа давшилт хийжээ. 8 сарын 23-нд Японы 6-р армийг бүсэлж, 8 сарын 28-нд дайсныг бут цохижээ. 8 сарын 31-нд БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр Японы түрэмгийлэгчдээс бүрэн чөлөөлөгджээ.  9 сарын 15-нд Москва хотод Япон-ЗХУ-ын хооронд гэрээ байгуулж 9 сарын 16-ний өдрийн 14 цагаас дайны ажиллагаа зогсжээ. Японы тал халх голын тулаанд 61 мянган цэргээ алджээ. Тэдний 25 мянга нь тулааны үед үрэгдсэн юм. Харин Японы түүхчид Халх голын тулаанд 8000 цэргээ алдсан гэж үздэг. Харин зөвлөлтийн талаас 8 мянган цэрэг амь үрэгдэж, 16 мянган цэрэг шархаджээ. Зөвлөлтийн 207 онгоц тулааны үеэр сүйрчээ. 1939 оны Халх голын тулааны үеэр амь үрэгдсэн цэргийнхээ шарилыг эх орон руугаа авч явах зөвшөөрлийг Япон улс 2004 онд Монгол улсаас хүссэн байна.

== Цэрэг стратегийн ач холбогдол ==
[[Файл:Halhiin_gol_1939_4.jpeg|thumb|Гал зогсоох хэлэлцээ. Халхын гол. 1939 он]]
1939 онд хаант засгийг халаад дөнгөж 18 жил шинэ тулгар хөгжиж буй Монгол улсад энэ дайн нь үндэсний аюулгүй байдалд нь тулгарсан маш ноцтой аюул байлаа. Хэдийгээр  дайны гол цэрэг стратегийн бодлого Зөвлөлт орос ба Япон улсуудын хооронд явагдсан ч төв азийн стратегийн гол байрлалтай Монгол улсын хувьд тусгаар тогтнолоо хамгаалах чухал шаардлага гарсан юм.Халхын голын дайныг Дэлхийн II дайн эхлэхэд шууд нөлөө үзүүлсэн, өөрөөр хэлбэл, байлдааны ажиллагаа Алс Дорнодын театраас Европын театр руу шилжихэд хүргэсэн гэж үзвэл дэлхийн түүхэнд, ялангуяа Дэлхийн II дайны явцад түүнээс ч дутуугүй нөлөөг мөн Халхын голын дайн үзүүлжээ гэж бид үзэж байна. Сүүлийн үед АНУ-ын судлаач Стюарт Голдман нарын эрдэмтэд нэгэн сонирхолтой санаа дэвшүүлэх болсон нь Халхын голын дайнд Японы хүлээсэн ялагдал, 1941 оны 12 дугаар сарын 7-нд Пёрл-Харбор дахь АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүчний бааз руу хийсэн довтолгоо хоёрын шууд холбоо хамаарлын асуудал юм. Тухайлбал, С.Голдман “... Япон 1941 оны сүүлчээр ЗХУ-ыг довтолсон бол Сталин Алс дорнод дахь армийн 18 дивиз, 1700 танк, 1500 нисэх онгоц бүхий нөөц хүчнийг Москвагийн төлөөх тулалдаанд татан оролцуулах боломжгүй байх байсан ... Хэрэг явдал ингэж эргэсэн бол Германы ялалт, магадгүй шийдвэрлэх ялалтаар ч төгсөх боломжтой байв. Тэр тохиолдолд дайны түүх, дэлхий дахины түүх ч мөн өөрөөр бичигдэх байв” (Goldman, 2009: 5) хэмээн дүгнэсэн нь Халхын голын дайнд байгуулсан Монгол-Зөвлөлтийн ялалтын түүхэн ач холбогдлыг бодитой үнэлсэн хэрэг болжээ.С.Голдманы дээрх санаа судалгааны эргэлтэд орохоос даруй 20 жилийн өмнө, Америкийн цэргийн түүхч Жон Кийган мөн төстэй санааг илэрхийлж, “... Японы хуурай замын хүчин ирээдүйн маршал Г.К.Жуковт бут цохиулсныхаа улмаас дахин сэргэлгүй, Оросуудтай тулалдах ямар ч боломжгүй юм гэсэн ганц дүгнэлт хийжээ. Энэ нь 1941 онд тэдэнд ашигтайгаар эргэсэн бол 1945 онд бүрмөсөн ялагдахад нь хүргэсэн байна. Харин Британи, Америкийн тэнгисийн цэргийн хүчин чадлыг япончууд Оросын армийнх шиг үнэлээгүйн улмаас Номхон далайн арлууд руу чиглэсэн тэнгисийн кампанит ажлаа эрчимжүүлэв” (Keegan, 1989: 243) хэмээн дүгнэсэн байдаг.

[[Файл:KhalkhinGolAugustattack.jpg|thumb|left|300px|Халхын голын байлдаан]]
Эдгээр болон үүнтэй төстэй бусад санааг системчлэн үзвээс, Халхын голын дайны ялалтын түүхэн ач холбогдол дараах байдлаар тодорч байна. Үүнд:
Нэгдүгээрт, Халхын голын дайн Зөвлөлтийн армийн болон командлагчдынх нь нэр хүндийг өсгөж өгснөөр тэнхлэгийн гишүүн орнуудын дунд нэгдмэл байдлыг нь алдагдуулж, Японы хуурай замын хүчнийг ЗХУ-ын эсрэг дайнд татагдан орохоос урьдчилан сэргийлж чадсан. Ингэснээр Эх орны дайны турш Зөвлөлтийн арми ганц фронт дээр тулалдах стратегийн харьцангуй таатай нөхцлийг бүрдүүлэв. Хоёрдугаарт, Японы Зэвсэгт хүчний дээд командлалын дунд хуурай замын цэргийнхний нэр хүндийг доройтуулж, Азийн эх газар, Сибирийг чиглэсэн кампанит ажлын төлөвлөгөөнөөс түдгэлзэн хойшлуулахад хүргэсэн ба улмаар тэнгисийн цэргийн хүчнийнхний байр суурийг бэхжүүлэв. Тэд улам бүр өсөн нэмэгдэж байсан стратегийн түүхий эдийн (нефть) хэрэгцээгээ хангахын тулд Номхон далайн арлууд дахь  Британийн хүчийг сулруулах зорилгод эргэлт буцалтгүй шилжиж, үүний шууд үр дагавар болох Пёрл-Харборын довтолгоонд хүргэжээ. Энэ цаг үеийг хүртэл АНУ-ын нийгэмд амь бөхтэй оршиж байсан, Конгрессын хоёр танхимд олонхийг бүрдүүлж байсан Бүгд найрамдахчуудын баримталж байсан “Европын хэрэгт үл оролцох” бодлогоосоо татгалзан холбоотны талд дайнд орохыг уриалж байсан Ерөнхийлөгч Ф.Рүзвельтийн бодлого дэмжлэг олоход хүргэв. Ингэснээр нутаг дэвсгэр, аж үйлдвэрийн бааз суурь нь дайны хөлд нэрвэгдээгүй хөгжингүй ганц орон болох АНУ дайнд татагдан орох нөхцлийг бүрдүүлж, эцэстээ Дэлхийн II дайн холбоотны ялалтаар дуусах урьдчилсан нөхцөл болжээ. 
[[Файл:Halhiin_gol_1939_1.jpeg|thumb|Олзлогдсон япон цэргийг байцааж байгаа нь. Халхын гол. 1939 он]]
Халхын голын дайны Монголын болон дэлхий дахины түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийн талаар бид үндсэн гурван дүгнэлт, санал дэвшүүлж байна. Нэгдүгээрт, энэхүү үйл явдлыг бид Монгол Улсын хэмжээнд, өөрийн түүхийг үзэх үзлийн үүднээс “дайн” хэмээн томъёолох нь зүйтэй байна. Хоёрдугаарт, Халхын голын дайн нь Дэлхийн II дайнд оролцогч хоёр эвслийн голлох гишүүдийн хооронд дэгдсэн анхны мөргөлдөөн бөгөөд дайн Алс Дорнодын театраас Европын театр руу шилжих нөхцөл болсныхоо хувьд Дэлхийн II дайны эхлэл гэж үзэх нь зүйтэй байна. Гуравдугаарт, Монгол-Зөвлөлтийн ялалт нь Японы стратегийг өөрчилж, улмаар Зөвлөлтийн арми нэг фронт дээр байлдах боломжийг бүрдүүлсэн төдийгүй АНУ-ыг холбоотны талд татан оролцуулахад хүргэсэн ач холбогдлоороо дэлхийн дайн холбоотны ялалтаар дуусахад шууд ба дам байдлаар нөлөөлжээ. Фашист Герман ЗХУ-д халдан довтолсон өдөр БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл, УБХ-ын Тэргүүлэгчид, МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчидийн хамтарсан хурал болж, 1936 оны Харилцан Туслалцах протоколоор өөртөө хүлээсэн үүргээ чин үнэнчээр биелүүлнэ гэдгээ Зөвлөлт Засгийн газар, ЗХУКН-д илэрхийлж,. 1941 оны 9-р сараас Улаан армид тусламж хуримтлуулах хөдөлгөөнийг зохион байгуулах, фронтод бэлэг хүргэх ажлыг удирдах бэлэглэлийн төв комиссыг байгуулав. Монголчууд ЗХУ-д мал мах, түүхий эд тогтмол нийлүүлж байсан бөгөөд 485 мянган морь худалдсанаас 32 мянган агт бэлэглэжээ. Хуримтлуулсан бэлгээ фронтод дөрвөн удаа хүргэж өгсөн нь мөнгөн дүнгээрээ 65 сая төгрөгт хүрчээ. (МАХН-ын түүхийн лекц, 1984: 27) Ийнхүү дайны жилүүдэд БНМАУ Зөвлөлтийн Сибирь, Дундад Ази, Алс Дорнодын нэгэн адил фронтын ар тал болж байсан төдийгүй “АНУ, Британийн зэрэгцээ Сталины бас нэг холбоотон” нь болж байв. Энэ нь ч холбоотон гүрнүүдийн зүй ёсны анхаарал, хараа сонирхолд өртөж, хожим 1945 оны Ялтын бага хурлаар тусгаар оршин ирсэн статус-квог хүлээн зөвшөөрүүлэхэд дэм болсон гэж үзэхэд хилсдэхгүй.Япон Зөвлөлтийн Алс Дорнотод дангаараа довтлохгүй гэдэг нь тодорхой болсон байжээ. Учир нь Япон өмнөд чиглэлд түрэмгийлэл явуулах сүүлийн шийдвэрээ гаргаснаар АНУ-тай дайтахад хүрсэн билээ.Пёрл-Харбор руу Японы хийсэн дайралтын түүх харьцангуй тодорхой байдаг. Гэхдээ харин АНУ-тай дайтах дайны эхлэл нь Номонханы районд япончуудын ялагдал хүлээснээс үүдэлтэй гэсэн хэсэг төдийлөн ил мэдээлэгддэггүй. Герман 1941 оны зун Зөвлөлтөд довтлон дайны эхний саруудад улаан арми сүйрлийн ялагдал амсч байв. Японыг Зөвлөлтийн Алс Дорнодод нэвтрэн чадлынхаа хирээр Зөвлөлтийн газар нутгаас эзлэн Номонханы өшөөгөө авахыг холбоотон Герман шаардаж байв. Гэтэл 1941 оны долдугаар сард АНУ ба Британи Японд нефтийн хориг тавьсан нь Японы хувьд хүндхэн нөхцөл үүсгэхээр байв. Ийм байдалд орохгүйн тулд эзэн хааны флот нефтиэр баян Голландын Ост-Энэтхэгийг эзлэн авахаар шийдсэн. Голланд нь жилийн өмнө эзлэгдэж энд Британи ноёрхлоо бүрэн тогтоохоор тэмцэлдэж байлаа. Гэвч АНУ-ын Номхон далайн флот япончуудын замыг хааж байсан юм. Гэсэн хэдий ч Германы шаардлагын дагуу Зөвлөлтөд довтлох хүсэл Японы цэргийн олон хүнд байсан юм. Немцийн цахилгааны дайны  явцад Улаан арми сүйрлийн ялагдал амсч байсан үеэр тэд Номонханы өшөөг авах хүсэлтэй байлаа. Японы арми, тэнгисийн цэргийн удирдлага эзэн хааны оролцоотойгоор энэ асуудлыг авч хэлэлцсэн цэргийн цуврал хуралдааныг хийсэн байдаг.Хурандаа Цүжи гэгч 1941 оны зун Эзэн хааны дээд командлалын төвийн штабт байлдааны ажиллагаа төлөвлөх ахлах офицер болсон байв. Цүжи нүдэнд дулаахан, хурц илтгэгч байсан юм. Тэрээр тэнгисийн цэргийн ажиллагааг дэмжсэн армийн офицерүүдийн нэг байсан бөгөөд энэхүү эрмэлзлэл нь Пёрл-Харбор руу чиглүүлэх болов. Цэргийн яамны цэргийн алба хариуцсан товчоог 1941 онд толгойлсон Танака Рюкичи дайны дараа мэдэгдэхдээ “АНУ-тай хийх дайны  талд Цүжи Масанобу тууштай зогсч байсан” гэж мэдэгдэж байжээ. Цүжи нь өөрөө Номонханд биеэр очиж үзсэн хүн юм байна.Хэрэв Номонханы мөргөлдөөн гараагүй байсан бол үйл явдал хэрхэн өрнөх байв? Хэн нь ч ялаагүй, эсвэл Японы ялалтаар төгссөн бол яах байсан бол? Энэ тохиолдолд Японы өмнөд чиглэлийг сонгосон дайралт өөрчлөгдөх вэ. Зөвлөлтийн цэргийн боломжийг дутуу үнэлсэн Япон Англи-Америкийн хүчний эсрэг эсвэл Германы хамт Зөвлөлтийн эсрэг дайнд оролцох гэсэн хоёр боломжоос хойд чиглэлийг шилдэг сонголт гэж үзэх байсан болов уу.
===Халхын голын байлдааныг АНУ болон баруунд судалсан нь===
Алс дорнод дахь олон улсын цэргийн шүүхийн хуралдаан 1946-1948 онд Токиод болох үеэр Квантуны Арми Халхын голд түрэмгий байлдааныг эхлүүлсэн эсэхийг нотлох шүүн хэлэлцүүлэг явагдаж, зөвлөлт, монголын оролцогчид гэрчийн мэдүүлэг өгч, японы түрэмгийллийг нотлох баримтуудыг зөвлөлтийн яллагч нар гарган тавьж, японы оролцогчид, өмгөөлөгч нар эдгээрийг няцаасан мэдүүлэг, үндэслэлүүдийг сөргүүлэн тавьжээ. Ингэснээр Халхын голын байлдааны талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг өрнөдийн орнууд анхлан авчээ. Солонгосын дайн 1950 онд эхэлсэнтэй холбогдуулан АНУ-ын цэргийн командлал ЗХУ-аас БНАСАУ-д хэрхэн туслахыг судлах хүрээнд Халхын голын байлдааны үед БНМАУ-д тусалсан туршлагыг судлах чиг үүргийг цэргийн түүхчиддээ өгч байв. АНУ-ын цэргийн түүхийн байгууллагаас дэлхийн хоёрдугаар дайн түүний дотор Халхын голын байлдааны холбогдолтой японы баримт материалыг судлах, англи хэлнээ орчуулах ажлуудыг 1950-иад онд хийж гүйцэтгэсэн байна. Энэ бүхэн нь АНУ-ын түүхчдийн дунд Халхын голын байлдааныг сонирхох явдлыг эхлүүлсэн байна. АНУ-ын “Нью Йорк Таймс” сонинд 1939 онд Халхын голын байлдааны эхлэл, явц, төгсгөл, БНМАУ, Манжго-гийн хоорондын хил тогтоох комиссын хуралдаан, дүнгийн талаар Японы Домейн, Зөвлөлтийн ТАСС, Ассошейтэд Пресс, Квантуны Армийн хэвлэлийн мэдээ зэргээс иш татан байнга мэдээлж байжээ. Тус сонин 1939 оны 7 дугаар сарын 10-ны дугаартаа Халхын голын байлдааныг “зарлаагүй дайн”, 7 дугаар сарын 20-ны редакцийн тэргүүн өгүүлэлдээ “хачин  дайн” гэж тус тус  нэрэлж байжээ.Одоогоор мэдэгдэж байгаагаар Халхын голын байлдааны тухай өгүүллэгийг америкийн судлаач А.Куукс, К.Тинч нар 1951 онд хэвлүүлж байв. Зөвлөлтийн судлаач С.Н.Шишкины Халхын голын байлдааны тухай ном 1954 онд хэвлэгдсэн нь АНУ, Японы судлаачдын анхаарлыг ихэд татсан байна. Энэхүү сэдвээр эрдмийн цолыг америкийн иргэн К.Гильберт 1959 онд Жоржтауны Их Сургуульд хамгаалж байв. Халхын голын байлдааны сэдвээр АНУ-д 1960-аад онд зарим судлаачид эрдмийн зэрэг хамгаалсан бүтээлүүд гаргажээ. Улмаар 1970-аад онд уг сэдвээр судалгааны өгүүллэгүүд нилээд хэвлэгдэж байв. Номонханы хэрэг явдлыг судалсан ном бүтээлүүд 1980-аад онд АНУ-д нилээд гарсаны дотор хамгийн жинтэй нь А.Кууксын “Номонхан: Япон Зөвлөлтийн эсрэг 1939” хэмээх хоёр боть зохиол юм. Үүний зэрэгцээ мөн үед АНУ-ын батлан хамгаалах бодлого судлалын байгууллагууд, сургуулиудад Халхын голын байлдааны туршлагыг хуучин ЗХУ-ын давших, хориглох номлолтой холбогдуулан судлах, оюутнуудын дунд уг сэдвээр сэдэв боловсруулах, цэргийн урлагийн сэтгүүлд нийтлэх явдал өргөн байв. ЗХУ задарсанаар архивын материалууд нээлттэй болж, өмнөх дүгнэлт, баримтуудыг эргэн харах хэрэгтэй болсноор зөвлөлт, оросын түүхийн асуудалд өрнөдийн түүхчид хүлээцтэй хандах болсон байна. Үүний улмаас өрнөдөд Халхын голын сэдвээр бүтээл гаргах явдал нэг хэсэг завсарлажээ. Улмаар 1990-ээд оны сүүлчээс АНУ-д Халхын голын сэдвээр бүтээлүүд дахин гарах болов.Куукс Халхын голын байлдааны түүхийг японы баримт материал, дайнд оролцогчидтой хийсэн ярилцлагад тулгуурлан Квантуны армиас ЗХУ-ын талаар баримтлаж байсан бодлогын үүднээс бичжээ. Иймд түүний бүтээл нь японы үзэл бодлын үүднээс гаргалгаа хийсэн үндсэн талтай боловч эдүгээ хүртэл өрнөдөд төдийгүй бусад улсад ч үүнтэй тэнцэх жинтэй бүтээл гараагүй байна. Японы нисэх онгоцууд Сүмбэрийн заставыг бөмбөгдсөн явдал Халхын голын байлдааныг шатлан өргөжүүлэх шалтгаан болсон гэдэг дүгнэлтийг Куукс хийжээ. Тэрээр Квантуны арми цэргээ хойш татсан байтал зөвлөлтийн цэрэг яагаад 1939 оны 6 дугаар сарын дундаас Манжуурын нутгийг довтлов гэдэг асуудлыг дэвшүүлжээ. А.Кууксийг нас барсантай холбогдуулан “НьюЙорк Таймс” сонинд (1999.11.23) бичихдээ “Куукс нь арав гаруй номын зохиогч буюу хамтран зохиогч бөгөөд гэхдээ түүний түүхчийн нэр хүнд нь “Номонхан: Япон Зөвлөлтийн эсрэг 1939” зохиолд оршдог юм” гэж тодорхойлоод энэхүү байлдаанд япон, зөвлөлтийн талаас ойролцоогоор 70 мянган хүн алагдаж, шархадсан юм. Куукс Японы ялагдал нь түүнийг ЗХУ-тай байлдах төлөвлөгөөнөөсөө татгалзаж улмаар Перл Харборийг онилоход хүргэсэн гэж үзэж байв” гэжээ. Мөн “энэ нь дэлхийн хоёрдугаар дайнд фашист гүрнүүдийн баримтлах бодлогыг тодорхойлоход нөлөөлж, профессор Кууксын гавьяа нь тэрээр дэлхийн хоёрдугаар дайны босгон дээрх энэхүү шийдвэрлэх тулалдаан нь ач холбогдлоороо Сталингардтай дүйцэхүйц гэдгийг олж харсанд оршино” гэж үнэлжээ. Японы бодлогыг судлах хүрээлэнгийн захирал  Ч.Жонсон Кууксын бүтээлтэй холбогдуулан “Номонхан нь дэлхийн хоёрдугаар дайны хамгийн чухал тулалдааны нэг байсан бөгөөд учир нь уг тулалдаан японы цусыг урсгаж ЗХУ-аас эмээхэд хүргэсэн бол харин АНУ-ыг хөнгөн зууш гэж үзэхэд хүргэжээ” гэж хэлсэн байна. Куукс энэхүү номоо 35 жилийн хөдөлмөр, 400 гаруй хүнтэй хийсэн ярилцлагын дүн гэж хэлж байжээ. Байлдаанд оролцсон Японы хэсэг дайчид Кууксийн номыг үнэлж хувийг нь тулалдаанд алагдсан япончуудын дурсгалд зориулан Токиод сүмд мөнхөлсөн байна.Японы милитаристуудаас Ази, Номхон далайн сав газарт дэлхийн хоёрдугаар дайныг эхлэн өдөөж, шатлан өргөжүүлсэнийг нарийвчлан харуулах зорилгоор АНУ-ын засгийн газраас Японы албан ёсны болон албан бус эх сурвалж, баримт материалыг орчуулах, судлах ажлыг дайны дараагаар явуулжээ. Японы засгийн газар 1945 оны 10 дугаар сарын 12-нд дэлхийн хоёрдугаар дайны түүхийг бичихэд шаардлагатай мэдээллийг цулуулах үүрэг бүхий байгууллагыг байгуулсан байна. Японы өмнөх засгийн газруудын үлдсэн баримт бичгүүд, дайнд оролцогчдын тэмдэглэл, хувийн архивыг цуглуулах, дайнд олзлогдсон японы цэргийн эрхтнүүдийг түүхийн зорилгоор байцаах үлэмжхэн ажил хийгджээ. Эдгээр материалыг ашиглан АНУ-ын хяналтын дор 200 гаруй судалгаа хийгдсэн нь АНУ-ын цэргийн түүхийн төвд хадгалагдаж байгаа юм. Энэ хүрээнд японы судлаачдын 184 төрлийн нэгэн сэдэвт судалгаа, харин  Манжуурын талаарх Японы 13 судалгаа нь зөвхөн түүхийн зорилгоор бус Солонгосын дайн явагдаж байсан тул “коммунист хятад, БНМАУ, зөвлөлтийн алс дорнодын талаар тагнуулын суурь судалгаа” болгох зорилгоор хийгдэж байжээ. Эдгээрийг судалгааны эргэлтэд оруулах зорилгоор үлэмж сонирхолтой хэсэг болох 47 судалгааг эмхтгэн “Ази, Номхон далай дахь Дайн 1937-1949” хэмээх 15 ботийг АНУ-ын Өмнөд Иллинойс Их Сургуулийн хэсэг эрдэмтэд АНУ-ын цэргийн түүхийн төв, АНУ-ын үндэсний архивын цэргийн судалгааны бүлгээс хамтран 1980 онд гаргажээ.“Манжуурын талаарх Японы судалгаа 1945-1960” гэсэн иж бүрэн судалгаа нь газрын зураг, хавсралтын хамт хийгдсэн бөгөөд энэ нь дээрх эмхтгэлийн  нэгдүгээр ботийг бүрдүүлж буй юм. Энэхүү эмхтгэлийн арван нэгдүгээр боть нь Халхын голын байлдаанд зориулагдсан бөгөөд “японы тал 50 мянган хүнээр хохирсон нь зөвлөлт-монголын хохиролоос даруй тав дахин их байв” хэмээн эмхтгэгч Д.Дейтвайлер оршилдоо онцлон тэмдэглэжээ. Эмхтгэлийн 10, 11 дүгээр ботиуд нь “Япон ба ЗХУ” гэсэн ерөнхий гарчигтай. 10 дугаар боть “ЗХУ-ын эсрэг Японы оперативын төлөвлөлт 1932-1945”, “ЗХУ-ын эсрэг тагнуулын төлөвлөлт 1934-1941”, “1938 оны жижиг дайн ба хилийн асуудлууд” гэсэн үндсэн бүлгүүдтэй. 11 дүгээр боть нь “Жижиг дайн ба хилийн асуудлууд 1939: Номонханы хэрэг явдал” гэсэн ерөнхий гарчигтай. Энэхүү боть Халхын голын байлдаанд зориулагдсан бөгөөд 470 талтай, заримдаа энэхүү ботийг “Манжуурын судалгааны 11 дүгээр боть” гэж нэрлэх нь бий. Энэхүү судалгаанд тусгагдсан зарим нэгэн дүгнэлт, зөвлөлтийн талаарх тоо баримт нь бодит байдлаас зөрөөтэй боловч Япон-Манжго-гийн цэргийн бүрэлдэхүүний талаарх тоо баримт нь сонирхолтой юм. Судалгааг АНУ-ын албаны бүлгээс Халхын голын байлдаанд оролцсон японы офицеруудаар бичүүлсэн, энэ ч үүднээс японы байр суурийг хамгаалах үүднээс боловсрогдсон боловч Халхын голын байлдааныг судлах чухал хэрэглэгдэхүүн болно. Халхын голын байлдааны сэдвийг сонирхон судлах хандлага АНУ-ын түүхчдийн дунд идэвхтэй байгаа нь Японы стратеги умардаас өмнөд үрүү чиглэсэн өөрчлөлтийн шалтгааныг Халхын голын байлдаанд Квантуны Арми ялагдсанаас хайдаг, Япон Перл Харборыг довтолсоны үндэс нь Японы Номонханд ялагдсантай холбоотой гэсэн дүгнэлт гаргалгаа хийдэгтэй холбоотой. Энэхүү дүгнэлтийг Куукс дэвшүүлж, Голдмэн нарийвчлан судалжээ. Гэхдээ иймэрхүү байр суурийг АНУ-ын “Нью Йорк Таймс” сонинд 1939 оны намар илэрхийлэн бичиж байжээ. АНУ-ын цэргийн түүхч Дрий Квантуны Армийн 7 яд-ийн нэгэн батальоны Халхын голын байлдаанд оролцсон байлдааны тэмдэглэлийг ашиглан тус батальоны байлдааны ажиллагааг харуулсан тактикийн судалгаа хийсэн нь мөн л японы үзэл бодлын үүднээс хийгдсэн боловч байлдааны ажиллагаа доод түвшинд хэрхэн явагдсаныг харуулсанаараа сонирхолтой болжээ. Түүхч Голдмэн Халхын голын байлдааны түүхийн сэдвээр 1970 онд эрдмийн зэрэг хамгаалсан бөгөөд тэрээр 2009 онд Монголд ирж, байлдааны ажиллагаа явагдсан газар оронтой танилцсан байна. Түүний бичсэн “Номонхан 1939” номыг 2012 онд АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүрээлэнгээс ивээн тэтгэн хэвлэн гаргажээ. Тус бүтээл нь Халхын голын байлдааны үр дагавар олон улсын харилцаанд хэрхэн нөлөөлсөнийг авч үзсэн өрнөдөд гарсан томоохон бүтээл юм. АНУ-ын иргэн, түүх сонирхогч Д.Варнер “Халхын эрэг хүртэл” гэсэн нэртэй хэмжээгээр харьцангуй томоохон бүтээлийг 2008 онд гаргажээ. Гэвч энэ нь ашигласан материалын жагсаалтгүй, судалгаа гэхээс илүүтэй өөрийн үзэл бодлыг тулгасан нийтлэл болсон тул бусдын анхаарал татсангүй.Монголч эрдэмтэн Мосес Халхын голын байлдааныг нармай монголын хөдөлгөөн, монголчууд нэгдэх асуудалтай холбон судалж, уг дайнд Япон ялагдсанаар монголчуудын нэгдэх сүүлчийн боломж хаагдан, бодол нь унтарсан гэдэг сонирхолтой дүгнэлт 1966 онд хийж байжээ. Судлаач Ж.Хаслам Зөвлөлт-Японы 1933-1941 оны хоорондын харилцааг шинжилсэн өөрийн бүтээлдээ зарим эх сурвалжийг үндэслэн Артузов даргатай НКВД-ийн сөрөх тагнуулын хэлтэс Японы цэргийн атташе Комацубара нь архи, эмст дуртай, санхүүгийн хувьд хүндрэлтэйг анзааран 1920-иод оны сүүлээр нэгэн удаа согтсон үед нь түүний сейфний түлхүүрийг хулгайлан авчээ. Энэ тухайгаа Токиод мэдүүлэхгүйн тулд тэрээр зөвлөлтийн “шахалтад” автжээ гэсэн асуудлыг дэвшүүлэн тавьжээ.Индианагийн их сургуулийн Түүхийн танхимын профессор Х.Куромияа 2011 онд нийтлүүлсэн “Номонханы тайлагдаагүй нууц” өгүүлэлдээ Хасламын таамаглалыг гүнзгийрүүлэн авч үзжээ. Тэрээр Квантуны Армийн 23 яд-ийн командлагч Комацубара нь 1927-1930 онд Москвад суугаа Японы цэргийн атташе байхдаа зөвлөлтийн агентаар элсэгдсэн, чухам үүнд Номонханд ялагдсаны шалтгаан оршино гэдэг таамаглалыг дэвшүүлж, зарим нөхцөл байдал, баримтаар сонирхолтойгоор үндэслэсэн байна. Ийм сэжиг, таамаглал 1960-аад оны эхнээс байсан бөгөөд Команцубара нь зөвлөлтийн талд мэдээлэл дамжуулж байсан байж болзошгүй гэж Куромияа үзжээ. Куромияа хэрэв энэхүү таамаглал нь оросын архивт буй материалаар нотлогдвол Номонханы түүхийг эргэн харж шинээр бичихэд хүрэх бөгөөд Япон сул дорой гэгдэх Хятадыг эзэлж чадахгүй гэдгийг  Сталин мэдэж байсан, үүнээс үүдэн Япон ЗХУ-ын эсрэг дайн явуулах чадваргүй гэдгийг ч мэдэж байсан, иймд Номонханы хэрэг явдлыг өдөөгч нь ЗХУ байсан байх магадлалтай гэж үзжээ.АНУ-аас гадна Британид Халхын голын байлдааны сэдвээр нилээд бүтээл, өгүүллэг гарсаны дотор томоохон нь Ж.Колвиний бичсэн “Номонхан” хэмээх ном 1999 онд хэвлэгджээ. Колвин БНМАУ-д Британийн элчин сайдаар 1971-1974 онд, Британийн гадаад тагнуулын төлөөлөгчөөр Вашингтонд 1977-1980 онд тус тус сууж байв. Тэрээр төрийн албанаас чөлөөлөгдсөний дараа цэргийн түүх сонирхон хэд хэдэн ном бичсэний дотор дээрх бүтээлийг туурвижээ. Канадын түүхийн сэтгүүл 1987 оны 8 дугаар сарын дугаартаа Ш.Винхийн бичсэн Кууксийн номын талаар дэлгэрэнгүй тайлбар, Британийн “Нью Стейтмэн” сэтгүүлийн 1999 оны дугаарт Н.Феарн Ж.Колвиний “Номонхан” номын талаар бичсэн тойм нийтлэгдсэн нь судлаачдын анхаарлыг ихэд татаж байжээ. Британид хэвлэгддэг “Цэргийн түүх” сар тутмын сэтгүүлийн 2012 оны 10 дугаар сарын дугаарт А.Мкдоналдийн бичсэн “Хилийн хяналт:Номонханы тулалдаан 1939 оны 7-8 дугаар сар” өгүүллэг нийтлэгджээ. Зохиогч япончууд оросын танкийг хүйтэн зэвсэг, гар бөмбөг, бушидо буюу “оюун санааны давуу байдлаар” угтсан бөгөөд Сталин офицерийн бүрэлдэхүүндээ цэвэрлэгээ хийсний дараа Улаан Арми нь удирдлагагүй болсон хэмээн японы цэргүүдэд ойлгуулсан байв. Японы тагнуул зөвлөлтийн талыг богино хугацаанд механикжсан үлэмжхэн хүчийг хуралдуулах чадавхитай гэдгийг дутуу үнэлсэн юм. Хэрвээ япончууд Номонханы хэрэг явдлыг ер үүсгээгүй эсвэл ялсан бол үр дагавар нь ямар байх байсан бол магадгүй Япон Гитлерийн талд дайнд оролцох байсан болов уу, магадгүй тэд Оросыг дэлхийн тавцангаас зайлуулсан байх байсан болов уу гэвч Гитлер Польшийг эзлэхээс 48 цагийн өмнө Япон эхлээгүй байсан дэлхийн хоёрдугаар дайнд нэгэнт ялагдсан байв гэж бичжээ. АНУ болон өрнөдийн судлаачдын Халхын голын талаарх бүтээлийг нэгдүгээрт, түүхийн судалгаа, хоёрдугаарт, танин мэдэхүйн зорилготой хэмээн хувааж болох юм.  Эдгээрт дараах үндсэн асуудлуудыг дэвшүүлсэн байна. Үүнд:Дэлхийн бодлого, Алс дорнод, Европ дахь олон улсын харилцаанд Халхын голын байлдааны үзүүлсэн нөлөө нуугдмал байна,Японы цэрэг 5 дугаар сарын сүүлчээр болсон байлдааны талбарыг орхин буцсан байтал Зөвлөлтийн тал 1939 оны 6 дугаар сарын дундуур Халхын голын зүүн эрэгт цэргээ байрлууж, Манжуурын хот тосгодыг агаараас довтолсоны зорилго юу байв,Халхын голын байлдаанд оролцогч талууд хохиролын тоо хэмжээг өсгөн мэдээлж байсан бөгөөд одоо ч  эргэлзээтэй байна,Халхын голын агаарын байлдаанд японы нисэх хүчин тоогоор цөөн боловч ур чадвар, техникийн давуу байдлын ачаар Халхын голын байлдааны хугацаанд агаарт үндсэндээ ноёлж, идэвхтэй байсан зэрэг болно.Энэхүү номонд АНУ-д хэвлэгдсэн 24, Британид гол төлөв  хэвлэгдсэн 10 нийт 34 бүтээлийн жагсаалтыг хавсаргасан болно. Жагсаалтад АНУ-д гарсан судалгааны бүтээлүүд үндсэндээ орсон боловч бүрэн гүйцэд гэж үзэж болохгүй, дээр нь өрнөдийн бусад оронд англи бус хэлээр хэвлэгдсэн бүтээлүүд ороогүй болно.  Эдгээр бүтээлийг судалгааны эргэлтэд оруулах зорилгоор тэдгээрээс сонирхол татах хорин гурван бүтээлийг энэхүү эмхтгэлд оруулав. Гэхдээ эдгээрийг бүрэн биш, чухал гэж үзсэн зарим хэсгүүдийг нь зөвхөн орчуулан буулгасан бөгөөд ингэхдээ хөндлөнгийн тайлбар, дүгнэлт хавчуула

==Агаарын тулалдаан==
[[Файл:Khalkhin Gol Japanese pilots 1939.jpg|thumb|Японы нисэгч нар]]
[[Файл:Khalkhin Gol Japanese Ki 27 1939.jpg|thumb|[[Nakajima Ki-27|Kи 27 буюу Зөвлөлтүүдийн нэрлэж байсан И-97]]]]
[[Файл:Khalkhin Gol Destroyed Soviet plane 1939.jpg|thumb|Зөвлөлтийн буудан унагагдсан сөнөөгч онгоц]]
[[Файл:Khalkhin Gol Soviet i 16 1939.jpg|thumb|[[И-16]]]]
[[Файл:Khalkhin Gol Destroyed Japanese plane 1939.jpg|thumb|Японы буудан унагагдсан сөнөөгч онгоц]]
1939 оны тавдугаар сарын эхэн гэхэд Халх голд Японы, Зөвлөлт-Монголын цэргийн ихээ­хэн хүч хуримтлагдаад бай­­лаа.  Тавдугаар сарын 1 гэхэд  Японы цэргийн нисэх хүч­­ний 355 онгоц, Зөвлөлтийн ажилчин тариачны улаан армийн авиабригадын 82 онгоц очоод байлаа. Харин тавдугаар сарын сүүл гэхэд энэ тоог өвөр байгалийн 23 дугаар авиабригадаас хангаж 203 болгосон юм.
1939 оны 5-р сарын сүүлчээр эхний агаарын тулаанууд эхэлсэн бөгөөд энд японы нисэх онгоцууд давамгайлж байжээ. 5-р сарын эхний тулаанд Монголд байрлаж байсан зөвлөлтийн нисэх хүчний удирдагчид, нисгэгчид агаарын тулааны туршлага муутай, дайснаа сайн мэдэхгүй байснаас болж эхний тулаанд 17 онгоцоо алджээ. Иймээс Москва дахь цэргийн удирдлага нь энэ цэргийн анги нэгтгэлүүдийн дээд удирдах бүрэлдэхүүнийг туршлагатай хүмүүсээр яаралтай солих шийдвэр гаргаж удирдагчаар нь Григорий Михайлович Штернийг томилсон байна. Тэдний онгоцууд багахан өндрөөс хориглолтын шугам, байгууламжуудыг бөмбөгдөж орос, монголын талд хүн хүч, материал, морьдын их гарц хохирол учруулж байсан учир зөвлөлтийн удирдлага Испани, Хятадад агаарын тулаанд гарамгай байлдаж байсан нисэхийн туршлагатай сургагчид мөн туршлагатай нисгэгчдийг Монгол уруу илгээхээр шийдсэн байна. 1939 оны 5-р сарын 28-нд Монголд ирсэн зөвлөлтийн нисгэгчдийн 8 нь ЗХУ-ын баатар цолтой байсан ба тэднийг нисэх хүчний корпус командлагч, ЗХУ-ын баатар Яков Владимирович Смушкевич удирдаж байсан юм. Зургадугаар сард Халх голын тэнгэр харьцангуй тайван байснаа зургадугаар сарын 22-нд Зөвлөлтийн 95 сөнөөгч онгоц Японы 120 онгоцтой нэгэн зэрэг гурван газарт тулалдлаа. Япончууд энд шинэ сөнөөгч И-97-гоо агаарт гаргаж тулаанд оруулсан. Дайсан энэ удаа 30 гаруй онгоцоо алдсан бол Зөвлөлтийн тал 14 сөнөөгч онгоцоо алджээ. Зургадугаар сарын 26-нд болсон тулааны үеэр Зөвлөлтийн гурван сөнөөгч Японы 10 онгоцтой үхэл сөрөн тулалдаж хошууч В.М.Забалуевын онгоц гэмтэж дайсны нутагт шүхрээр буухад нь ЗХУ-ын баатар С.И.Грицевец ганц хүний суудалтай онгоцоор дайсны нутагт бууж нөхрөө аварсан байна.

27-ны өдөр Зөвлөлтийн 23 бөмбөгдөгч дайсны 70 орчим сөнөөгчтэй тулалдсан. Энэ ту­лаа­­наар онгоц нь унасан ЗХУ-ын баатар Г.П.Кравченко гурав хоногийн дараа шумуулд баригдчихсан явган эргэж ирж байжээ.
Долдугаар сар гараад Зөвлөлтийн тал ямагт ялж байлаа. Долдугаар сарын 4, 5-нд Баян­цагааны тэнгэрт Зөвлөлтинй тал дайсны 24 сөнөөгчийг унагаасан бол өөрийнхөө ганц онгоцыг алджээ. 8-ны өдөр бас дайсны 21 онгоцыг устгав. Хоёр хоногийн дараа Халх голын баруун эрэг рүү дайсны 100 орчим И-97 онгоц дайрлаа. Зөвлөлтийн талаас эхлээд 30 машин, араас нь бас. Ингээд үндсэндээ агаарт хоёр талаас 180 орчим онгоц тулалдсан байна. Энэ тулалдаанаар Япончууд 11 онгоцоо алдсан юм. Долдугаар сард Зөвлөлтийн бөмбөгдөгч онгоцууд агаарт гарч дайсанд цохилт өгч эхэлсэн байна. Энэ өдрүүдэд 150 болон 38 дугаар бөмбөгдөгч хорооны 108 бөмбөгдөгч онгоц Янху нуур, Үзүүр нуур, Номун хан, Бүрд овоо зэрэг газар дахь дайсны байрлалыг бөмбөгдлөө.
Долдугаар сарын 20-ны агаарын тулааны үеэр залуу нисгэгч В.Вуссагийн онгоцыг Японы хоёр сөнөөгч хөөж явахыг ахлах дэслэгч В.Ф.Скобарихин ажигласан байна. Ер нь, яг гүйцэх гэж байна аа. Тэр огцом эргэлтээр дайсны онгоцны сүүлийг онгоцоороо мөргөлөө. Түүнийг унаад ухаангүй байхад нь нисэх буудалд авчирсан. Түүний энэ гавьяаг ахмад В.П. Кустов бас давтаж агаарын тараны хоёр дахийг Халхголд  хийсэн. Наймдугаар сарын 4-нд сөнөөгч онгоцны нисэгч А.Ф.Мошин бас давтлаа. Тэрээр хамаг сумаа дуусгаад байтал дайсны онгоц мөрдөж эхэлсэн. Тэр гэнэт эргэж дайсны онгоцыг мөргөж унагаад буудалдаа эргэж ирсэн. Наймдугаар сарын 4-нд батальоны комиссар М.А.Ююкин байгаа бөмбөгдөөд буцаж явахдаа агаарын их бууны суманд өртөх нь тэр. Онгоцоо дээш хөөргөх гэсэн ч улам унасаар байлаа. Тэр галд автсан онгоцоо Японы агаарын их бууны батарей дээр эгц дээрээс нь унагах нь тэр. Наймдугаар сарын 20-нд Зөвлөлт монголын дайчдын их давшилтын үеэр Зөвлөлт монголын нисгэгчид 144 сөнөөгч онгоцоор хамгаалуулсан 153 бөмбөгдөгч онгоцоор дайсны талд цохилт өгсөн байна. Үүнтэй нэгэн зэрэг дайрагч хэсгийн 44 онгоц дайсны агаарын их бууны цэгүүдийг довтолсон. Энэ өдрийн турш дайсны байрлалд нийтдээ 166 тонн бөмбөг хаясан юм.

Наймдугаар сарын 21-нд Японы нисэх хүчин 88 сөнөөгч онгоцоор халхавчилсан 41 бөмбөгдөгч агаарт гаргалаа. Тамсагбулгийн чиглэлд болсон энэ тулаанд Зөвлөлтийн талаас 184 онгоц орж агаарт хоёр талаас нийтдээ 300 гаруй онгоц гарч тулалдсан.

Ингээд тавдугаар сарын 22-ноос есдүгээр сарын 15 хүртэл Халхгол орчимд Зөвлөлтийн нисгэгчид 20 мянга 524 удаагийн нислэг үйлдэсний 18,5 мянга нь сөнөөгч онгоцны 2015 нь бөмбөгдөгч онгоцны нислэг байсан байна.
Халхын голд Японы тал 646 онгоцоо алдсан бол Зөвлөлтийн тал 258 онгоцоо алджээ.

Халхын голд болсон агаарын тулалдаанд эр зориг гарган баатарласан Зөвлөлтийн 28 нисгэгчид ЗХУ-ын баатар цол, С.И.Грицевец, Г.П.Кравченко нарт ЗХУ-ын баатар цолыг хоёр дахь удаагаа өгсөн. Хожим нь Я.В.Смушкевичид бас Алтан таван хошууг хоёр дахь удаагаа өгсөн юм.  
Халх гол дахь агаарын тулааныг цэргийн түүхэн дэх хамгийн том агарын тулалдаан, дэлхийн хоёр дугаар дайны өмнө цэргийн нисэх хүчний чадавхийг шалгасан том шалгуур гэж үздэг билээ.Тэд нисэх бүрэлдэхүүнийг агаарын тулаанд сургаж удалгүй И-16 онгоцууд ирснээр Халхын гол дээрхи фронтын байдал нааштайгаар эрс өөрчлөгдсөн байна.Мөн 9 сарын 2,4,14,15-нд Японы тал агаараас довтлох гэж оролдсон ч Зөвлөлтийн нисэх хүчин ялалт байгуулжээ. Энэ үед Зөвлөлтийн И-16 загварын 5 онгоц дэлхийд анх удаа РС-82 маркийн реактивийн зэвсэг хэрэглэж Японы 13 онгоцыг сөнөөжээ.Халхын голын дайны үеэр японы нийт 660 нисэх онгоцыг агаарт болон аеродромд нь устгасан ажээ.Энэ үед цэрэг-дайны түүхэнд анх удаа 2 талаас нэгэн кэрэг олон онгоц оролцсон тулалдаан болсоноороо онцлогтой юм.Британийн “Эйр Ентузиаст” сэтгүүл Е.Секигавагийн бичсэн “Халхын гол дахь агаарын зарлаагүй дайн” цуврал өгүүллэгийг 1973 оны гурван дугаартаа дараалан  нийтэлжээ. Секигава Зөвлөлт, Япон хоёр агаарын байлдаанд тус тусын хохиролыг хэрхэн өсгөж байсан болон агаарын байлдаанд японы хохиролыг баримтаар тооцон гаргажээ. Энэхүү тоо баримтыг хэдийгээр нягтлах шаардлагатай гэх боловч оросын судлаачид хүртэл эдүгээ ашиглах болжээ. Секигава Халхын голын агаарын байлдаанд Японы нисгэгчид “үндсэндээ ялсан” гэдэг дүгнэлт хийжээ. “Эйр Ентузиаст” сэтгүүл 1996-1997 оны дугаартаа А.Валгийн бичсэн “Талын дээрх Жигүүр: 1930-1945 онд Монголд явагдсан агаарын байлдаан” хэмээх мөн цуврал гурван өгүүллэг нийтлүүлжээ. Генри Сакайда “Мандах нарны шилдэг нисэгчид” номныхоо “Халхин Гол” гэсэн хэсэгт Номонханы агаарын тулалдааны талаар бичжээ. Тэрээр зөвлөлтийн тал японы 650 онгоцыг устгасан гэдэг боловч баримтаар нотлогдсон хохирол нь 162, японы тал зөвлөлтийн 1162 онгоцыг агаарт, 98 онгоцыг газарт устгасан гэдэг боловч байлдааны хүлээн зөвшөөрсөн хохирол нь 207 онгоц тус тус байсан. Японы нисгэгч Хиромичи Шинохара агаарт 58 ялалт, зөвлөлтийн нисгэгч С.Грицевец 40 илүү ялалт тус тус байгуулж шилдэг нисгэгч (дайсны олон онгоцыг устгасан нисгэгчийг &quot;ace&quot; буюу &quot;ас&quot; гэдэг)болсон гэжээ. Японы нисгэгч Б.Ёошияама 20 ялалт,  И.Сакай 15 ялалт, Ж.Ивахаши 20 ялалт, М.Масузава 12 ялалт, Ш.Сайто 25 ялалт, К.Шимада 27 ялалт тус тус Номонханд байгуулсан гэнэ. Чингэвэл эдгээр долоон нисгэгчдэд зөвлөлтийн нийт хохиролын 77 хувь ногдож байгаа юм. Энэ нь японы ас-уудын дээрх ялалтын тоо эргэлзээтэй, хэтрүүлсэн байх үндэслэлтэйг харуулна. Оросын судлаач М.Масловын бичиж Британид хэвлүүлсэн “Поликарпов И-15, И-16 болон И-153-ын ас-ууд” номны Халхын Гол бүлэгт Улаан Армийн  цэргийн нисэх хүчин Халхын голд дайсны 589 онгоцыг устгасан гэж үзсэн бөгөөд харин өөрсдөө 207 онгоц (үүнээс 160 нь сөнөөгч онгоц) 211 хүнээ алдсан гэж бичжээ. Британийн “Оспрей Паблишинг” хэмээх цэргийн түүхийн сэдвээр дагнасан хэвлэлийн газраас 2012 онд дээрх Г.Сакайдагийн эмхтгэсэн  “Номонхан 1939”хэмээх зурагт хялбаршуулсан түүхийн товхимолыг хэвлэн гаргасан бөгөөд эрэлт хэрэгцээтэй тул 2013 онд дахин хэвлэжээ. Г.Сакайда нь Халхын голын байлдааны газар орноор гэрэл зурагчны хамт аялсан юм. Секигавагийн судалгаанаас хойш Халхын голын агаарын байлдааны талаар дагнасан судалгаа, бүтээлүүд өрнөд, зүүн Европт цөөнгүй гарах болсон байна. Эдгээр бүтээлд Халхын голын байлдаанд Японы нисэх хүчин тоогоор цөөн байсан боловч нисгэгчдийн ур чадвар, нисэх онгоцны тактик техникийн өгөгдөхүүний давуу байдлын ачаар байлдааны туршид эсвэл бүхэлдээ биш юм гэхэд 1939 оны 8 дугаар сарын эхэн хүртэл агаарт тус тус ноёлж байсан, зөвлөлтийн нисэх онгоцны хохирол японыхоос их байжээ гэдэг дүгнэлтүүд хийжээ. Халхын голд явагдсан агаарын байлдаан нь оролцсон техник, хэрэглэсэн тактик болон бусад үзүүлэлтээрээ судлаачдын анхаарлыг татсан хэвээр байгаа сэдэв юм. АНУ, өрнөдийн судлаачдын бүтээлд Токиогийн олон улсын цэргийн шүүхийн хуралдааны материал, японы эх сурвалжууд, Жуковын дурдатгал, Шишкин, Кууксийн ном, зөвлөлт, монголын зарим хэвлэлийг ашиглаж иржээ. Орос, монголын архивын материал болон монголын бүтээлийг ашиглаж чадахгүй байгаа нь өрнөдийн бүтээлийн үндсэн өрөөсгөл тал юм. АНУ-ын судлаачдын бүтээлд Квантуны Арми Халхын голын байлдааныг эхэлж Монголын нутагт дэвсгэрт довтолсон, Японы засгийн газар Квантуны Армийн энэхүү түрэмгийллийг зогсоох талаар нөлөөлж чадаагүй, зөнд нь орхисон нь буруу байсан, энэ нь цэргийн байгууллагад тавих иргэний хяналт бүрэн алдагдсантай холбоотой, Улаан Арми Японы цэрэгт Халхын голд мартагдахааргүй сургамж өгсөн, Халхын голын байлдаан нь Жуковыг “төрүүлсэн”, Японы тал Улаан Армийн чадавхийг дутуу үнэлэхийн зэрэгцээ Японы номлол, зэвсэглэл хоцрогдсон байв гэсэн гаргалгаа нийтлэг байдаг болно.  Чингэхдээ АНУ, өрнөдийн судлаачид өмнө нь “Номонханы хэрэг явдал” гэсэн нэр томьёог хэрэглэж байсан бол эдүгээ “Халхын голын байлдаан”, “Халхын голын агаарын дайн” эсвэл “Халхын гол-Номонханы хэрэг явдал” хэмээн зэрэг хэрэглэх болжээ.

===Ахмад дайчдын дурсамжаас===
АТУА-ийн анхны ангиуд 1936 оны 6-р сараас БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр дээр байрлаж, 1938 он гэхэд Талын ХӨНДЛӨНхөндийн? гийн аэродром үндсэндээ төвхнөж, тэнд байрлаж байсан сөнөөгч онгоцны хороо, цөөхөн тооны бөмбөгдөгч онгоцнууд бэлтгэл сургуулилтандаа оржээ. ЗСБНХУ-ын дотоод хэргийн ардын комиссарын орлогч Фриновский /”Хуйвалдаан” нэртэй хэрэгт холбогдуулан баривчлах БНМАУ-ын нам, төр, цэргийн зүтгэлтэн 115+1 хүний нэрсийг 1937.08.25-нд ДЯЯ-нд гардуулж, 1937.09.10-нд их хэлмэгдүүлэлт эхэлсэн/, Ажилчин-Тариачны Улаан Армийн /АТУА/ Улс төрийн газрын дарга Смирнов нарын 1937 оны 10-р сарын 31-ний өдөр “Монголын байлдааны ажиллагааны театрын байдлын тухай болон Монгол дахь түшиц газар бэлтгэх арга хэмжээний тухай” гэсэн маш нууц илтгэлд /Монгол-Оросын цэргийн хамтын ажиллагаа. Баримтын эмхтгэл, II боть, 114-р тал, УБ, 2011/ “... одоогийн байдлаар Дорнод Монгол даяар ажиллагаатай зөвхөн 5 аэродром байна: Улаанбаатарт, Өндөрхаанд, Баян-Овоо суманд болон Баянтүмэнд /2/” гэж дурьдаад, “...Баянтүмэн аэродром ... хилд хэт ойрхон /60-70 км/ байрладаг тул япончуудын агаарын гэнэтийн довтолгоонд өртөж, устгагдаж болох...” гэж илтгэсэн, 1 метр хүртэл зузаан ханатай том, жижиг 30 орчим/гаруй капитал чулуун байшин барилгатай, байнгын байрлалтай, ялангуяа зүүн талаасаа дайсны болзошгүй довтолгооноос маш сайн хамгаалагдсан, газар доорх төмөр бетон, чулуун байгууламжид зенитын 1-2 дивизионы /24-48 зенитын их буутай/ бие бүрэлдэхүүн байрлаж, сөнөөгч онгоцны хороо аэродромыг халхавчилж, иймэрхүү хэмжээний объектын орчныг бие даасан батальон /300-500 хүн/ хүртэл цэрэг хамгаалдаг жишигээс үзэхэд Баян-Овоо сумын нутгийн Талын хөндлөн гэдэг газар байрлаж байсан аэродромыг тэр үеийн хамгийн том аэродром, стратегийн чухал объект гэж үзэх үндэстэй. Халхголын дайн эхлэхэд АТУА-ийн Нисэх хүчний 100-р бөмбөгдөгч онгоцны бригадын 150-р бөмбөгдөгч онгоцны хороо /СБ бөмбөгдөгч онгоц 59 ширхэг/, 1930-аад оны дэлхийн хамгийн том бөмбөгдөгч онгоц ТБ-3 /24 ширхэг/ тус аэродром дээр байрлаж байв. ТБ-3 онгоцнууд эхэндээ Чита-Тамсагбулаг чиглэлээр хүн хүч, зэвсэг, галт хэрэгсэл, эм тариа, бусад чухал ачаа, буцахдаа нэг онгоц 15-20 хүнд, хөнгөн шархдагсад тээвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж байв. ТБ-3 стратегийн бөмбөгдөгч онгоц: экипаж – 6-8 хүн, урт – 24 м, далавчны өргөн – 39,5 м, далавчны талбай – 230 м2, хоосон жин – 11000 кг, нислэгийн жин – 17200-19500 кг, түлшний савын багтаамж – 7960 литр, сэнсний диамерт – 3,5 м, тээвэрлэх бөмбөгийн жин – 2000-5000 кг, 1932-1938 онд 818 ширхэг үйлдвэрлэсэн Дайны явцад ТБ-3 онгоцнууд 500 гаруй нислэг үйлдэж, бүх тохиолдолд хүмүүс, ачаа тээшийг зохих газар нь хүргэжээ. Ерөнхий давшилт эхлэхийн өмнө ТБ-3 онгоцнууд шөнийн бөмбөгдөлтөнд нисдэг болжээ. Анхны нислэг 8-р сарын 19-20-ны шөнө болж, байндаа отряд отрядаар ойртож, зүг чигийг тэргүүн шугамаас 8 км-т байрлуулсан гар чийдэнгээр эвлүүлсэн 50 метр том сум, газрын багцааг тэргүүн шугамаас 3-7 км-т байрлуулсан гар чийдэнгүүдэр эвлүүлсэн шугамаар авдаг байжээ. Бөмбөгдөлт дайсанд сэтгэл санааны дарамт үзүүлэх, унтаж амруулахгүй зутраах, манай цэргийн байршил сэлгэлт, хөдөлгөөнийг халхлах зорилготой, нэг удаад 6-20 онгоц хөөрч, 25 тонн бөмбөг хаядаг байв. Японы зенитын артиллери гал нээсэн ч, ганцхан онгоцны хөдөлгүүр эвдсэнийг эс тооцвол нисэгчид хохирол амсаагүй бөгөөд нийтдээ байлдааны 160 нислэг хийжээ. Энэ тухай Армийн 1-р бүлгийн Нисэх хүчний тайланд “... дайсанд шөнийн сөнөөгч онгоц болон прожектор байгаагүй тул шөнөөр хүнд бөмбөгдөгч онгоц хэрэглэсэн туршлага амжилттай болж, дайсанд сэтгэл санааны, материалын хохирол учруулсан” гэжээ. Харин 150-р бөмбөгдөгч онгоцны хорооны үйл ажиллагааны тухай Халхголын дайнд тус хороонд штурманаар дайтаж явсан Николай Ганин 2005 онд ийнхүү дурсжээ: ... Би дээд сургуулиа төгсөөд дунд сургуульд түүхийн хичээл заана гэсэн бодолтой байсан ч амьдрал маань нэгэн мөчид эрс эргэв: би цэрэгт татагдаж, Байгалийн Чанадад СБ хурдан бөмбөгдөгч онгоцны сургалтын хороонд дадлагажигч штурманаар томилогдов. Анхандаа бид байлдааны нөхцөлд суралцах болно гэж төсөөлөөгүй юм да... Халхголын дайн 1939 оны 5-р сард эхэлж, 6-р сарын эхээр хэсэг нисгэгч, штурман, техник нарыг цэргийн тээврийн онгоцонд сууцгаааж, Монгол руу илгээв. Хил давсны даруйд бид шахцалдан онгоцны цонхоор харахад доор хэмжээ хязгааргүй тал нутаг, намхандуу довцог, толгой, хаа нэгтээ нүүдэлчдийн гэр, мал сүрэг харагдаж байв. Бид Баян-Овоо гэдэг жижиг тосгоны /санахад, тэнд хэдхэн жижиг шавар байшин, 10-20 гэр байсан/ ойролцоо аэродромд газардаж, майханд байрлах болов. Энд бага зэргийн байлдааны туршлага хуримтлуулсан хурдан бөмбөгдөгч онгоцны 150-р хороо байрлаж, хорооны даргаар гайгүй сайн нисгэгч, хошууч Бурмистров, комиссараар Ююкин нар ажилладаг байв. Хамгийн түрүүнд “шинэков” биднийг бодит байдалтай танилцуулахад л бид жижиг сөргөлдөөн, хилийн мөргөлдөөн ч биш, жинхэнэ дайнд оролцох болсноо ухаарч билээ. Ингэхдээ командлал байдал маш түгшүүртэй байгааг нуулгүй хэлж, анхандаа япончууд агаарт ноёрхлоо тогтоож, манай ар талд ганц автомашин байтугай ганц хүний араас элдэж хөөж, бууддаг байсныг хэлсэн. Хорооны бүрэлдэхүүн ирж байрласныхаа даруй шууд байлдааны ажиллагаанд оролцоогүй бөгөөд нэг сарын хугацаанд нислэг-тактикийн сургууль, бүлгээр бөмбөгдөх, газар оронд дасан зохицох дадлагад гол анхаарлаа хандуулж байв, яагаад гэвэл тал газар ямар нэгэн хот, тосгон, холбоо, зам харилцаа байхгүй, мөн нүд сохломоор маш хурц нар, бодит байдлыг гажуулсан гэрлийн хугарал зэргээс болж тул зүг чигээ олоход тун түвэгтэй байсан. Ар талд байсан манай аэродром орчим 6-р сард японы онгоц үзэгдээгүй боловч шөнөдөө тэр хавьдаа маш том, хатгуулсны дараа маш их загатнадаг шумуул гэдэг яггүй “дайсан” биднийг хайр найргүй довтолж билээ. Хатгуулсан газар том хавдана, маш их загатнаж, шөнөдөө унтаж амарч чаддагүй байв. Гэхдээ хамгийн хэцүү нь ундны усны гачигдал, 1939 оны 6-р сар маш их халуун бөгчим, агаарын хэм сүүдэрт +40-д хүрч, хэдэн арван километрээс зөөвөрлөх ус дутагдсаар л, тэгсэн нэгэн байлдагч хэлэхнээ, Суворовын дайчид бөгчим халуунд зэс товчоо тасдан авч, амандаа үнхдэг байсан, ингэснээр маш их шүлс ялгарч, цангаа тэсвэрлэхэд дөхөмтэй, харин бидэнд зэс товч байхгүй тул зэс зоос амандаа үнхдэг байв. 6-р сарын сүүл гэхэд бид газар орон болон бие биедээ дасан зохицож, экипажууд үндсэндээ бүрэлдсэн. Манай экипаж 3 хүнтэй – нисгэгч, буудагч болон миний бие штурманаас бүрдсэн, штурманы суудал шилэн урд бүхээгт байрладаг, удирдлага хосолсон учраас шаардлагатай үед би даргад онгоц жолоодоход туслаж болох ч, миний үндсэн үүрэг нислэгийн зүгээ чиглүүлэх, бөмбөгдөхөд оршдог байв. Удирдлагын төхөөрөмж, хянах хэрэгсэл, хамгаалах бөгжтэй бөмбөг хаягчийн товчлуураас гадна бүхээгт 2 хошуутай пулемет суурилуулсан бөгөөд түүгээр агаарын болон газрын бай буудах боломжтой. СБ онгоц 600 кг хүртэл бөмбөг тээвэрлэх, 420 км/цаг хүртэл хурдтай, өндөршил 10000 метр, хэдийгээр цоо шинэ японы сөнөөгч онгоцнууд бидний гүйцэх боломжтой ч, тэр үедээ хурдтай, сайн онгоц тул бөмбөгдөлтөнд бид сөнөөгч онгоцны халхавчтай, харин тагнуулд ганц нэгээр нисдэг байв. Ингэхэд бид өөрийгөө хамгаалах өндөр хүрдтай бууддаг ШКАС 7,62 мм-ийн 4 пулеметтой боловч СБ-ийн ганцхан дутагдал бол радиостанцгүй, иймээс бүлгээр нисэхдээ бид далавчаараа дохих, эсвэл урьдаас тохирсон хөдөлгөөнөөр гараар даллах маягаар хэлээ ололцдогсон. 7-р сарын 3-ны үүрээр түгшүүрийн дохиогоор хороо анхны байлдааны даалгавар гүйцэтгэхээр хөөрсөн. Миний хувьд ч байлдааны анхны даалгавар, тэгээд ч Баянцагааны орчим юу болж байгааг харж, эхэндээ сандарч л байлаа. Дээрээс харахад байлдааны талбар буцалж байгаа тогоо ч юмуу галт уул дэлбэрч байгаа ч юм шиг, уулын тэгш өндөрлөгөөс дэлбэрсэн сум, дарийн утаа, дүрэлзсэн галаас бүрдсэн томоос том хар үүл мандан босож, “шинэков” бидэнд естой там гэж үүнийг л хэлдэг байх гэж өөрийн эрхгүй бодогдсон. Агаарт мөн ширүүн тулалдаан өрнөж, Баянцагааны дээр хэдэн зуун онгоц эргэлдэж, агаарт мөргөлдөхгүйгээр эргэх боломжгүй шахуу, хашаа ч харсан пулеметын сумны трасс, манай болон японы сөнөсөн онгоцны утаат мөр энд тэндгүй харагдсаар. Хошууч Бурмистров хорооны ихэнх онгоцыг шууд японы гүүр лүү чиглүүлж, японы сөнөөгч онгоцнууд, зенитын галаас хамгаалан байж гүүрийг устгаснаар японы командлал түшиц газар луу нэмэлт хүч илгээх болон тэндээс удахгүй ялагдах цэргээ буцаан татаж авах боломжгүй болж, ялагдсан билээ. Харин манай эскадрильд Баянцагааны оройд бүгсэн япончуудын байрлалыг бөмбөгдөх үүрэгтэй дайралт хийхэд японы сөнөөгч онгоцнууд нарны зүгээс биднийг дээрээс дайрав. Эхний дайралт яасныг ухаарагүй яав, юу болов гээд дээш харсан чинь ялаа шиг олон япон онгоц нөөцөнд байж байгаад биднийг дайрсан юмсанж. Бид ч тэднийг ойртуулахгүй гэж байдаг бүх зэвсгээрээ халхавч гал нээж, тэгтэл манай халхавч сөнөөгч онгоцнууд ирж, тэднийг хөөн зайлуулснаар бид үндсэн үүрэг болсон бөмбөгдөлтөө хийв. Анхны дайралт надад хэзээ ч мартагдашгүй сэтгэлдэл үлдээж билээ – урд бүхээгт “тахианы хөндлөвч” дээр сууж байхад хичнээн зуун буугаар ганц над руу галлаад байгаа, бас тэгээд дадшаагүй учраас агаарт бүх сум над руу чиглэж байгаа юм шиг санагдаж билээ. Бөмбөгдөгч бүр мэддэг: байнд ойртоход дайсны сөнөөгч онгоц саад болдог бол бай дээр дайсны зенитын гал хамгийн их аюултай – аадарын үүлэн дунд нисч байгаа шиг агаарт энд тэнд дэлбэрээд, дайсны хүчийг хөнөөхийн тулд байлдааны чигээс ямар нэгэн маневр хийж хазайх боломжгүй бөгөөд өөрөө ийм юм туулж үзээгүй хүнд биднийг ойлгоход бэрх юм да. Хойшид ийм зүйлд дадаж, тоохоо больдог юм билээ. Анхны даалгавар биелүүлээд аэродром дээр буусны дараа маш их ядарсан, цангаснаа мэдэрч, жаахан амарч байгаад 3 цагийн дараа дахин Баянцагааны зүг хөөрч, тэр оройдоо японы нөөц хүч бөмбөгдөхөөр бас дахин хөөрсөн. Тэр өдөр манай хэдэн онгоц унаж, харин бид ядарсандаа болоод майхандаа оронгуут монголын шумуулын дайралтыг эс ажран нам унтаж билээ. Өглөөгүүр түгшүүрийн дохиогоор хөөрч, Баянцагааны тулалдаан дуустал 3 хоног даалгавар биелүүлэв. Одоо цагт зарим нэгэн их мэдэгч “түүхчид” Жуковыг “маш их хохиролын буруутан” гэж цоллодог, гэвч япончууд Баянцагааны өндөрлөгийг эзэлж, Халхголын баруун эрэг дээрх манай цэрэг буслэлтэнд орж, бутцохигдох аюул тулгарахад Жуков хамгийн эгзэгтэй мөчид бүх бөмбөгдөгч онгоцоор дасныг бөмбөгдөх тушаал өгөж, 11-р танкийн бригадыг явган цэргийн дэмжлэггүй шууд давшилтанд оруулснаар танкчдын тал нь амь үрэгдсэн ч тэд өөрийн алтан амиар дайны ялалтын эхийг тавьж өгсөн билээ. Манай хороо ч гэсэн тэр байлдаанд хүнд хохирол хүлээсэн. Даалгавар биелүүлэхээр хөөрсөн комиссар Ююкины онгоц зенитын галд өртөхөд комиссар экипажийг шүхрээр буухыг тушааж, шатаж байгаа бөмбөгдөгч онгоцоо японы амьд хүч, баргын морин цэргийн бөөгнөрөлийн зүгт залуурдан, түүхэнд анхны “галт дайралт” хийсэн. Бид дайснаас түүнийг өшөөг авах болно гэж андгайлж билээ. 8-р сарын дунд хүртэл газрын томоохон байлдаан болоогүй боловч агаарын ширүүн тулалдаануудын явцад японы нисэх хүчин агаарт ноёрхолоо бүрэн алдаж, хожим Г.К.Жуков, “...Эх Орны дайны жилүүдэд ч тийм олон тооны онгоц оролцсон тулаан үзээгүй” гэж дурссан байдаг. 8-р сарын 20-нд манай ерөнхий давшилт эхэлж, давшилтын өмнө 150 бөмбөгдөгч онгоц, 100 гаруй сөнөөгч онгоцоор халхавчлуулан хүчтэй цохилт хийж, бид өдөрт 2-3 удаа бөмбөгдөлтөнд нисдэг байв. Харин хамгийн хэцүү даалгаварт “өвгөчүүл” нисэж, “шинэковуудыг” үлдээж, 8-р сарын 25-нд хорооны дарга Михаил Федорович Бурмистров Халуун Аршаан өртөөнд бөөгнөрсөн дайсны цуваа устгах даалгавараас эргэж ирээгүй юм. (... япончуудтай тулалдахдаа тэрээр эр зоригийн үлгэр жишээ үзүүлж, түүний удирдлаган доор хороо даалгаварыг маш сайн биелүүлж байсан бөгөөд операцын явцад аймшиггүй агаарын туулаанч гэдгээ харуулсан. Хороог 22 удаа тулалдаанд удирдаж оролцсон. Агаарын тулаанд баатарлагаар амь үрэгдсэн. Халхголын орчим байлдаанд гавъяа байгуулсны төлөө Байлдааны улаан тугийн одонгоор шагнагдсан... гэж ЗХУ-ын баатар цолоор нэхэн шагнах тодорхойлолтонд дурьдаж, 1939 оны 11-р сарын 17-нд ЗХУ-ын баатар цолыг нэхэн олгожээ-РБ). Халхголын дайнд манай хорооны бие бүрэлдэхүүний гуравны нэг амь үрэгдсэн. Сүүлийн үед 70х30 км энэ өчүүхэн цөлөрхөг газрын төлөө ингэж их хохирол үзэх ямар хэрэг байсан юм гэдэг асуулт олонтаа сонссон. Би хариулахдаа, япончууд Хасан нуурын дэргэд, хамгийн гол нь Халхголд бутцохигдсон учраас 1941 оны намрын хамгийн хэцүү цагт ЗХУ руу довтлож зүрхлээгүй юм да. Харин Халхголын дайны дараа биднийг оны эцэс хүртэл тэндээс хөдөлгөөгүй юм. Естой уйдаж үхмээр, чөлөөт цагаар хийх юм огт үгүй, бидэнд “Волга-Волга”, “I Петр” гэдэг хоёрхон кино үлдээсэн тул бараг 100 удаа үзсэн байх, киноны үг бүрийг цээжилж, сүүлдээ дуугүй, бадгуудыг сольж, сүүлээс эх хүртэл янз янзаар гаргаж, одоо болтол мартдаггүй юм”. СБ-3 фронтын бөмбөгдөгч онгоц: экипаж 3 хүн, урт 12,27 м, далавчны өргөн 20,33 м, өндөр 4,73 м, хоосон жин 4060 кг, нислэгийн жин 5732 кг, хурд 360-424 км.цаг, алслалт 1000 км, өндөржилт 9560 м, 1934-1941 онд 6656 ширхэг үйлдвэрлэсэн Халхголын дайнд тус хороонд алба хааж байсан [[ахмад Н.Ф.Гастелло]] Эх Орны дайнд комиссар Ююкины баатарлаг үйлсийг давтаж, 1941 оны 6-р сарын 26-ны өдөр байлдааны даалгавар биелүүлэхдээ дайсны зенитын суманд өртөж, шатаж байгаа онгоцоо танк, бензин тээвэрлэгч бүхий фашистын цэргийн бөөгнөрөл рүү чиглүүлж, устгасан тул мөн өдрийн ЗСБНХУ-ын Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн зарлигаар түүнд ЗХУ-ын баатар цолыг нэхэн олгожээ.

=== Чойбалсан хот өртсөн нь ===
{{Гол|Японы нисэх хүчин Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдсөн нь}}
Чойбалсан хотыг бөмбөгдөж цөөн тооны барилга байшинг устгасан байсан ба одоо тухайн бөмбөгдсөн газарт нь дэлбэрч буй бөмбөгний хэлбэртэй хөшөө байдаг юм.Чойбалсан хотыг Монголын баатар хот гэж ярилцдаг. Учир нь энэ хот бөмбөгдөлтөд өртөсөн Монголын цорын ганц хот юм.
Одоогийн Чойбалсан хот Манжийн захиргааны үеэс Халхын Сэцэн хан аймгийн Ачит бэйс Сансрайдоржийн хошууны төв Санбэйсийн хүрээ нэртэй байснаа Богд хаант Монгол улсын үеэс 1922 оныг хүртэл Ачит бэйс Тогтохын хошууны төв болж дорнод Монголын шашин,худалдаа,аж ахуйн томоохон төвүүдийн нэг байжээ. Монголын ардын хувьсгалын дараа 1922 оноос Хан Хэнтий уулын аймгийн Баянтүмэн хан уулын хошууны төв Баянтүмэн хот, 1931 оноос Дорнод аймгийн төв Баянтүмэн хот, 1941 оноос Чойбалсан хот гэж нэрлэсэн байна. 1930, 1940-өөд онд тэр үеийн нэрээр Баянтүмэн хот бараг цэргийн хот байж манай эх орны үндэсний тусгаар тогтнол,нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалахад чухал түшиц газар болж байсан билээ. Баянтүмэн хотод Монгол Ардын Хувьсгалт Цэргийн хоёрдугаар морьт корпусын командлал, 5-р морин дивиз, түүний ангиуд, ЗХУ-ын Улаан цэргийн 17-р армийн штаб, түүний харьяа зарим ангиуд,нисэх онгоцны төв буудал, цэргийн төв эмнэлэг, зэвсэг, техникийн агуулахууд зэрэг цэргийн чухал объект байрлаж байсны дээр 19З9 оноос Соловъёвск-Баянтүмэний өргөн төмөр зам, Баянтүмэн-Тамсагийн нарийн төмөр замын төв зангилаа зэрэг онцгой объект байсан учир япончуудын сонирхлыг ихэд татдаг газар байжээ.Иймээс 1930-аад оны эхний жилүүдээс эхлэн япончууд энэ чиглэлд тагнуул туршуулаа олон тоогоор идэвхтэй явуулж байжээ. 1939 оны Халхын голын байлдааны үед Монгол-Зөвлөлтийн фронт руу очиж байгаа цэргийн хүч,байлдааны зэвсэг техник Баянтүмэн хотоор дамжин өнгөрч байсан билээ. Энэ бүхэн болон бусад хүчин зүйлээс шалтаг болгон Квантуны армийн удирдлага,дээд байгууллагуудаас зөвшөөрөл авалгүй Баянтүмэн, Тамсагбулаг орчим байгаа Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн нисэх буудлуудыг бөмбөгдөж тэнд байгаа байлдааны онгоцуудыг устгахаар шийдвэрлэжээ. Энэ тухай 19З9 оны зургадугаар сарын 26-нд болсон зөвлөлгөөнд Квантуны цэргийн дэд штабын дарга, хошууч генерал Яно Отосабаро оролцож,нисэхийн 2-р армийн командлагчид 6-р сарын 27-ны өглөө гадаад Монголын нутагт байгаа нисэх буудлуудыг бөмбөгдөх тушаал өгчээ. Гэтэл энэ тухай Дорнод аймгийн удирдлага мэдэж, Баянтүмэн хотыг агаараас өнгөлөн далдлах арг хэмжээ авчээ. 6-р сарын 25-ны өглөө Хэрлэнгийн отрядын дарга Г.Лувсанванчиг, комиссар Г.Сандав нар ангиа түгшүүрийн дохиогоор босгож 70 шахам км-т байгаа Баянтүмэнд морин жагсаалаар ирж, МАХЦ-ийн хангалт үйлчилгээний батальон, Зөвлөлтийн армийн зарим салбарын хамт 6-р сарын 25,26-нд Баянтүмэн хотын бүх байшинг гарын дорхи шарилж, лууль, өвс ногоо зэргээр өнгөлөн далдалж, хотын айлуудын ихэнх нь Хэрлэн голын захаар зусланд гарсан байсан ч хотын төвд буюу ойролцоо байгаа айлуудыг хотоос 25 км-ээс цааш нүүлгэн шилжүүлсэн байна.Японы нисэх хүчний 2-р армийн командлагч авсан үүргийнхээ дагуу дор дурдсан зохион байгуулалт хийжээ. Үүнд 7-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Такаракура Тира хүнд бөмбөгдөгч онгоц 30, 9-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Шитано хүнд бөмбөгдөгч онгоц 27, хөнгөн бөмбөгдөгч онгоц 10, 12-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Хигаши байлдааны онгоц 80-ыг бүгд 147 онгоцоор Зөвлөлт-Монголын нисэх буудлуудыг бөмбөгдөхөөр шийдвэрлэжээ. “1939 оны зургадугаар сарын 27-ны өглөө үүр гэгээрэхээс өмнөхөн Хайлар хотын нисэх буудлаас Японы нисэх хүчний 1ОО гаруй онгоц агаарт хөөрч баруун зүг чиг авч явсаар О6 цаг 2О минутад Тамсагбулагийн хээрийн нислэгийн талбайнуудыг бөмбөгдөж эхлэхэд Зөвлөлт-Монголын байлдааны онгоцууд агаарт гарч агаарын байлдаан эхлэв” хэмээн Хөлөнбуйрын харьяат Ц.Авид “Номон ханы дайн” гэдэг номынхоо 85-86-р талд бичжээ. Хошууч генерал Такаракурагийн удирдсан 30 хүнд бөмбөгдөгч онгоц, 10 гаруй хөнгөн бөмбөгдөгч онгоцоор хамгаалуулан бүгд 42 онгоц Тамсагийн нислэгийн талбайнууд дээгүүр өнгөрөн баруун зүг нислэгээ үргэлжлүүлэн Баянтүмэн хотыг ололгүй Хэрлэн голыг даган нисч хуучин Хэрлэн Бар хотын хоёр цамхаг хүрээд эргэх замдаа Баянтүмэн хотыг олж бөмбөгджээ. Хотын байшингуудыг сайн өнгөлөн далдалсан учир гол чухал газруудыг олж хохирол учруулж чадаагүй байна.Зөвлөлтийн армийн ангиудын болон МАХЦ-ийн 5-р дивизийн сургуулийн талбай,түлшний хураасан мод, Хорихын байр зэргийг бөмбөгдөж, пулемётоор шүршжээ. Энэ үед Баянтүмэнд байсан нисэхийн ангиуд фронт руу явсан тул хотын хамгаалалтад үлдсэн Зөвлөлтийн гурван дайрагч онгоц агаарт гарч тулалдан Японы гурван онгоцыг устгасан гэдэг. Тэдгээрээс нэг нь Цантын хүрд, хоёрдох нь Хэрлэн голын урд, гурав дахь нь Гурванзагал сумын нутаг Яхи нуурын өмнө Гүнсаваагийн балгасны орчимд унажээ. Амь үрэгдсэн нисгэгчид нь онгоцондоо хүлээтэй үлдэж яс, бугуйн цаг гэх мэт хатуу зүйлийн үлдэгдэл нь 1987 оны үед онгоцныхоо сэгэн дээр байсныг хошууч Ш.Адъяасүрэн олж ирж байсан билээ. Япончууд Баянтүмэн хотыг бөмбөгдөхөд тэнд цэргийн албан хааж байсан улсын аюулаас хамгаалах байгууллагын ахмад ажилтан, дэд хурандаа Шархүүгийн Бадрах хожим дурсан бичихдээ: “Би Баянтүмэн хотоос зүүн тийш 5,6 км-т Бунхан толгойн баруун талд Монголын нисэх хороонд цэргийн алба хааж байсан юм.Тэр өдөр хорооны комиссар Шагдарсүрэн лагерийн сүүдрэвчинд хичээл зааж байтал өдрийн 12 цагийн үед хахир муухай дуутай нэг онгоц зүүн хойноос баруун урагш явж далд ороод удаагүй байтал баруун өмнөөс 5О-иад онгоц гарч ирж Баянтүмэнийг бөмбөгдөж, пулемётоор буудсан.Манай нислэгийн талбайгаас И-15,И-16 онгоцууд хөөрч агаарт хүч тэнцвэргүй байлдаан болж дайсны хэд,хэдэн онгоц унасаны дараа онгоцууд зүүн зүг нисч далд орсон юм. Бөмбөгдөлтийн дараа нисэх хорооны тусгай ангийн дарга, сүүлд ДЯЯ-ны сайд,хошууч генерал болсон Бат-Очирын Шагдаржав намайг корпусын тусгай хэлтэст мэдээ хүргүүлэхээр явуулахад хотын дотор бөмбөгдөлтөд нэрвэгдсэн хашаа байшингуудаас утаа манарч,хотын дотор тоос босч байсан”гэжээ. /Эх нь Улсын хилийн музейн фондод бий./ Бөмбөгдөлтөд 4 хүн амь эрсэдсэнээс гадна учирсан хохирлын талаар 1939 оны долдугаар сарын 1-ний өдөр бичсэн актанд үзвэл “Эмнэлгийн болон сууцны 4 барилгын цонх хагарч, ханын шавар нурсанаас 1500 төгрөг, суудлын форд машин гараажийн хамт сүйрсэнээс 6000 төгрөг, банзан хашаа эвдэрч, тэрэгний морь 2 алагдсан, бас бус эд аж ахуйн зүйлүүд хэрэгцээгүй болсоноос 1300 төгрөг, бүгд 8800 төгрөгийн хохирол учирсан” гэжээ. /Эх нь Дорнод аймгийн улсын архив Ф-1,Д-1,Х-46/ Үүнтэй холбогдуулан Дорнод аймгийн даргаас 1939 оны 6 дугаар сарын 27-нд тушаал гаргаж дор дурдсан журам тогтоожээ. Үүнд:
1.”АГААР” дохио өгмөгц хэн боловч нуувчинд орж биеэ хамгаалах, ийм үед эмнэлгийн эмч сувилагч,гал сөнөөгчид, агаараас хамгаалах ангийн хүмүүсээс бусад хүн гадуур явахыг хориглоно.
2.Албан газар,ардын байр, конторуудын дэргэд ба олон хүнтэй зах газруудад бие хамгаалах нуувчуудыг энэ шөнийн дотор ухуулахыг цагдан сэргийлэх,хотын захиргааны дарга нарт даалгажээ.
З.Албан газруудыг 24 цагийн жижүүртэй байлгах,эрүүлийг хамгаалах ба эмийн сангууд энэ үед эмнэлгийн тусламж үзүүлэх, мөн цэргийн эмнэлгүүд ардуудад нэгэн адил эмнэлгийн тусламж үзүүлнэ.
4.Шөнийн цагт албан байгууллагууд ба ардууд цонхыг хар хөшигтөй байлгах, машинуудыг гэрэлгүй явуулах, цахилгаан станцыг унтраах.
5.Утасны хороо агаарын дайсны мэдээ авмагц МАХН-ын хороо, аймгийн яам, дотоод яамны хэлтэс, сэргийлэхэд “Агаар” мэдээ өгөх, түргэн тусламжийн машиныг бэлэн байлгах, бусад газрын машинуудыг дайчлах, ”Агаар” мэдээ авмагц хонх цохиж байхыг цагдан сэргийлэх ба Хотын захиргаанд тус тус даалгаж журамласан байна. /Эх нь Дорнод аймгийн намын хорооны намын архив. ф-1.д-1.т-132-133/
Квантуны цэргийн командлал Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдсөн явдлаа туйлын амжилттай нүүр бардам боллоо гэж баярлацгааж байлаа. Гэтэл Японы цэргийн төв штаб тэдэнтэй хамт баярласангүй. Анхнаас нь эсэргүүцэж Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдөх байлдааны ажиллагааг зогсоох үүрэгтэйгээр Токиогоос дэд хурандаа Аримацуг томилон явуулсан боловч Квантуны цэргийнхэн замд нь саатуулж байж гадаад Монголын нутгийн гүнд бөмбөгдсөн байна.
Энэ нь буруудаж Квантуны цэргийн удирдлага Төв штабаасаа зэмлэл хүлээсэн ажээ. Үүнээс шалтгаалан Халхын голын байлдааны саруудад Японы тал дахин Баянтүмэн хотод агаараас халдан довтлоогүй билээ.

== Халхын голын дайнд тодорсон баатрууд ==
Морьт хорооны захирагч дэслэгч [[Лодонгийн Дандар|Дандар]] нь олон удаагийн тулалдааныг удирдаж цэргүүдээ баатарлагаар удирдаж гавьяа байгуулсан. 
Мөн [[Цэндийн Олзвой|Олзвой]], [[Даржаагийн Хаянхярваа|Хаянхярваа]], [[ Дүгэрийн Нянтайсүрэн|Нянтайсүрэн]], [[Мазимын Экей|Экей]], [[Дуламдоржийн Самдан|Самдан]] болон олон эрэлхэг захирагч, цэргүүд баатарлаг гавьяа байгуулж, баатар болжээ

== Японы цэргийн гэмт хэрэг==
''Мөн үзэх өгүүллэг: [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]]''

[[Квантуны Арми]]йн бүрэлдэхүүнд байсан [[731-р анги]] [[бактериологийн зэвсэг]] үйлдвэрлэн туршиж байсан.  731-р ангийн үүрэг нь тэргүүн шугамд байлдаж шархдагсдад эмнэлгийн анхан шатны тусламж үзүүлэх үүргийг хүлээн армийн эрүүлийг хамгаалах байсан гэх боловч тэр үед дайн байлдаанд хэрэглэхийг хориглодог байсан бактериологийн зэвсэг хийж байсан, Халх голын дайны дараа ангийн дарга [[Ишии Широо]] нь &quot;Алтан Шонхор одон&quot; хэмээх том шагнал хүртсэн, өөрөө тэргүүн эгнээнд тулалдсан зэргээс нь харахад бактериологийн зэвсэг хэрэглэчихсэн гэж үзэх бүрэн үндэстэй. Бас монгол цэргүүдийн дунд өвчнөөр үхэх тохиолдол элбэг байсан. Арван мянган оготно дээр туршилт хийгээд зогссонгүй амьд хүн дээр туршилт хийж байлаа. Тэрхүү [[вирус]]ыг хөгжүүлэх үүднээс эрүүл хүн дээр хийн, амь тасраагүй байхад нь задлан шинжилгээ хийдэг. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] дуусч Японы эзэнт гүрэн бууж өгөхтэй хамт уг ангийн байрлаж байсан байрыг шатаан, ажилтан ажиллагсад 3000 гаруй хүнийг дуугүй болгосон байна. Энэхүү ангийн талаарх мэдээллийг дайны дараа АНУ эрчимтэйгээр эрэлхийлэх болсон бөгөөд тухайн үеийн шилдэг технилоги байсан нь гарцаагүй. Ямар нэг аргаар АНУ уг материалыг гартаа оруулан [[дархлалын олдмол хомсдол]]ын вирусыг хийхдээ хэрэглэсэн гэж үзэх хүмүүс ч бий. Японы тал бактерлогийн зэвсэг болох шавар бөмбөлөгтэй нисдэг шавьжийг онгоцноос олон тоогоор унагаж цусан суулга зэрэг аюултай тахал өвчнийг олноор тарааж байлаа.АНУ-гаар ар талаа хийсэн гэж үзэгдэх уг ангийн үйлдсэн хэргийн талаар дайны шүүх дээр дурдагдсангүй. Цэргүүдээ 100% алдсан гэж зэмлэл ч хүртсэнгүй. Саявтар энэ хэргийг судалж байсан АНУ-ын баг &quot;Харгислал үйлдэж байсан гэх үндэслэл алга&quot; гэж мэдэгджээ. Япончуудын зарим нь &quot;Манай улсын эрүүлийг хамгаалах салбар нь дэлхий дээр тэргүүлэх эгнээнд яваа нь тэдний гавьяа&quot; гэж үздэг.Японы бактериологийн дайралтаар Монгол улсын нутагт хэд хэдэн төрлийн бактерийн бөмбөг хаясан бөгөөд үүнд тахал, булчин задрах тахал, өөр бусад төрлийн бактерийн зэвсэгийг хэрэглэжээ. Монгол улсын зүүн бүс нутагт өнөөг хүртэл идэвхтэй тахал ба булчин задрах тахлын өвчлөл гарч байгаа нь Японы дайны үлдээсэн хор нөлөө гэж үзэх үндэслэл байдаг.{{citation needed}} Хэдий дээд зэргийн зардал багатай ч хүн төрөлхтнийг үй түмээр нь хөнөөж чадах аймшигт зэвсэг болох бактерлогийн зэвсгийг Япончууд сонгон авчээ.  Энэ отряд жирийн биш харин эрдэмтэд, эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсээс бүрдэж байлаа. 731-р отряд нь маш нууц байдлаар үйл ажилгаагаа явуулж байснаас гадна Японд биш Манжуурт анх байгуулагдсан байв. Учир нь ямарваа нэгэн халдвар тарлаа гэхэд зөвхөн Хятадын иргэд л хохироохоор байв. Уг отряд туршилтандаа амьд олзны хүмүүсийг ашигладаг байсан юм. Олзны хүмүүс нь хятад, монгол, орос, солонгосууд байв. Манжуурт октябрийн хувьсгалын үеээр зугтааж гарсан орос үндэстнүүд олон байлаа. Бактериологийн зэвсгээс гадна химийн болон хүний амьдрах чадварыг шалгасан олон санаанд багтамгүй аймшигтайгаар тарчлаасан зүйлсээр хүмүүсийг туршиж алдаг байв.Хүнийг эхлэж нянгаар халдварлуулаад мэдээ алдуулалгүй задлан хийж эрхтнүүдийг нь гарган ирээд задгай чигээр нь эрхтнүүдийг нь нян яаж халдварлан өвчлүүлж байгааг үхтэл нь ажигладаг байв. Мөн цахилгаанаар цохиулж, янз бүрийн хийгээр хордуулж, хорт туяагаар шарж аль зэрэг тэсэхийг нь шалгаж байлаа. Үе мөч эрхтнүүдийг нь салган авч сольж шилжүүлэн суулгаж, цусыг нь юүлж оронд нь адгуус амьтны цус судсанд шахдаг байснаас гадна тархи дотор эрхтнүүдийг нь нэг нэгээр салган авч аль зэрэг амь тэсэхийг нь шалгаж сүүлд нь зөвхөн хөндий хоосон зүйл болгодог байв. Салгаж авсан эрхтнүүдийг бас туршин ашигладаг байсан. Бас хүний дотор эрхтэнүүд рүү янз бүрийн гадны зүйл оруулж туршдаг байв. Эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд бүр дөнгөж төрсөн хүүхэд болон жирэмсэн эмэгтэй хүн дээрч гэсэн туршдаг байсан байна.Мөн хүнийг даралтын камерт хийж биеийн дотор гадна даралтыг зөрүү үүсгэснээр хүний эрхтнүүд хөөж нүд нь бүлтэрч гаран дараа гэдэс ходоод цус нь ам сүвээрээ нь цувж судас нь могой шиг бүдүүн болтлоо бүдүүрч толгой нь том бөмбөг мэт зүйл болон эцэстээ хүн дэлбэрдэг байна.Эрэгтэй хүнийг бодоход эмэгтэй хүн туршилтанд илүү тохиромжтой байдаг. Учир нь илүү амьд үлдэх тэсвэр сайн өвдөлтөнд ухаан алддаггүй туршилт даадаг байна.Маш халуун хуурай агаартай камерт хүнийг хийж шингэн зүйл өгөхгүйгээр хатааж занданшуулан алдаг байв. Эцэсдээ хүнээс зөвхөн хатаж хорчийсон зүйл үлддэг байлаа. Эндээс хүний биеийн 70 хувь нь уснаас бүрддэгийг нээсэн гэдэг. Хүнийг хүйтэнд хөл гарыг норгон хиймлээр үлээлгэн савхаар цохиход хатуу мөсийг цохих мэт дуу гартал хөлдөөдөг байв. Дараа нь гэсгээж эд эс нь хэрхэн үхжихийг ажигладаг байлаа. Энэхүү чөтгөрийн лабораториос ямарч хүн орсон л бол амьд эргэж гардаггүй байсан ба хэдэн мянган хүнийг туршиж тамлан алсан байна. Мөн нутгийн хүүхдүүдэд нянгаар халдварлуулсан амттанаар дайлж халдвар тарааж байв.Дайны сүүл үед 731-р отрядад дэлхийг ч сүйд хийхээр их хэмжээний нянгийн идэвхжүүлсэн өсгөвөр байсан ч хэрэглээгүй болно. Учир нь гэвэл Япон дайнд ялагдах нь тодорхой болсноос гадна хэрвээ үй олноор нь устгасан ийм зүйл хийвэл эргээд Японы ард түмнийг өршөөлгүй хядаж хариу барих болно гэдгийг мэдэж байв.1945 онд Зөвлөлтийн цэрэг Манжуурт давшин орж ирсэн тул отрядын бүх гэмт хэргийн баримт болох зүйлийг устгаж булсан байна. Амьд байсан туршилтын хүмүүс болон хүмүүсийн эд эрхтнүүдийг устгасан байдаг. Чухал баримт материалуудыг Широ Иши болон бусад эрдэмтэд, отрядын толгойлогчид америкчуудад эрч чөлөө амь насаараа худалдсан байна. Отрядын бүх л эрдэмтэд америкчуудын ачаар ялнаас мултарч эх орондоо очиж их сургууль, анагаах эмнэлэг, эрдэм шинжилгээний байгууллагад ажиллах болсон байна.Харин баримт судалгааны материалуудыг авсан америкууд 731-р отрядын үйлсийг идэвхтэйгээр үргэлжлүүлсэн гэдэг. Мөн л амьд хүмүүс дээр хорлонтой туршилтууд хийж байсан бөгөөд ялгаа нь хоригдлууд болон өнчин хүүхдүүд дээр хийж байсан байна. Одоо ч гэсэн нууцаар явадаж л байгаа гэгддэг юм байна лээ. Одоо үед Японд тэрхүү дайны түүхийг бичихдээ хэт мөлийлгөж өөрсдийн үүсгэсэн дайны хариуцлагыг хүлээхгүй, эзэн хааны төлөө үйлдсэн хэргийг гэмт хэрэг гэж үзэхгүй байгаа билээ. Мөн энд жишээ болгож үндсээр нь ялгаварлан гадуурхах бодлого байна. Япончуудын соёлд бусад үндэстэн, Азийн бусад арьстныг доогуур тавьдаг үзэл нэвт шингэсэн. Ямато арьстан буюу Япон үндэстэн нь хамгийн дээд хэмээн ухуулж байжээ.Ямато гэдэг нь япон үндэстний анхны нэр. Энэхүү арьстан бол дэлхийн бусад арьстан ба соёлоос дээгүүр, бусдаас цэвэр гэж үздэг хэмээн Жонн Даудер бичжээ.өнөө үед ч үндэстнээ цэвэр байлгахын тулд Вьетнамаас завиар цагаачлан очигсдыг Японд огт хүлээж авдаггүй. Зөвхөн дээрх отрядын үйлдсэн гэмт хэргийг эс тооцоод цэргийн албан хаагчдийн үйлдсэн яргалал-харгислаар жишээ татахад Германы нацист дайнаас бүүр өмнө нь Япончууд Хятадыг эзлэх нийтийн дайнд мордсон. Нанкинийг 1937 онд бөмбөгдөж буудсаны дараа эзэн хааны арми хятадын эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийг үй олноор нь цаазалж устгасан билээ.Алагдсан хятадуудын тоог янз бүрээр хэлдэг боловч нийтдээ 200 мянган хүн алагдсан гэдэг. Энэ нь 8 жилийн дараа Японы Хирошима, Нагасаки хотуудад АНУ-ын хаясан атомын бөмбөгт алагдсан хүний тоотой ойр очиж байгаа юм.Хожим нь 1941-1942 онуудад Мао Цзе Дуны отрядууд байрласан мужуудад “коммунизмийг номхотгох “Гурван бүгд” буюу Бүгдийг ал, Бүгдийг шатаа, бүгдийг устга” гэсэн бодлогын дүнд нийт 19 сая хүн амиа алджээ.Олзлогдогсод болон эзлэгдсэн орны энгийн номхон оршин суугчдаар буудлагын бай болгох, цэргүүддээ охид бүсгүйчүүдийг нь хүчээр биеийг нь үнэлүүлэх, хөхүүл эхийн хөхийг огтлох, нялх нярай хүүхдүүдийг жадлан шорлож өлгөх,жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн гэдсийг хүүлэн ургийг нь нохойд хаяж өгөх, гүүрний тулгуурыг амьд хүмүүсээр орлуулан гараар нь өргүүлэн дээгүүр хүнд ачааны автомашин, танкаар гарах гэрэг хүний ой тоонд багтамгүй, араатнаас дор авир гаргадаг байлаа.Энэ үед мөн Хятадын зүүн, зүүн хойд хэсгийг эзлэн авсан Японы эзэн хааны армийн бусад бүлэглэлүүдийн эзлэгдсэн газруудын хүмүүст аймшигтай харгис,  хэрцгий хүнлэг бус хандаж байсан. (Нарны цаадах хүн, Хүчиндүүлсэн хот, Үхлийн конвейр: 731-р анги гэх мэт баримтат кинонуудыг үзээрэй)Тэр дайнд оролцсон япон цэрэг Уно Шинторо “Япон дайн: Аман түүх” гэсэн номонд өгсөн ярилцлагандаа “Би хувьдаа 40 хүний толгойг авсан. өнөө үед хүн гайхаж магадгүй, гэвч хүний толгойг авахгүй 2 долоо хоног өнгөрөхөд л эвгүй оргиод байдаг байв. Булчин шөрмөсөө чангалмаар санагдаад болдоггүй.Ингэмэгц би саравч руу очоод нэгийг нь суллан гаргаж ирээд голын захад аваачиж цавчдаг байлаа. Зарим үед алдаад мөр лүү нь цавччихдаг. Нэг удаа уушиг нь бөмбөг мэт бүлт үсрэн гараад ирэхэд нь ой гутсан. өнөөдөр би өөр болсон.Эзэгнэгч Японы арми Малайз, Бирм, Индонез, Хятад, Энэтхэг зэрэг улс үндэстнийг боолчилсноор тэдний эв нэгдэл алга болсон. Эдгээр орны хэдэн зуун мянган хүн дайны хөлд үрэгдсэнээс гадна дор хаяад 100 мянган ази эмэгтэйчүүд /ихэнх нь Солонгос болох/ Япон цэргийн зугаа болж ашиглагджээ.  Дэлхийн II дайны үед цэргүүдийг тайвшруулах, сэтгэлийг нь сэргээх хүүхнүүд маш чухал байжээ.

Энэ талаар Японы алдартай улс төрч, Осака хотын дарга Хашимото Дэлхийн II дайны үед эмэгтэйчүүдийг хүчээр цэргүүдэд биеийг нь үнэлүүлдэг байсан хэмээн ярьж байна. Энэ нь хүнд хэцүү байдалд орсон цэргүүдэд цаашид амьдрах урам зориг, боломж олгодог байжээ. Гэвч эмэгтэйчүүд үүнийг албан хүчээр хийдэг байсан байна. Хашимото үүнийг “Comfort women system” буюу зугаацуулагч эмэгтэйн арга хэмээн нэрлээд байгаа юм.

Зөвхөн Японоос гэхэд 200 000 гаруй эмэгтэй Дэлхийн II дайны үед цэргүүдийн сексийн боол болж байжээ. Мөн түүнчлэн Хятад, Өмнөд Солонгос, Филиппин, Индонез, Тайванаас эмэгтэйчүүдийг авч байсан аж.

Японы Үндэсний Сэргээн Босголтын намыг хамтран үүсгэн байгуулагч Хашимото Осака хотын дарга болохоос өмнө Японы түүхэн дэх хамгийн залуу удирдагч байжээ. Тэрээр өнгөрсөн жил Японд диктатур хэрэгтэй байна гэж хэлж байсан юм. Өнгөрсөн жилийн нэгэн ярилцлагадаа тэрээр “Сум бидний дээгүүр салхи бороо мэт шунгинан ниссэн цагт цэргүүд амь насаа алдах өндөр эрсдэлтэй байна. Яг ийм нөхцөл байдалд цэргүүдийг зугаацуулах “Comfort women system” ажиллагаа бидэнд маш чухал. Үүнийг хүн бүр ойлгоно” хэмээн хэлжээ.
Японы цэргийн хүчний нисгэгч Харада Фумиогийн нэгэн хүсэлт архивт хадгалагдан үлджээ. {{Эшлэл|Намайг Японы хилээр давуулах юм бол би тэнд өчиггүй буудуулна. Надад хэзээ ч японд очих хүсэл алга. Надад ч, миний гэр бүлд ч ялгаагүй|Харада Фумио (Японы нисгэгч)}} хэмээн тэр мэдүүлсэн байдаг.'''

Түрэмгий дайн хийж, эзлэх авах санаархалын үр үндэс нь жирийн япон хүний сэтгэлд ийнхүү өөрийн эх орноос айсан айдас, үл итгэлцлийг бий болгож орхисон нь эндээс харагдана.

== Цэргийн олзлогдогсод ==
[[Файл:Khalkhin Gol Captured Japanese soldiers 1939.jpg|thumb|Японы цэргүүдийг олзолжээ]]
Халхын голын дайны үед Зөвлөлт-Монголын тал болон Япон-Баргын талуудын олзлогдсон цэргүүдийн тухай тоо баримтууд хомс байдаг байна. 
халхын голын дайны дараа Зөвлөлт Японы талын гал зогсоох хэлэлцээрийн үед олзлогдогсодын асуудлыг хэлэлцэн &quot;Нэгийг нэгээо&quot; гэсэн зарчмаар харилцан солилцохоор шийдсэн байна. Үүний дагуу 1939 оны 9 дүгээр сарын 27 -ны өдөр талууд олзлогдогсодоо солилцсон бөгөөд 1940 оны 4 пүгээр сард мөн олзлогдсодоо солцилсон байна. нийтдээ Зөвлөлт-Монголын тал Японы 204 олзлогдсон цэргийг/1939 оны 9 дүгээр сарын 27-нд 88 хүн, 1940 оны 4 дүгээр сарын 27 гэхэд 116 хүн/ Японы талаас Зөвлөлт-Монголын олзлогдсон 89 цэргийн албан  хаагчийг /1939 оны 9 дүгээр сарын 27-нд 88 хүн, 1940 оны 4 дүгээр сарын 27 гэхэд 2 хүн/ солилцжээ.
Зөвлөлтийн талаас анхны олзлогдсон хүн нь 11 танкийн бригадын 335 дугаар тусга авто тээврийн батальоны эмнэлэгийн зааварлагч ахлагч Хаим Дроб юм. Тэрээр 175 дугаар буудлага-пулемётын  тусгай моторжуулсан батальонп томилогдон ажиллаж байхдаа 1939 оны 5 дугаар сарын 20-21-ний шилжих шөнийн тулалдааны үед ангиаасаа төөрч элсэн манхан дунд зүг чигээ алдан явж байх үед нь баргын морин цэргүүд олзолсон байна. 
Хоер дах олзлогдсон цэргийн албан хаагч нь 70 дугаар сөнөөгч хорооны 3 дугаар эскадрилийн холбооны дарга дэслэгч Дмитрий Гусаров бөгөөд 1939 оны 5 дугаар сарын 27-ны агаарын тулалдааны үед сураагүй алга болсон байсан гэж үзэж байжээ. Гусаров тухайн нислэгийн үед чиг зүгээ алдан төөрч ниссээр онгоцны түлш дуусах үед аргагүй буулт хийж буусаны дараа бүлэг Японы цэрэгт бүслэгдэн сумаа дуустал буудалцаад эцэст нв олзлогдсон байна. түүний буусан газар нь Японы талын нутаг дэвсгэр байсан бөгөөд түүнтэй хамт  И-15бис маркийн № 3816 дугаартай онгоц бүрэн бүтнээрээ олзлогдсон байна.
зөвлөлтийн талаас олзлогдсон цэргийн хамгийн тос цолтой хүн нь Баянцагааны тулалдааны үеэр буюу 1939 оны 7 дугаар сарын 3-ы өдрийн туладаанд хуягь нь шатахад бэртэж ухаангүй байх үедээ олзлогдсон 8 дугаар мотохуягт бртгадын 234 дугаар автохуягтбатальоны дарга хошууч Владимир Стрекалов юм.
Зөвлөлтийн цэргийн талаас бөөнөөрөө сайн дураараа бууж өгөх тохиолдол гарч байсаны хамгийн том хэмжээтэй тохиолдол нь 5 дугаар буудлага-пулемётын бригадын 169 дүгээр моторжуулсан онцгой буудлаг-пулемётын батальоны дарга ахмад Николай Казаков өөрийн 13 цэргийн хамт бууж өгсөн байна.

Тулалдаанаар 1939 оны 8 сарын 27 гэхэд япон-манжийн  200 гаруй цэргийн албан хаагч Көвлөлт-Монголын талд олзлогдсон бөгөөд энэ тоонд сайн дураар зугтаж ирсэн 270 манжийн цэрэг ороогүй байна. Японы тал өөрийн олзлогдогсодыг 1000 аас 4000 хүн гэж үзэж байсан бөгөөд хамгийн найдвартай тоог 3000 хүн гэж тооцож байжээ.  ЗХУ-ын Батлан хамгаалах ардын комиссар Ворошиловт  1939 онд бэлтгэж өгсөн мэдээллээр японы 566 цэргийн албан хаагч олзлогдсон бөгөөд үүнээс 88 хүнийг японы талд буцаан өгсөн гэж мэдээллэсэн байна. 
1939 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр Зөвлөлт-Монголын тал Японы талд  64 цжргийн олзлогдсон албан хаагчийг хүлээлгэн өгсөн (үндэстэний хувьд: япон 54, барга 10; цэргийн цолоор: офицер 1, унтер-офицер 3, ефрейтор 7, цэрэг 53).Харин 9 сарын 29-ний өдөр 20 япон, 4 барга цэргийг өгсөн байна.
Японы тал 1939 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр Зөвлөлт-Монголын талд 87 хүн буюу Зөвлөлтийн 77, монголын 10 олзлогдсон цэргийн албан хаагчийг шилжүүлэн өгчээ. 

Монголын талын олзлогдсон цэргийн тухай тоо баримт бүрхэг байдаг. Монголын талаас 1939 оны 1 сараас эхлэн хилийн тулгаралтын үед сураагүй алга болсон эсвэл олзлогдсон тохиолдолууд гарч байсан байна. 
Монголын 6 дугаар дивизийн 5 цэрэг 1939 оны 5 дугаар сарын тулалдааны үед олзлогдсон тухай японы тал сэдээлж энэ тухай гэрэл зургийг сонинд нийтэлсэн байдаг. Японы талын мэдээгээр 1939 оны 6 дугаар сарын 28-ны өдөр Довдон зэрэг 2 цэрэг бууц өгсөн тухай мэдээлсэн байдаг бол 8 дугаар сарын 1-д 6 дугаар дивизийн 15 дугаар морьт хорооны цэрэг Намхай олзлогдсон байна. Зөвлөлтийн талын бүрэн бус мэдээллээр 1939 оны 8 дугаар сарын 1-ний өдрийн байдлаар Монголын 14 цэрэг сураагүй алга болсон байдаг байна.
Харин Монгол цэргийн олзлогдсон тухай сүүлийн мэдээ нь 1939 оны 8 дугаар сарын 13-ны өдрийн тулалдаанд Сонголын 8 дугаар дивизийн 22 дугаар морьт хороо бут цохигдон ухрах үед японы талд 2 монгол цэргийн албан хаагч олзлогдсон тухай Японы 71 дүгээр хорооны мэдээлэлд дурдсан байна.  Олзлогдсон цэрэг нь хорооны нууцын эрхлэгч Жамбал, штабын бичээч Санжит нар бөгөөд тэд нартай хамт хорооны нууцын бүх материал, шуудан алга болсон байна. 
Монголын Ардын армийн Улс төрийн газрын зөвлөх бригадын комиссар Воронины 1939 оны намар хийсэн мэдээлэлд Монголын ардын арми 1939 оны 1 сараас 9 сар хүртэл 30 орчим хүнээ сураагүй алдсан бөгөөд тэдгээрээс9 хүнийг японы талаас шилжүүлэн өгсөн. Шилжүүлэн агсан олзлогдсон цэргүүдэд Намхай байна гэж мэдээлсэн байжээ. 
Японы тал олзлогдсон зөвлөлт-монголын цэргүүдийг байнга зодож, тамлан зовоож, хэрцгийгээр харьцаж байсан тухай олзолгооноос ирсэн цэргийн албан хаагч нар мэдүүлсэн байдаг.&lt;ref&gt;http://iknigi.net/avtor-yuriy-svoyskiy/132726-voennoplennye-halhin-gola-istoriya-boycov-i-komandirov-rkka-proshedshih-cherez-yaponskiy-plen-yuriy-svoyskiy/read/page-9.html&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;https://mihalchuk-1974.livejournal.com/247427.html&lt;/ref&gt;

== Дайны үр дагавар ба түүхийг мушгин гуйвуулахыг оролдсон нь ==
[[Файл:Dmitry Medvedev in Mongolia August 2009-3.jpg|thumb|Оросын Ерөнхийлөгч Дмитрий Медведев , Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж нар тулааны 70 жилийн ойг тэмдэглэх үеэр 2009 оны 8-р сард Улаанбаатарт болсон ёслолын үеэр Жуковын хөшөөний өмнө зогсож байна.]]
[[Файл:В Монголии военнослужащие ВВО примут участие в военном параде 02.jpg|thumb|2019 онд болох 80 жилийн ойн жагсаалын үеэр Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн.]]
Монголын ард түмний хувьд энэ үед эх орон уруу нь халдан довтолсон эзэрхэг (империалист) түрэмгий үндэстнээс эх орноо хамгаалах дайн байсан. [[Манж]]ууд бол манай улсад нэгдэн орсон [[Барга]]-Монголчуудын нутагладаг нутаг бол манай газар хэмээн үзэж байсан. Зарим судлаачдын үзэж байгаагаар ЗХУ аль 1905 оны [[Орос-Японы дайн]]д ялагдсан хонзонгоо авах боломж хайж байсан. Япончууд бол БНМАУ-ыг үл хайхран ЗХУ-ыг басамжлан хялбархан эзэнт гүрнээ гүрнээ тэлнэ хэмээн итгэж байсан. Манж улс газрын зурагнаас арчигдан, социализм бараг бүхлээрээ сүйрэн унан, ЗХУ задарснаас хойш далд нууцлагдмал байдалд байсан мэдээллүүд ганц нэгээрээ гарч ирсээр л байна.Хасан нуурт болсон хэрэг явдлын 70 жилийн ойг энэ өдрүүдэд ОХУ-д тэмдэглэсэн байдаг. 1938 оны зургаа-наймдугаар сард Хасан нуурт болсон хэрэг явдлын шалтгааныг 1946-1948 онд японы цэргийн гол гэмт хэрэгтнуудыг шүүсэн Токиогийн онц шүүхээр хэлэлцжээ. Тэр үед хэрэгтнуудийн өмгөөлөгчид Хасан нуурын хавьд болсон хэрэг явдлыг хилийн шугам тод биш байсан газарт болсон хилийн ялигүй будлиан болгон харуулах талаар багагүй чармайж, үүнийг ЗХУ-ын эсрэг турэмгийлэл гэж үзэж болохгүй гэж нотолж байв. Японы армийн ажиллагааг зөвтгөхийг өнөөдөр ч оролдсоор буй түүхч ургах нарны оронд цөөнгүй бий. 1936 оны 11-р сард Япон Улс Германи Улстай ЗХУ-ын эсрэг чиглэсэн «коминтерний эсрэг» гэрээ байгуулж, зөвлөлтийн хилийн дэргэд байрласан Японы Квантуны армийн хүчийг түргэн нэмэгдүүлэх болжээ. ЗХУ-тай «том дайнд» бэлтгэх зорилгоор төсвийн зардлаа эрс нэмэгдүүлэх шаардлагаа үндэстэй болгохын тулд хуурай замын хүчний командлал «зөвлөлтийн аюул нэмэгдэж буйгаар» халхавчлан суртал нэвтрүүлгийн кампани дэгдээв. Япон генералууд хоосон тоо дурдаж, Алс дорнодод улаан армийн цэргийн тоо нэмэгдсэн мэтээр ярьж, энэ нь Японы батлан хамгаалалтад хямрал учруулав гэж нотолж байлаа. Энэхүү зохиомол сэдвийг нотлохын тулд армийн командлал хилийн олон будлианыг зориуд өдөөжээ. Үл довтлолцох тухай гэрээ байгуулах тухай ЗХУ-ын саналыг Японы засгийн газар мугуйдлан няцааж, зөвлөлт-японы зэвсэгт мөргөлдөөний аюул улам бодитой болсон нөхцөлд Зөвлөлтийн удирдлага улсын зүүн нутагт батлан хамгаалах чадвараа бэхжүүлэх талаар санаа тавихад арга буюу хүрэв. Цэргийн тоо нэмэгдэж, Алс дорнодод танкийн болон нисэх онгоцны ангиуд бий болж, Номхон далайн флот хүчтэй болж, бэхлэлт барьж байв. Эдгээр арга хэмжээ хориглолтын шинжтэй байсан бөгөөд хил хамгаалахад шаардлагатай түвшингээс давсангүй. Зөвлөлтийн цэргийн бүлгийг хүчтэй болгосоны сацуу зөвлөлт-манжуурын хилийн урьд бэхлээгүй хэсгийг инженерийн хувьд тоноглож байв. Хилийн тийм хэсгийн нэг нь Хасан нуураас баруун тийш орших Заозерная болон Нэргүй өндөрлөг байв. «Текохо өндөрлөг дэх зөвлөлтийн цэрэг рүү довтолж, үүнд ЗХУ хэрхэн хандахыг тодруулах. Үүнийг ашиглан энэ нутагт зөвлөлүүдийн хүчийг тандах» санаа Японы жанжин штабт бий болжээ. Хасан нуурын хавьд гарсан хилийн будлианыг ашиглах талаар Японы командлалын сэдсэн санааг шинжлэхдээ тэр үед Хятадад болж байсан байлдааны байдлыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. 1938 оны зун Японы хуурай замын бүх хүчний гуравны хоёр, чухамхуу 23 дивиз Хятадын фронтод байжээ. Манжуур болон Солонгост ЗХУ-ын эсрэг чиглэсэн 9 дивиз байв. Ийм нөхцөлд ЗХУ-тай дайтаж эхлэх нь зүрхэлсэн ажиллагаа байв. Токиогийн онц шүүхийн ялын тогтоолд заасан нь «Халдан довтолсон нь нэг бол энэ нутагт ЗХУ-ын хүчийг тандах, эсвэл Владивосток, Приморьт хүрэх замын дагуух стратегийн хувьд чухал нутгийг эзлэх зорилготой байв… Цэргийн ажиллагааг япончууд эхлүүлсэн гэж онц шүүх үзэж байна. .. Японы цэргийн ажиллагаа илэрхий түрэмгий шинжтэй гэж онц шүүх узэж байна». Энэ дүгнэлтийг «няцаах», токиогийн шүүх хурлыг «ялагчдын буруу шүүх» гэж нэрлэх гэсэн оролдлогыг дэлхийн хоёр дугаар дайны түүхийг хянаж үзэх, Японыг дэлхийн яргалал өдөөгчдийн нэг биш, харин том гүрнүүд, түүний дотор ЗХУ-ын бодлогын золиос болсон мэтээр харуулах талаар Японд дэгдсэн ажиллагааны хүрээнд явуулж байна. Гэвч орчин цагийн ихэнх япон хүн улсынхаа өнгөрсөн милитарист үеийг буруушааж, японы түрэмгийллийг зөвтгөсөн сурах бичгээр сургуулиудад хичээл заах, олон улсын шүүхийн шийдвэрээр цаазлагдсан японы цэргийн гэмт хэрэгтнүүдийн сүнсэд Ясукуни сүмд албан ёсоор шүтэхийг эсэргүүцэж байна. Тэднийг өс хонзон авах гэсэндээ биш, харин 70 жилийн өмнө Хасаны будлиан, Халхын голын дайнд олон хүний амь үрсэн зэрэг тодорхой үйлдлийн төлөөнөө цаазаар авсан нь тодорхой билээ. Японы эзэнт улс Монгол улсын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолд ноцтой аюул учруулах байсан бөгөөд дайныг үүсгэх гол шалтаг нь 1934 оны үеэс эхэлсэн Монгол, Баргын газар нутгийн маргалдааныг овжин ашигласантай холбоотой байдаг. Токиод цэрэг улс төрийн умард,өмнөд гэсэн 2 бүлэглэл байв. Хасан нуур, Халхын голын бүс нутагт ялагдал хүлээснээр Япон доор өгүүлэх төлөвлөгөөнөөс татгалзаагүй харин ч цаг үеийн нөхцөл байдалд нийцүүлэн түр татгалзжээ. Оролцогч талууд болох Зөвлөлт Холбоот Улсын хувьд 2 фронтод нэгэн зэрэг байлдах явдлаас урьдчилан сэргийлэх түүний дотор байгалийн баялаг, ашигт малтмал, түүхий эдийн гол бааз Сибирь, Алс Дорнодыг Японы өнгөлзлөгөөс хамгаалах жийргэвч бий болгох, Япон өөрийн Европын холбоотон Нацист Герман, Фашист Италитай байгуулсан холбоотны хэлэлцээр, Ази тивийг бүхэлд булаан эзлэх цэрэг-стратеги геополитикийн ашиг сонирхлын үүднээс явуулсан бодлого үйл ажиллагааны хэрэгжилт гэдэг нь тодорхой байна. 
Халхын голын байлдааны төгсгөлд хандах хандлага, үнэлэлт дүгнэлт уг дайнд оролцсон улсуудын хувьд харилцан өөр байна Дэлхийн II их дайнд Герман, Итали, Испанитай холбоотон болон орж, ялагдал хүлээсэн Япон улс 1939 оны Халхголд байлдаан болоогүй, хилийн будлиан байсан гэж үзэж байхад, Японы эзэн хааны шилдэг цэрэг Квантуны армитай хамт байлдсан Барга, Манжуурын морьт хороодын тал өнөөдөр 1939 оны Халхголын байлдаан бол хилийн будлиан байгаагүй, алс дорнодыг бүхэлд эзлэн түрэмгийлэхээр сайтар бэлтгэсэн томоохон дайны эхлэл байсан гэж үзэж байна. Үүний бодит баримт нотолгоо нь манай дорнод хилийн чанадад, БНХАУ-ын ӨМӨЗОрны шинэ барга зүүн хошууны Номуунхан бүрдийн музей, Хөлөнбуйр аймгийн нийслэл Хайлар хотод японы түрэмгийлэгчдийн харгислалыг харуулсан музейг 17,5 м газрыг гүн ухсан, 500 м урт хонгилд байгуулсан музейн үзмэрүүд юм.

== 22-р хорооны хэрэг явдал ==
{{Гол|22-р хорооны хэрэг явдал}}
Гурав дахь цохилтоо авсны дараа сэтгэл түгшсэн Токиогийн дээд Командлал цаг хожихоор тушаал өгч стратегийн амин судас болсон Манжуур-Хайлаарын төмөр замын зангилаанд 15 хан км зайтай Халх гол, Нөмрөгийн голын бэлчир дэх Мана уулын орчим япончууд 9 дүгээр сарын 12-нд нэлээд хүчээр довтлон 8 дугаар дивизийн 22-р хороог түрж голын зүүн эргийг эзлэн авчээ. Хариу цохилт хийх гээд бэлтгэж байтал 9 дүгээр сарын 15-нд эзэлсэн байр байран дээрээ яг таг зогсон дайны ажиллагааг зогсоох Японы талаас санал болгосноор шийдвэр Москвагаас ирлээ.Москвад Зөвлөлт-Японы хэлэлцээ эхэлсэн аж.Ийнхүү БНМАУ Халх голын байлдааны үр дүнд Зөвлөлт, Японы буруугаас Нөмрөгийн голын зүүн эрэг, Мана уул зэргийг хожмын Хятадад алдсан ба цаашид тэр чигээрээ асуудал шийдэгджээ.Нөмрөгийн гол нь Манжго-Монголын маргаантай асуудал байгаагүй, Номунханы асуудал ч энэ районыг хамраагүй, ерөөс энэ хавьд байлдаан болох ёсгүй байтал япончууд Москвад эвлэрэх хэлэлцээ эхлүүлчихээд хэлэлцээрт гарын үсэг зурахын өмнө 9-р сарын 12-нд зориуд ийшээ довтлон газар эзэлж “дүрмээс гадуур” зүйл үйлджээ.Энэ [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]д Токиогийнхон бэхлэлт яаралтай барьж байсан Заозерная болон Нэргүй өндөрлөгийг өөртөө үлдээн өндөрлөгтөө бэхжих амжихын тулд хийсэн шиг алхам байжээ.
Энэхүү үйл явдалтай холбоотойгоор түүхэнд [[22-р хорооны хэрэг явдал]] гэдэг үйл явдал болсон байна.

== Халхын голын дайнтай холбоотой архивын материал==


== Урлагийн бүтээлүүд ==

* [[Дайсны цэргүүдээ сонсоцгоо! ]]УСК
* [[Хүний мөр]] УСК
* [[Хүн чулууны нулимс]] УСК
* [[Зарлаагүй дайны оршил]] УСК
* [[Нар хиртсэн жил]] УСК
* [[Хар цас]] найраглал
* [[Дайн ба хүн төрөлхтөн]] Японы УСК III анги (1970 он)
* [[Миний зам]] БНСУ-ын УСК I анги (2011 он)
* [[Гурван танкчин]] дуу 1939 Б.Ласкин, Д.Покрасс
мүүраүш
Маш нууц

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]
* [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа]]
* [[22-р хорооны хэрэг явдал]]
* [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд]]
* [[Японы эзэн хааны арми]]
* [[Квантуны Арми]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Холбоотой материалууд ==
* Baabar, B. (1999). ''From world power to Soviet satellite: History of Mongolia''. University of Cambridge Press. {{OCLC|318985384}}
* Coox, Alvin D.: ''Nomonhan: Japan Against Russia, 1939''. Two volumes; 1985, [[Stanford University Press]]. ISBN 0-8047-1160-7
* Drea, Edward: ''Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939''.  Leavenworth Papers [http://usacac.army.mil/CAC2/cgsc/carl/download/csipubs/LP2_NomonhanJapanese-SovietTacticalCombat_1939.pdf study] for the Combat Studies Institute of the U.S. Army.

*{{Cite book
| last = Drea
| first = Edward J.
| year = 1998
| chapter = Tradition and Circumstances:  The Imperial Japanese Army's Tactical Response to Khalkhin-Gol, 1939
| title = In the Service of the Emperor:  Essays on the Imperial Japanese Army
| publisher = University of Nebraska Press
| location = Nebraska
| isbn = 0-8032-1708-0
}}
*[[John Erickson (historian)|Erickson, John]]: ''The Soviet High Command: A Military-Political History, 1918–1941''.  Routledge, 2001. ISBN 0-7146-5178-8.
* Goldman, Stuart D. ''Nomonhan, 1939; The Red Army's Victory That Shaped World War II.'' 2012, [[Naval Institute Press]].  ISBN 978-1-59114-329-1. [https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=36367 online review]
* Kotelnikov, Vladimir R. ''Air War Over Khalkhin Gol, The [[Nomonhan Incident]].'' 2010; SAM publications.  ISBN 978-1-906959-23-4.
* Kuromiya, Hiroaki. &quot;The Mystery of Nomonhan, 1939,&quot; ''Journal of Slavic Military Studies'' (2011) 24#4 pp.&amp;nbsp;659–677
* Moses, Larry W. &quot;Soviet-Japanese Confrontation in Outer Mongolia: The Battle of Nomonhan-Khalkin Gol,&quot; ''Journal of Asian History'' (1967) 1#1 pp.&amp;nbsp;64–85.
*Nedialkov, Dimitar.  ''In The Skies of Nomonhan, Japan vs Russia, May–September 1939.'' (2nd edition, 2011) Crecy Publishing Limited.  ISBN 978-0-859791-52-6.
* Neeno, Timothy: ''Nomonhan: The Second Russo-Japanese War''.  MilitaryHistoryOnline.com [http://www.militaryhistoryonline.com/20thcentury/articles/nomonhan.aspx essay]. Uses the Coox book and Drea paper as sources.
* Sella, Amnon. &quot;Khalkhin-Gol: The Forgotten War,&quot; ''Journal of Contemporary History'' (1983) 18#4 pp.&amp;nbsp;651–687 [http://www.jstor.org/stable/260307 in JSTOR]
* Snow, Philip. &quot;Nomonhan – the unknown victory,&quot; ''History Today'' (1990) 40#7 pp.&amp;nbsp;22–28
* {{Cite book| last = Snyder| first = Timothy | year = 2010 | chapter = Final Solution | title = Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin | publisher = Basic Books | location = New York | isbn = 9780465002399}}
* Young, Katsu H. &quot;The Nomonhan Incident: Imperial Japan and the Soviet Union,&quot; ''Monumenta Nipponica'' (1967) Vol. 22, No. 1/2 (1967), pp.&amp;nbsp;82–102 [http://www.jstor.org/stable/2383224 in JSTOR]
*Zaloga, Steven J. ''Japanese Tanks 1939–45''.  (2007) Osprey. ISBN 978-1-84603-091-8.

== Гадаад холбоос ==
* [http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp#86a Номонхан: Япон-ЗХУ-ын тактикийн байлдаан, 1939] 
* [http://www.lib.utexas.edu/maps/ams/manchuria/txu-oclc-6614368-nl50-3.jpg Халхын голын байлдааны газрын зураг]
* [http://books.google.com/books?id=o84DAAAAMBAJ&amp;lpg=PA25&amp;dq=ulan%20bator&amp;pg=PA22#v=onepage&amp;q=ulan%20bator&amp;f=false &quot;LIFE&quot; magazine article] on combat at Khalkhin Gol, 7 August 1939
* [http://www.xcar.com.cn/bbs/viewthread.php?tid=7976492&amp;extra=&amp;showthread=&amp;page=11 Videos of the Nomonhan War Museum]
* [http://www.warbirdforum.com/nomonhan.htm Warbird Forum – Japan vs. Russia, 1939]
* &quot;On the Road to Khalkhin Gol&quot;, [http://soviet-awards.com/digest/kg1/On-the-Road-to-Khalkin-Gol-1.html Part 1] and [http://soviet-awards.com/digest/kg2/Road-to-Khalkin-Gol-Part2-1.html Part 2], by Henry Sakaida

[[Ангилал:Халхын голын дайн| ]]
[[Ангилал:20-р зууны дайн]]
[[Ангилал:1938 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1939 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:Азийн дайн]]
[[Ангилал:Дайн хоорондын үе]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улс дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Монгол дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:Манж-го]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Японы зэвсэгт хүчний түүх]]</text>
      <sha1>mebesye4aeish4ggoivdp6cqe04101x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706189</id>
      <parentid>706188</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T06:27:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mobizen</username>
        <id>78110</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="220942" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Халх голын байлдаан
|partof= [[Зөвлөлт-Японы хилийн мөргөлдөөнүүд]]
|campaign=
|image=[[Зураг:SovietArmouredVehicle.jpg|300px]]
|caption=Халх голын нэгэн тулалдааны үеэр устгагдсан Зөвлөлтийн [[БA-10M]] загварын хуягт машин
|date=1939 оны 5 сарын 8 - 9 сарын 16
|place=Монгол улс, Халхын гол
|casus=
|territory=Мана уулын орчмын газар нутгийг Японд алдсан ба хожим Хятадын нутаг болсон
|result=ЗХУ-ын бүрэн ялалт, Монголын хувьд хохирол дагуулсан ялалт
|combatant1= [[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[ЗХУ]]&lt;br /&gt; [[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]] [[БНМАУ]]
|combatant2= [[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Японы эзэнт гүрэн]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_Manchukuo.svg|22px]] [[Манж-Го]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[Георгий Жуков]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[Григорий Штерн]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]] [[Хорлоогийн Чойбалсан]]
|commander2=[[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Комацүбара Мичитаро]]
|strength1=57,000 цэрэг, 
515 нисэх онгоц, 498 танк, 542 их буу,385 хуягт машин
|strength2=38,000 (анх), 75,000 цэрэг(дахин нэмснээр), 
|strength3=17,000 монгол цэрэг,
700 нисэх онгоц, 181 танк, 500 их буу&lt;ref name=&quot;Glantz&quot;&gt;Glantz, David M.; and House, Jonathan. ''When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler''. Lawrence, KS: UP of Kansas, 1995. ISBN 0-7006-0899-0  p. 14.&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;Modern western estimate:&lt;br&gt;45,000 Алагдсан ба шархадсан,&lt;br&gt;3,000 олзлогдсон &lt;ref&gt;&quot;Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea&quot;&quot;Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea&quot; Combat Studies Institute, fort Leavenworth, Kansas, 1981&lt;/ref&gt;
|casualties1=Архивын судалгаагаар&lt;br /&gt;9,284 амь үрэгдсэн&lt;ref name=&quot;drea2&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp|title=&quot;Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea&quot;|language=en|publisher=Combat Studies Institute, fort Leavenworth, Kansas, 1981|accessdate=2010-06-20|deadlink=404|archiveurl=https://web.archive.org/20100505201714/www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp|archivedate=2010-05-05}}&lt;/ref&gt;,&lt;br /&gt;15,251 шархадсан, монголын талаас 2740 хүн үхсэн&lt;ref&gt;Baabar (1999), p. 389&lt;/ref&gt;
|casualties2=Японы засгийн газрын мэдэгдэл&lt;br /&gt;8,440 амь үрэгдсэн,&lt;br /&gt;8,766 шархадсан&lt;br /&gt;ЗХУ-ын мэдэгдэл&lt;br /&gt;60,000 үрэгдсэн ба шархадсан,&lt;br /&gt;3,000 олзлогдсон
}}

'''Халхын голын байлдаан''' нь зарлагдаагүй [[ЗХУ-Япон хилийн дайн]] буюу Япон-Зөвлөлтийн дайны гол байлдаан байжээ. Энэ байлдаан Японд  '''Номонханы хэрэг'''&lt;ref name=Drea&gt;Drea, Edward J. ''[http://www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/Maps.html &quot;Leavenworth Papers No. 2 Nomonhan: Japanese Soviet Tactical Combat, 1939 – MAPS&quot;'']'' – Retrieved: 13 May 2007.&lt;/ref&gt; гэж нэрлэгдсэн. [[Номонхан]] гэж Монгол - Манжийн хилийн орчим дахь [[уул]] ажээ.

==Дайны урьдач нөхцөл==
Ямартай ч 1939-онд Халх голд болсон энэхүү байлдааны ажиллагааг дайн, байлдаан, тулалдаан байсан уу гэдэг дээр одоо болтол маргалдаж байна. Зарим нь үүнийг хамгийн анхны Азид өрнөсөн Дэлхийн 2-р дайны байлдаан хэмээн үздэг.

Энэ нь 1927 оноос цэрэг-улс төрийн зүтгэлтэн нарын хувьд томоохон асуудал тулгарсанаар эхлэв. (Токиогийн бусдын газар нутагт тэр дундаа Манжуур, Хятад, Оросын Алс Дорнод, Сибирьт өнгөлзөх бодлогоо үүнээс аль эрт 1889 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн) 1918 оны  Дэлхийн 1 дүгээр дайны үеэр аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн, гадаад худалдааны өндөр өсөлт дагуулсан бол дайны дараахь Версалийн гэрээгээр шийдвэрлэгдсэн Ази дахь Германы колонийн эзэмшлийн асуудлаар болон Өрнөдийн түнш орнуудын байр суурь, түүний бодлогын үр нөлөө, 1929 оны /худалдааны болон 2,3 талт хэлэлцээрүүдийн заалтын улбаатай нэг талаар нөлөөлсөн/дэлхийн эдийн засаг санхүүгийн хямрал Японы эдийн засагт хүндээр тусч,1937 оноос өдүүлсэн [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]], Манжуурт цөмрөн орсон ажиллагаатай холбоотой Үндэстнүүдийн лигийн тавьсан удаа дараагийн хориг арга хэмжээнээс үүдэн гадаад ертөнц дэх байр суурийг нь үлэмж сулруулсан байна. Ялангуяа Хятадад ихээхэн хэмжээний зэвсэг-техник, байлдааны нисэх онгоц, танк , цэргийн мэргэжилтэн, зөвлөх нарыг Монгол, Дундад Ази-Дорнод Туркестаны (Шинжаан) нутгаар дамжуулан илгээх зэргээр ЗХУ тусламж үзүүлж дайн байлдаанийг ихээхэн цаг хугацаагаар сунжруулсан хийгээд байгалийн баялаг, түүхий эдийн гадаад импортоос хэт хараат байдал нь ч үүнд нэрмээс болж байлаа.Энэ байдал нь бизнесийн хүрээнийхэнд том цохилт болсон тул цэргийнхнээ шахаж эхлэв. Ази, Номхон далайн бүс нутаг дахь Франц,АНУ, Их Британитай ашиг сонирхолын зөрчлийн улмаас дурамжхан байгуулсан /Үүнд АНУ, Англитай байгуулсан &quot;Японы Тэнгисийн Цэргийн Флотын хөлөг онгоцнуудын зэвсэглэлд хязгаар тогтоосон холбогдох/ тэдний зүгээс тавьсан зарим заалт, Хятадын зүүн хэсгийн нутагт явуулсан байлдааны ажиллагаа нь амжилтгүй болсон нь Токиогийн Цэргийн дээд командлалын удирдлагуудад энэ байдал таалагдсангүй. Геополитикийн нөлөөний хүрээгээ тэлэх бодлогоо цэргийн хүчээр шийдэх замыг сонгож үүнийхээ дагуу &quot;Аугаа Их Дорнод Азийн Хөгжил-Цэцэглэлтийн Төлөвлөгөө&quot; гэгч улс төрийн үзэл, суртал нэвт шингэсэн төлөвлөгөө боловсрууллаа. Хэрэгжүүлэх Өмнөд ба Умард гэсэн үндсэн стратегийн 2 чиглэл байв.Өмнөд чиглэл бол Номхон далай, Австрали, Индонези, Бирма, Энэтхэгийн чиглэлээр цохилт өгч АНУ,Английн колонуудийг булаан авах бол Умардынхаар бол эх газраар Хятадыг буулган авах, Манжуур,Монголоор түшиц болгон ЗХУ-тай байлдаж Сибирь Алс дорнодийн чиглэлээр цохилт өгч Уралын нуруу хүртэл эзэмшлээ тогтооход оршиж байлаа.Энэ нь дээд цэргийнхний хувьд 2 хуваагдах шалтгаан болсон, зөвхөн аль нэгийг нь сонгох байсан гэж манай зарим улс төрчид, сэтгүүлчид ташаа ойлгодог.Дээд командлал нь бололцоо бүрдсэн тохиолдолд 2-ыг зэрэг хэрэгжүүлэх байсан нь тодорхой.Маргаан болсон нь зөвхөн аль чиглэлд эхний ээлжинд хэрэгжүүлэх вэ гэдэгт байсан ажээ. Энэ нь хожим ЗХУ дэлхийн 2 дугаар дайнд татагдан орж [[Москвагийн тулалдаан|Москва]] болон [[Ленинградын бүслэлт|Ленинградын хамгаалалт]],Сталинградын тулалдааныг үр дүнг хэрхэн эргэх вэ? гэдгийг харгалзан Квантуны армийн Жанжин Штаб 1941-1943 онуудад Манай Халх гол, ЗХУ-ын Алс дорнодийн Уссури,Амар мөрний сав газар дахин цэргийн хүч хуримтлуулж илүү няхуур [[Кантокуэн]] хэмээх цэргийн шинэ ажиллагаанд бэлтгэж, төлөвлөн зөвхөн Токиогоос ирэх дээд командлалынхаа тушаалыг хүлээж байсан байна.(Үүнд Япон улсын өөрийн ба [[НКВД]]-ийн Алс Дорнодын Сөрөг Тагнуулын Архив,МУ-ын ТЕГ-ын Архивийн материал, хилийн чанадад тагнуулын үүрэг гүйцэтгэгч нарын мэдүүлэг зэрэг нь одоо нэгэнт ил болжээ.)  Энэ ч утгаараа Халхын голын байлдаан. 
Токиогийн цэрэг-улс төрийн Өмнөд,умард бүлэг нь зорилго,үзэл баримтлал, зармын хувьд ч,геополитикийн болон улс төрийн бүлгийн ашиг сонирхол Стратегийн болон тактикийн талаасаа ямар ч ялгаа байсангүй. Бие биенийхээ тактикийн зорилго чиглэлийг зарчмын хувьд үгүйсгэдэггүй байв.Зөвхөн аль чиглэлд эхний ээлжинд вэ? гэдэгт ширүүн маргаан өрнүүлжээ.  
Зөвлөлт Холбоот Улсын хувьд Европ тивээсээ Нацист Герман, Балтийн тэнгисээс Финланд, Кавказаас  Иран, Хар тэнгист Турк болон бусад Балканы орнууд,Сибирь-Алс Дорнодоос Японы гэх геополитикийн бүслэлтэнд ороод байлаа. Коминтерний болон Сталины болгоомжлол нь юуны түрүүнд ямар ч үнээр хамаагүй 2 фронтод зэрэг байлдах аюулаас зайлсхийх зорилгоор Монголыг бусдад алдахгүй байхыг чухалд авч үзсэн. Өвөр Байгалын сав, Сибирийн төмөр замыг алдвал Сибирь, Урал дахь Цэрэг-Стратегийн Аж үйлдвэрийн түшиц орон зай үгүй болно гэдгийг тооцож Монголын талаарх ЗСБНХУ-ын бодлого гол төлөв Коминтернээр дамжин илэрч байлаа. Тухайлбал Коминтерний дорно дахины нарийн бичгийн дарга нарын 1929 оны 1-р сарын 7-ны өдрийн зөвлөлгөөний илтгэлд: “Монголын нутаг дэвсгэр нь олон улсын тусгай ач холбогдолтой юм. Тэрхүү нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь Англи, Герман, Францыг нийлүүлснээс их бөгөөд хүн ам нь 800 мянгахан юм. Монгол орныг империалистууд, дэлхийн хувьсгалын дайснуудын нөлөөнд оруулахгүйн тулд тэрхүү нутаг дэвсгэрт тогтоосон нөлөөгөө хадгалж байхад манай гол зорилт оршино хэмээн үзсэн. 
Мөргөлдөөний цаад шалтгаан: Сталины логик
Япончууд Манжгогийн тоглоомын улс байгуулснаасаа эхлээд энэ нутагт хамаарах монголчуудыг &quot;онцгойлон дотночилж&quot; тэдэнд тусгай эрх олгожээ. Монголчууд ч Японыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөгч ивээн тэтгэгч гэж харж байсан юм. 1937 онд эхэлсэн Хятад-Японы дайнаар нийт Өвөр Монголыг эзэлсэн япончууд монголчуудад Хятадын талхидлаас авран чөлөөлөгчийн дүрд чадамгай тоглож, &quot;соёлжиж гэгээрэхэд&quot; нь туслах болжээ. Энэ байдал Гадаад Монголд халдварлахаас Сталин ихэд болгоомжилсон байна.Монгол улсад коммунист намын 10 мянган гишүүн байх атал лам нарын тоо тэднээс даруй арав дахин их байлаа. Иймээс Япон талыг баримтлах өндөр магадлалтай лам нар, язгууртнууд, сэхээтнүүдийг устгахыг Монголын удирдагчдад тулгах болсон байна. Үүнийг нь Монголын төрийн удирдлага эс хүлээн авч, арга саам гарган залилах гэж оролдох болжээ. Сталин зөвлөлтийн цэргийг Монголд байрлуулах асуудлыг ч тулгаад Монголчууд хүлээж авсангүй. Иймээс өргөн хэмжээг хамарсан их хядлага өөрөө зохион байгуулсан байна.

===Монголын байр суурь===
{{Гол|Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)}}
{{Гол|Манжуурын бага хурал}}
Манжгонууд БНМАУ-ын талууд аль аль нь үүссэн нөхцөл байдалд хүлээцтэй хандаж байсан тул дорнод хилд буй болсон хилийн маргааныг гэрээ хэлэлцээний журмаар зохицуулж болно гэж Монголын удирдагчид үзэж байлаа. Манжуур өртөөнд болсон Япон-Манжго-Монголын хилийн хэлэлцээнд Монголын тал Ерөнхий сайдын орлогчийн төвшинд идэвхитэй оролцож байлаа. Хэрэвзээ Монголчууд Манжго улсыг хүлээн зөвшөөрвөл Япон улс БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч болно гэсэн санал ч гарчээ. Иймээс Монголын удирдагчид Манжгогийн талтай хилийн маргаанаа аль болох өөрснөө зохицуулах хүсэлтэй болоод иржээ. Иймээс ч Ерөнхий сайд Гэндэн “Монгол улс Манжготой байлдах ямар ч хүсэлгүй, ийм юм хүсч байгаагаараа япон орос хоёр л байлдана биз” гэсэн утгаар санаагаа илэрхийлж байв. Чухам ийм бодолтой байсан учир зөвлөлтийн цэргийг Монголын нутагт оруулж байршуулахын эсрэг байсан юм.

===Сталины авсан арга хэмжээ===
{{Гол|Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)}}
{{Гол|Лхүмбийн хэрэг}}
Монголчууд Японоор өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлж улмаар тэдэнтэй ойртож магадгүй болох нь Зөвлөлтийн Алс Дорнодын бодлогод тун аюултай үзэгдэл болох байлаа. Монгол үндэстэнд хандаж байгаа япончуудын заль мэх нь тэднийг Хятадын төдийгүй Зөвлөлтийн эсрэг алхам руу чиглүүлж болох юм. Чингэвэл Гадаад Монгол нь Барга болон Өвөр монголчуудын замаар орно. Иймээс Сталин эрс арга хэмжээ авчээ. Тэрээр Манжуурын хэлэлцээг таслан зогсоож Монголын төлөөлөгчдийг эргүүлэн татаад, Улаанбаатарт авчирч буудан хороов.Үүнтэй нэгэн зэрэг Манж-гогийнын төлөөлөгчдийг Япончууд баривчлан авч Мүгдэнд цаазлан хороосон ажээ. Ерөнхий сайд Гэндэнг огцруулж Москвад дуудан авч одлоо. Тэр даруй Зөвлөлтийн цэргийг Монголд оруулж ирэв. Лам нар болон язгууртан, сэхээтний эсрэг хандсан их хядлагыг эхлүүлэн насанд хүрсэн эрчүүдийн 20 хувийг цаазлан устгажээ. Хилийн маргаан дорвитой том тулалдаан мөргөлдөөнөөр шийдэгдэхээс өөр гарцгүй боллоо.

== Үйл явдлын угтвар нөхцөл ==
1939 онд Япончууд Манжийн нутгийг эзлэж Манж-Го нэртэй улс байгуулсанаар Монгол улсын хил нийлэх болсон байна. Манж-Го, Монголын хоорондох хилийг Япончууд [[Буйр нуур]]т цутгах [[Халхын гол]] гэж үзэж байсан боловч монголчууд Халх голоос зүүн чигт 16 км-н цаана орших Номонхан тосгон хүртэл Монгол улсын нутаг гэж үзэж байсан юм.1938 онд Японы Эзэн Хааны Армийн Жанжин Штабт Квантуны удирдлага ЗХУ-ын эсрэг “Хатиго” нууц нэртэй дайны төлөвлөгөөг боловсруулсан батлуулсан байжээ. Энэ үед Япон Манжуурт Японы эзэн хааны хуурай замын цэргийн 1,3 сая албан хаагч Монгол улс, ЗХУ-ын хилийн зүүн хязгаарт яг хажууд ирж байрласан байсан юм. Японы “Хатиго” төлөвлөгөөний “Б” хувилбар нь Монголын зүүн хязгаарыг эзлэн авч түшиц газраа болгоод цаашлаад Байгаль нуур орчмоор ЗХУ уруу дайрах зорилго байв. Энэ бол Европын фашист Герман, Итали удахгүй дэгдээх дэлхийн II дайны эхний цуурай, фашистуудын дорно зүгийн холбоотон байсан Японы армийн зүүн талд дэгдээх дайны бэлтгэл үе нь байлаа.[[Манж-Го]]гийн арми нь үндсэндээ 1939 онд Японы [[Квантуны Арми]]йн командлагч генерал [[Комацүбара Мичитаро]]д захирагдаж байжээ.Улаан армийн цэргүүд [[Сибирь]]-[[Манжуур]] ын хилийг хамгаалах үүрэгтэй Өвөр-Байгалын цэргийн тойргоос ирсэн 57-р тусгай [[корпус]]ын харъяанд байв.Японы цэрэг манай улсад халдан түрэмгийлж дайн өдөөсөн нь зохих арга хэмжээ авахад хүргэв. Улс орны амьдрал, бүх ажлыг “Шууд дайны байдалд захируулан” явуулсны дээр фронтод туслах хөдөлгөөн орон даяар өрнөсөн байна. Юуны өмнө МАХЦ-ийн нэгтгэл, ангиудыг бие бүрэлдэхүүн болон зүтгэх хүч, техник хэрэгсэлээр хангах яаралтай арга хэмжээ авав. Энэ зорилгоор байлдаж буй 5,6,7,8 дугаар морьт дивизийн орон тоог нөхөн хангах, бэлтгэл дарга, цэргүүдийг татаж сургуулилах, түр цэрэг татах ажлыг эхэлсэн байна. Ээлжит цэрэг татлагыг явуулснаар цэрэгт татвал зохих насны 18605 хүнээс 8405 хүнийг цэргийн албанд татаж, нэгтгэл ангиудын орон тоог нөхөн хангав. Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд МАХЦ-ийн бие бүрэлдэхүүн 17,5 мянга болж үүнээс 8575 нь байлдаанд оролцсон байна.БНМАУ-ын цэргийн тухайд нийт хилийн ба дотоодын цэргийг оруулаад 18 000 хүн бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй, 10 [[хөнгөн танк]], 30-40 [[их буу]], 40 гаруй [[нисэх онгоц]], 50-60 [[хуягт машин]]тай байв.
ЗСБНХУ, Япон улсын хооронд 1925 онд дипломат харилцаа тогтсон ч наран улсын милитарист хүрээлэл умард хөршийнхөө эсрэг нилээд түрэмгийлэх төлөвлөгөө боловсруулсаар байлаа.  Япон улс ЗСБНХУ –ын эсрэг хийх дайны бэлтгэлийн үндсэн санааг 1927 онд Японы засгийн газрын тэргүүн болсон ерөнхий сайд Гиити Танако томьёолон, боловсруулснаар хожим нь “Танакийн меморандум” нэршин алдаршсан билээ.
1928 оны эхээр Япон улс түүхий эдийн баазтай болох,  ЗСБНХУ, БНМАУ, Хятад руу хийх түрэмгий дайны төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхэд цэрэг түшиц газар эзлэх зорилгоор цэргийн түрэмгийлэлд шаргуу бэлтгэх болсон юм.  Манжуурыг довтлохоос өмнө 20 –иод оны төгсгөл, 30 оны эцэс гэхэд ЗСБНХУ-ын эсрэг “Оцу” гэсэн нууц нэртэй цэрэг-стратегийн төлөвлөгөө боловсруулагдсан байв. 1933 онд японы цэргийнхэн Манжуурыг эзэлмэгцээ нутаг дэвсгэр дээр нь цэргийн төрөл бүрийн байгууламж барихын зэрэгцээ ЗСБНХУ, Монголын хил рүү төмөр болон засмал зам тавьж эхэлсэн байна.Энэ хугацаанд Японы Жанжин штабын тагнуулын хэлтсийн/зохиогч нь хожмоо дэслэгч генерал болсон, хошууч Канда Масатанэ/ аналитик суурь баримт бичгийг бүрдүүлэх даалгавар бүхий японы тагнуулынхан улам ажиллагаагаа идэвхжүүлэв.
“Оросын эсрэг хорлон сүйтгэх үйл ажиллагааг судлах материал” нэртэй нууц илтгэлд хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаа нь ирээдүйн дайнд онцгой чухал үүрэг гүйцэтгэх болно гэжээ.”Иймээс Оросын эсрэг хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаанд багтаж буй ажил бол нилээд олон хэлбэртэй байх бөгөөд бүх дэлхий хамрах үйл ажиллагаа болох ёстой хэмээн зохиогч нь онцлон тэмдэглэж байв.”ЗСБНХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагаа явуулж байсан японы тагнуул, нууц ажилтнуудад японы жанжин штабаас сайшаагдсан зөвлөмж энэхүү илтгэлийн үндсэн дээр өгөгддөг байсан бөгөөд хожмоо энэ зөвлөмж тэдний үйл ажиллагааных нь удирдамж болсон билээ.ЗСБНХУ , Хятад , Солонгосын нутаг дэвсгэр дээр хэрэгжүүлж буй энэ тагнуулын ажиллагааны удирдах төв нь Оросын иргэний дайны үед байгуулагдсан ЯЦТГ/японы цэргийн төлөөлөгчдийн газар/ байв. Монголын нутаг дэвсгэр дээр цагдаагийн улс төрийн албаны 3 дугаар тасаг, хилийн цагдаагийн отрядын онцгой тасгууд хорлон сүйтгэх идэвхтэй үйл ажиллагааг явуулж байв./1/  Зөвлөлт Оросын эсрэг  ажилдаа  ЯЦТГ оросын цагаантны дүрвэгсдийг өргөнөөр ашиглаж байлаа. Тухайлбал, 1938-1939 онуудад, 1939 оны 04 сарын19-ны ЗСБНХУ-ын ДЯЯАК, АБЕГ-ын өгсөн тойм танилцуулгад тэмдэглэснээр  Япон, Германы абверийн тагнуулуудын удирдлага дор ажилладаг, тэдний хөрөнгөөр байгуулагдсан  ОФХ/”Оросын фашист холбоо”/ хэмээх байгууллага идэвхтэй ажиллаж байсан тухай тэмдэглэжээ. Энэ байгууллага нь дайсны хорлон сүйтгэгчид, алан хядагчид, нууц ажилтнуудыг ЗСБНХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр байршуулах ажлыг зохион байгуулдаг байв.ОФХ-ны алс Дорнодын болон европын их хурал дээрээ ЗСБНХУ-ын эсрэг явуулах дайнд фашист гүрнүүдийг дэмжих, зөвлөлтийн нутаг дэвсгэр дээр хорлон сүйтгэх – тагнуулын үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх тухай шийдвэр гаргаж байжээ./2/
1938 онд Японы жанжин штаб өөрийн тагнуулын нууц мэдээг харгалзан “Оцу” төлөвлөгөөндөө тодотгол оруулжээ. Тухайлбал, 1938-1939онд Алс Дорнод Зөвлөлтийн хотуудыг дараагийн зорилгоо хэрэгжүүлэх  зорилгоор манжуурт ихээхэн хэмжээний цэрэг оруулахаар тусгаж, түүний зэрэгцээ БНМАУ руу цөмрөн орохоор төлөвлөсөн байна.Зөвлөлт-монгол, монгол-манжуурын хил дээр ноцтой өдөөн хатгалга гарч болзошгүйг зөвлөлтийн тагнуулчид анги салбарууддаа урьдчилан анхааруулж байсан төдийгүй тэд японы тагнуулын байгууллагуудын үйл ажиллагаанд сөрөг ажиллагаа үзүүлэхээр чармайж байжээ.Хилийн отрядуудын дарга нарт илгээсэн 1939. 04. 21ний Приморийн тойргийн ДХАК хилийн цэргийг удирдах газрын тагнуулын байгууллагын зааварт: ”Сүүлийн үед Квантуны армийн штаб болон японы тагнуулын байгууллагууд манай хилчдийг олзлох, хил дээр өдөөн хатгалгын чанартай зөрчил гаргах, манай хилийн зурвас болон бэхэлсэн цэгүүд дээр тагнуул хийх, хилийн шугамд офицерын бүлэг ажиллуулах, япончууд сонирхож буй чиглэлүүддээ нууц ажилтнууд байршуулах зэргээр тагнуулын үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлж байна...” гэжээ./3/Тактикийн тагнуулын төлөөлөгчдийн эх сурвалжууд ч  БНМАУ-ын хил орчим болон Манжуурын нутаг дэвсгэр дээр японы цэргийнхний үйл ажиллагаа идэвхжиж байгаа тухай мэдээлж байжээ. 1939 оны 4 дүгээр сарын 22-ны Читийн хилийн тойргийн тагнуулын тасгийн тойм танилцуулгад: японы хээрийн цэргийн бүрэлдэхүүнээс сонгон татаж Манжуурт хилийн найман гарнизон байгуулах тухай Японы цэргийн сайд Итагакийн шийдвэр 1938 оны 12 дугаар сард гарсныг мэдээлжээ. Уг шийдвэрт эдгээр гарнизонууд нь Квантуны армийн командлагчид захирагдаж, бэхлэгдсэн районуудыг хамгаалах цэргийн ангиудын харилцан ажиллагааг тусгасан байна.Мөн  уг баримт бичигт Хайлаарын хилийн 8 дугаар гарнизон байгуулах тухай  шийдвэр туссан байжээ./4/ /Хайлаарын бэхлэлтийн районд Халхын голын үйл явдал идэвхтэй оролцсон 23 дугаар явган дивиз шилжин байрласан байв./Японы арми Манжуур болон БНМАУ-ын хил дээр хүчээ зузаатгасаар байгааг Москва мэдэлгүй өнгөрөөгүй байсан гэдгийг эдгээр баримт бичгүүд гэрчилдэг.Жанжин штабын тагнуулын удирдах газрын мэдээнд 1938 эцсээр Манжуурт хилийн гарнизонуудыг шинэчлэн зохион байгуулах, 1938 оны 11 дүгээр сард цэргийн мэргэшсэн тагнуулч, дэслэгч генерал Комацубара Мититарогоор командлуулсан 23 дугаар явган дивизийг Хайлаарт шилжүүлэн байрлуулах, 1939 оны эхний саруудад  Хайлаарт японы цэргүүд хүчээ үргэлжлүүлэн хуралдуулсаар байгаа тухай дурдсан байна./5/
Манай улсын болоод цэргийн удирдлагын хувьд Манжуурт болон БНМАУ-ын зүүн хил дээр япончуудын бэлтгэл ажлын явцын тухай хамгийн үнэ цэнэтэй мэдээллийн эх сурвалж нь зөвлөлтийн тагнуулч Рихард Зорге байсан бөгөөд тэрээр орон нутгийн мөргөлдөөнд хүргэх өдөөн хатгалга япончууд 1939 оны хавар хийхээр төлөвлөж байгааг мэдээлж байжээ. Хятадад явуулж  байсан дайнаас улбаалан япончууд Зөвлөлтийн эсрэг шууд дайн эхлүүлэх боломжгүй гэж тэр үзэж байлаа. /6/Барууны мэдээллийн эх сурвалжууд энэ үйл явдлын үнэлэхдээ өөр бусад мэдээлэл байхгүйгээсээ болж хүлээцтэй байр суурийг баримтлан япончуудын мэдээлэл дээр тулгуурлаж иш татаж байв.Ройтерс агентлагийн сурвалжлагчийн Америк руу явуулсан мэдээнд “Гадаад Монгол, ЗСБНХУ болон Манжуурын хил дээрх том хэмжээний байлдааны эхлэлийг тайлбарлахад хүндрэлтэй байна.Малын бэлчээр ихээхэн хэмжээгээр эзлэн авах гэсэн шуналтай монголчуудаас үүдэн энэ мөргөлдөөн үүсэж байна гэсэн японы цэргийнхэн нотолж байна” /7/.  Энэ будлиан гарах болсон шалтгааныг тайлбарлах чин сэтгэлийн оролдлого  мэдээж, байсаан. Английн “Чайна пресс”  сонины 1939 оны 5, 6 дугаар сарын дугааруудад: эдгээр шалтгаан нь нэгдүгээрт, англи-зөвлөлтийн хооронд цэргийн хэлэлцээр байгуулахыг таслан зогсоох Японы сонирхол, хоёрдугаарт бүх нийтийн дайчилгааны тухай хууль үйлчлэхэд хамтран ажиллах зэрэг гэсэн байна. Түүнээс гадна   тус сонинд энэхүү халдлага нь европын Оросоос азийн Сибирийг тусгаарлах зорилго өвөрлөсөн Квантуны армийн стратегийн төлөвлөгөөний нэг хэсэг нь мөн гэжээ. Тэр үед Японы арми Хятадтай дайтаж байсан бол  Квантуны арми өөр томоохон дайнд бэлтгэж байлаа. /8/Халхын голын үйл явдалд зөвлөлтийн болон гадаадын хэвлэл мэдээллийнхэн маш товчхон, хүлээцтэй хандаж байв.Зөвлөлтийн хэвлэлд зөвхөн ТАСС-ын товч мэдээнүүд гарч байлаа.Японы хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ЗХУ болон Гадаад Монголыг буруутгасан мэдээлэл цацагдаж байв. 1939 оны 5 дугаар сарын 30-нд “Домэй” агентлаг  “5 дугаар сарын11-д Гадаад Монголын цэргийн харьцангуй том бүлэг Халхын голыг гатлан Номон хаан руу цөмрөн орлоо. Манжуурын хилчид тэднийг буцаан хөөв” хэмээн мэдээлжээ.Өнөөгийн хилийн будлианыг Гадаад Монгол өөрийн дураар бус, Москвагийн хатгалгаар эхлүүлсэн хэмээн Токиогийн цэргийн тоймчид нотолдог байв. /9/   1939 оны 6 дугаар сарын “Манжуурын өдрийн мэдээ”, “Бээжингийн мэдээ” сонинуудад мөргөлдөөний шалтгааныг Хятадад туслах хүсэл эрмэлзэл бүхий Гадаад Монголыг хөдөлгөөнийг намжаах гэсэн Зөвлөлт Оросын хүсэл чармайлтаас үүдэлтэй гэжээ. /10/ОЦТА-т хадгалагдаж буй Халхын голын үйл явдлын тухай архивын баримт бичгийг гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай байна. Энэ нь мөргөлдөөн үүссэн шалтгаан, зөвлөлт-монголын цэргийн байлдааны ажиллагааны явц, байлдааны бэлтгэл, японы армийн үйл ажиллагааны түүхэн он дараалал зэрэг нь  тэр цаг үеийн үйл явдлын бодит дүр зургийг тогтоох боломж олгож байна.Оперативын шинж чанартай цэргийн баримт бичгүүд, юуны өмнө, АТУА-ийн Жанжин штаб болон 57 дугаар онцгой корпусын командлалын хоорондын утсаар ярьсан ярианы тайлал, радио мэдээ зэрэг нь энэ асуудлыг тодруулахад мэдээллийн үнэ цэнэтэй эх сурвалж болох юм.  Барууны хэвлэлүүдээс хилийн ээлжит мөргөлдөөн эхлэх тухай  Москва албан ёсоор мэдэж авсан гэдэг нь эдгээр баримт бичгүүдээс харахад тодорхой байдаг. Жанжин штабаас 57 дугаар корпус руу  1939 оны 5 дугаар сарын 15-нд илгээсэн цахилгаан мэдээнд: “Нөхөр Третьяков  Халхын голд япон монголын цэргийн хооронд байлдаан явагдаж байгаа тухай мэдээг 2 өдрийн турш  гадаадын хэвлэлд тавигдлаа. Үүсээд энэ асуудлын талаар  мэдээлэл өгнө үү. Хурандаа Шевченко” /11/  1939 оны 5 дугаар сарын 15-нд Москвагаас  Жанжин штабын орлогч дарга корпус командлан захирагч,Смородиновын илгээсэн  ээлжит цахилгаан мэдээнд: ” Хилийн мөргөлдөөн болсон тийм үйл явдлын тухай мэдээнд байж боломгүй хойрго байдлаар хандсаныг Ардын комиссар/Ворошилов/ анхааралдаа авч  байна. Третьяковын  илтгэлээр анхны мөргөлдөөн бүр 5 дугаар сарын 11-нд болсон. Дөнгөж одоо эндээс шаардсаны дагуу Ардын комиссарт илтгэж байна.”/12/.Бас 57 дугаар корпусын удирдлага мөргөлдөөн эхлэхийг тэр даруй нь мэдээгүй байсан юм. Жанжин штабт 57 дугаар онцгой корпусын илгээсэн хариу цахилгаан мэдээнд: “Халхын голын хилийн отрядтой холбоо харилцаа муу байсан учир мөргөлдөөний талаар дөнгөж тавдугаар сарын 14-ны 14,00 цагт олж мэдлээ” /13/ гэсэн байна.Эхний өдрүүдэд зөвлөлтийн цэргийн удирдлага “Хэрэв япон, баргууд өөрсдөө эхэлж ажиллагаа явуулаагүй тохиолдолд Ардын комиссарын тусгай зааваргүйгээр ямар нэг үйл ажиллагаа явуулахгүй байх, тагнуулын ажиллагааг хил зөрчилгүйгээр зөвхөн агаараас явуулах” /14/ тухай захирамж өгсөн нь   мөргөлдөөн шатлан өргөжихөөс болгоомжилсон нь илэрхий байна.Тиймээс японы түүхийн зарим эх сурвалжид тэмдэглэснээр Москва энэ мөргөлдөөний санаачлагч нь бишээр барахгүй мөргөлдөөн эхэлснээс хойш энэ тухай мэдсэн бөгөөд япончууд мөргөлдөөний эхний шатанд нь нилээд амжилтад хүрсэн байдаг.Манжуур дахь японы зэвсэгт хүчний байдлын тухай тийм тодорхой мэдээлэлтэй байсан зөвлөлтийн цэргийн удирдлага түрэмгийлэгчдэд хангалттай цохилт өгөх бэлтгэлгүй байсан бэ?гэдэг асуулт зүй ёсоор гарч ирнэ. Манжуур дахь японы цэргийн байлдааны хүчний чадлын талаар өөрийн тагнуулын үнэн зөв мэдээлэлтэй байсан ч зөвлөлтийн удирдлага хилийн хязгаарлагдмал сөргөлдөөнийг өргөн хэмжээний зэвсэгт мөргөлдөөн болгон хувиргах боломж гаргаагүй, хэдийгээр энэ бүс нутагт цэргийн хүчээ япон зузаатгаж байсан боловч Квантуны армийн байгаа хүч хэрэгсэл нь томоохон хэмжээний цэргийн ажиллагаа явуулахад илт  хүрэлцээгүй байсанд итгэлтэй байжээ.  Иймээс монголын цэргийнхэн болон 57 дугаар корпусын командлал эхнээсээ энэ өдөөн хатгалгад төдийлөн ач холбогдол өгөөгүй байна.
Зөвхөн эхний хагас жилд манж-монголын хил дээр  японы талаас 10 гаруй зөрчил бүртгэгдсэн байна. Үүнд:
1939. 01.16 – япон-баргын морин цэргүүдэд 7 дугаар заставын дарга болон 4 дүгээр хилийн отрядын туслах буудуулсан,
1939. 01.17 -- 7 дугаар заставын хариуцсан хэсгээс баруун тийш 2 км-т Номон хан, Бүрд-Овооны орчим хилийн харуул руу 13 япон, барга цэргүүд халдан довтолсон,1939. 01. 28 – япон баргын нэг машинтай бүлэг цэргүүд  Номон хан, Бүрд- Овооны чиглэлээр хэд хэдэн буудсан байна ...гэх мэт /15/57 дугаар  корпусын штабын оперативын тасгийн баримт бичигт  “5 дугаар 4- 11-нд Номон хан, Бүрд-Овооны орчмоор баргууд хэсэг хэсгээр тархан шаргуу тагнуул хийв” /16/. 5 дугаар 11-ний өглөө “Ачааны машин, ПИКАП дагалдсан, гар пулемёт, миномётоор зэвсэглэсэн  200 орчим япон-баргын цэргүүд Номон хан, Бүрд-Овооны чиглэлээр монголын хилийн застав/20 хүн/ руу халдан довтолж БНМАУ-ын хилээс дотогш 200 км хүртэл цөмрөн орж Халхын гол хүрэв.” /17/.Хилийн зэвсэгт мөргөлдөөн өдөөхийн тулд гаргасан ёс төдий шалтаг нь япончуудад газрын зураг дээрээ улсын хилийг Халхын голоос баруун тийш 20 км-ээр баруун тийш болгож тэмдэглэх боломжийг өөрсдөдөө олгов. Хэдийгээр хилийн шугамыг нотлох баримт хангалтгүй байсан нь  хүндрэл учруулсан ч  Монгол Улс Номонхааныг өөрийн нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг гэж үзэн энэ газрын зургийг үл зөвшөөрөв.
Харин мөргөлдөөн эхэлсний дараа монголчууд хэрэгцээтэй газрын зургийг олж чадсаныг корпус командлан захирагч Фекленко Жанжин штаб руу мэдээллээ.
Корпус командлан захирагч 5 дугаар 17-нд Жанжин штаб руу илгээсэн цахилгаан мэдээндээ:”” БНМАУ-ын засгийн газраас баримт бичиг шаардлаа. Газрын зураг дээр хилийг нарийн тэмдэглэн зааж, тухайн үедээ хилийг тэмдэглэхэд оролцож байсан хүмүүсийн зарим нь амьд сэрүүн байна. Өмнө нь  барга халхын хооронд хилийн маргаан болж, түүнийг шийдвэрлэсний дараа  1887.7.5-ны өдөр үйлдсэн газрын зураг байна. Энэ маргааны шийдвэрлэсний дараа хилийн шугамыг татсан байна.Зураг дээр түүхийг манж хэлээр бичиж нааж, Манжийн династийн дарга батлан итгэмжилсэн байна.Арбитр нь Манжийн династийн төлөөлөгч байжээ.” гэж илтгэжээ. Цааш нь Фекленко илтгэхдээ энэ зураг дээрх хилийн шугам нь Зөвлөлтийн 1935 оны  зураг дээр заасан хилтэй бүрэн тохирч байна гэжээ. /18/Тэгвэл цэргийн мөргөлдөөний жинхэнэ шалтгааны тухай баримт бичигт өгүүлэв? Халхын голын сав газарт болсон ажиллагааны дүнгийн тухай 1 дүгээр армийн бүлгийн командлалын илтгэл, түүнчлэн мөн адил сэдвээр 1939 оны намрын “халуун мөрөөр” хэмээн нэрлэгдэн бичигдсэн 2 дугаар зэргийн армийн командлагч Г. М. Штерний илтгэл ОЦТА-т хадгалагдаж байна. Мөн түүнчлэн 1941 оны 2 дугаар сард бичсэн “Халхын голд япон-манжийн цэргийг бут ниргэсэн нь” хэмээх хурандаа Шишкины илтгэл байна.Цэргийн мөргөлдөөний үндсэн шалтгаан нь зохиогчийн үзэж байгаагаар японы цэргийнхэн БНМАУ-ын нутгийн дорнод хэсгийг эзлэн авахдаа Халхын голыг багтаан оруулах сонирхол байсан аж.Япончуудад том хэмжээний байлдааны ажиллагаа явуулах хангалттай хүч хэрэгсэл байгаагүй нь тэдний цэргийн үндсэн хүч Хятадтай зарлаагүй дайн хийж байсантай холбоотой. Энэ газар орон нь  Монголын нутгийн дорнод хэсэг бөгөөд Солунаас Ганьжу хүртэл төмөр зам тавих учраас Японд хамгаас чухал ач холбогдолтой байлаа. Харин төмөр зам бол БНМАУ-ын хилд шууд  тулж  ойрхон өнгөрөх ёстой байв. Тиймээс төмөр замын  аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор хилийг Халхын голоос баруун тийш 20 км ээр холдуулах шаардлага япончуудад тулгарсан юм. Гол болон элст өндөрлөгийг эзэлсэн тохиолдолд Квантуны арми голын зүүн эрэгт Хайлаар болон Халуун рашааны бэхлэлтийн районд дөхөж халхлалтыг байгуулж чадах байв.Түүнээс гадна япончууд 1938 онд Хасан нуурын мөргөлдөөнд ялагдсаныхаа тооцоог хийх хүсэл байсан гэж зохиогч үзжээ. /19/1949 оны японы цэргийн албан хаагчдын хэргийг шүүх Хабаровскийн шүүх хурлын бэлтгэлийн явцад бүрдүүлсэн архивын баримт бичигт үлдсэн Квантуны армийн штабын дарга, дэслэгч генерал Хата Хикосабура болон штабын даргын орлогч дэслэгч генерал Мацумура Томокацу өчиг сонирхол татдаг.Генерал Мацумура Томокацу өөрийн гараар өчгөө бичихдээ Квантуны армийн командлал япончуудын сонирхсон газар нутгийг хилийн жижиг өдөөн хатгалгаар эзлэн авах, дараа нь энэ шинэ хилээ Гадаад Монгол хүлээн зөвшөөрөхөд тулгахаар төлөвлөж байсан.Цэргийнхэн ажиллагааг хурдан дуусгавал амжилт баталгаатай байна гэж төсөөлж байсан юм.Хэрэг дээрээ энэ бүтээгүй юм.Эхний болоод дараа, дараагийн ажиллагаанууд амжилтгүй болж нэмэлт резервээ ажиллагаанд оролцуулахыг түдгэлзэхээс аргагүйд хүрсэн юм.Токиод Жанжин штаб энэ төлөвлөгөөг сайшаасан гэж генерал тэмдэглэжээ.Квантуны армийн удирдлага бүтэлгүй дайралтынхаа дараа эзэлсэн нутаг дэвсгэртээ бэхлэлт байгуулахаар шийдвэрлэсэн боловч Жанжин штаб ухрахыг шаардаж болов.Жанжин штаб болон Квантуны армийн удирдлага өөр хоорондоо үзэл бодлоороо зөрж эхэллээ. Зөвлөлтийн цэргийн сөрөг цохилтын дараа Квантуны армийн удирдлага өмнө нь боловсруулсан  төлөвлөгөөний дагуу ажиллахаар шийдвэрлэсэн бол энэ үед Жанжин штаб сандрал мэгдэлд орчихсон байв. Генерал Мацумурагийн  хэлснээр Жанжин штаб, Квантуны армийн аль ч Хасан нуурын мөргөлдөөнд Японы ялагдалд зохих дүгнэлтийг хийгээгүй юм. /20/

== Байлдааны ажиллагаа эхэлсэн нь ==
[[Файл:Halhiin_gol_1939_2.jpeg|thumb|Монголын морьт цэргүүд. Халхын гол. 1939 он]]
Японы тал 1932 оноос эхлэн тагнуул туршуулын шинжтэй үйл ажиллагаа явуулж байснаа 1936 оноос Япон, Манжийн цэрэг Монголын хилийн [[Улаан бургас]], [[Булан дэрс]], [[Адаг дулаан]],[[Бүрд овоо]], [[Хайлааст манхан]],[[Халхын сүмийн мөргөлдөөн|Халхын сүм]] зэргийн чиглэлээр хил зөрчин өдөөн хатгаж байлаа. Иймд 1937 оны хавраас ЗХУ [[1936 оны ЗХУ-БНМАУ-ын &quot;Харилцан Туслалцах Хэлэлцээр&quot;]]ийн дагуу цэргийн хүчээ Монголын хилээр оруулав. Монгол Улс, Энэхүү орон зайд болсон байлдааны ажиллагааг 3 үе шатанд хуваан авч үздэг. 
===Нэгдүгээр үе===
[[Файл:Occupied_russian_tankist_1939_halhiin_gol.jpeg|thumb|Япончуудад олзлогдсон 11 танкын бригадын 24 батальоны танкчид . Халхын гол. 1939 он]]
5-р сарын 11-нд японы 300 явган цэрэг нисэх онгоцны тусламжтайгаар хилээс дотогш 20 км-т [[Хамар даваа]]н дахь хилийн заставт халдан довтолж 15 км-т дотогшлон цөмөрчээ. 1939 оны эхээр хил хязгаарыг зөрчих явдлыг улам идэвхижүүлж хилийн цаана цэрэг зэвсгийн хүчийг хуралдуулж тус улсын дархан хил хязгаарт ойрын хугацаанд довтлох гэж байгаа нь бүх талаар мэдэгдэн ирэв. Японы эзэрхэг түрэмгийчүүдийн цэрэг улс төрийн бодлого нь ЗХУ-ын дорнод хэсгийг эзлэн авахын тулд Монголын газар нутгийг урьдаар эзлэн авч дайны талбар хийх гэж байжээ. үүнийг биелүүлэхийн тулд тавьсан стратегийн зорилго нь Монголын зүүн өнцөг Халхын голын Тамсагбулагаар довтолж улмаар Чойбалсан хотыг дайруулж гүнд нь давших байв. Энэ үүргийг биелүүлэхийн тулд Манжуурт байсан цэргийн ангиудын шилдэг хэсгээр бүрэлдсэн 6-р армийг байгуулж амь хүч ба техникийн талаар бүрэн ханаж &quot;туршлагатай&quot; гэж байсан генерал Камацубарагаар командлуулж тус улсад довтлох үүрэг тавьжээ. Монгол Зөвлөлтийн цэргийн бодлого нь дайсны төлөвлөгөөг илрүүлсний дараа тулалдаан үүсч болзошгүй газар хил хязгаарыг хамгаалах цэргийн ангиудад үүрэг тавьж хүчийг нэмэгдүүлэхийн хамт дайсныг бутцохиход хүрэлцэхүйц ангиудыг богино хугацаанд зохих чиглэлүүдэд хуралдуулах үүргийг тавьсан байна.
1939 оны 5-р сарын 11-нээс 31-нд хоёр талаас цэргийн багахан хүч оролцсон тагнан турших шинжтэй тулаан болж япончууд 2600 цэргээр Номун хан, Бүрд овооны орчмоор болон Хайлаастын голын дагуу Монголын нутагт цөмрөн ороод Монгол Зөвлөлтийн багахан хүчинд цохигдож 400 гаруй цэрэг офицерыг алдаж, зэвсэг техникээ устгуулж улсын хилээс гарсан.Японы тал дахин довтлох төлөвлөгөөг 7 дугаар сарын эхээр товлож, Монгол-Зөвлөлтийн цэргийг хүчээ хуралдуулаагүй байхад давуу хүчээр дайрч нутгийн гүнд орохоор төлөвлөж явган цэргийн 7 дивиз, тусгай хороо, 2 танкийн хороо бүхий 8000 цэрэг, 310 их буу, 135 танк, 225 нисэх онгоцтой хүч хуримтлуулсан байв. Энэ үед Зөвлөлт-Монголын цэрэг ч хүч нэмэгдүүлж танкийн 1, хуягтын 3, буудлагын пулемётны 1 бригад, мотобуудлагын 2 хороо, МАХЦ-ийн 2 морьт дивиз, 109 их буу, 186 танк, 266 хуягт машин, 82 нисэх онгоцтой байв.Японы цэргийн нисэх хүчний 150-иад онгоц 1939 оны 6-р сарын 20-нд агаарын хил зөрчин ирж, Монгол-Зөвлөлтийн байрлаж байсан [[Хамар даваа]]г бөмбөгдөв. 6-р сарын 22-нд Японы 120 онгоц дахин довтлоход Монгол-Зөвлөлтийн 95 онгоц тосон тулалдаж, дайсны 31 онгоцыг сөнөөж, манай талаас 12 онгоц сүйджээ. Япончууд 6-р сарын 24-нд дахин 60 гаруй онгоцоор дайрсан ч 25 онгоцоо алджээ. 6-р сарын 26-ны өдөр Буйр нуурын орчимд Японы 60 шахам онгоц, манай сөнөөгч онгоцтой маш ширүүн тулалдаан хийсэн бөгөөд энэ 6 хоногийн хугацаанд Япончуудагаарын тулалдаанд 64 онгоцоо алдсан юм. Гэвч Япончууд 6-р сарын сүүлчээр Тамсагбулаг, Баянтүмэнийг олон онгоцоор бөмбөгдөж чадсан юм.

===Хоёрдугаар үе===
Монгол Зөвлөлтийн цэргийг бүслэн авч устгах, Халх голын баруун эрэгт бэхжих зорилгоор довтолгооны бэлтгэлийг эрчимтэй хийж эхлэн 7 сарын 2-нд Японы тал 38 мянган цэргийн албан хаагч, 310 нэгж зэвсэг, 135 танк, 225 нисэх онгоц дайчлав.Квантуны армийн штаб 6 дугаар сарын 19-ний өдөр гэхэд байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруулж дуусгасан бөгөөд дэслэгч генерал Ясуокагаар удирдуулсан бүлэглэлийг байгуулжээ. Дээрх төлөвлөгөөний дагуу хошууч генерал Кобаяшийн отряд Монгол, Зөвлөлтийн цэргийн хориглолтын зүүн жигүүрээр тойрон Халхын голыг гаталж Баянцагааны нурууг эзлэн цаашид фронтын төв хэсгээр давших, генерал Якуосагийн бүлэглэлтэй харилцан ажиллах, улмаар Халхын голын зүүн эрэгт байгаа манай цэргийг бүслэн авч устгах зорилт тавьж байв. Японы тал энэ төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхийн тулд Халхын голын районд 3 явган ба 1 морьт хорооноос бүрдсэн 23 дугаар дивиз ,7 явган дивизийн хоёр хороо,3,4 дүгээр танкийн хороо,Хянганы морьт дивизийн Баргын 3 морьт хороо, их бууны 1 дүгээр тусгай хороо болон 7 дугаар хүнд их бууны хороо, зенитийн их бууны хоёр дивизион болон хэд хэдэн танк эсэргүүцэх батарей бүхий 38 000 хүннтэй хүчийг гардуулжээ.Эл бүлэглэлийг дэмжих, халхлах үүргийг дэслэгч генерал Гигагийн командалсан 2 дугаар нисэх дивиз хүлээжээ.Японы цэргийн гол цохилтын бүлэглэл 7 дугаар сарын 2-3-нд шилжих шөнө Халхын голын хөвдөг гүүрээр гаталж эхэлсэн байна.Өглөөний 10 цаг гэхэд тус бүлэглэлийн гол хүч голын баруун эрэгт гарч амжжээ. Голын баруун эрэгт гарсан Япончууд Баянцагааны нурууг эзлэхээр батальон орчим хүчийг тэргүүний отрядад илгээв. Энэ үед МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивизийн 15 дугаар морьт хороо Баянцагаанаар дамжин голын гарам руу явж байгаад дайсны галд гэнэт өртөж гэдрэг ухарсан байна. Японы тэргүүний отряд Баянцагааны баруун хойд талд бэхжиж өөрийн бүлэглэлийн гол хүчийг гол гаталж Баянцагаан руу гарах ажиллагааг хангаж эхэлжээ. Голын гармыг хамгаалахаар ирсэн МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивизийн хуягт дивизион 15 дугаар морьт хорооны хамт дайсантай байлдаж эхэлсэн боловч Японы нисэх онгоц тэднийг хүчтэй бөмбөгдөж байлдааны талбарт хэсэгчлэн бутаргасны улмаас зохион байгуулалттай сөрөг дайралт хийх бололцоо олдсонгүй. Энэ байдлын улмаас дээрх ангиуд Улаан армийн ангиудыг иртэл дайсанд нөлөө үзүүлж чадаагүй байна.Япончууд Баянцагааны нуруунд 71 болон 72 дугаар явган хороо, нэг морьт хороо, танк эсэргүүцэх их бууны 17 батарей, 75 мм-ийн их бууны 10 батарей гаргасан байна. Японы цэрэг халхын голыг гаталж Баянцагааны нуруунд гарч ирснийг манай командлал 3-ний өдөр мэдсэн байна. Энэ өдрийн өглөө МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивиз руу очихоор явж байсан МАХЦ-ийн сургагч ахмад И.М.Афонин Баянцагааны нурууг Японы цэрэг эзлэн авч байгааг мэдмэгц тэр даруй Хамар даваан дахь командын байранд ирж энэ тухай мэдэгджээ. Эл мэдээг хүлээн авсан Г.К.Жуков Баянцагааны нуруунд дайсныг яаралтай барьж зогсоох, өөрийн нөөц хүчээр Японы цэргийг гурван талаас нь бүслэн устгах шийдвэр гаргасан байна. Тэрээр ЗХУ-ын 11 дүгээр танкийн бригад, 7 дугаар хуягт бригад,  24 дүгээр мотобуудлагын хороог Баянцагааны чиглэлд нэн даруй давшиж, эдгээр хүчийг иртэл дайсныг барьж байх үүргийг 175 болон 185 дугаар их бууны хороонд өгөв. Мөн бөмбөгдөгч онгоцны бүх эскадрилийг нисгэж дайсны байрлалыг бөмбөгдөх тушаал өгчээ. Бригад командлан захирагч М.П.Яковлевийн командалсан 11 дүгээр танкийн бригадын тэргүүний батальон Баянцагаанд ирэнгүүт МАХЦ-ийн 8 дугаар морьт дивизийн хуягтын дивизионтой хамтарч дайсанд анхны цохилт өгсөн байна.
Дайсан энэ дайралтыг их бууны ширүүн галаар угтсан бөгөөд Монгол, Зөвлөлтийн хуягт танкийн ангиуд өөдөөс нь ирж явааг мэдээд Баянцагааны нуруунд хориглолтод шилжив. Өдрийн 11 цагийн үед 11 дүгээр танкийн бригадын гол хүч байлдааны талбарт хүрэлцэн ирж явган цэргийг хүлээлгүй дангаараа дайралтанд оржээ. Энэхүү танкийн шийдэмгий довтолгоон нь эгзэгтэй үед санаачлагыг манай талд авах бололцоог олгосон юм.Удалгүй хошууч И.И.Федюнинскийн командалсан Зөвлөлтийн 24 дүгээр  мотобуудлагын хороо, хошууч А.Л.Лесовойн командалсан 7 дугаар мотохуягт бригад ирж дайсны баруун хойд, өмнөд талаас нь давшиж эхлэв. Оройн 19 цагийн үед МАХЦ-ийн 6,8 дугаар морьт дивизийн хуягт дивизионууд дээрх нэгтгэл, ангиудын хамт дайсны гурван талаас нь дайралт хийв. Байлдаан шөнөжин үргэлжилсэн боловч ямар нэг өөрчлөлт гарсангүй.Японы 23 дугаар дивизийн командлагч, генерал Комацубара 7 дугаар сарын 3-ны өдөр Квантуны армийн штабын орлогч Яногийн хамт Халхын голын баруун эрэгт гарч ирсэн байна. Голын баруун эрэг дэх байлдааны ажиллагааг удирдахаар ирсэн тэрбээр төлөвлөсөн зорилтыг биелүүлэх боломжгүй болсныг ойлгожээ. Иймд голын баруун эрэг дэх өөрийн цэгийг бут цохигдохоос өмнө яаралтай буцаж голын зүүн эрэгт гарах тушаал гаргажээ.Японы цэрэг 4-ний өглөө 3 цагийн турш их бууны галын бэлтгэл хийсний эцэст сөрөг дайралт хийв. Мөн агаараас цохилт өгөхийг оролдсон байна. Манай цэрэг дайсны энэ дайралтыг няцаан байлдаж орой нь сөрөг дайралтанд оров. Япончууд Баянцагааны нуруунд 5 км өргөн, 2 км гүн хориглолтын зурваст бүх хүчээрээ эсэгүүцэж байлдаан шөнөжин үргэлжилжээ. Япончууд их буугаа ашиглан манай танк, хуягтын эсрэг байлдахын зэрэгцээ гранат, шилтэй шатахуунаар зэвсэглэсэн ”никухаку” буюу “үхлийн отряд”-ын цэргийг ашиглаж байв. Тэд танкийг ойртуулан гранатаар устгах буюу танкан доогуур орж өөртэйгээ хамт дэлбэлж байв. Японы тал Комацубарагийн тушаалаар 4-ний өдрөөс эхлэн ангиудаа ухрааж эхэлсэн байна. Энэ үед манай цэргийн давших ажиллагаа улам эрчимжиж дайсан ч их хохирол хүлээж байв. Япончууд өөрсдийн цэргийн ухралтыг халхалж улангасан эсэргүүцсэн байна.Монгол, Зөвлөлтийн цэрэг 7 дугаар сарын 4-5-нд шилжих шөнө дайсанд шийдвэртэй цохилт өгч, Японы үлдэгдэл цэргүүд Халхын голын дээгүүр тавьсан гүүрээрээ голын зүүн эрэгт гарсан байна. Япончууд их хохирол үзсэн 26 явган хороогоо хамгийн сүүлд 7 дугаар сарын 5-ны өглөө гатлуулан гүүрийг дэлбэлжээ.Баянцагааны тулалдаан нь Японы талаас Халхын голыг гатлан давших гэсэн эхний бөгөөд эцсийн оролдлого байсан бөгөөд дахин голын баруун эрэгт гарах гэж зүрхлээгүй юм. Халхын голын баруун эрэгт гарсан Японы 8000 гаруй цэрэг алагдаж, шархадсан бөгөөд уг тулалдаан нь төрөл бүрийн цэргийг их хэмжээгээр бөөгнөрүүлэн оролцуулсан ширүүн тулалдаан болсон юм. Гурван өдрийн ширүүн тулалдаанд дайсан бараг бүх танк, их буу, 45 онгоц, 5500 хүнээ алдаж ухран, Халх голын цаана хөөгдөн гарсан.Японы цэрэг фронтын төв хэсгээр 1939 оны 7 дугаар сарын 2-ны орой давшилтаа эхэллээ. 

===Гурав дугаар үе буюу шийдвэрлэх тулалдааны үе===
[[Файл:Halhiin_gol_1939.jpeg|thumb|Ялсан жанжид. Халхын гол. 1939 он]]
1939 оны 7-р сарын 8-наас 8-р сарын 20 хүртэл явагдсан. Баянцагааны тулалдаанаас хойш Япончууд тагнуулын чанартай агаарын довтолгоо явуулж, 7-р сарын 23-наас 8-р сарын 4 хүртэл 116 нисэх онгоцоо алдсан юм.8 сарын эхээр Японы Квантуны арми шинэ давшилт хийжээ. Мөн сарын эхээр генерал Огису Риплогийн удирдсан японы 6-р арми, мөн 7, 23-р явган цэргийн дивиз, 14-р бригад, манжуурын явган цэргийн бригад, 3 морьт цэргийн бригад хүчээ нэгтгэн БНМАУ-руу дайрчээ. Энэ удаа Японы цэргийн тоо 75 мянгад хүрсэн байна. харин 182 танк, 350 онгоц дайчилжээ. 8 сарын 17-нд Японы цэргүүд давшилт хийв. 3 өдрийн дараа Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд японы цэргийн давшилтыг зогсоож чаджээ. Зөвлөлтийн цэргийн удирдлагууд Халх голд 82-р, 57-р буудлагийн дивиз, танкын 6-р хороо, агаарын десантын 212-р бригадыг нэмж авч ирсэн байна. Мөн байлдааны онгоцны тоог 515 болгожээ. Монголын тал маршал Хорлоогийн Чойбалсангийн удирдсан 6000 гаруй хүнтэй 4 морьт цэргийн дивизээр хүч нэмэгдүүлэв. Ингэснээр Монгол Зөвлөлтийн цэргийн тоо Японы түрэмгийлэгчдээс илүү гарсан байна. тухайлбал явган цэргийн тоогоор 1,5 дахин, танкны тоогоор 4 дахин, артиллерийн зэвсэгийн тоогоор 2 дахин, онгоцны тоогоор 1,6 дахин илүү болжээ. Халх голын байлдааны ажиллагааг ЗХУ-ын маршал Жуков удирджээ. 8 сарын 20-нд Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд агаарын цохилт өгсөний дараа давшилт хийжээ. 8 сарын 23-нд Японы 6-р армийг бүсэлж, 8 сарын 28-нд дайсныг бут цохижээ. 8 сарын 31-нд БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр Японы түрэмгийлэгчдээс бүрэн чөлөөлөгджээ.  9 сарын 15-нд Москва хотод Япон-ЗХУ-ын хооронд гэрээ байгуулж 9 сарын 16-ний өдрийн 14 цагаас дайны ажиллагаа зогсжээ. Японы тал халх голын тулаанд 61 мянган цэргээ алджээ. Тэдний 25 мянга нь тулааны үед үрэгдсэн юм. Харин Японы түүхчид Халх голын тулаанд 8000 цэргээ алдсан гэж үздэг. Харин зөвлөлтийн талаас 8 мянган цэрэг амь үрэгдэж, 16 мянган цэрэг шархаджээ. Зөвлөлтийн 207 онгоц тулааны үеэр сүйрчээ. 1939 оны Халх голын тулааны үеэр амь үрэгдсэн цэргийнхээ шарилыг эх орон руугаа авч явах зөвшөөрлийг Япон улс 2004 онд Монгол улсаас хүссэн байна.

== Цэрэг стратегийн ач холбогдол ==
[[Файл:Halhiin_gol_1939_4.jpeg|thumb|Гал зогсоох хэлэлцээ. Халхын гол. 1939 он]]
1939 онд хаант засгийг халаад дөнгөж 18 жил шинэ тулгар хөгжиж буй Монгол улсад энэ дайн нь үндэсний аюулгүй байдалд нь тулгарсан маш ноцтой аюул байлаа. Хэдийгээр  дайны гол цэрэг стратегийн бодлого Зөвлөлт орос ба Япон улсуудын хооронд явагдсан ч төв азийн стратегийн гол байрлалтай Монгол улсын хувьд тусгаар тогтнолоо хамгаалах чухал шаардлага гарсан юм.Халхын голын дайныг Дэлхийн II дайн эхлэхэд шууд нөлөө үзүүлсэн, өөрөөр хэлбэл, байлдааны ажиллагаа Алс Дорнодын театраас Европын театр руу шилжихэд хүргэсэн гэж үзвэл дэлхийн түүхэнд, ялангуяа Дэлхийн II дайны явцад түүнээс ч дутуугүй нөлөөг мөн Халхын голын дайн үзүүлжээ гэж бид үзэж байна. Сүүлийн үед АНУ-ын судлаач Стюарт Голдман нарын эрдэмтэд нэгэн сонирхолтой санаа дэвшүүлэх болсон нь Халхын голын дайнд Японы хүлээсэн ялагдал, 1941 оны 12 дугаар сарын 7-нд Пёрл-Харбор дахь АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүчний бааз руу хийсэн довтолгоо хоёрын шууд холбоо хамаарлын асуудал юм. Тухайлбал, С.Голдман “... Япон 1941 оны сүүлчээр ЗХУ-ыг довтолсон бол Сталин Алс дорнод дахь армийн 18 дивиз, 1700 танк, 1500 нисэх онгоц бүхий нөөц хүчнийг Москвагийн төлөөх тулалдаанд татан оролцуулах боломжгүй байх байсан ... Хэрэг явдал ингэж эргэсэн бол Германы ялалт, магадгүй шийдвэрлэх ялалтаар ч төгсөх боломжтой байв. Тэр тохиолдолд дайны түүх, дэлхий дахины түүх ч мөн өөрөөр бичигдэх байв” (Goldman, 2009: 5) хэмээн дүгнэсэн нь Халхын голын дайнд байгуулсан Монгол-Зөвлөлтийн ялалтын түүхэн ач холбогдлыг бодитой үнэлсэн хэрэг болжээ.С.Голдманы дээрх санаа судалгааны эргэлтэд орохоос даруй 20 жилийн өмнө, Америкийн цэргийн түүхч Жон Кийган мөн төстэй санааг илэрхийлж, “... Японы хуурай замын хүчин ирээдүйн маршал Г.К.Жуковт бут цохиулсныхаа улмаас дахин сэргэлгүй, Оросуудтай тулалдах ямар ч боломжгүй юм гэсэн ганц дүгнэлт хийжээ. Энэ нь 1941 онд тэдэнд ашигтайгаар эргэсэн бол 1945 онд бүрмөсөн ялагдахад нь хүргэсэн байна. Харин Британи, Америкийн тэнгисийн цэргийн хүчин чадлыг япончууд Оросын армийнх шиг үнэлээгүйн улмаас Номхон далайн арлууд руу чиглэсэн тэнгисийн кампанит ажлаа эрчимжүүлэв” (Keegan, 1989: 243) хэмээн дүгнэсэн байдаг.

[[Файл:KhalkhinGolAugustattack.jpg|thumb|left|300px|Халхын голын байлдаан]]
Эдгээр болон үүнтэй төстэй бусад санааг системчлэн үзвээс, Халхын голын дайны ялалтын түүхэн ач холбогдол дараах байдлаар тодорч байна. Үүнд:
Нэгдүгээрт, Халхын голын дайн Зөвлөлтийн армийн болон командлагчдынх нь нэр хүндийг өсгөж өгснөөр тэнхлэгийн гишүүн орнуудын дунд нэгдмэл байдлыг нь алдагдуулж, Японы хуурай замын хүчнийг ЗХУ-ын эсрэг дайнд татагдан орохоос урьдчилан сэргийлж чадсан. Ингэснээр Эх орны дайны турш Зөвлөлтийн арми ганц фронт дээр тулалдах стратегийн харьцангуй таатай нөхцлийг бүрдүүлэв. Хоёрдугаарт, Японы Зэвсэгт хүчний дээд командлалын дунд хуурай замын цэргийнхний нэр хүндийг доройтуулж, Азийн эх газар, Сибирийг чиглэсэн кампанит ажлын төлөвлөгөөнөөс түдгэлзэн хойшлуулахад хүргэсэн ба улмаар тэнгисийн цэргийн хүчнийнхний байр суурийг бэхжүүлэв. Тэд улам бүр өсөн нэмэгдэж байсан стратегийн түүхий эдийн (нефть) хэрэгцээгээ хангахын тулд Номхон далайн арлууд дахь  Британийн хүчийг сулруулах зорилгод эргэлт буцалтгүй шилжиж, үүний шууд үр дагавар болох Пёрл-Харборын довтолгоонд хүргэжээ. Энэ цаг үеийг хүртэл АНУ-ын нийгэмд амь бөхтэй оршиж байсан, Конгрессын хоёр танхимд олонхийг бүрдүүлж байсан Бүгд найрамдахчуудын баримталж байсан “Европын хэрэгт үл оролцох” бодлогоосоо татгалзан холбоотны талд дайнд орохыг уриалж байсан Ерөнхийлөгч Ф.Рүзвельтийн бодлого дэмжлэг олоход хүргэв. Ингэснээр нутаг дэвсгэр, аж үйлдвэрийн бааз суурь нь дайны хөлд нэрвэгдээгүй хөгжингүй ганц орон болох АНУ дайнд татагдан орох нөхцлийг бүрдүүлж, эцэстээ Дэлхийн II дайн холбоотны ялалтаар дуусах урьдчилсан нөхцөл болжээ. 
[[Файл:Halhiin_gol_1939_1.jpeg|thumb|Олзлогдсон япон цэргийг байцааж байгаа нь. Халхын гол. 1939 он]]
Халхын голын дайны Монголын болон дэлхий дахины түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийн талаар бид үндсэн гурван дүгнэлт, санал дэвшүүлж байна. Нэгдүгээрт, энэхүү үйл явдлыг бид Монгол Улсын хэмжээнд, өөрийн түүхийг үзэх үзлийн үүднээс “дайн” хэмээн томъёолох нь зүйтэй байна. Хоёрдугаарт, Халхын голын дайн нь Дэлхийн II дайнд оролцогч хоёр эвслийн голлох гишүүдийн хооронд дэгдсэн анхны мөргөлдөөн бөгөөд дайн Алс Дорнодын театраас Европын театр руу шилжих нөхцөл болсныхоо хувьд Дэлхийн II дайны эхлэл гэж үзэх нь зүйтэй байна. Гуравдугаарт, Монгол-Зөвлөлтийн ялалт нь Японы стратегийг өөрчилж, улмаар Зөвлөлтийн арми нэг фронт дээр байлдах боломжийг бүрдүүлсэн төдийгүй АНУ-ыг холбоотны талд татан оролцуулахад хүргэсэн ач холбогдлоороо дэлхийн дайн холбоотны ялалтаар дуусахад шууд ба дам байдлаар нөлөөлжээ. Фашист Герман ЗХУ-д халдан довтолсон өдөр БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл, УБХ-ын Тэргүүлэгчид, МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчидийн хамтарсан хурал болж, 1936 оны Харилцан Туслалцах протоколоор өөртөө хүлээсэн үүргээ чин үнэнчээр биелүүлнэ гэдгээ Зөвлөлт Засгийн газар, ЗХУКН-д илэрхийлж,. 1941 оны 9-р сараас Улаан армид тусламж хуримтлуулах хөдөлгөөнийг зохион байгуулах, фронтод бэлэг хүргэх ажлыг удирдах бэлэглэлийн төв комиссыг байгуулав. Монголчууд ЗХУ-д мал мах, түүхий эд тогтмол нийлүүлж байсан бөгөөд 485 мянган морь худалдсанаас 32 мянган агт бэлэглэжээ. Хуримтлуулсан бэлгээ фронтод дөрвөн удаа хүргэж өгсөн нь мөнгөн дүнгээрээ 65 сая төгрөгт хүрчээ. (МАХН-ын түүхийн лекц, 1984: 27) Ийнхүү дайны жилүүдэд БНМАУ Зөвлөлтийн Сибирь, Дундад Ази, Алс Дорнодын нэгэн адил фронтын ар тал болж байсан төдийгүй “АНУ, Британийн зэрэгцээ Сталины бас нэг холбоотон” нь болж байв. Энэ нь ч холбоотон гүрнүүдийн зүй ёсны анхаарал, хараа сонирхолд өртөж, хожим 1945 оны Ялтын бага хурлаар тусгаар оршин ирсэн статус-квог хүлээн зөвшөөрүүлэхэд дэм болсон гэж үзэхэд хилсдэхгүй.Япон Зөвлөлтийн Алс Дорнотод дангаараа довтлохгүй гэдэг нь тодорхой болсон байжээ. Учир нь Япон өмнөд чиглэлд түрэмгийлэл явуулах сүүлийн шийдвэрээ гаргаснаар АНУ-тай дайтахад хүрсэн билээ.Пёрл-Харбор руу Японы хийсэн дайралтын түүх харьцангуй тодорхой байдаг. Гэхдээ харин АНУ-тай дайтах дайны эхлэл нь Номонханы районд япончуудын ялагдал хүлээснээс үүдэлтэй гэсэн хэсэг төдийлөн ил мэдээлэгддэггүй. Герман 1941 оны зун Зөвлөлтөд довтлон дайны эхний саруудад улаан арми сүйрлийн ялагдал амсч байв. Японыг Зөвлөлтийн Алс Дорнодод нэвтрэн чадлынхаа хирээр Зөвлөлтийн газар нутгаас эзлэн Номонханы өшөөгөө авахыг холбоотон Герман шаардаж байв. Гэтэл 1941 оны долдугаар сард АНУ ба Британи Японд нефтийн хориг тавьсан нь Японы хувьд хүндхэн нөхцөл үүсгэхээр байв. Ийм байдалд орохгүйн тулд эзэн хааны флот нефтиэр баян Голландын Ост-Энэтхэгийг эзлэн авахаар шийдсэн. Голланд нь жилийн өмнө эзлэгдэж энд Британи ноёрхлоо бүрэн тогтоохоор тэмцэлдэж байлаа. Гэвч АНУ-ын Номхон далайн флот япончуудын замыг хааж байсан юм. Гэсэн хэдий ч Германы шаардлагын дагуу Зөвлөлтөд довтлох хүсэл Японы цэргийн олон хүнд байсан юм. Немцийн цахилгааны дайны  явцад Улаан арми сүйрлийн ялагдал амсч байсан үеэр тэд Номонханы өшөөг авах хүсэлтэй байлаа. Японы арми, тэнгисийн цэргийн удирдлага эзэн хааны оролцоотойгоор энэ асуудлыг авч хэлэлцсэн цэргийн цуврал хуралдааныг хийсэн байдаг.Хурандаа Цүжи гэгч 1941 оны зун Эзэн хааны дээд командлалын төвийн штабт байлдааны ажиллагаа төлөвлөх ахлах офицер болсон байв. Цүжи нүдэнд дулаахан, хурц илтгэгч байсан юм. Тэрээр тэнгисийн цэргийн ажиллагааг дэмжсэн армийн офицерүүдийн нэг байсан бөгөөд энэхүү эрмэлзлэл нь Пёрл-Харбор руу чиглүүлэх болов. Цэргийн яамны цэргийн алба хариуцсан товчоог 1941 онд толгойлсон Танака Рюкичи дайны дараа мэдэгдэхдээ “АНУ-тай хийх дайны  талд Цүжи Масанобу тууштай зогсч байсан” гэж мэдэгдэж байжээ. Цүжи нь өөрөө Номонханд биеэр очиж үзсэн хүн юм байна.Хэрэв Номонханы мөргөлдөөн гараагүй байсан бол үйл явдал хэрхэн өрнөх байв? Хэн нь ч ялаагүй, эсвэл Японы ялалтаар төгссөн бол яах байсан бол? Энэ тохиолдолд Японы өмнөд чиглэлийг сонгосон дайралт өөрчлөгдөх вэ. Зөвлөлтийн цэргийн боломжийг дутуу үнэлсэн Япон Англи-Америкийн хүчний эсрэг эсвэл Германы хамт Зөвлөлтийн эсрэг дайнд оролцох гэсэн хоёр боломжоос хойд чиглэлийг шилдэг сонголт гэж үзэх байсан болов уу.
===Халхын голын байлдааныг АНУ болон баруунд судалсан нь===
Алс дорнод дахь олон улсын цэргийн шүүхийн хуралдаан 1946-1948 онд Токиод болох үеэр Квантуны Арми Халхын голд түрэмгий байлдааныг эхлүүлсэн эсэхийг нотлох шүүн хэлэлцүүлэг явагдаж, зөвлөлт, монголын оролцогчид гэрчийн мэдүүлэг өгч, японы түрэмгийллийг нотлох баримтуудыг зөвлөлтийн яллагч нар гарган тавьж, японы оролцогчид, өмгөөлөгч нар эдгээрийг няцаасан мэдүүлэг, үндэслэлүүдийг сөргүүлэн тавьжээ. Ингэснээр Халхын голын байлдааны талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг өрнөдийн орнууд анхлан авчээ. Солонгосын дайн 1950 онд эхэлсэнтэй холбогдуулан АНУ-ын цэргийн командлал ЗХУ-аас БНАСАУ-д хэрхэн туслахыг судлах хүрээнд Халхын голын байлдааны үед БНМАУ-д тусалсан туршлагыг судлах чиг үүргийг цэргийн түүхчиддээ өгч байв. АНУ-ын цэргийн түүхийн байгууллагаас дэлхийн хоёрдугаар дайн түүний дотор Халхын голын байлдааны холбогдолтой японы баримт материалыг судлах, англи хэлнээ орчуулах ажлуудыг 1950-иад онд хийж гүйцэтгэсэн байна. Энэ бүхэн нь АНУ-ын түүхчдийн дунд Халхын голын байлдааныг сонирхох явдлыг эхлүүлсэн байна. АНУ-ын “Нью Йорк Таймс” сонинд 1939 онд Халхын голын байлдааны эхлэл, явц, төгсгөл, БНМАУ, Манжго-гийн хоорондын хил тогтоох комиссын хуралдаан, дүнгийн талаар Японы Домейн, Зөвлөлтийн ТАСС, Ассошейтэд Пресс, Квантуны Армийн хэвлэлийн мэдээ зэргээс иш татан байнга мэдээлж байжээ. Тус сонин 1939 оны 7 дугаар сарын 10-ны дугаартаа Халхын голын байлдааныг “зарлаагүй дайн”, 7 дугаар сарын 20-ны редакцийн тэргүүн өгүүлэлдээ “хачин  дайн” гэж тус тус  нэрэлж байжээ.Одоогоор мэдэгдэж байгаагаар Халхын голын байлдааны тухай өгүүллэгийг америкийн судлаач А.Куукс, К.Тинч нар 1951 онд хэвлүүлж байв. Зөвлөлтийн судлаач С.Н.Шишкины Халхын голын байлдааны тухай ном 1954 онд хэвлэгдсэн нь АНУ, Японы судлаачдын анхаарлыг ихэд татсан байна. Энэхүү сэдвээр эрдмийн цолыг америкийн иргэн К.Гильберт 1959 онд Жоржтауны Их Сургуульд хамгаалж байв. Халхын голын байлдааны сэдвээр АНУ-д 1960-аад онд зарим судлаачид эрдмийн зэрэг хамгаалсан бүтээлүүд гаргажээ. Улмаар 1970-аад онд уг сэдвээр судалгааны өгүүллэгүүд нилээд хэвлэгдэж байв. Номонханы хэрэг явдлыг судалсан ном бүтээлүүд 1980-аад онд АНУ-д нилээд гарсаны дотор хамгийн жинтэй нь А.Кууксын “Номонхан: Япон Зөвлөлтийн эсрэг 1939” хэмээх хоёр боть зохиол юм. Үүний зэрэгцээ мөн үед АНУ-ын батлан хамгаалах бодлого судлалын байгууллагууд, сургуулиудад Халхын голын байлдааны туршлагыг хуучин ЗХУ-ын давших, хориглох номлолтой холбогдуулан судлах, оюутнуудын дунд уг сэдвээр сэдэв боловсруулах, цэргийн урлагийн сэтгүүлд нийтлэх явдал өргөн байв. ЗХУ задарсанаар архивын материалууд нээлттэй болж, өмнөх дүгнэлт, баримтуудыг эргэн харах хэрэгтэй болсноор зөвлөлт, оросын түүхийн асуудалд өрнөдийн түүхчид хүлээцтэй хандах болсон байна. Үүний улмаас өрнөдөд Халхын голын сэдвээр бүтээл гаргах явдал нэг хэсэг завсарлажээ. Улмаар 1990-ээд оны сүүлчээс АНУ-д Халхын голын сэдвээр бүтээлүүд дахин гарах болов.Куукс Халхын голын байлдааны түүхийг японы баримт материал, дайнд оролцогчидтой хийсэн ярилцлагад тулгуурлан Квантуны армиас ЗХУ-ын талаар баримтлаж байсан бодлогын үүднээс бичжээ. Иймд түүний бүтээл нь японы үзэл бодлын үүднээс гаргалгаа хийсэн үндсэн талтай боловч эдүгээ хүртэл өрнөдөд төдийгүй бусад улсад ч үүнтэй тэнцэх жинтэй бүтээл гараагүй байна. Японы нисэх онгоцууд Сүмбэрийн заставыг бөмбөгдсөн явдал Халхын голын байлдааныг шатлан өргөжүүлэх шалтгаан болсон гэдэг дүгнэлтийг Куукс хийжээ. Тэрээр Квантуны арми цэргээ хойш татсан байтал зөвлөлтийн цэрэг яагаад 1939 оны 6 дугаар сарын дундаас Манжуурын нутгийг довтлов гэдэг асуудлыг дэвшүүлжээ. А.Кууксийг нас барсантай холбогдуулан “НьюЙорк Таймс” сонинд (1999.11.23) бичихдээ “Куукс нь арав гаруй номын зохиогч буюу хамтран зохиогч бөгөөд гэхдээ түүний түүхчийн нэр хүнд нь “Номонхан: Япон Зөвлөлтийн эсрэг 1939” зохиолд оршдог юм” гэж тодорхойлоод энэхүү байлдаанд япон, зөвлөлтийн талаас ойролцоогоор 70 мянган хүн алагдаж, шархадсан юм. Куукс Японы ялагдал нь түүнийг ЗХУ-тай байлдах төлөвлөгөөнөөсөө татгалзаж улмаар Перл Харборийг онилоход хүргэсэн гэж үзэж байв” гэжээ. Мөн “энэ нь дэлхийн хоёрдугаар дайнд фашист гүрнүүдийн баримтлах бодлогыг тодорхойлоход нөлөөлж, профессор Кууксын гавьяа нь тэрээр дэлхийн хоёрдугаар дайны босгон дээрх энэхүү шийдвэрлэх тулалдаан нь ач холбогдлоороо Сталингардтай дүйцэхүйц гэдгийг олж харсанд оршино” гэж үнэлжээ. Японы бодлогыг судлах хүрээлэнгийн захирал  Ч.Жонсон Кууксын бүтээлтэй холбогдуулан “Номонхан нь дэлхийн хоёрдугаар дайны хамгийн чухал тулалдааны нэг байсан бөгөөд учир нь уг тулалдаан японы цусыг урсгаж ЗХУ-аас эмээхэд хүргэсэн бол харин АНУ-ыг хөнгөн зууш гэж үзэхэд хүргэжээ” гэж хэлсэн байна. Куукс энэхүү номоо 35 жилийн хөдөлмөр, 400 гаруй хүнтэй хийсэн ярилцлагын дүн гэж хэлж байжээ. Байлдаанд оролцсон Японы хэсэг дайчид Кууксийн номыг үнэлж хувийг нь тулалдаанд алагдсан япончуудын дурсгалд зориулан Токиод сүмд мөнхөлсөн байна.Японы милитаристуудаас Ази, Номхон далайн сав газарт дэлхийн хоёрдугаар дайныг эхлэн өдөөж, шатлан өргөжүүлсэнийг нарийвчлан харуулах зорилгоор АНУ-ын засгийн газраас Японы албан ёсны болон албан бус эх сурвалж, баримт материалыг орчуулах, судлах ажлыг дайны дараагаар явуулжээ. Японы засгийн газар 1945 оны 10 дугаар сарын 12-нд дэлхийн хоёрдугаар дайны түүхийг бичихэд шаардлагатай мэдээллийг цулуулах үүрэг бүхий байгууллагыг байгуулсан байна. Японы өмнөх засгийн газруудын үлдсэн баримт бичгүүд, дайнд оролцогчдын тэмдэглэл, хувийн архивыг цуглуулах, дайнд олзлогдсон японы цэргийн эрхтнүүдийг түүхийн зорилгоор байцаах үлэмжхэн ажил хийгджээ. Эдгээр материалыг ашиглан АНУ-ын хяналтын дор 200 гаруй судалгаа хийгдсэн нь АНУ-ын цэргийн түүхийн төвд хадгалагдаж байгаа юм. Энэ хүрээнд японы судлаачдын 184 төрлийн нэгэн сэдэвт судалгаа, харин  Манжуурын талаарх Японы 13 судалгаа нь зөвхөн түүхийн зорилгоор бус Солонгосын дайн явагдаж байсан тул “коммунист хятад, БНМАУ, зөвлөлтийн алс дорнодын талаар тагнуулын суурь судалгаа” болгох зорилгоор хийгдэж байжээ. Эдгээрийг судалгааны эргэлтэд оруулах зорилгоор үлэмж сонирхолтой хэсэг болох 47 судалгааг эмхтгэн “Ази, Номхон далай дахь Дайн 1937-1949” хэмээх 15 ботийг АНУ-ын Өмнөд Иллинойс Их Сургуулийн хэсэг эрдэмтэд АНУ-ын цэргийн түүхийн төв, АНУ-ын үндэсний архивын цэргийн судалгааны бүлгээс хамтран 1980 онд гаргажээ.“Манжуурын талаарх Японы судалгаа 1945-1960” гэсэн иж бүрэн судалгаа нь газрын зураг, хавсралтын хамт хийгдсэн бөгөөд энэ нь дээрх эмхтгэлийн  нэгдүгээр ботийг бүрдүүлж буй юм. Энэхүү эмхтгэлийн арван нэгдүгээр боть нь Халхын голын байлдаанд зориулагдсан бөгөөд “японы тал 50 мянган хүнээр хохирсон нь зөвлөлт-монголын хохиролоос даруй тав дахин их байв” хэмээн эмхтгэгч Д.Дейтвайлер оршилдоо онцлон тэмдэглэжээ. Эмхтгэлийн 10, 11 дүгээр ботиуд нь “Япон ба ЗХУ” гэсэн ерөнхий гарчигтай. 10 дугаар боть “ЗХУ-ын эсрэг Японы оперативын төлөвлөлт 1932-1945”, “ЗХУ-ын эсрэг тагнуулын төлөвлөлт 1934-1941”, “1938 оны жижиг дайн ба хилийн асуудлууд” гэсэн үндсэн бүлгүүдтэй. 11 дүгээр боть нь “Жижиг дайн ба хилийн асуудлууд 1939: Номонханы хэрэг явдал” гэсэн ерөнхий гарчигтай. Энэхүү боть Халхын голын байлдаанд зориулагдсан бөгөөд 470 талтай, заримдаа энэхүү ботийг “Манжуурын судалгааны 11 дүгээр боть” гэж нэрлэх нь бий. Энэхүү судалгаанд тусгагдсан зарим нэгэн дүгнэлт, зөвлөлтийн талаарх тоо баримт нь бодит байдлаас зөрөөтэй боловч Япон-Манжго-гийн цэргийн бүрэлдэхүүний талаарх тоо баримт нь сонирхолтой юм. Судалгааг АНУ-ын албаны бүлгээс Халхын голын байлдаанд оролцсон японы офицеруудаар бичүүлсэн, энэ ч үүднээс японы байр суурийг хамгаалах үүднээс боловсрогдсон боловч Халхын голын байлдааныг судлах чухал хэрэглэгдэхүүн болно. Халхын голын байлдааны сэдвийг сонирхон судлах хандлага АНУ-ын түүхчдийн дунд идэвхтэй байгаа нь Японы стратеги умардаас өмнөд үрүү чиглэсэн өөрчлөлтийн шалтгааныг Халхын голын байлдаанд Квантуны Арми ялагдсанаас хайдаг, Япон Перл Харборыг довтолсоны үндэс нь Японы Номонханд ялагдсантай холбоотой гэсэн дүгнэлт гаргалгаа хийдэгтэй холбоотой. Энэхүү дүгнэлтийг Куукс дэвшүүлж, Голдмэн нарийвчлан судалжээ. Гэхдээ иймэрхүү байр суурийг АНУ-ын “Нью Йорк Таймс” сонинд 1939 оны намар илэрхийлэн бичиж байжээ. АНУ-ын цэргийн түүхч Дрий Квантуны Армийн 7 яд-ийн нэгэн батальоны Халхын голын байлдаанд оролцсон байлдааны тэмдэглэлийг ашиглан тус батальоны байлдааны ажиллагааг харуулсан тактикийн судалгаа хийсэн нь мөн л японы үзэл бодлын үүднээс хийгдсэн боловч байлдааны ажиллагаа доод түвшинд хэрхэн явагдсаныг харуулсанаараа сонирхолтой болжээ. Түүхч Голдмэн Халхын голын байлдааны түүхийн сэдвээр 1970 онд эрдмийн зэрэг хамгаалсан бөгөөд тэрээр 2009 онд Монголд ирж, байлдааны ажиллагаа явагдсан газар оронтой танилцсан байна. Түүний бичсэн “Номонхан 1939” номыг 2012 онд АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүрээлэнгээс ивээн тэтгэн хэвлэн гаргажээ. Тус бүтээл нь Халхын голын байлдааны үр дагавар олон улсын харилцаанд хэрхэн нөлөөлсөнийг авч үзсэн өрнөдөд гарсан томоохон бүтээл юм. АНУ-ын иргэн, түүх сонирхогч Д.Варнер “Халхын эрэг хүртэл” гэсэн нэртэй хэмжээгээр харьцангуй томоохон бүтээлийг 2008 онд гаргажээ. Гэвч энэ нь ашигласан материалын жагсаалтгүй, судалгаа гэхээс илүүтэй өөрийн үзэл бодлыг тулгасан нийтлэл болсон тул бусдын анхаарал татсангүй.Монголч эрдэмтэн Мосес Халхын голын байлдааныг нармай монголын хөдөлгөөн, монголчууд нэгдэх асуудалтай холбон судалж, уг дайнд Япон ялагдсанаар монголчуудын нэгдэх сүүлчийн боломж хаагдан, бодол нь унтарсан гэдэг сонирхолтой дүгнэлт 1966 онд хийж байжээ. Судлаач Ж.Хаслам Зөвлөлт-Японы 1933-1941 оны хоорондын харилцааг шинжилсэн өөрийн бүтээлдээ зарим эх сурвалжийг үндэслэн Артузов даргатай НКВД-ийн сөрөх тагнуулын хэлтэс Японы цэргийн атташе Комацубара нь архи, эмст дуртай, санхүүгийн хувьд хүндрэлтэйг анзааран 1920-иод оны сүүлээр нэгэн удаа согтсон үед нь түүний сейфний түлхүүрийг хулгайлан авчээ. Энэ тухайгаа Токиод мэдүүлэхгүйн тулд тэрээр зөвлөлтийн “шахалтад” автжээ гэсэн асуудлыг дэвшүүлэн тавьжээ.Индианагийн их сургуулийн Түүхийн танхимын профессор Х.Куромияа 2011 онд нийтлүүлсэн “Номонханы тайлагдаагүй нууц” өгүүлэлдээ Хасламын таамаглалыг гүнзгийрүүлэн авч үзжээ. Тэрээр Квантуны Армийн 23 яд-ийн командлагч Комацубара нь 1927-1930 онд Москвад суугаа Японы цэргийн атташе байхдаа зөвлөлтийн агентаар элсэгдсэн, чухам үүнд Номонханд ялагдсаны шалтгаан оршино гэдэг таамаглалыг дэвшүүлж, зарим нөхцөл байдал, баримтаар сонирхолтойгоор үндэслэсэн байна. Ийм сэжиг, таамаглал 1960-аад оны эхнээс байсан бөгөөд Команцубара нь зөвлөлтийн талд мэдээлэл дамжуулж байсан байж болзошгүй гэж Куромияа үзжээ. Куромияа хэрэв энэхүү таамаглал нь оросын архивт буй материалаар нотлогдвол Номонханы түүхийг эргэн харж шинээр бичихэд хүрэх бөгөөд Япон сул дорой гэгдэх Хятадыг эзэлж чадахгүй гэдгийг  Сталин мэдэж байсан, үүнээс үүдэн Япон ЗХУ-ын эсрэг дайн явуулах чадваргүй гэдгийг ч мэдэж байсан, иймд Номонханы хэрэг явдлыг өдөөгч нь ЗХУ байсан байх магадлалтай гэж үзжээ.АНУ-аас гадна Британид Халхын голын байлдааны сэдвээр нилээд бүтээл, өгүүллэг гарсаны дотор томоохон нь Ж.Колвиний бичсэн “Номонхан” хэмээх ном 1999 онд хэвлэгджээ. Колвин БНМАУ-д Британийн элчин сайдаар 1971-1974 онд, Британийн гадаад тагнуулын төлөөлөгчөөр Вашингтонд 1977-1980 онд тус тус сууж байв. Тэрээр төрийн албанаас чөлөөлөгдсөний дараа цэргийн түүх сонирхон хэд хэдэн ном бичсэний дотор дээрх бүтээлийг туурвижээ. Канадын түүхийн сэтгүүл 1987 оны 8 дугаар сарын дугаартаа Ш.Винхийн бичсэн Кууксийн номын талаар дэлгэрэнгүй тайлбар, Британийн “Нью Стейтмэн” сэтгүүлийн 1999 оны дугаарт Н.Феарн Ж.Колвиний “Номонхан” номын талаар бичсэн тойм нийтлэгдсэн нь судлаачдын анхаарлыг ихэд татаж байжээ. Британид хэвлэгддэг “Цэргийн түүх” сар тутмын сэтгүүлийн 2012 оны 10 дугаар сарын дугаарт А.Мкдоналдийн бичсэн “Хилийн хяналт:Номонханы тулалдаан 1939 оны 7-8 дугаар сар” өгүүллэг нийтлэгджээ. Зохиогч япончууд оросын танкийг хүйтэн зэвсэг, гар бөмбөг, бушидо буюу “оюун санааны давуу байдлаар” угтсан бөгөөд Сталин офицерийн бүрэлдэхүүндээ цэвэрлэгээ хийсний дараа Улаан Арми нь удирдлагагүй болсон хэмээн японы цэргүүдэд ойлгуулсан байв. Японы тагнуул зөвлөлтийн талыг богино хугацаанд механикжсан үлэмжхэн хүчийг хуралдуулах чадавхитай гэдгийг дутуу үнэлсэн юм. Хэрвээ япончууд Номонханы хэрэг явдлыг ер үүсгээгүй эсвэл ялсан бол үр дагавар нь ямар байх байсан бол магадгүй Япон Гитлерийн талд дайнд оролцох байсан болов уу, магадгүй тэд Оросыг дэлхийн тавцангаас зайлуулсан байх байсан болов уу гэвч Гитлер Польшийг эзлэхээс 48 цагийн өмнө Япон эхлээгүй байсан дэлхийн хоёрдугаар дайнд нэгэнт ялагдсан байв гэж бичжээ. АНУ болон өрнөдийн судлаачдын Халхын голын талаарх бүтээлийг нэгдүгээрт, түүхийн судалгаа, хоёрдугаарт, танин мэдэхүйн зорилготой хэмээн хувааж болох юм.  Эдгээрт дараах үндсэн асуудлуудыг дэвшүүлсэн байна. Үүнд:Дэлхийн бодлого, Алс дорнод, Европ дахь олон улсын харилцаанд Халхын голын байлдааны үзүүлсэн нөлөө нуугдмал байна,Японы цэрэг 5 дугаар сарын сүүлчээр болсон байлдааны талбарыг орхин буцсан байтал Зөвлөлтийн тал 1939 оны 6 дугаар сарын дундуур Халхын голын зүүн эрэгт цэргээ байрлууж, Манжуурын хот тосгодыг агаараас довтолсоны зорилго юу байв,Халхын голын байлдаанд оролцогч талууд хохиролын тоо хэмжээг өсгөн мэдээлж байсан бөгөөд одоо ч  эргэлзээтэй байна,Халхын голын агаарын байлдаанд японы нисэх хүчин тоогоор цөөн боловч ур чадвар, техникийн давуу байдлын ачаар Халхын голын байлдааны хугацаанд агаарт үндсэндээ ноёлж, идэвхтэй байсан зэрэг болно.Энэхүү номонд АНУ-д хэвлэгдсэн 24, Британид гол төлөв  хэвлэгдсэн 10 нийт 34 бүтээлийн жагсаалтыг хавсаргасан болно. Жагсаалтад АНУ-д гарсан судалгааны бүтээлүүд үндсэндээ орсон боловч бүрэн гүйцэд гэж үзэж болохгүй, дээр нь өрнөдийн бусад оронд англи бус хэлээр хэвлэгдсэн бүтээлүүд ороогүй болно.  Эдгээр бүтээлийг судалгааны эргэлтэд оруулах зорилгоор тэдгээрээс сонирхол татах хорин гурван бүтээлийг энэхүү эмхтгэлд оруулав. Гэхдээ эдгээрийг бүрэн биш, чухал гэж үзсэн зарим хэсгүүдийг нь зөвхөн орчуулан буулгасан бөгөөд ингэхдээ хөндлөнгийн тайлбар, дүгнэлт хавчуула

==Агаарын тулалдаан==
[[Файл:Khalkhin Gol Japanese pilots 1939.jpg|thumb|Японы нисэгч нар]]
[[Файл:Khalkhin Gol Japanese Ki 27 1939.jpg|thumb|[[Nakajima Ki-27|Kи 27 буюу Зөвлөлтүүдийн нэрлэж байсан И-97]]]]
[[Файл:Khalkhin Gol Destroyed Soviet plane 1939.jpg|thumb|Зөвлөлтийн буудан унагагдсан сөнөөгч онгоц]]
[[Файл:Khalkhin Gol Soviet i 16 1939.jpg|thumb|[[И-16]]]]
[[Файл:Khalkhin Gol Destroyed Japanese plane 1939.jpg|thumb|Японы буудан унагагдсан сөнөөгч онгоц]]
1939 оны тавдугаар сарын эхэн гэхэд Халх голд Японы, Зөвлөлт-Монголын цэргийн ихээ­хэн хүч хуримтлагдаад бай­­лаа.  Тавдугаар сарын 1 гэхэд  Японы цэргийн нисэх хүч­­ний 355 онгоц, Зөвлөлтийн ажилчин тариачны улаан армийн авиабригадын 82 онгоц очоод байлаа. Харин тавдугаар сарын сүүл гэхэд энэ тоог өвөр байгалийн 23 дугаар авиабригадаас хангаж 203 болгосон юм.
1939 оны 5-р сарын сүүлчээр эхний агаарын тулаанууд эхэлсэн бөгөөд энд японы нисэх онгоцууд давамгайлж байжээ. 5-р сарын эхний тулаанд Монголд байрлаж байсан зөвлөлтийн нисэх хүчний удирдагчид, нисгэгчид агаарын тулааны туршлага муутай, дайснаа сайн мэдэхгүй байснаас болж эхний тулаанд 17 онгоцоо алджээ. Иймээс Москва дахь цэргийн удирдлага нь энэ цэргийн анги нэгтгэлүүдийн дээд удирдах бүрэлдэхүүнийг туршлагатай хүмүүсээр яаралтай солих шийдвэр гаргаж удирдагчаар нь Григорий Михайлович Штернийг томилсон байна. Тэдний онгоцууд багахан өндрөөс хориглолтын шугам, байгууламжуудыг бөмбөгдөж орос, монголын талд хүн хүч, материал, морьдын их гарц хохирол учруулж байсан учир зөвлөлтийн удирдлага Испани, Хятадад агаарын тулаанд гарамгай байлдаж байсан нисэхийн туршлагатай сургагчид мөн туршлагатай нисгэгчдийг Монгол уруу илгээхээр шийдсэн байна. 1939 оны 5-р сарын 28-нд Монголд ирсэн зөвлөлтийн нисгэгчдийн 8 нь ЗХУ-ын баатар цолтой байсан ба тэднийг нисэх хүчний корпус командлагч, ЗХУ-ын баатар Яков Владимирович Смушкевич удирдаж байсан юм. Зургадугаар сард Халх голын тэнгэр харьцангуй тайван байснаа зургадугаар сарын 22-нд Зөвлөлтийн 95 сөнөөгч онгоц Японы 120 онгоцтой нэгэн зэрэг гурван газарт тулалдлаа. Япончууд энд шинэ сөнөөгч И-97-гоо агаарт гаргаж тулаанд оруулсан. Дайсан энэ удаа 30 гаруй онгоцоо алдсан бол Зөвлөлтийн тал 14 сөнөөгч онгоцоо алджээ. Зургадугаар сарын 26-нд болсон тулааны үеэр Зөвлөлтийн гурван сөнөөгч Японы 10 онгоцтой үхэл сөрөн тулалдаж хошууч В.М.Забалуевын онгоц гэмтэж дайсны нутагт шүхрээр буухад нь ЗХУ-ын баатар С.И.Грицевец ганц хүний суудалтай онгоцоор дайсны нутагт бууж нөхрөө аварсан байна.

27-ны өдөр Зөвлөлтийн 23 бөмбөгдөгч дайсны 70 орчим сөнөөгчтэй тулалдсан. Энэ ту­лаа­­наар онгоц нь унасан ЗХУ-ын баатар Г.П.Кравченко гурав хоногийн дараа шумуулд баригдчихсан явган эргэж ирж байжээ.
Долдугаар сар гараад Зөвлөлтийн тал ямагт ялж байлаа. Долдугаар сарын 4, 5-нд Баян­цагааны тэнгэрт Зөвлөлтинй тал дайсны 24 сөнөөгчийг унагаасан бол өөрийнхөө ганц онгоцыг алджээ. 8-ны өдөр бас дайсны 21 онгоцыг устгав. Хоёр хоногийн дараа Халх голын баруун эрэг рүү дайсны 100 орчим И-97 онгоц дайрлаа. Зөвлөлтийн талаас эхлээд 30 машин, араас нь бас. Ингээд үндсэндээ агаарт хоёр талаас 180 орчим онгоц тулалдсан байна. Энэ тулалдаанаар Япончууд 11 онгоцоо алдсан юм. Долдугаар сард Зөвлөлтийн бөмбөгдөгч онгоцууд агаарт гарч дайсанд цохилт өгч эхэлсэн байна. Энэ өдрүүдэд 150 болон 38 дугаар бөмбөгдөгч хорооны 108 бөмбөгдөгч онгоц Янху нуур, Үзүүр нуур, Номун хан, Бүрд овоо зэрэг газар дахь дайсны байрлалыг бөмбөгдлөө.
Долдугаар сарын 20-ны агаарын тулааны үеэр залуу нисгэгч В.Вуссагийн онгоцыг Японы хоёр сөнөөгч хөөж явахыг ахлах дэслэгч В.Ф.Скобарихин ажигласан байна. Ер нь, яг гүйцэх гэж байна аа. Тэр огцом эргэлтээр дайсны онгоцны сүүлийг онгоцоороо мөргөлөө. Түүнийг унаад ухаангүй байхад нь нисэх буудалд авчирсан. Түүний энэ гавьяаг ахмад В.П. Кустов бас давтаж агаарын тараны хоёр дахийг Халхголд  хийсэн. Наймдугаар сарын 4-нд сөнөөгч онгоцны нисэгч А.Ф.Мошин бас давтлаа. Тэрээр хамаг сумаа дуусгаад байтал дайсны онгоц мөрдөж эхэлсэн. Тэр гэнэт эргэж дайсны онгоцыг мөргөж унагаад буудалдаа эргэж ирсэн. Наймдугаар сарын 4-нд батальоны комиссар М.А.Ююкин байгаа бөмбөгдөөд буцаж явахдаа агаарын их бууны суманд өртөх нь тэр. Онгоцоо дээш хөөргөх гэсэн ч улам унасаар байлаа. Тэр галд автсан онгоцоо Японы агаарын их бууны батарей дээр эгц дээрээс нь унагах нь тэр. Наймдугаар сарын 20-нд Зөвлөлт монголын дайчдын их давшилтын үеэр Зөвлөлт монголын нисгэгчид 144 сөнөөгч онгоцоор хамгаалуулсан 153 бөмбөгдөгч онгоцоор дайсны талд цохилт өгсөн байна. Үүнтэй нэгэн зэрэг дайрагч хэсгийн 44 онгоц дайсны агаарын их бууны цэгүүдийг довтолсон. Энэ өдрийн турш дайсны байрлалд нийтдээ 166 тонн бөмбөг хаясан юм.

Наймдугаар сарын 21-нд Японы нисэх хүчин 88 сөнөөгч онгоцоор халхавчилсан 41 бөмбөгдөгч агаарт гаргалаа. Тамсагбулгийн чиглэлд болсон энэ тулаанд Зөвлөлтийн талаас 184 онгоц орж агаарт хоёр талаас нийтдээ 300 гаруй онгоц гарч тулалдсан.

Ингээд тавдугаар сарын 22-ноос есдүгээр сарын 15 хүртэл Халхгол орчимд Зөвлөлтийн нисгэгчид 20 мянга 524 удаагийн нислэг үйлдэсний 18,5 мянга нь сөнөөгч онгоцны 2015 нь бөмбөгдөгч онгоцны нислэг байсан байна.
Халхын голд Японы тал 646 онгоцоо алдсан бол Зөвлөлтийн тал 258 онгоцоо алджээ.

Халхын голд болсон агаарын тулалдаанд эр зориг гарган баатарласан Зөвлөлтийн 28 нисгэгчид ЗХУ-ын баатар цол, С.И.Грицевец, Г.П.Кравченко нарт ЗХУ-ын баатар цолыг хоёр дахь удаагаа өгсөн. Хожим нь Я.В.Смушкевичид бас Алтан таван хошууг хоёр дахь удаагаа өгсөн юм.  
Халх гол дахь агаарын тулааныг цэргийн түүхэн дэх хамгийн том агарын тулалдаан, дэлхийн хоёр дугаар дайны өмнө цэргийн нисэх хүчний чадавхийг шалгасан том шалгуур гэж үздэг билээ.Тэд нисэх бүрэлдэхүүнийг агаарын тулаанд сургаж удалгүй И-16 онгоцууд ирснээр Халхын гол дээрхи фронтын байдал нааштайгаар эрс өөрчлөгдсөн байна.Мөн 9 сарын 2,4,14,15-нд Японы тал агаараас довтлох гэж оролдсон ч Зөвлөлтийн нисэх хүчин ялалт байгуулжээ. Энэ үед Зөвлөлтийн И-16 загварын 5 онгоц дэлхийд анх удаа РС-82 маркийн реактивийн зэвсэг хэрэглэж Японы 13 онгоцыг сөнөөжээ.Халхын голын дайны үеэр японы нийт 660 нисэх онгоцыг агаарт болон аеродромд нь устгасан ажээ.Энэ үед цэрэг-дайны түүхэнд анх удаа 2 талаас нэгэн кэрэг олон онгоц оролцсон тулалдаан болсоноороо онцлогтой юм.Британийн “Эйр Ентузиаст” сэтгүүл Е.Секигавагийн бичсэн “Халхын гол дахь агаарын зарлаагүй дайн” цуврал өгүүллэгийг 1973 оны гурван дугаартаа дараалан  нийтэлжээ. Секигава Зөвлөлт, Япон хоёр агаарын байлдаанд тус тусын хохиролыг хэрхэн өсгөж байсан болон агаарын байлдаанд японы хохиролыг баримтаар тооцон гаргажээ. Энэхүү тоо баримтыг хэдийгээр нягтлах шаардлагатай гэх боловч оросын судлаачид хүртэл эдүгээ ашиглах болжээ. Секигава Халхын голын агаарын байлдаанд Японы нисгэгчид “үндсэндээ ялсан” гэдэг дүгнэлт хийжээ. “Эйр Ентузиаст” сэтгүүл 1996-1997 оны дугаартаа А.Валгийн бичсэн “Талын дээрх Жигүүр: 1930-1945 онд Монголд явагдсан агаарын байлдаан” хэмээх мөн цуврал гурван өгүүллэг нийтлүүлжээ. Генри Сакайда “Мандах нарны шилдэг нисэгчид” номныхоо “Халхин Гол” гэсэн хэсэгт Номонханы агаарын тулалдааны талаар бичжээ. Тэрээр зөвлөлтийн тал японы 650 онгоцыг устгасан гэдэг боловч баримтаар нотлогдсон хохирол нь 162, японы тал зөвлөлтийн 1162 онгоцыг агаарт, 98 онгоцыг газарт устгасан гэдэг боловч байлдааны хүлээн зөвшөөрсөн хохирол нь 207 онгоц тус тус байсан. Японы нисгэгч Хиромичи Шинохара агаарт 58 ялалт, зөвлөлтийн нисгэгч С.Грицевец 40 илүү ялалт тус тус байгуулж шилдэг нисгэгч (дайсны олон онгоцыг устгасан нисгэгчийг &quot;ace&quot; буюу &quot;ас&quot; гэдэг)болсон гэжээ. Японы нисгэгч Б.Ёошияама 20 ялалт,  И.Сакай 15 ялалт, Ж.Ивахаши 20 ялалт, М.Масузава 12 ялалт, Ш.Сайто 25 ялалт, К.Шимада 27 ялалт тус тус Номонханд байгуулсан гэнэ. Чингэвэл эдгээр долоон нисгэгчдэд зөвлөлтийн нийт хохиролын 77 хувь ногдож байгаа юм. Энэ нь японы ас-уудын дээрх ялалтын тоо эргэлзээтэй, хэтрүүлсэн байх үндэслэлтэйг харуулна. Оросын судлаач М.Масловын бичиж Британид хэвлүүлсэн “Поликарпов И-15, И-16 болон И-153-ын ас-ууд” номны Халхын Гол бүлэгт Улаан Армийн  цэргийн нисэх хүчин Халхын голд дайсны 589 онгоцыг устгасан гэж үзсэн бөгөөд харин өөрсдөө 207 онгоц (үүнээс 160 нь сөнөөгч онгоц) 211 хүнээ алдсан гэж бичжээ. Британийн “Оспрей Паблишинг” хэмээх цэргийн түүхийн сэдвээр дагнасан хэвлэлийн газраас 2012 онд дээрх Г.Сакайдагийн эмхтгэсэн  “Номонхан 1939”хэмээх зурагт хялбаршуулсан түүхийн товхимолыг хэвлэн гаргасан бөгөөд эрэлт хэрэгцээтэй тул 2013 онд дахин хэвлэжээ. Г.Сакайда нь Халхын голын байлдааны газар орноор гэрэл зурагчны хамт аялсан юм. Секигавагийн судалгаанаас хойш Халхын голын агаарын байлдааны талаар дагнасан судалгаа, бүтээлүүд өрнөд, зүүн Европт цөөнгүй гарах болсон байна. Эдгээр бүтээлд Халхын голын байлдаанд Японы нисэх хүчин тоогоор цөөн байсан боловч нисгэгчдийн ур чадвар, нисэх онгоцны тактик техникийн өгөгдөхүүний давуу байдлын ачаар байлдааны туршид эсвэл бүхэлдээ биш юм гэхэд 1939 оны 8 дугаар сарын эхэн хүртэл агаарт тус тус ноёлж байсан, зөвлөлтийн нисэх онгоцны хохирол японыхоос их байжээ гэдэг дүгнэлтүүд хийжээ. Халхын голд явагдсан агаарын байлдаан нь оролцсон техник, хэрэглэсэн тактик болон бусад үзүүлэлтээрээ судлаачдын анхаарлыг татсан хэвээр байгаа сэдэв юм. АНУ, өрнөдийн судлаачдын бүтээлд Токиогийн олон улсын цэргийн шүүхийн хуралдааны материал, японы эх сурвалжууд, Жуковын дурдатгал, Шишкин, Кууксийн ном, зөвлөлт, монголын зарим хэвлэлийг ашиглаж иржээ. Орос, монголын архивын материал болон монголын бүтээлийг ашиглаж чадахгүй байгаа нь өрнөдийн бүтээлийн үндсэн өрөөсгөл тал юм. АНУ-ын судлаачдын бүтээлд Квантуны Арми Халхын голын байлдааныг эхэлж Монголын нутагт дэвсгэрт довтолсон, Японы засгийн газар Квантуны Армийн энэхүү түрэмгийллийг зогсоох талаар нөлөөлж чадаагүй, зөнд нь орхисон нь буруу байсан, энэ нь цэргийн байгууллагад тавих иргэний хяналт бүрэн алдагдсантай холбоотой, Улаан Арми Японы цэрэгт Халхын голд мартагдахааргүй сургамж өгсөн, Халхын голын байлдаан нь Жуковыг “төрүүлсэн”, Японы тал Улаан Армийн чадавхийг дутуу үнэлэхийн зэрэгцээ Японы номлол, зэвсэглэл хоцрогдсон байв гэсэн гаргалгаа нийтлэг байдаг болно.  Чингэхдээ АНУ, өрнөдийн судлаачид өмнө нь “Номонханы хэрэг явдал” гэсэн нэр томьёог хэрэглэж байсан бол эдүгээ “Халхын голын байлдаан”, “Халхын голын агаарын дайн” эсвэл “Халхын гол-Номонханы хэрэг явдал” хэмээн зэрэг хэрэглэх болжээ.

===Ахмад дайчдын дурсамжаас===
АТУА-ийн анхны ангиуд 1936 оны 6-р сараас БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр дээр байрлаж, 1938 он гэхэд Талын ХӨНДЛӨНхөндийн? гийн аэродром үндсэндээ төвхнөж, тэнд байрлаж байсан сөнөөгч онгоцны хороо, цөөхөн тооны бөмбөгдөгч онгоцнууд бэлтгэл сургуулилтандаа оржээ. ЗСБНХУ-ын дотоод хэргийн ардын комиссарын орлогч Фриновский /”Хуйвалдаан” нэртэй хэрэгт холбогдуулан баривчлах БНМАУ-ын нам, төр, цэргийн зүтгэлтэн 115+1 хүний нэрсийг 1937.08.25-нд ДЯЯ-нд гардуулж, 1937.09.10-нд их хэлмэгдүүлэлт эхэлсэн/, Ажилчин-Тариачны Улаан Армийн /АТУА/ Улс төрийн газрын дарга Смирнов нарын 1937 оны 10-р сарын 31-ний өдөр “Монголын байлдааны ажиллагааны театрын байдлын тухай болон Монгол дахь түшиц газар бэлтгэх арга хэмжээний тухай” гэсэн маш нууц илтгэлд /Монгол-Оросын цэргийн хамтын ажиллагаа. Баримтын эмхтгэл, II боть, 114-р тал, УБ, 2011/ “... одоогийн байдлаар Дорнод Монгол даяар ажиллагаатай зөвхөн 5 аэродром байна: Улаанбаатарт, Өндөрхаанд, Баян-Овоо суманд болон Баянтүмэнд /2/” гэж дурьдаад, “...Баянтүмэн аэродром ... хилд хэт ойрхон /60-70 км/ байрладаг тул япончуудын агаарын гэнэтийн довтолгоонд өртөж, устгагдаж болох...” гэж илтгэсэн, 1 метр хүртэл зузаан ханатай том, жижиг 30 орчим/гаруй капитал чулуун байшин барилгатай, байнгын байрлалтай, ялангуяа зүүн талаасаа дайсны болзошгүй довтолгооноос маш сайн хамгаалагдсан, газар доорх төмөр бетон, чулуун байгууламжид зенитын 1-2 дивизионы /24-48 зенитын их буутай/ бие бүрэлдэхүүн байрлаж, сөнөөгч онгоцны хороо аэродромыг халхавчилж, иймэрхүү хэмжээний объектын орчныг бие даасан батальон /300-500 хүн/ хүртэл цэрэг хамгаалдаг жишигээс үзэхэд Баян-Овоо сумын нутгийн Талын хөндлөн гэдэг газар байрлаж байсан аэродромыг тэр үеийн хамгийн том аэродром, стратегийн чухал объект гэж үзэх үндэстэй. Халхголын дайн эхлэхэд АТУА-ийн Нисэх хүчний 100-р бөмбөгдөгч онгоцны бригадын 150-р бөмбөгдөгч онгоцны хороо /СБ бөмбөгдөгч онгоц 59 ширхэг/, 1930-аад оны дэлхийн хамгийн том бөмбөгдөгч онгоц ТБ-3 /24 ширхэг/ тус аэродром дээр байрлаж байв. ТБ-3 онгоцнууд эхэндээ Чита-Тамсагбулаг чиглэлээр хүн хүч, зэвсэг, галт хэрэгсэл, эм тариа, бусад чухал ачаа, буцахдаа нэг онгоц 15-20 хүнд, хөнгөн шархдагсад тээвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж байв. ТБ-3 стратегийн бөмбөгдөгч онгоц: экипаж – 6-8 хүн, урт – 24 м, далавчны өргөн – 39,5 м, далавчны талбай – 230 м2, хоосон жин – 11000 кг, нислэгийн жин – 17200-19500 кг, түлшний савын багтаамж – 7960 литр, сэнсний диамерт – 3,5 м, тээвэрлэх бөмбөгийн жин – 2000-5000 кг, 1932-1938 онд 818 ширхэг үйлдвэрлэсэн Дайны явцад ТБ-3 онгоцнууд 500 гаруй нислэг үйлдэж, бүх тохиолдолд хүмүүс, ачаа тээшийг зохих газар нь хүргэжээ. Ерөнхий давшилт эхлэхийн өмнө ТБ-3 онгоцнууд шөнийн бөмбөгдөлтөнд нисдэг болжээ. Анхны нислэг 8-р сарын 19-20-ны шөнө болж, байндаа отряд отрядаар ойртож, зүг чигийг тэргүүн шугамаас 8 км-т байрлуулсан гар чийдэнгээр эвлүүлсэн 50 метр том сум, газрын багцааг тэргүүн шугамаас 3-7 км-т байрлуулсан гар чийдэнгүүдэр эвлүүлсэн шугамаар авдаг байжээ. Бөмбөгдөлт дайсанд сэтгэл санааны дарамт үзүүлэх, унтаж амруулахгүй зутраах, манай цэргийн байршил сэлгэлт, хөдөлгөөнийг халхлах зорилготой, нэг удаад 6-20 онгоц хөөрч, 25 тонн бөмбөг хаядаг байв. Японы зенитын артиллери гал нээсэн ч, ганцхан онгоцны хөдөлгүүр эвдсэнийг эс тооцвол нисэгчид хохирол амсаагүй бөгөөд нийтдээ байлдааны 160 нислэг хийжээ. Энэ тухай Армийн 1-р бүлгийн Нисэх хүчний тайланд “... дайсанд шөнийн сөнөөгч онгоц болон прожектор байгаагүй тул шөнөөр хүнд бөмбөгдөгч онгоц хэрэглэсэн туршлага амжилттай болж, дайсанд сэтгэл санааны, материалын хохирол учруулсан” гэжээ. Харин 150-р бөмбөгдөгч онгоцны хорооны үйл ажиллагааны тухай Халхголын дайнд тус хороонд штурманаар дайтаж явсан Николай Ганин 2005 онд ийнхүү дурсжээ: ... Би дээд сургуулиа төгсөөд дунд сургуульд түүхийн хичээл заана гэсэн бодолтой байсан ч амьдрал маань нэгэн мөчид эрс эргэв: би цэрэгт татагдаж, Байгалийн Чанадад СБ хурдан бөмбөгдөгч онгоцны сургалтын хороонд дадлагажигч штурманаар томилогдов. Анхандаа бид байлдааны нөхцөлд суралцах болно гэж төсөөлөөгүй юм да... Халхголын дайн 1939 оны 5-р сард эхэлж, 6-р сарын эхээр хэсэг нисгэгч, штурман, техник нарыг цэргийн тээврийн онгоцонд сууцгаааж, Монгол руу илгээв. Хил давсны даруйд бид шахцалдан онгоцны цонхоор харахад доор хэмжээ хязгааргүй тал нутаг, намхандуу довцог, толгой, хаа нэгтээ нүүдэлчдийн гэр, мал сүрэг харагдаж байв. Бид Баян-Овоо гэдэг жижиг тосгоны /санахад, тэнд хэдхэн жижиг шавар байшин, 10-20 гэр байсан/ ойролцоо аэродромд газардаж, майханд байрлах болов. Энд бага зэргийн байлдааны туршлага хуримтлуулсан хурдан бөмбөгдөгч онгоцны 150-р хороо байрлаж, хорооны даргаар гайгүй сайн нисгэгч, хошууч Бурмистров, комиссараар Ююкин нар ажилладаг байв. Хамгийн түрүүнд “шинэков” биднийг бодит байдалтай танилцуулахад л бид жижиг сөргөлдөөн, хилийн мөргөлдөөн ч биш, жинхэнэ дайнд оролцох болсноо ухаарч билээ. Ингэхдээ командлал байдал маш түгшүүртэй байгааг нуулгүй хэлж, анхандаа япончууд агаарт ноёрхлоо тогтоож, манай ар талд ганц автомашин байтугай ганц хүний араас элдэж хөөж, бууддаг байсныг хэлсэн. Хорооны бүрэлдэхүүн ирж байрласныхаа даруй шууд байлдааны ажиллагаанд оролцоогүй бөгөөд нэг сарын хугацаанд нислэг-тактикийн сургууль, бүлгээр бөмбөгдөх, газар оронд дасан зохицох дадлагад гол анхаарлаа хандуулж байв, яагаад гэвэл тал газар ямар нэгэн хот, тосгон, холбоо, зам харилцаа байхгүй, мөн нүд сохломоор маш хурц нар, бодит байдлыг гажуулсан гэрлийн хугарал зэргээс болж тул зүг чигээ олоход тун түвэгтэй байсан. Ар талд байсан манай аэродром орчим 6-р сард японы онгоц үзэгдээгүй боловч шөнөдөө тэр хавьдаа маш том, хатгуулсны дараа маш их загатнадаг шумуул гэдэг яггүй “дайсан” биднийг хайр найргүй довтолж билээ. Хатгуулсан газар том хавдана, маш их загатнаж, шөнөдөө унтаж амарч чаддагүй байв. Гэхдээ хамгийн хэцүү нь ундны усны гачигдал, 1939 оны 6-р сар маш их халуун бөгчим, агаарын хэм сүүдэрт +40-д хүрч, хэдэн арван километрээс зөөвөрлөх ус дутагдсаар л, тэгсэн нэгэн байлдагч хэлэхнээ, Суворовын дайчид бөгчим халуунд зэс товчоо тасдан авч, амандаа үнхдэг байсан, ингэснээр маш их шүлс ялгарч, цангаа тэсвэрлэхэд дөхөмтэй, харин бидэнд зэс товч байхгүй тул зэс зоос амандаа үнхдэг байв. 6-р сарын сүүл гэхэд бид газар орон болон бие биедээ дасан зохицож, экипажууд үндсэндээ бүрэлдсэн. Манай экипаж 3 хүнтэй – нисгэгч, буудагч болон миний бие штурманаас бүрдсэн, штурманы суудал шилэн урд бүхээгт байрладаг, удирдлага хосолсон учраас шаардлагатай үед би даргад онгоц жолоодоход туслаж болох ч, миний үндсэн үүрэг нислэгийн зүгээ чиглүүлэх, бөмбөгдөхөд оршдог байв. Удирдлагын төхөөрөмж, хянах хэрэгсэл, хамгаалах бөгжтэй бөмбөг хаягчийн товчлуураас гадна бүхээгт 2 хошуутай пулемет суурилуулсан бөгөөд түүгээр агаарын болон газрын бай буудах боломжтой. СБ онгоц 600 кг хүртэл бөмбөг тээвэрлэх, 420 км/цаг хүртэл хурдтай, өндөршил 10000 метр, хэдийгээр цоо шинэ японы сөнөөгч онгоцнууд бидний гүйцэх боломжтой ч, тэр үедээ хурдтай, сайн онгоц тул бөмбөгдөлтөнд бид сөнөөгч онгоцны халхавчтай, харин тагнуулд ганц нэгээр нисдэг байв. Ингэхэд бид өөрийгөө хамгаалах өндөр хүрдтай бууддаг ШКАС 7,62 мм-ийн 4 пулеметтой боловч СБ-ийн ганцхан дутагдал бол радиостанцгүй, иймээс бүлгээр нисэхдээ бид далавчаараа дохих, эсвэл урьдаас тохирсон хөдөлгөөнөөр гараар даллах маягаар хэлээ ололцдогсон. 7-р сарын 3-ны үүрээр түгшүүрийн дохиогоор хороо анхны байлдааны даалгавар гүйцэтгэхээр хөөрсөн. Миний хувьд ч байлдааны анхны даалгавар, тэгээд ч Баянцагааны орчим юу болж байгааг харж, эхэндээ сандарч л байлаа. Дээрээс харахад байлдааны талбар буцалж байгаа тогоо ч юмуу галт уул дэлбэрч байгаа ч юм шиг, уулын тэгш өндөрлөгөөс дэлбэрсэн сум, дарийн утаа, дүрэлзсэн галаас бүрдсэн томоос том хар үүл мандан босож, “шинэков” бидэнд естой там гэж үүнийг л хэлдэг байх гэж өөрийн эрхгүй бодогдсон. Агаарт мөн ширүүн тулалдаан өрнөж, Баянцагааны дээр хэдэн зуун онгоц эргэлдэж, агаарт мөргөлдөхгүйгээр эргэх боломжгүй шахуу, хашаа ч харсан пулеметын сумны трасс, манай болон японы сөнөсөн онгоцны утаат мөр энд тэндгүй харагдсаар. Хошууч Бурмистров хорооны ихэнх онгоцыг шууд японы гүүр лүү чиглүүлж, японы сөнөөгч онгоцнууд, зенитын галаас хамгаалан байж гүүрийг устгаснаар японы командлал түшиц газар луу нэмэлт хүч илгээх болон тэндээс удахгүй ялагдах цэргээ буцаан татаж авах боломжгүй болж, ялагдсан билээ. Харин манай эскадрильд Баянцагааны оройд бүгсэн япончуудын байрлалыг бөмбөгдөх үүрэгтэй дайралт хийхэд японы сөнөөгч онгоцнууд нарны зүгээс биднийг дээрээс дайрав. Эхний дайралт яасныг ухаарагүй яав, юу болов гээд дээш харсан чинь ялаа шиг олон япон онгоц нөөцөнд байж байгаад биднийг дайрсан юмсанж. Бид ч тэднийг ойртуулахгүй гэж байдаг бүх зэвсгээрээ халхавч гал нээж, тэгтэл манай халхавч сөнөөгч онгоцнууд ирж, тэднийг хөөн зайлуулснаар бид үндсэн үүрэг болсон бөмбөгдөлтөө хийв. Анхны дайралт надад хэзээ ч мартагдашгүй сэтгэлдэл үлдээж билээ – урд бүхээгт “тахианы хөндлөвч” дээр сууж байхад хичнээн зуун буугаар ганц над руу галлаад байгаа, бас тэгээд дадшаагүй учраас агаарт бүх сум над руу чиглэж байгаа юм шиг санагдаж билээ. Бөмбөгдөгч бүр мэддэг: байнд ойртоход дайсны сөнөөгч онгоц саад болдог бол бай дээр дайсны зенитын гал хамгийн их аюултай – аадарын үүлэн дунд нисч байгаа шиг агаарт энд тэнд дэлбэрээд, дайсны хүчийг хөнөөхийн тулд байлдааны чигээс ямар нэгэн маневр хийж хазайх боломжгүй бөгөөд өөрөө ийм юм туулж үзээгүй хүнд биднийг ойлгоход бэрх юм да. Хойшид ийм зүйлд дадаж, тоохоо больдог юм билээ. Анхны даалгавар биелүүлээд аэродром дээр буусны дараа маш их ядарсан, цангаснаа мэдэрч, жаахан амарч байгаад 3 цагийн дараа дахин Баянцагааны зүг хөөрч, тэр оройдоо японы нөөц хүч бөмбөгдөхөөр бас дахин хөөрсөн. Тэр өдөр манай хэдэн онгоц унаж, харин бид ядарсандаа болоод майхандаа оронгуут монголын шумуулын дайралтыг эс ажран нам унтаж билээ. Өглөөгүүр түгшүүрийн дохиогоор хөөрч, Баянцагааны тулалдаан дуустал 3 хоног даалгавар биелүүлэв. Одоо цагт зарим нэгэн их мэдэгч “түүхчид” Жуковыг “маш их хохиролын буруутан” гэж цоллодог, гэвч япончууд Баянцагааны өндөрлөгийг эзэлж, Халхголын баруун эрэг дээрх манай цэрэг буслэлтэнд орж, бутцохигдох аюул тулгарахад Жуков хамгийн эгзэгтэй мөчид бүх бөмбөгдөгч онгоцоор дасныг бөмбөгдөх тушаал өгөж, 11-р танкийн бригадыг явган цэргийн дэмжлэггүй шууд давшилтанд оруулснаар танкчдын тал нь амь үрэгдсэн ч тэд өөрийн алтан амиар дайны ялалтын эхийг тавьж өгсөн билээ. Манай хороо ч гэсэн тэр байлдаанд хүнд хохирол хүлээсэн. Даалгавар биелүүлэхээр хөөрсөн комиссар Ююкины онгоц зенитын галд өртөхөд комиссар экипажийг шүхрээр буухыг тушааж, шатаж байгаа бөмбөгдөгч онгоцоо японы амьд хүч, баргын морин цэргийн бөөгнөрөлийн зүгт залуурдан, түүхэнд анхны “галт дайралт” хийсэн. Бид дайснаас түүнийг өшөөг авах болно гэж андгайлж билээ. 8-р сарын дунд хүртэл газрын томоохон байлдаан болоогүй боловч агаарын ширүүн тулалдаануудын явцад японы нисэх хүчин агаарт ноёрхолоо бүрэн алдаж, хожим Г.К.Жуков, “...Эх Орны дайны жилүүдэд ч тийм олон тооны онгоц оролцсон тулаан үзээгүй” гэж дурссан байдаг. 8-р сарын 20-нд манай ерөнхий давшилт эхэлж, давшилтын өмнө 150 бөмбөгдөгч онгоц, 100 гаруй сөнөөгч онгоцоор халхавчлуулан хүчтэй цохилт хийж, бид өдөрт 2-3 удаа бөмбөгдөлтөнд нисдэг байв. Харин хамгийн хэцүү даалгаварт “өвгөчүүл” нисэж, “шинэковуудыг” үлдээж, 8-р сарын 25-нд хорооны дарга Михаил Федорович Бурмистров Халуун Аршаан өртөөнд бөөгнөрсөн дайсны цуваа устгах даалгавараас эргэж ирээгүй юм. (... япончуудтай тулалдахдаа тэрээр эр зоригийн үлгэр жишээ үзүүлж, түүний удирдлаган доор хороо даалгаварыг маш сайн биелүүлж байсан бөгөөд операцын явцад аймшиггүй агаарын туулаанч гэдгээ харуулсан. Хороог 22 удаа тулалдаанд удирдаж оролцсон. Агаарын тулаанд баатарлагаар амь үрэгдсэн. Халхголын орчим байлдаанд гавъяа байгуулсны төлөө Байлдааны улаан тугийн одонгоор шагнагдсан... гэж ЗХУ-ын баатар цолоор нэхэн шагнах тодорхойлолтонд дурьдаж, 1939 оны 11-р сарын 17-нд ЗХУ-ын баатар цолыг нэхэн олгожээ-РБ). Халхголын дайнд манай хорооны бие бүрэлдэхүүний гуравны нэг амь үрэгдсэн. Сүүлийн үед 70х30 км энэ өчүүхэн цөлөрхөг газрын төлөө ингэж их хохирол үзэх ямар хэрэг байсан юм гэдэг асуулт олонтаа сонссон. Би хариулахдаа, япончууд Хасан нуурын дэргэд, хамгийн гол нь Халхголд бутцохигдсон учраас 1941 оны намрын хамгийн хэцүү цагт ЗХУ руу довтлож зүрхлээгүй юм да. Харин Халхголын дайны дараа биднийг оны эцэс хүртэл тэндээс хөдөлгөөгүй юм. Естой уйдаж үхмээр, чөлөөт цагаар хийх юм огт үгүй, бидэнд “Волга-Волга”, “I Петр” гэдэг хоёрхон кино үлдээсэн тул бараг 100 удаа үзсэн байх, киноны үг бүрийг цээжилж, сүүлдээ дуугүй, бадгуудыг сольж, сүүлээс эх хүртэл янз янзаар гаргаж, одоо болтол мартдаггүй юм”. СБ-3 фронтын бөмбөгдөгч онгоц: экипаж 3 хүн, урт 12,27 м, далавчны өргөн 20,33 м, өндөр 4,73 м, хоосон жин 4060 кг, нислэгийн жин 5732 кг, хурд 360-424 км.цаг, алслалт 1000 км, өндөржилт 9560 м, 1934-1941 онд 6656 ширхэг үйлдвэрлэсэн Халхголын дайнд тус хороонд алба хааж байсан [[ахмад Н.Ф.Гастелло]] Эх Орны дайнд комиссар Ююкины баатарлаг үйлсийг давтаж, 1941 оны 6-р сарын 26-ны өдөр байлдааны даалгавар биелүүлэхдээ дайсны зенитын суманд өртөж, шатаж байгаа онгоцоо танк, бензин тээвэрлэгч бүхий фашистын цэргийн бөөгнөрөл рүү чиглүүлж, устгасан тул мөн өдрийн ЗСБНХУ-ын Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн зарлигаар түүнд ЗХУ-ын баатар цолыг нэхэн олгожээ.

=== Чойбалсан хот өртсөн нь ===
{{Гол|Японы нисэх хүчин Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдсөн нь}}
Чойбалсан хотыг бөмбөгдөж цөөн тооны барилга байшинг устгасан байсан ба одоо тухайн бөмбөгдсөн газарт нь дэлбэрч буй бөмбөгний хэлбэртэй хөшөө байдаг юм.Чойбалсан хотыг Монголын баатар хот гэж ярилцдаг. Учир нь энэ хот бөмбөгдөлтөд өртөсөн Монголын цорын ганц хот юм.
Одоогийн Чойбалсан хот Манжийн захиргааны үеэс Халхын Сэцэн хан аймгийн Ачит бэйс Сансрайдоржийн хошууны төв Санбэйсийн хүрээ нэртэй байснаа Богд хаант Монгол улсын үеэс 1922 оныг хүртэл Ачит бэйс Тогтохын хошууны төв болж дорнод Монголын шашин,худалдаа,аж ахуйн томоохон төвүүдийн нэг байжээ. Монголын ардын хувьсгалын дараа 1922 оноос Хан Хэнтий уулын аймгийн Баянтүмэн хан уулын хошууны төв Баянтүмэн хот, 1931 оноос Дорнод аймгийн төв Баянтүмэн хот, 1941 оноос Чойбалсан хот гэж нэрлэсэн байна. 1930, 1940-өөд онд тэр үеийн нэрээр Баянтүмэн хот бараг цэргийн хот байж манай эх орны үндэсний тусгаар тогтнол,нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалахад чухал түшиц газар болж байсан билээ. Баянтүмэн хотод Монгол Ардын Хувьсгалт Цэргийн хоёрдугаар морьт корпусын командлал, 5-р морин дивиз, түүний ангиуд, ЗХУ-ын Улаан цэргийн 17-р армийн штаб, түүний харьяа зарим ангиуд,нисэх онгоцны төв буудал, цэргийн төв эмнэлэг, зэвсэг, техникийн агуулахууд зэрэг цэргийн чухал объект байрлаж байсны дээр 19З9 оноос Соловъёвск-Баянтүмэний өргөн төмөр зам, Баянтүмэн-Тамсагийн нарийн төмөр замын төв зангилаа зэрэг онцгой объект байсан учир япончуудын сонирхлыг ихэд татдаг газар байжээ.Иймээс 1930-аад оны эхний жилүүдээс эхлэн япончууд энэ чиглэлд тагнуул туршуулаа олон тоогоор идэвхтэй явуулж байжээ. 1939 оны Халхын голын байлдааны үед Монгол-Зөвлөлтийн фронт руу очиж байгаа цэргийн хүч,байлдааны зэвсэг техник Баянтүмэн хотоор дамжин өнгөрч байсан билээ. Энэ бүхэн болон бусад хүчин зүйлээс шалтаг болгон Квантуны армийн удирдлага,дээд байгууллагуудаас зөвшөөрөл авалгүй Баянтүмэн, Тамсагбулаг орчим байгаа Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн нисэх буудлуудыг бөмбөгдөж тэнд байгаа байлдааны онгоцуудыг устгахаар шийдвэрлэжээ. Энэ тухай 19З9 оны зургадугаар сарын 26-нд болсон зөвлөлгөөнд Квантуны цэргийн дэд штабын дарга, хошууч генерал Яно Отосабаро оролцож,нисэхийн 2-р армийн командлагчид 6-р сарын 27-ны өглөө гадаад Монголын нутагт байгаа нисэх буудлуудыг бөмбөгдөх тушаал өгчээ. Гэтэл энэ тухай Дорнод аймгийн удирдлага мэдэж, Баянтүмэн хотыг агаараас өнгөлөн далдлах арг хэмжээ авчээ. 6-р сарын 25-ны өглөө Хэрлэнгийн отрядын дарга Г.Лувсанванчиг, комиссар Г.Сандав нар ангиа түгшүүрийн дохиогоор босгож 70 шахам км-т байгаа Баянтүмэнд морин жагсаалаар ирж, МАХЦ-ийн хангалт үйлчилгээний батальон, Зөвлөлтийн армийн зарим салбарын хамт 6-р сарын 25,26-нд Баянтүмэн хотын бүх байшинг гарын дорхи шарилж, лууль, өвс ногоо зэргээр өнгөлөн далдалж, хотын айлуудын ихэнх нь Хэрлэн голын захаар зусланд гарсан байсан ч хотын төвд буюу ойролцоо байгаа айлуудыг хотоос 25 км-ээс цааш нүүлгэн шилжүүлсэн байна.Японы нисэх хүчний 2-р армийн командлагч авсан үүргийнхээ дагуу дор дурдсан зохион байгуулалт хийжээ. Үүнд 7-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Такаракура Тира хүнд бөмбөгдөгч онгоц 30, 9-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Шитано хүнд бөмбөгдөгч онгоц 27, хөнгөн бөмбөгдөгч онгоц 10, 12-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Хигаши байлдааны онгоц 80-ыг бүгд 147 онгоцоор Зөвлөлт-Монголын нисэх буудлуудыг бөмбөгдөхөөр шийдвэрлэжээ. “1939 оны зургадугаар сарын 27-ны өглөө үүр гэгээрэхээс өмнөхөн Хайлар хотын нисэх буудлаас Японы нисэх хүчний 1ОО гаруй онгоц агаарт хөөрч баруун зүг чиг авч явсаар О6 цаг 2О минутад Тамсагбулагийн хээрийн нислэгийн талбайнуудыг бөмбөгдөж эхлэхэд Зөвлөлт-Монголын байлдааны онгоцууд агаарт гарч агаарын байлдаан эхлэв” хэмээн Хөлөнбуйрын харьяат Ц.Авид “Номон ханы дайн” гэдэг номынхоо 85-86-р талд бичжээ. Хошууч генерал Такаракурагийн удирдсан 30 хүнд бөмбөгдөгч онгоц, 10 гаруй хөнгөн бөмбөгдөгч онгоцоор хамгаалуулан бүгд 42 онгоц Тамсагийн нислэгийн талбайнууд дээгүүр өнгөрөн баруун зүг нислэгээ үргэлжлүүлэн Баянтүмэн хотыг ололгүй Хэрлэн голыг даган нисч хуучин Хэрлэн Бар хотын хоёр цамхаг хүрээд эргэх замдаа Баянтүмэн хотыг олж бөмбөгджээ. Хотын байшингуудыг сайн өнгөлөн далдалсан учир гол чухал газруудыг олж хохирол учруулж чадаагүй байна.Зөвлөлтийн армийн ангиудын болон МАХЦ-ийн 5-р дивизийн сургуулийн талбай,түлшний хураасан мод, Хорихын байр зэргийг бөмбөгдөж, пулемётоор шүршжээ. Энэ үед Баянтүмэнд байсан нисэхийн ангиуд фронт руу явсан тул хотын хамгаалалтад үлдсэн Зөвлөлтийн гурван дайрагч онгоц агаарт гарч тулалдан Японы гурван онгоцыг устгасан гэдэг. Тэдгээрээс нэг нь Цантын хүрд, хоёрдох нь Хэрлэн голын урд, гурав дахь нь Гурванзагал сумын нутаг Яхи нуурын өмнө Гүнсаваагийн балгасны орчимд унажээ. Амь үрэгдсэн нисгэгчид нь онгоцондоо хүлээтэй үлдэж яс, бугуйн цаг гэх мэт хатуу зүйлийн үлдэгдэл нь 1987 оны үед онгоцныхоо сэгэн дээр байсныг хошууч Ш.Адъяасүрэн олж ирж байсан билээ. Япончууд Баянтүмэн хотыг бөмбөгдөхөд тэнд цэргийн албан хааж байсан улсын аюулаас хамгаалах байгууллагын ахмад ажилтан, дэд хурандаа Шархүүгийн Бадрах хожим дурсан бичихдээ: “Би Баянтүмэн хотоос зүүн тийш 5,6 км-т Бунхан толгойн баруун талд Монголын нисэх хороонд цэргийн алба хааж байсан юм.Тэр өдөр хорооны комиссар Шагдарсүрэн лагерийн сүүдрэвчинд хичээл зааж байтал өдрийн 12 цагийн үед хахир муухай дуутай нэг онгоц зүүн хойноос баруун урагш явж далд ороод удаагүй байтал баруун өмнөөс 5О-иад онгоц гарч ирж Баянтүмэнийг бөмбөгдөж, пулемётоор буудсан.Манай нислэгийн талбайгаас И-15,И-16 онгоцууд хөөрч агаарт хүч тэнцвэргүй байлдаан болж дайсны хэд,хэдэн онгоц унасаны дараа онгоцууд зүүн зүг нисч далд орсон юм. Бөмбөгдөлтийн дараа нисэх хорооны тусгай ангийн дарга, сүүлд ДЯЯ-ны сайд,хошууч генерал болсон Бат-Очирын Шагдаржав намайг корпусын тусгай хэлтэст мэдээ хүргүүлэхээр явуулахад хотын дотор бөмбөгдөлтөд нэрвэгдсэн хашаа байшингуудаас утаа манарч,хотын дотор тоос босч байсан”гэжээ. /Эх нь Улсын хилийн музейн фондод бий./ Бөмбөгдөлтөд 4 хүн амь эрсэдсэнээс гадна учирсан хохирлын талаар 1939 оны долдугаар сарын 1-ний өдөр бичсэн актанд үзвэл “Эмнэлгийн болон сууцны 4 барилгын цонх хагарч, ханын шавар нурсанаас 1500 төгрөг, суудлын форд машин гараажийн хамт сүйрсэнээс 6000 төгрөг, банзан хашаа эвдэрч, тэрэгний морь 2 алагдсан, бас бус эд аж ахуйн зүйлүүд хэрэгцээгүй болсоноос 1300 төгрөг, бүгд 8800 төгрөгийн хохирол учирсан” гэжээ. /Эх нь Дорнод аймгийн улсын архив Ф-1,Д-1,Х-46/ Үүнтэй холбогдуулан Дорнод аймгийн даргаас 1939 оны 6 дугаар сарын 27-нд тушаал гаргаж дор дурдсан журам тогтоожээ. Үүнд:
1.”АГААР” дохио өгмөгц хэн боловч нуувчинд орж биеэ хамгаалах, ийм үед эмнэлгийн эмч сувилагч,гал сөнөөгчид, агаараас хамгаалах ангийн хүмүүсээс бусад хүн гадуур явахыг хориглоно.
2.Албан газар,ардын байр, конторуудын дэргэд ба олон хүнтэй зах газруудад бие хамгаалах нуувчуудыг энэ шөнийн дотор ухуулахыг цагдан сэргийлэх,хотын захиргааны дарга нарт даалгажээ.
З.Албан газруудыг 24 цагийн жижүүртэй байлгах,эрүүлийг хамгаалах ба эмийн сангууд энэ үед эмнэлгийн тусламж үзүүлэх, мөн цэргийн эмнэлгүүд ардуудад нэгэн адил эмнэлгийн тусламж үзүүлнэ.
4.Шөнийн цагт албан байгууллагууд ба ардууд цонхыг хар хөшигтөй байлгах, машинуудыг гэрэлгүй явуулах, цахилгаан станцыг унтраах.
5.Утасны хороо агаарын дайсны мэдээ авмагц МАХН-ын хороо, аймгийн яам, дотоод яамны хэлтэс, сэргийлэхэд “Агаар” мэдээ өгөх, түргэн тусламжийн машиныг бэлэн байлгах, бусад газрын машинуудыг дайчлах, ”Агаар” мэдээ авмагц хонх цохиж байхыг цагдан сэргийлэх ба Хотын захиргаанд тус тус даалгаж журамласан байна. /Эх нь Дорнод аймгийн намын хорооны намын архив. ф-1.д-1.т-132-133/
Квантуны цэргийн командлал Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдсөн явдлаа туйлын амжилттай нүүр бардам боллоо гэж баярлацгааж байлаа. Гэтэл Японы цэргийн төв штаб тэдэнтэй хамт баярласангүй. Анхнаас нь эсэргүүцэж Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдөх байлдааны ажиллагааг зогсоох үүрэгтэйгээр Токиогоос дэд хурандаа Аримацуг томилон явуулсан боловч Квантуны цэргийнхэн замд нь саатуулж байж гадаад Монголын нутгийн гүнд бөмбөгдсөн байна.
Энэ нь буруудаж Квантуны цэргийн удирдлага Төв штабаасаа зэмлэл хүлээсэн ажээ. Үүнээс шалтгаалан Халхын голын байлдааны саруудад Японы тал дахин Баянтүмэн хотод агаараас халдан довтлоогүй билээ.

== Халхын голын дайнд тодорсон баатрууд ==
Морьт хорооны захирагч дэслэгч [[Лодонгийн Дандар|Дандар]] нь олон удаагийн тулалдааныг удирдаж цэргүүдээ баатарлагаар удирдаж гавьяа байгуулсан. 
Мөн [[Цэндийн Олзвой|Олзвой]], [[Даржаагийн Хаянхярваа|Хаянхярваа]], [[ Дүгэрийн Нянтайсүрэн|Нянтайсүрэн]], [[Мазимын Экей|Экей]], [[Дуламдоржийн Самдан|Самдан]] болон олон эрэлхэг захирагч, цэргүүд баатарлаг гавьяа байгуулж, баатар болжээ

== Японы цэргийн гэмт хэрэг==
''Мөн үзэх өгүүллэг: [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]]''

[[Квантуны Арми]]йн бүрэлдэхүүнд байсан [[731-р анги]] [[бактериологийн зэвсэг]] үйлдвэрлэн туршиж байсан.  731-р ангийн үүрэг нь тэргүүн шугамд байлдаж шархдагсдад эмнэлгийн анхан шатны тусламж үзүүлэх үүргийг хүлээн армийн эрүүлийг хамгаалах байсан гэх боловч тэр үед дайн байлдаанд хэрэглэхийг хориглодог байсан бактериологийн зэвсэг хийж байсан, Халх голын дайны дараа ангийн дарга [[Ишии Широо]] нь &quot;Алтан Шонхор одон&quot; хэмээх том шагнал хүртсэн, өөрөө тэргүүн эгнээнд тулалдсан зэргээс нь харахад бактериологийн зэвсэг хэрэглэчихсэн гэж үзэх бүрэн үндэстэй. Бас монгол цэргүүдийн дунд өвчнөөр үхэх тохиолдол элбэг байсан. Арван мянган оготно дээр туршилт хийгээд зогссонгүй амьд хүн дээр туршилт хийж байлаа. Тэрхүү [[вирус]]ыг хөгжүүлэх үүднээс эрүүл хүн дээр хийн, амь тасраагүй байхад нь задлан шинжилгээ хийдэг. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] дуусч Японы эзэнт гүрэн бууж өгөхтэй хамт уг ангийн байрлаж байсан байрыг шатаан, ажилтан ажиллагсад 3000 гаруй хүнийг дуугүй болгосон байна. Энэхүү ангийн талаарх мэдээллийг дайны дараа АНУ эрчимтэйгээр эрэлхийлэх болсон бөгөөд тухайн үеийн шилдэг технилоги байсан нь гарцаагүй. Ямар нэг аргаар АНУ уг материалыг гартаа оруулан [[дархлалын олдмол хомсдол]]ын вирусыг хийхдээ хэрэглэсэн гэж үзэх хүмүүс ч бий. Японы тал бактерлогийн зэвсэг болох шавар бөмбөлөгтэй нисдэг шавьжийг онгоцноос олон тоогоор унагаж цусан суулга зэрэг аюултай тахал өвчнийг олноор тарааж байлаа.АНУ-гаар ар талаа хийсэн гэж үзэгдэх уг ангийн үйлдсэн хэргийн талаар дайны шүүх дээр дурдагдсангүй. Цэргүүдээ 100% алдсан гэж зэмлэл ч хүртсэнгүй. Саявтар энэ хэргийг судалж байсан АНУ-ын баг &quot;Харгислал үйлдэж байсан гэх үндэслэл алга&quot; гэж мэдэгджээ. Япончуудын зарим нь &quot;Манай улсын эрүүлийг хамгаалах салбар нь дэлхий дээр тэргүүлэх эгнээнд яваа нь тэдний гавьяа&quot; гэж үздэг.Японы бактериологийн дайралтаар Монгол улсын нутагт хэд хэдэн төрлийн бактерийн бөмбөг хаясан бөгөөд үүнд тахал, булчин задрах тахал, өөр бусад төрлийн бактерийн зэвсэгийг хэрэглэжээ. Монгол улсын зүүн бүс нутагт өнөөг хүртэл идэвхтэй тахал ба булчин задрах тахлын өвчлөл гарч байгаа нь Японы дайны үлдээсэн хор нөлөө гэж үзэх үндэслэл байдаг.{{citation needed}} Хэдий дээд зэргийн зардал багатай ч хүн төрөлхтнийг үй түмээр нь хөнөөж чадах аймшигт зэвсэг болох бактерлогийн зэвсгийг Япончууд сонгон авчээ.  Энэ отряд жирийн биш харин эрдэмтэд, эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсээс бүрдэж байлаа. 731-р отряд нь маш нууц байдлаар үйл ажилгаагаа явуулж байснаас гадна Японд биш Манжуурт анх байгуулагдсан байв. Учир нь ямарваа нэгэн халдвар тарлаа гэхэд зөвхөн Хятадын иргэд л хохироохоор байв. Уг отряд туршилтандаа амьд олзны хүмүүсийг ашигладаг байсан юм. Олзны хүмүүс нь хятад, монгол, орос, солонгосууд байв. Манжуурт октябрийн хувьсгалын үеээр зугтааж гарсан орос үндэстнүүд олон байлаа. Бактериологийн зэвсгээс гадна химийн болон хүний амьдрах чадварыг шалгасан олон санаанд багтамгүй аймшигтайгаар тарчлаасан зүйлсээр хүмүүсийг туршиж алдаг байв.Хүнийг эхлэж нянгаар халдварлуулаад мэдээ алдуулалгүй задлан хийж эрхтнүүдийг нь гарган ирээд задгай чигээр нь эрхтнүүдийг нь нян яаж халдварлан өвчлүүлж байгааг үхтэл нь ажигладаг байв. Мөн цахилгаанаар цохиулж, янз бүрийн хийгээр хордуулж, хорт туяагаар шарж аль зэрэг тэсэхийг нь шалгаж байлаа. Үе мөч эрхтнүүдийг нь салган авч сольж шилжүүлэн суулгаж, цусыг нь юүлж оронд нь адгуус амьтны цус судсанд шахдаг байснаас гадна тархи дотор эрхтнүүдийг нь нэг нэгээр салган авч аль зэрэг амь тэсэхийг нь шалгаж сүүлд нь зөвхөн хөндий хоосон зүйл болгодог байв. Салгаж авсан эрхтнүүдийг бас туршин ашигладаг байсан. Бас хүний дотор эрхтэнүүд рүү янз бүрийн гадны зүйл оруулж туршдаг байв. Эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд бүр дөнгөж төрсөн хүүхэд болон жирэмсэн эмэгтэй хүн дээрч гэсэн туршдаг байсан байна.Мөн хүнийг даралтын камерт хийж биеийн дотор гадна даралтыг зөрүү үүсгэснээр хүний эрхтнүүд хөөж нүд нь бүлтэрч гаран дараа гэдэс ходоод цус нь ам сүвээрээ нь цувж судас нь могой шиг бүдүүн болтлоо бүдүүрч толгой нь том бөмбөг мэт зүйл болон эцэстээ хүн дэлбэрдэг байна.Эрэгтэй хүнийг бодоход эмэгтэй хүн туршилтанд илүү тохиромжтой байдаг. Учир нь илүү амьд үлдэх тэсвэр сайн өвдөлтөнд ухаан алддаггүй туршилт даадаг байна.Маш халуун хуурай агаартай камерт хүнийг хийж шингэн зүйл өгөхгүйгээр хатааж занданшуулан алдаг байв. Эцэсдээ хүнээс зөвхөн хатаж хорчийсон зүйл үлддэг байлаа. Эндээс хүний биеийн 70 хувь нь уснаас бүрддэгийг нээсэн гэдэг. Хүнийг хүйтэнд хөл гарыг норгон хиймлээр үлээлгэн савхаар цохиход хатуу мөсийг цохих мэт дуу гартал хөлдөөдөг байв. Дараа нь гэсгээж эд эс нь хэрхэн үхжихийг ажигладаг байлаа. Энэхүү чөтгөрийн лабораториос ямарч хүн орсон л бол амьд эргэж гардаггүй байсан ба хэдэн мянган хүнийг туршиж тамлан алсан байна. Мөн нутгийн хүүхдүүдэд нянгаар халдварлуулсан амттанаар дайлж халдвар тарааж байв.Дайны сүүл үед 731-р отрядад дэлхийг ч сүйд хийхээр их хэмжээний нянгийн идэвхжүүлсэн өсгөвөр байсан ч хэрэглээгүй болно. Учир нь гэвэл Япон дайнд ялагдах нь тодорхой болсноос гадна хэрвээ үй олноор нь устгасан ийм зүйл хийвэл эргээд Японы ард түмнийг өршөөлгүй хядаж хариу барих болно гэдгийг мэдэж байв.1945 онд Зөвлөлтийн цэрэг Манжуурт давшин орж ирсэн тул отрядын бүх гэмт хэргийн баримт болох зүйлийг устгаж булсан байна. Амьд байсан туршилтын хүмүүс болон хүмүүсийн эд эрхтнүүдийг устгасан байдаг. Чухал баримт материалуудыг Широ Иши болон бусад эрдэмтэд, отрядын толгойлогчид америкчуудад эрч чөлөө амь насаараа худалдсан байна. Отрядын бүх л эрдэмтэд америкчуудын ачаар ялнаас мултарч эх орондоо очиж их сургууль, анагаах эмнэлэг, эрдэм шинжилгээний байгууллагад ажиллах болсон байна.Харин баримт судалгааны материалуудыг авсан америкууд 731-р отрядын үйлсийг идэвхтэйгээр үргэлжлүүлсэн гэдэг. Мөн л амьд хүмүүс дээр хорлонтой туршилтууд хийж байсан бөгөөд ялгаа нь хоригдлууд болон өнчин хүүхдүүд дээр хийж байсан байна. Одоо ч гэсэн нууцаар явадаж л байгаа гэгддэг юм байна лээ. Одоо үед Японд тэрхүү дайны түүхийг бичихдээ хэт мөлийлгөж өөрсдийн үүсгэсэн дайны хариуцлагыг хүлээхгүй, эзэн хааны төлөө үйлдсэн хэргийг гэмт хэрэг гэж үзэхгүй байгаа билээ. Мөн энд жишээ болгож үндсээр нь ялгаварлан гадуурхах бодлого байна. Япончуудын соёлд бусад үндэстэн, Азийн бусад арьстныг доогуур тавьдаг үзэл нэвт шингэсэн. Ямато арьстан буюу Япон үндэстэн нь хамгийн дээд хэмээн ухуулж байжээ.Ямато гэдэг нь япон үндэстний анхны нэр. Энэхүү арьстан бол дэлхийн бусад арьстан ба соёлоос дээгүүр, бусдаас цэвэр гэж үздэг хэмээн Жонн Даудер бичжээ.өнөө үед ч үндэстнээ цэвэр байлгахын тулд Вьетнамаас завиар цагаачлан очигсдыг Японд огт хүлээж авдаггүй. Зөвхөн дээрх отрядын үйлдсэн гэмт хэргийг эс тооцоод цэргийн албан хаагчдийн үйлдсэн яргалал-харгислаар жишээ татахад Германы нацист дайнаас бүүр өмнө нь Япончууд Хятадыг эзлэх нийтийн дайнд мордсон. Нанкинийг 1937 онд бөмбөгдөж буудсаны дараа эзэн хааны арми хятадын эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийг үй олноор нь цаазалж устгасан билээ.Алагдсан хятадуудын тоог янз бүрээр хэлдэг боловч нийтдээ 200 мянган хүн алагдсан гэдэг. Энэ нь 8 жилийн дараа Японы Хирошима, Нагасаки хотуудад АНУ-ын хаясан атомын бөмбөгт алагдсан хүний тоотой ойр очиж байгаа юм.Хожим нь 1941-1942 онуудад Мао Цзе Дуны отрядууд байрласан мужуудад “коммунизмийг номхотгох “Гурван бүгд” буюу Бүгдийг ал, Бүгдийг шатаа, бүгдийг устга” гэсэн бодлогын дүнд нийт 19 сая хүн амиа алджээ.Олзлогдогсод болон эзлэгдсэн орны энгийн номхон оршин суугчдаар буудлагын бай болгох, цэргүүддээ охид бүсгүйчүүдийг нь хүчээр биеийг нь үнэлүүлэх, хөхүүл эхийн хөхийг огтлох, нялх нярай хүүхдүүдийг жадлан шорлож өлгөх,жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн гэдсийг хүүлэн ургийг нь нохойд хаяж өгөх, гүүрний тулгуурыг амьд хүмүүсээр орлуулан гараар нь өргүүлэн дээгүүр хүнд ачааны автомашин, танкаар гарах гэрэг хүний ой тоонд багтамгүй, араатнаас дор авир гаргадаг байлаа.Энэ үед мөн Хятадын зүүн, зүүн хойд хэсгийг эзлэн авсан Японы эзэн хааны армийн бусад бүлэглэлүүдийн эзлэгдсэн газруудын хүмүүст аймшигтай харгис,  хэрцгий хүнлэг бус хандаж байсан. (Нарны цаадах хүн, Хүчиндүүлсэн хот, Үхлийн конвейр: 731-р анги гэх мэт баримтат кинонуудыг үзээрэй)Тэр дайнд оролцсон япон цэрэг Уно Шинторо “Япон дайн: Аман түүх” гэсэн номонд өгсөн ярилцлагандаа “Би хувьдаа 40 хүний толгойг авсан. өнөө үед хүн гайхаж магадгүй, гэвч хүний толгойг авахгүй 2 долоо хоног өнгөрөхөд л эвгүй оргиод байдаг байв. Булчин шөрмөсөө чангалмаар санагдаад болдоггүй.Ингэмэгц би саравч руу очоод нэгийг нь суллан гаргаж ирээд голын захад аваачиж цавчдаг байлаа. Зарим үед алдаад мөр лүү нь цавччихдаг. Нэг удаа уушиг нь бөмбөг мэт бүлт үсрэн гараад ирэхэд нь ой гутсан. өнөөдөр би өөр болсон.Эзэгнэгч Японы арми Малайз, Бирм, Индонез, Хятад, Энэтхэг зэрэг улс үндэстнийг боолчилсноор тэдний эв нэгдэл алга болсон. Эдгээр орны хэдэн зуун мянган хүн дайны хөлд үрэгдсэнээс гадна дор хаяад 100 мянган ази эмэгтэйчүүд /ихэнх нь Солонгос болох/ Япон цэргийн зугаа болж ашиглагджээ.  Дэлхийн II дайны үед цэргүүдийг тайвшруулах, сэтгэлийг нь сэргээх хүүхнүүд маш чухал байжээ.

Энэ талаар Японы алдартай улс төрч, Осака хотын дарга Хашимото Дэлхийн II дайны үед эмэгтэйчүүдийг хүчээр цэргүүдэд биеийг нь үнэлүүлдэг байсан хэмээн ярьж байна. Энэ нь хүнд хэцүү байдалд орсон цэргүүдэд цаашид амьдрах урам зориг, боломж олгодог байжээ. Гэвч эмэгтэйчүүд үүнийг албан хүчээр хийдэг байсан байна. Хашимото үүнийг “Comfort women system” буюу зугаацуулагч эмэгтэйн арга хэмээн нэрлээд байгаа юм.

Зөвхөн Японоос гэхэд 200 000 гаруй эмэгтэй Дэлхийн II дайны үед цэргүүдийн сексийн боол болж байжээ. Мөн түүнчлэн Хятад, Өмнөд Солонгос, Филиппин, Индонез, Тайванаас эмэгтэйчүүдийг авч байсан аж.

Японы Үндэсний Сэргээн Босголтын намыг хамтран үүсгэн байгуулагч Хашимото Осака хотын дарга болохоос өмнө Японы түүхэн дэх хамгийн залуу удирдагч байжээ. Тэрээр өнгөрсөн жил Японд диктатур хэрэгтэй байна гэж хэлж байсан юм. Өнгөрсөн жилийн нэгэн ярилцлагадаа тэрээр “Сум бидний дээгүүр салхи бороо мэт шунгинан ниссэн цагт цэргүүд амь насаа алдах өндөр эрсдэлтэй байна. Яг ийм нөхцөл байдалд цэргүүдийг зугаацуулах “Comfort women system” ажиллагаа бидэнд маш чухал. Үүнийг хүн бүр ойлгоно” хэмээн хэлжээ.
Японы цэргийн хүчний нисгэгч Харада Фумиогийн нэгэн хүсэлт архивт хадгалагдан үлджээ. {{Эшлэл|Намайг Японы хилээр давуулах юм бол би тэнд өчиггүй буудуулна. Надад хэзээ ч японд очих хүсэл алга. Надад ч, миний гэр бүлд ч ялгаагүй|Харада Фумио (Японы нисгэгч)}} хэмээн тэр мэдүүлсэн байдаг.'''

Түрэмгий дайн хийж, эзлэх авах санаархалын үр үндэс нь жирийн япон хүний сэтгэлд ийнхүү өөрийн эх орноос айсан айдас, үл итгэлцлийг бий болгож орхисон нь эндээс харагдана.

== Цэргийн олзлогдогсод ==
[[Файл:Khalkhin Gol Captured Japanese soldiers 1939.jpg|thumb|Японы цэргүүдийг олзолжээ]]
Халхын голын дайны үед Зөвлөлт-Монголын тал болон Япон-Баргын талуудын олзлогдсон цэргүүдийн тухай тоо баримтууд хомс байдаг байна. 
халхын голын дайны дараа Зөвлөлт Японы талын гал зогсоох хэлэлцээрийн үед олзлогдогсодын асуудлыг хэлэлцэн &quot;Нэгийг нэгээо&quot; гэсэн зарчмаар харилцан солилцохоор шийдсэн байна. Үүний дагуу 1939 оны 9 дүгээр сарын 27 -ны өдөр талууд олзлогдогсодоо солилцсон бөгөөд 1940 оны 4 пүгээр сард мөн олзлогдсодоо солцилсон байна. нийтдээ Зөвлөлт-Монголын тал Японы 204 олзлогдсон цэргийг/1939 оны 9 дүгээр сарын 27-нд 88 хүн, 1940 оны 4 дүгээр сарын 27 гэхэд 116 хүн/ Японы талаас Зөвлөлт-Монголын олзлогдсон 89 цэргийн албан  хаагчийг /1939 оны 9 дүгээр сарын 27-нд 88 хүн, 1940 оны 4 дүгээр сарын 27 гэхэд 2 хүн/ солилцжээ.
Зөвлөлтийн талаас анхны олзлогдсон хүн нь 11 танкийн бригадын 335 дугаар тусга авто тээврийн батальоны эмнэлэгийн зааварлагч ахлагч Хаим Дроб юм. Тэрээр 175 дугаар буудлага-пулемётын  тусгай моторжуулсан батальонп томилогдон ажиллаж байхдаа 1939 оны 5 дугаар сарын 20-21-ний шилжих шөнийн тулалдааны үед ангиаасаа төөрч элсэн манхан дунд зүг чигээ алдан явж байх үед нь баргын морин цэргүүд олзолсон байна. 
Хоер дах олзлогдсон цэргийн албан хаагч нь 70 дугаар сөнөөгч хорооны 3 дугаар эскадрилийн холбооны дарга дэслэгч Дмитрий Гусаров бөгөөд 1939 оны 5 дугаар сарын 27-ны агаарын тулалдааны үед сураагүй алга болсон байсан гэж үзэж байжээ. Гусаров тухайн нислэгийн үед чиг зүгээ алдан төөрч ниссээр онгоцны түлш дуусах үед аргагүй буулт хийж буусаны дараа бүлэг Японы цэрэгт бүслэгдэн сумаа дуустал буудалцаад эцэст нв олзлогдсон байна. түүний буусан газар нь Японы талын нутаг дэвсгэр байсан бөгөөд түүнтэй хамт  И-15бис маркийн № 3816 дугаартай онгоц бүрэн бүтнээрээ олзлогдсон байна.
зөвлөлтийн талаас олзлогдсон цэргийн хамгийн тос цолтой хүн нь Баянцагааны тулалдааны үеэр буюу 1939 оны 7 дугаар сарын 3-ы өдрийн туладаанд хуягь нь шатахад бэртэж ухаангүй байх үедээ олзлогдсон 8 дугаар мотохуягт бртгадын 234 дугаар автохуягтбатальоны дарга хошууч Владимир Стрекалов юм.
Зөвлөлтийн цэргийн талаас бөөнөөрөө сайн дураараа бууж өгөх тохиолдол гарч байсаны хамгийн том хэмжээтэй тохиолдол нь 5 дугаар буудлага-пулемётын бригадын 169 дүгээр моторжуулсан онцгой буудлаг-пулемётын батальоны дарга ахмад Николай Казаков өөрийн 13 цэргийн хамт бууж өгсөн байна.

Тулалдаанаар 1939 оны 8 сарын 27 гэхэд япон-манжийн  200 гаруй цэргийн албан хаагч Көвлөлт-Монголын талд олзлогдсон бөгөөд энэ тоонд сайн дураар зугтаж ирсэн 270 манжийн цэрэг ороогүй байна. Японы тал өөрийн олзлогдогсодыг 1000 аас 4000 хүн гэж үзэж байсан бөгөөд хамгийн найдвартай тоог 3000 хүн гэж тооцож байжээ.  ЗХУ-ын Батлан хамгаалах ардын комиссар Ворошиловт  1939 онд бэлтгэж өгсөн мэдээллээр японы 566 цэргийн албан хаагч олзлогдсон бөгөөд үүнээс 88 хүнийг японы талд буцаан өгсөн гэж мэдээллэсэн байна. 
1939 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр Зөвлөлт-Монголын тал Японы талд  64 цжргийн олзлогдсон албан хаагчийг хүлээлгэн өгсөн (үндэстэний хувьд: япон 54, барга 10; цэргийн цолоор: офицер 1, унтер-офицер 3, ефрейтор 7, цэрэг 53).Харин 9 сарын 29-ний өдөр 20 япон, 4 барга цэргийг өгсөн байна.
Японы тал 1939 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр Зөвлөлт-Монголын талд 87 хүн буюу Зөвлөлтийн 77, монголын 10 олзлогдсон цэргийн албан хаагчийг шилжүүлэн өгчээ. 

Монголын талын олзлогдсон цэргийн тухай тоо баримт бүрхэг байдаг. Монголын талаас 1939 оны 1 сараас эхлэн хилийн тулгаралтын үед сураагүй алга болсон эсвэл олзлогдсон тохиолдолууд гарч байсан байна. 
Монголын 6 дугаар дивизийн 5 цэрэг 1939 оны 5 дугаар сарын тулалдааны үед олзлогдсон тухай японы тал сэдээлж энэ тухай гэрэл зургийг сонинд нийтэлсэн байдаг. Японы талын мэдээгээр 1939 оны 6 дугаар сарын 28-ны өдөр Довдон зэрэг 2 цэрэг бууц өгсөн тухай мэдээлсэн байдаг бол 8 дугаар сарын 1-д 6 дугаар дивизийн 15 дугаар морьт хорооны цэрэг Намхай олзлогдсон байна. Зөвлөлтийн талын бүрэн бус мэдээллээр 1939 оны 8 дугаар сарын 1-ний өдрийн байдлаар Монголын 14 цэрэг сураагүй алга болсон байдаг байна.
Харин Монгол цэргийн олзлогдсон тухай сүүлийн мэдээ нь 1939 оны 8 дугаар сарын 13-ны өдрийн тулалдаанд Сонголын 8 дугаар дивизийн 22 дугаар морьт хороо бут цохигдон ухрах үед японы талд 2 монгол цэргийн албан хаагч олзлогдсон тухай Японы 71 дүгээр хорооны мэдээлэлд дурдсан байна.  Олзлогдсон цэрэг нь хорооны нууцын эрхлэгч Жамбал, штабын бичээч Санжит нар бөгөөд тэд нартай хамт хорооны нууцын бүх материал, шуудан алга болсон байна. 
Монголын Ардын армийн Улс төрийн газрын зөвлөх бригадын комиссар Воронины 1939 оны намар хийсэн мэдээлэлд Монголын ардын арми 1939 оны 1 сараас 9 сар хүртэл 30 орчим хүнээ сураагүй алдсан бөгөөд тэдгээрээс9 хүнийг японы талаас шилжүүлэн өгсөн. Шилжүүлэн агсан олзлогдсон цэргүүдэд Намхай байна гэж мэдээлсэн байжээ. 
Японы тал олзлогдсон зөвлөлт-монголын цэргүүдийг байнга зодож, тамлан зовоож, хэрцгийгээр харьцаж байсан тухай олзолгооноос ирсэн цэргийн албан хаагч нар мэдүүлсэн байдаг.&lt;ref&gt;http://iknigi.net/avtor-yuriy-svoyskiy/132726-voennoplennye-halhin-gola-istoriya-boycov-i-komandirov-rkka-proshedshih-cherez-yaponskiy-plen-yuriy-svoyskiy/read/page-9.html&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;https://mihalchuk-1974.livejournal.com/247427.html&lt;/ref&gt;

== Дайны үр дагавар ба түүхийг мушгин гуйвуулахыг оролдсон нь ==
[[Файл:Dmitry Medvedev in Mongolia August 2009-3.jpg|thumb|Оросын Ерөнхийлөгч Дмитрий Медведев , Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж нар тулааны 70 жилийн ойг тэмдэглэх үеэр 2009 оны 8-р сард Улаанбаатарт болсон ёслолын үеэр Жуковын хөшөөний өмнө зогсож байна.]]
[[Файл:В Монголии военнослужащие ВВО примут участие в военном параде 02.jpg|thumb|2019 онд болох 80 жилийн ойн жагсаалын үеэр Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн.]]
Монголын ард түмний хувьд энэ үед эх орон уруу нь халдан довтолсон эзэрхэг (империалист) түрэмгий үндэстнээс эх орноо хамгаалах дайн байсан. [[Манж]]ууд бол манай улсад нэгдэн орсон [[Барга]]-Монголчуудын нутагладаг нутаг бол манай газар хэмээн үзэж байсан. Зарим судлаачдын үзэж байгаагаар ЗХУ аль 1905 оны [[Орос-Японы дайн]]д ялагдсан хонзонгоо авах боломж хайж байсан. Япончууд бол БНМАУ-ыг үл хайхран ЗХУ-ыг басамжлан хялбархан эзэнт гүрнээ гүрнээ тэлнэ хэмээн итгэж байсан. Манж улс газрын зурагнаас арчигдан, социализм бараг бүхлээрээ сүйрэн унан, ЗХУ задарснаас хойш далд нууцлагдмал байдалд байсан мэдээллүүд ганц нэгээрээ гарч ирсээр л байна.Хасан нуурт болсон хэрэг явдлын 70 жилийн ойг энэ өдрүүдэд ОХУ-д тэмдэглэсэн байдаг. 1938 оны зургаа-наймдугаар сард Хасан нуурт болсон хэрэг явдлын шалтгааныг 1946-1948 онд японы цэргийн гол гэмт хэрэгтнуудыг шүүсэн Токиогийн онц шүүхээр хэлэлцжээ. Тэр үед хэрэгтнуудийн өмгөөлөгчид Хасан нуурын хавьд болсон хэрэг явдлыг хилийн шугам тод биш байсан газарт болсон хилийн ялигүй будлиан болгон харуулах талаар багагүй чармайж, үүнийг ЗХУ-ын эсрэг турэмгийлэл гэж үзэж болохгүй гэж нотолж байв. Японы армийн ажиллагааг зөвтгөхийг өнөөдөр ч оролдсоор буй түүхч ургах нарны оронд цөөнгүй бий. 1936 оны 11-р сард Япон Улс Германи Улстай ЗХУ-ын эсрэг чиглэсэн «коминтерний эсрэг» гэрээ байгуулж, зөвлөлтийн хилийн дэргэд байрласан Японы Квантуны армийн хүчийг түргэн нэмэгдүүлэх болжээ. ЗХУ-тай «том дайнд» бэлтгэх зорилгоор төсвийн зардлаа эрс нэмэгдүүлэх шаардлагаа үндэстэй болгохын тулд хуурай замын хүчний командлал «зөвлөлтийн аюул нэмэгдэж буйгаар» халхавчлан суртал нэвтрүүлгийн кампани дэгдээв. Япон генералууд хоосон тоо дурдаж, Алс дорнодод улаан армийн цэргийн тоо нэмэгдсэн мэтээр ярьж, энэ нь Японы батлан хамгаалалтад хямрал учруулав гэж нотолж байлаа. Энэхүү зохиомол сэдвийг нотлохын тулд армийн командлал хилийн олон будлианыг зориуд өдөөжээ. Үл довтлолцох тухай гэрээ байгуулах тухай ЗХУ-ын саналыг Японы засгийн газар мугуйдлан няцааж, зөвлөлт-японы зэвсэгт мөргөлдөөний аюул улам бодитой болсон нөхцөлд Зөвлөлтийн удирдлага улсын зүүн нутагт батлан хамгаалах чадвараа бэхжүүлэх талаар санаа тавихад арга буюу хүрэв. Цэргийн тоо нэмэгдэж, Алс дорнодод танкийн болон нисэх онгоцны ангиуд бий болж, Номхон далайн флот хүчтэй болж, бэхлэлт барьж байв. Эдгээр арга хэмжээ хориглолтын шинжтэй байсан бөгөөд хил хамгаалахад шаардлагатай түвшингээс давсангүй. Зөвлөлтийн цэргийн бүлгийг хүчтэй болгосоны сацуу зөвлөлт-манжуурын хилийн урьд бэхлээгүй хэсгийг инженерийн хувьд тоноглож байв. Хилийн тийм хэсгийн нэг нь Хасан нуураас баруун тийш орших Заозерная болон Нэргүй өндөрлөг байв. «Текохо өндөрлөг дэх зөвлөлтийн цэрэг рүү довтолж, үүнд ЗХУ хэрхэн хандахыг тодруулах. Үүнийг ашиглан энэ нутагт зөвлөлүүдийн хүчийг тандах» санаа Японы жанжин штабт бий болжээ. Хасан нуурын хавьд гарсан хилийн будлианыг ашиглах талаар Японы командлалын сэдсэн санааг шинжлэхдээ тэр үед Хятадад болж байсан байлдааны байдлыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. 1938 оны зун Японы хуурай замын бүх хүчний гуравны хоёр, чухамхуу 23 дивиз Хятадын фронтод байжээ. Манжуур болон Солонгост ЗХУ-ын эсрэг чиглэсэн 9 дивиз байв. Ийм нөхцөлд ЗХУ-тай дайтаж эхлэх нь зүрхэлсэн ажиллагаа байв. Токиогийн онц шүүхийн ялын тогтоолд заасан нь «Халдан довтолсон нь нэг бол энэ нутагт ЗХУ-ын хүчийг тандах, эсвэл Владивосток, Приморьт хүрэх замын дагуух стратегийн хувьд чухал нутгийг эзлэх зорилготой байв… Цэргийн ажиллагааг япончууд эхлүүлсэн гэж онц шүүх үзэж байна. .. Японы цэргийн ажиллагаа илэрхий түрэмгий шинжтэй гэж онц шүүх узэж байна». Энэ дүгнэлтийг «няцаах», токиогийн шүүх хурлыг «ялагчдын буруу шүүх» гэж нэрлэх гэсэн оролдлогыг дэлхийн хоёр дугаар дайны түүхийг хянаж үзэх, Японыг дэлхийн яргалал өдөөгчдийн нэг биш, харин том гүрнүүд, түүний дотор ЗХУ-ын бодлогын золиос болсон мэтээр харуулах талаар Японд дэгдсэн ажиллагааны хүрээнд явуулж байна. Гэвч орчин цагийн ихэнх япон хүн улсынхаа өнгөрсөн милитарист үеийг буруушааж, японы түрэмгийллийг зөвтгөсөн сурах бичгээр сургуулиудад хичээл заах, олон улсын шүүхийн шийдвэрээр цаазлагдсан японы цэргийн гэмт хэрэгтнүүдийн сүнсэд Ясукуни сүмд албан ёсоор шүтэхийг эсэргүүцэж байна. Тэднийг өс хонзон авах гэсэндээ биш, харин 70 жилийн өмнө Хасаны будлиан, Халхын голын дайнд олон хүний амь үрсэн зэрэг тодорхой үйлдлийн төлөөнөө цаазаар авсан нь тодорхой билээ. Японы эзэнт улс Монгол улсын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолд ноцтой аюул учруулах байсан бөгөөд дайныг үүсгэх гол шалтаг нь 1934 оны үеэс эхэлсэн Монгол, Баргын газар нутгийн маргалдааныг овжин ашигласантай холбоотой байдаг. Токиод цэрэг улс төрийн умард,өмнөд гэсэн 2 бүлэглэл байв. Хасан нуур, Халхын голын бүс нутагт ялагдал хүлээснээр Япон доор өгүүлэх төлөвлөгөөнөөс татгалзаагүй харин ч цаг үеийн нөхцөл байдалд нийцүүлэн түр татгалзжээ. Оролцогч талууд болох Зөвлөлт Холбоот Улсын хувьд 2 фронтод нэгэн зэрэг байлдах явдлаас урьдчилан сэргийлэх түүний дотор байгалийн баялаг, ашигт малтмал, түүхий эдийн гол бааз Сибирь, Алс Дорнодыг Японы өнгөлзлөгөөс хамгаалах жийргэвч бий болгох, Япон өөрийн Европын холбоотон Нацист Герман, Фашист Италитай байгуулсан холбоотны хэлэлцээр, Ази тивийг бүхэлд булаан эзлэх цэрэг-стратеги геополитикийн ашиг сонирхлын үүднээс явуулсан бодлого үйл ажиллагааны хэрэгжилт гэдэг нь тодорхой байна. 
Халхын голын байлдааны төгсгөлд хандах хандлага, үнэлэлт дүгнэлт уг дайнд оролцсон улсуудын хувьд харилцан өөр байна Дэлхийн II их дайнд Герман, Итали, Испанитай холбоотон болон орж, ялагдал хүлээсэн Япон улс 1939 оны Халхголд байлдаан болоогүй, хилийн будлиан байсан гэж үзэж байхад, Японы эзэн хааны шилдэг цэрэг Квантуны армитай хамт байлдсан Барга, Манжуурын морьт хороодын тал өнөөдөр 1939 оны Халхголын байлдаан бол хилийн будлиан байгаагүй, алс дорнодыг бүхэлд эзлэн түрэмгийлэхээр сайтар бэлтгэсэн томоохон дайны эхлэл байсан гэж үзэж байна. Үүний бодит баримт нотолгоо нь манай дорнод хилийн чанадад, БНХАУ-ын ӨМӨЗОрны шинэ барга зүүн хошууны Номуунхан бүрдийн музей, Хөлөнбуйр аймгийн нийслэл Хайлар хотод японы түрэмгийлэгчдийн харгислалыг харуулсан музейг 17,5 м газрыг гүн ухсан, 500 м урт хонгилд байгуулсан музейн үзмэрүүд юм.

== 22-р хорооны хэрэг явдал ==
{{Гол|22-р хорооны хэрэг явдал}}
Гурав дахь цохилтоо авсны дараа сэтгэл түгшсэн Токиогийн дээд Командлал цаг хожихоор тушаал өгч стратегийн амин судас болсон Манжуур-Хайлаарын төмөр замын зангилаанд 15 хан км зайтай Халх гол, Нөмрөгийн голын бэлчир дэх Мана уулын орчим япончууд 9 дүгээр сарын 12-нд нэлээд хүчээр довтлон 8 дугаар дивизийн 22-р хороог түрж голын зүүн эргийг эзлэн авчээ. Хариу цохилт хийх гээд бэлтгэж байтал 9 дүгээр сарын 15-нд эзэлсэн байр байран дээрээ яг таг зогсон дайны ажиллагааг зогсоох Японы талаас санал болгосноор шийдвэр Москвагаас ирлээ.Москвад Зөвлөлт-Японы хэлэлцээ эхэлсэн аж.Ийнхүү БНМАУ Халх голын байлдааны үр дүнд Зөвлөлт, Японы буруугаас Нөмрөгийн голын зүүн эрэг, Мана уул зэргийг хожмын Хятадад алдсан ба цаашид тэр чигээрээ асуудал шийдэгджээ.Нөмрөгийн гол нь Манжго-Монголын маргаантай асуудал байгаагүй, Номунханы асуудал ч энэ районыг хамраагүй, ерөөс энэ хавьд байлдаан болох ёсгүй байтал япончууд Москвад эвлэрэх хэлэлцээ эхлүүлчихээд хэлэлцээрт гарын үсэг зурахын өмнө 9-р сарын 12-нд зориуд ийшээ довтлон газар эзэлж “дүрмээс гадуур” зүйл үйлджээ.Энэ [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]д Токиогийнхон бэхлэлт яаралтай барьж байсан Заозерная болон Нэргүй өндөрлөгийг өөртөө үлдээн өндөрлөгтөө бэхжих амжихын тулд хийсэн шиг алхам байжээ.
Энэхүү үйл явдалтай холбоотойгоор түүхэнд [[22-р хорооны хэрэг явдал]] гэдэг үйл явдал болсон байна.

== Халхын голын дайнтай холбоотой архивын материал==


== Урлагийн бүтээлүүд ==

* [[Дайсны цэргүүдээ сонсоцгоо! ]]УСК
* [[Хүний мөр]] УСК
* [[Хүн чулууны нулимс]] УСК
* [[Зарлаагүй дайны оршил]] УСК
* [[Нар хиртсэн жил]] УСК
* [[Хар цас]] найраглал
* [[Дайн ба хүн төрөлхтөн]] Японы УСК III анги (1970 он)
* [[Миний зам]] БНСУ-ын УСК I анги (2011 он)
* [[Гурван танкчин]] дуу 1939 Б.Ласкин, Д.Покрасс
мүүраүш
Маш нууц

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]
* [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа]]
* [[22-р хорооны хэрэг явдал]]
* [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд]]
* [[Японы эзэн хааны арми]]
* [[Квантуны Арми]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Холбоотой материалууд ==
* Baabar, B. (1999). ''From world power to Soviet satellite: History of Mongolia''. University of Cambridge Press. {{OCLC|318985384}}
* Coox, Alvin D.: ''Nomonhan: Japan Against Russia, 1939''. Two volumes; 1985, [[Stanford University Press]]. ISBN 0-8047-1160-7
* Drea, Edward: ''Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939''.  Leavenworth Papers [http://usacac.army.mil/CAC2/cgsc/carl/download/csipubs/LP2_NomonhanJapanese-SovietTacticalCombat_1939.pdf study] for the Combat Studies Institute of the U.S. Army.

*{{Cite book
| last = Drea
| first = Edward J.
| year = 1998
| chapter = Tradition and Circumstances:  The Imperial Japanese Army's Tactical Response to Khalkhin-Gol, 1939
| title = In the Service of the Emperor:  Essays on the Imperial Japanese Army
| publisher = University of Nebraska Press
| location = Nebraska
| isbn = 0-8032-1708-0
}}
*[[John Erickson (historian)|Erickson, John]]: ''The Soviet High Command: A Military-Political History, 1918–1941''.  Routledge, 2001. ISBN 0-7146-5178-8.
* Goldman, Stuart D. ''Nomonhan, 1939; The Red Army's Victory That Shaped World War II.'' 2012, [[Naval Institute Press]].  ISBN 978-1-59114-329-1. [https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=36367 online review]
* Kotelnikov, Vladimir R. ''Air War Over Khalkhin Gol, The [[Nomonhan Incident]].'' 2010; SAM publications.  ISBN 978-1-906959-23-4.
* Kuromiya, Hiroaki. &quot;The Mystery of Nomonhan, 1939,&quot; ''Journal of Slavic Military Studies'' (2011) 24#4 pp.&amp;nbsp;659–677
* Moses, Larry W. &quot;Soviet-Japanese Confrontation in Outer Mongolia: The Battle of Nomonhan-Khalkin Gol,&quot; ''Journal of Asian History'' (1967) 1#1 pp.&amp;nbsp;64–85.
*Nedialkov, Dimitar.  ''In The Skies of Nomonhan, Japan vs Russia, May–September 1939.'' (2nd edition, 2011) Crecy Publishing Limited.  ISBN 978-0-859791-52-6.
* Neeno, Timothy: ''Nomonhan: The Second Russo-Japanese War''.  MilitaryHistoryOnline.com [http://www.militaryhistoryonline.com/20thcentury/articles/nomonhan.aspx essay]. Uses the Coox book and Drea paper as sources.
* Sella, Amnon. &quot;Khalkhin-Gol: The Forgotten War,&quot; ''Journal of Contemporary History'' (1983) 18#4 pp.&amp;nbsp;651–687 [http://www.jstor.org/stable/260307 in JSTOR]
* Snow, Philip. &quot;Nomonhan – the unknown victory,&quot; ''History Today'' (1990) 40#7 pp.&amp;nbsp;22–28
* {{Cite book| last = Snyder| first = Timothy | year = 2010 | chapter = Final Solution | title = Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin | publisher = Basic Books | location = New York | isbn = 9780465002399}}
* Young, Katsu H. &quot;The Nomonhan Incident: Imperial Japan and the Soviet Union,&quot; ''Monumenta Nipponica'' (1967) Vol. 22, No. 1/2 (1967), pp.&amp;nbsp;82–102 [http://www.jstor.org/stable/2383224 in JSTOR]
*Zaloga, Steven J. ''Japanese Tanks 1939–45''.  (2007) Osprey. ISBN 978-1-84603-091-8.

== Гадаад холбоос ==
* [http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp#86a Номонхан: Япон-ЗХУ-ын тактикийн байлдаан, 1939] 
* [http://www.lib.utexas.edu/maps/ams/manchuria/txu-oclc-6614368-nl50-3.jpg Халхын голын байлдааны газрын зураг]
* [http://books.google.com/books?id=o84DAAAAMBAJ&amp;lpg=PA25&amp;dq=ulan%20bator&amp;pg=PA22#v=onepage&amp;q=ulan%20bator&amp;f=false &quot;LIFE&quot; magazine article] on combat at Khalkhin Gol, 7 August 1939
* [http://www.xcar.com.cn/bbs/viewthread.php?tid=7976492&amp;extra=&amp;showthread=&amp;page=11 Videos of the Nomonhan War Museum]
* [http://www.warbirdforum.com/nomonhan.htm Warbird Forum – Japan vs. Russia, 1939]
* &quot;On the Road to Khalkhin Gol&quot;, [http://soviet-awards.com/digest/kg1/On-the-Road-to-Khalkin-Gol-1.html Part 1] and [http://soviet-awards.com/digest/kg2/Road-to-Khalkin-Gol-Part2-1.html Part 2], by Henry Sakaida

[[Ангилал:Халхын голын дайн| ]]
[[Ангилал:20-р зууны дайн]]
[[Ангилал:1938 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1939 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:Азийн дайн]]
[[Ангилал:Дайн хоорондын үе]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улс дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Монгол дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:Манж-го]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Японы зэвсэгт хүчний түүх]]</text>
      <sha1>hqfzjnk6we5lhi6wr7n4w9yu8idpy09</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706190</id>
      <parentid>706189</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T06:28:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mobizen</username>
        <id>78110</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="220929" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Халх голын байлдаан
|partof= [[Зөвлөлт-Японы хилийн мөргөлдөөнүүд]]
|campaign=
|image=[[Зураг:SovietArmouredVehicle.jpg|300px]]
|caption=Халх голын нэгэн тулалдааны үеэр устгагдсан Зөвлөлтийн [[БA-10M]] загварын хуягт машин
|date=1939 оны 5 сарын 8 - 9 сарын 16
|place=Монгол улс, Халхын гол
|casus=
|territory=Мана уулын орчмын газар нутгийг Японд алдсан ба хожим Хятадын нутаг болсон
|result=ЗХУ-ын бүрэн ялалт, Монголын хувьд хохирол дагуулсан ялалт
|combatant1= [[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[ЗХУ]]&lt;br /&gt; [[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]] [[БНМАУ]]
|combatant2= [[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Японы эзэнт гүрэн]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_Manchukuo.svg|22px]] [[Манж-Го]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[Георгий Жуков]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[Григорий Штерн]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]] [[Хорлоогийн Чойбалсан]]
|commander2=[[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Комацүбара Мичитаро]]
|strength1=57,000 цэрэг, 17,000 монгол цэрэг
515 нисэх онгоц, 498 танк, 542 их буу,385 хуягт машин
|strength2=38,000 (анх), 75,000 цэрэг(дахин нэмснээр), 
700 нисэх онгоц, 181 танк, 500 их буу&lt;ref name=&quot;Glantz&quot;&gt;Glantz, David M.; and House, Jonathan. ''When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler''. Lawrence, KS: UP of Kansas, 1995. ISBN 0-7006-0899-0  p. 14.&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;Modern western estimate:&lt;br&gt;45,000 Алагдсан ба шархадсан,&lt;br&gt;3,000 олзлогдсон &lt;ref&gt;&quot;Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea&quot;&quot;Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea&quot; Combat Studies Institute, fort Leavenworth, Kansas, 1981&lt;/ref&gt;
|casualties1=Архивын судалгаагаар&lt;br /&gt;9,284 амь үрэгдсэн&lt;ref name=&quot;drea2&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp|title=&quot;Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea&quot;|language=en|publisher=Combat Studies Institute, fort Leavenworth, Kansas, 1981|accessdate=2010-06-20|deadlink=404|archiveurl=https://web.archive.org/20100505201714/www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp|archivedate=2010-05-05}}&lt;/ref&gt;,&lt;br /&gt;15,251 шархадсан, монголын талаас 2740 хүн үхсэн&lt;ref&gt;Baabar (1999), p. 389&lt;/ref&gt;
|casualties2=Японы засгийн газрын мэдэгдэл&lt;br /&gt;8,440 амь үрэгдсэн,&lt;br /&gt;8,766 шархадсан&lt;br /&gt;ЗХУ-ын мэдэгдэл&lt;br /&gt;60,000 үрэгдсэн ба шархадсан,&lt;br /&gt;3,000 олзлогдсон
}}

'''Халхын голын байлдаан''' нь зарлагдаагүй [[ЗХУ-Япон хилийн дайн]] буюу Япон-Зөвлөлтийн дайны гол байлдаан байжээ. Энэ байлдаан Японд  '''Номонханы хэрэг'''&lt;ref name=Drea&gt;Drea, Edward J. ''[http://www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/Maps.html &quot;Leavenworth Papers No. 2 Nomonhan: Japanese Soviet Tactical Combat, 1939 – MAPS&quot;'']'' – Retrieved: 13 May 2007.&lt;/ref&gt; гэж нэрлэгдсэн. [[Номонхан]] гэж Монгол - Манжийн хилийн орчим дахь [[уул]] ажээ.

==Дайны урьдач нөхцөл==
Ямартай ч 1939-онд Халх голд болсон энэхүү байлдааны ажиллагааг дайн, байлдаан, тулалдаан байсан уу гэдэг дээр одоо болтол маргалдаж байна. Зарим нь үүнийг хамгийн анхны Азид өрнөсөн Дэлхийн 2-р дайны байлдаан хэмээн үздэг.

Энэ нь 1927 оноос цэрэг-улс төрийн зүтгэлтэн нарын хувьд томоохон асуудал тулгарсанаар эхлэв. (Токиогийн бусдын газар нутагт тэр дундаа Манжуур, Хятад, Оросын Алс Дорнод, Сибирьт өнгөлзөх бодлогоо үүнээс аль эрт 1889 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн) 1918 оны  Дэлхийн 1 дүгээр дайны үеэр аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн, гадаад худалдааны өндөр өсөлт дагуулсан бол дайны дараахь Версалийн гэрээгээр шийдвэрлэгдсэн Ази дахь Германы колонийн эзэмшлийн асуудлаар болон Өрнөдийн түнш орнуудын байр суурь, түүний бодлогын үр нөлөө, 1929 оны /худалдааны болон 2,3 талт хэлэлцээрүүдийн заалтын улбаатай нэг талаар нөлөөлсөн/дэлхийн эдийн засаг санхүүгийн хямрал Японы эдийн засагт хүндээр тусч,1937 оноос өдүүлсэн [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]], Манжуурт цөмрөн орсон ажиллагаатай холбоотой Үндэстнүүдийн лигийн тавьсан удаа дараагийн хориг арга хэмжээнээс үүдэн гадаад ертөнц дэх байр суурийг нь үлэмж сулруулсан байна. Ялангуяа Хятадад ихээхэн хэмжээний зэвсэг-техник, байлдааны нисэх онгоц, танк , цэргийн мэргэжилтэн, зөвлөх нарыг Монгол, Дундад Ази-Дорнод Туркестаны (Шинжаан) нутгаар дамжуулан илгээх зэргээр ЗХУ тусламж үзүүлж дайн байлдаанийг ихээхэн цаг хугацаагаар сунжруулсан хийгээд байгалийн баялаг, түүхий эдийн гадаад импортоос хэт хараат байдал нь ч үүнд нэрмээс болж байлаа.Энэ байдал нь бизнесийн хүрээнийхэнд том цохилт болсон тул цэргийнхнээ шахаж эхлэв. Ази, Номхон далайн бүс нутаг дахь Франц,АНУ, Их Британитай ашиг сонирхолын зөрчлийн улмаас дурамжхан байгуулсан /Үүнд АНУ, Англитай байгуулсан &quot;Японы Тэнгисийн Цэргийн Флотын хөлөг онгоцнуудын зэвсэглэлд хязгаар тогтоосон холбогдох/ тэдний зүгээс тавьсан зарим заалт, Хятадын зүүн хэсгийн нутагт явуулсан байлдааны ажиллагаа нь амжилтгүй болсон нь Токиогийн Цэргийн дээд командлалын удирдлагуудад энэ байдал таалагдсангүй. Геополитикийн нөлөөний хүрээгээ тэлэх бодлогоо цэргийн хүчээр шийдэх замыг сонгож үүнийхээ дагуу &quot;Аугаа Их Дорнод Азийн Хөгжил-Цэцэглэлтийн Төлөвлөгөө&quot; гэгч улс төрийн үзэл, суртал нэвт шингэсэн төлөвлөгөө боловсрууллаа. Хэрэгжүүлэх Өмнөд ба Умард гэсэн үндсэн стратегийн 2 чиглэл байв.Өмнөд чиглэл бол Номхон далай, Австрали, Индонези, Бирма, Энэтхэгийн чиглэлээр цохилт өгч АНУ,Английн колонуудийг булаан авах бол Умардынхаар бол эх газраар Хятадыг буулган авах, Манжуур,Монголоор түшиц болгон ЗХУ-тай байлдаж Сибирь Алс дорнодийн чиглэлээр цохилт өгч Уралын нуруу хүртэл эзэмшлээ тогтооход оршиж байлаа.Энэ нь дээд цэргийнхний хувьд 2 хуваагдах шалтгаан болсон, зөвхөн аль нэгийг нь сонгох байсан гэж манай зарим улс төрчид, сэтгүүлчид ташаа ойлгодог.Дээд командлал нь бололцоо бүрдсэн тохиолдолд 2-ыг зэрэг хэрэгжүүлэх байсан нь тодорхой.Маргаан болсон нь зөвхөн аль чиглэлд эхний ээлжинд хэрэгжүүлэх вэ гэдэгт байсан ажээ. Энэ нь хожим ЗХУ дэлхийн 2 дугаар дайнд татагдан орж [[Москвагийн тулалдаан|Москва]] болон [[Ленинградын бүслэлт|Ленинградын хамгаалалт]],Сталинградын тулалдааныг үр дүнг хэрхэн эргэх вэ? гэдгийг харгалзан Квантуны армийн Жанжин Штаб 1941-1943 онуудад Манай Халх гол, ЗХУ-ын Алс дорнодийн Уссури,Амар мөрний сав газар дахин цэргийн хүч хуримтлуулж илүү няхуур [[Кантокуэн]] хэмээх цэргийн шинэ ажиллагаанд бэлтгэж, төлөвлөн зөвхөн Токиогоос ирэх дээд командлалынхаа тушаалыг хүлээж байсан байна.(Үүнд Япон улсын өөрийн ба [[НКВД]]-ийн Алс Дорнодын Сөрөг Тагнуулын Архив,МУ-ын ТЕГ-ын Архивийн материал, хилийн чанадад тагнуулын үүрэг гүйцэтгэгч нарын мэдүүлэг зэрэг нь одоо нэгэнт ил болжээ.)  Энэ ч утгаараа Халхын голын байлдаан. 
Токиогийн цэрэг-улс төрийн Өмнөд,умард бүлэг нь зорилго,үзэл баримтлал, зармын хувьд ч,геополитикийн болон улс төрийн бүлгийн ашиг сонирхол Стратегийн болон тактикийн талаасаа ямар ч ялгаа байсангүй. Бие биенийхээ тактикийн зорилго чиглэлийг зарчмын хувьд үгүйсгэдэггүй байв.Зөвхөн аль чиглэлд эхний ээлжинд вэ? гэдэгт ширүүн маргаан өрнүүлжээ.  
Зөвлөлт Холбоот Улсын хувьд Европ тивээсээ Нацист Герман, Балтийн тэнгисээс Финланд, Кавказаас  Иран, Хар тэнгист Турк болон бусад Балканы орнууд,Сибирь-Алс Дорнодоос Японы гэх геополитикийн бүслэлтэнд ороод байлаа. Коминтерний болон Сталины болгоомжлол нь юуны түрүүнд ямар ч үнээр хамаагүй 2 фронтод зэрэг байлдах аюулаас зайлсхийх зорилгоор Монголыг бусдад алдахгүй байхыг чухалд авч үзсэн. Өвөр Байгалын сав, Сибирийн төмөр замыг алдвал Сибирь, Урал дахь Цэрэг-Стратегийн Аж үйлдвэрийн түшиц орон зай үгүй болно гэдгийг тооцож Монголын талаарх ЗСБНХУ-ын бодлого гол төлөв Коминтернээр дамжин илэрч байлаа. Тухайлбал Коминтерний дорно дахины нарийн бичгийн дарга нарын 1929 оны 1-р сарын 7-ны өдрийн зөвлөлгөөний илтгэлд: “Монголын нутаг дэвсгэр нь олон улсын тусгай ач холбогдолтой юм. Тэрхүү нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь Англи, Герман, Францыг нийлүүлснээс их бөгөөд хүн ам нь 800 мянгахан юм. Монгол орныг империалистууд, дэлхийн хувьсгалын дайснуудын нөлөөнд оруулахгүйн тулд тэрхүү нутаг дэвсгэрт тогтоосон нөлөөгөө хадгалж байхад манай гол зорилт оршино хэмээн үзсэн. 
Мөргөлдөөний цаад шалтгаан: Сталины логик
Япончууд Манжгогийн тоглоомын улс байгуулснаасаа эхлээд энэ нутагт хамаарах монголчуудыг &quot;онцгойлон дотночилж&quot; тэдэнд тусгай эрх олгожээ. Монголчууд ч Японыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөгч ивээн тэтгэгч гэж харж байсан юм. 1937 онд эхэлсэн Хятад-Японы дайнаар нийт Өвөр Монголыг эзэлсэн япончууд монголчуудад Хятадын талхидлаас авран чөлөөлөгчийн дүрд чадамгай тоглож, &quot;соёлжиж гэгээрэхэд&quot; нь туслах болжээ. Энэ байдал Гадаад Монголд халдварлахаас Сталин ихэд болгоомжилсон байна.Монгол улсад коммунист намын 10 мянган гишүүн байх атал лам нарын тоо тэднээс даруй арав дахин их байлаа. Иймээс Япон талыг баримтлах өндөр магадлалтай лам нар, язгууртнууд, сэхээтнүүдийг устгахыг Монголын удирдагчдад тулгах болсон байна. Үүнийг нь Монголын төрийн удирдлага эс хүлээн авч, арга саам гарган залилах гэж оролдох болжээ. Сталин зөвлөлтийн цэргийг Монголд байрлуулах асуудлыг ч тулгаад Монголчууд хүлээж авсангүй. Иймээс өргөн хэмжээг хамарсан их хядлага өөрөө зохион байгуулсан байна.

===Монголын байр суурь===
{{Гол|Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)}}
{{Гол|Манжуурын бага хурал}}
Манжгонууд БНМАУ-ын талууд аль аль нь үүссэн нөхцөл байдалд хүлээцтэй хандаж байсан тул дорнод хилд буй болсон хилийн маргааныг гэрээ хэлэлцээний журмаар зохицуулж болно гэж Монголын удирдагчид үзэж байлаа. Манжуур өртөөнд болсон Япон-Манжго-Монголын хилийн хэлэлцээнд Монголын тал Ерөнхий сайдын орлогчийн төвшинд идэвхитэй оролцож байлаа. Хэрэвзээ Монголчууд Манжго улсыг хүлээн зөвшөөрвөл Япон улс БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч болно гэсэн санал ч гарчээ. Иймээс Монголын удирдагчид Манжгогийн талтай хилийн маргаанаа аль болох өөрснөө зохицуулах хүсэлтэй болоод иржээ. Иймээс ч Ерөнхий сайд Гэндэн “Монгол улс Манжготой байлдах ямар ч хүсэлгүй, ийм юм хүсч байгаагаараа япон орос хоёр л байлдана биз” гэсэн утгаар санаагаа илэрхийлж байв. Чухам ийм бодолтой байсан учир зөвлөлтийн цэргийг Монголын нутагт оруулж байршуулахын эсрэг байсан юм.

===Сталины авсан арга хэмжээ===
{{Гол|Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)}}
{{Гол|Лхүмбийн хэрэг}}
Монголчууд Японоор өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлж улмаар тэдэнтэй ойртож магадгүй болох нь Зөвлөлтийн Алс Дорнодын бодлогод тун аюултай үзэгдэл болох байлаа. Монгол үндэстэнд хандаж байгаа япончуудын заль мэх нь тэднийг Хятадын төдийгүй Зөвлөлтийн эсрэг алхам руу чиглүүлж болох юм. Чингэвэл Гадаад Монгол нь Барга болон Өвөр монголчуудын замаар орно. Иймээс Сталин эрс арга хэмжээ авчээ. Тэрээр Манжуурын хэлэлцээг таслан зогсоож Монголын төлөөлөгчдийг эргүүлэн татаад, Улаанбаатарт авчирч буудан хороов.Үүнтэй нэгэн зэрэг Манж-гогийнын төлөөлөгчдийг Япончууд баривчлан авч Мүгдэнд цаазлан хороосон ажээ. Ерөнхий сайд Гэндэнг огцруулж Москвад дуудан авч одлоо. Тэр даруй Зөвлөлтийн цэргийг Монголд оруулж ирэв. Лам нар болон язгууртан, сэхээтний эсрэг хандсан их хядлагыг эхлүүлэн насанд хүрсэн эрчүүдийн 20 хувийг цаазлан устгажээ. Хилийн маргаан дорвитой том тулалдаан мөргөлдөөнөөр шийдэгдэхээс өөр гарцгүй боллоо.

== Үйл явдлын угтвар нөхцөл ==
1939 онд Япончууд Манжийн нутгийг эзлэж Манж-Го нэртэй улс байгуулсанаар Монгол улсын хил нийлэх болсон байна. Манж-Го, Монголын хоорондох хилийг Япончууд [[Буйр нуур]]т цутгах [[Халхын гол]] гэж үзэж байсан боловч монголчууд Халх голоос зүүн чигт 16 км-н цаана орших Номонхан тосгон хүртэл Монгол улсын нутаг гэж үзэж байсан юм.1938 онд Японы Эзэн Хааны Армийн Жанжин Штабт Квантуны удирдлага ЗХУ-ын эсрэг “Хатиго” нууц нэртэй дайны төлөвлөгөөг боловсруулсан батлуулсан байжээ. Энэ үед Япон Манжуурт Японы эзэн хааны хуурай замын цэргийн 1,3 сая албан хаагч Монгол улс, ЗХУ-ын хилийн зүүн хязгаарт яг хажууд ирж байрласан байсан юм. Японы “Хатиго” төлөвлөгөөний “Б” хувилбар нь Монголын зүүн хязгаарыг эзлэн авч түшиц газраа болгоод цаашлаад Байгаль нуур орчмоор ЗХУ уруу дайрах зорилго байв. Энэ бол Европын фашист Герман, Итали удахгүй дэгдээх дэлхийн II дайны эхний цуурай, фашистуудын дорно зүгийн холбоотон байсан Японы армийн зүүн талд дэгдээх дайны бэлтгэл үе нь байлаа.[[Манж-Го]]гийн арми нь үндсэндээ 1939 онд Японы [[Квантуны Арми]]йн командлагч генерал [[Комацүбара Мичитаро]]д захирагдаж байжээ.Улаан армийн цэргүүд [[Сибирь]]-[[Манжуур]] ын хилийг хамгаалах үүрэгтэй Өвөр-Байгалын цэргийн тойргоос ирсэн 57-р тусгай [[корпус]]ын харъяанд байв.Японы цэрэг манай улсад халдан түрэмгийлж дайн өдөөсөн нь зохих арга хэмжээ авахад хүргэв. Улс орны амьдрал, бүх ажлыг “Шууд дайны байдалд захируулан” явуулсны дээр фронтод туслах хөдөлгөөн орон даяар өрнөсөн байна. Юуны өмнө МАХЦ-ийн нэгтгэл, ангиудыг бие бүрэлдэхүүн болон зүтгэх хүч, техник хэрэгсэлээр хангах яаралтай арга хэмжээ авав. Энэ зорилгоор байлдаж буй 5,6,7,8 дугаар морьт дивизийн орон тоог нөхөн хангах, бэлтгэл дарга, цэргүүдийг татаж сургуулилах, түр цэрэг татах ажлыг эхэлсэн байна. Ээлжит цэрэг татлагыг явуулснаар цэрэгт татвал зохих насны 18605 хүнээс 8405 хүнийг цэргийн албанд татаж, нэгтгэл ангиудын орон тоог нөхөн хангав. Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд МАХЦ-ийн бие бүрэлдэхүүн 17,5 мянга болж үүнээс 8575 нь байлдаанд оролцсон байна.БНМАУ-ын цэргийн тухайд нийт хилийн ба дотоодын цэргийг оруулаад 18 000 хүн бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй, 10 [[хөнгөн танк]], 30-40 [[их буу]], 40 гаруй [[нисэх онгоц]], 50-60 [[хуягт машин]]тай байв.
ЗСБНХУ, Япон улсын хооронд 1925 онд дипломат харилцаа тогтсон ч наран улсын милитарист хүрээлэл умард хөршийнхөө эсрэг нилээд түрэмгийлэх төлөвлөгөө боловсруулсаар байлаа.  Япон улс ЗСБНХУ –ын эсрэг хийх дайны бэлтгэлийн үндсэн санааг 1927 онд Японы засгийн газрын тэргүүн болсон ерөнхий сайд Гиити Танако томьёолон, боловсруулснаар хожим нь “Танакийн меморандум” нэршин алдаршсан билээ.
1928 оны эхээр Япон улс түүхий эдийн баазтай болох,  ЗСБНХУ, БНМАУ, Хятад руу хийх түрэмгий дайны төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхэд цэрэг түшиц газар эзлэх зорилгоор цэргийн түрэмгийлэлд шаргуу бэлтгэх болсон юм.  Манжуурыг довтлохоос өмнө 20 –иод оны төгсгөл, 30 оны эцэс гэхэд ЗСБНХУ-ын эсрэг “Оцу” гэсэн нууц нэртэй цэрэг-стратегийн төлөвлөгөө боловсруулагдсан байв. 1933 онд японы цэргийнхэн Манжуурыг эзэлмэгцээ нутаг дэвсгэр дээр нь цэргийн төрөл бүрийн байгууламж барихын зэрэгцээ ЗСБНХУ, Монголын хил рүү төмөр болон засмал зам тавьж эхэлсэн байна.Энэ хугацаанд Японы Жанжин штабын тагнуулын хэлтсийн/зохиогч нь хожмоо дэслэгч генерал болсон, хошууч Канда Масатанэ/ аналитик суурь баримт бичгийг бүрдүүлэх даалгавар бүхий японы тагнуулынхан улам ажиллагаагаа идэвхжүүлэв.
“Оросын эсрэг хорлон сүйтгэх үйл ажиллагааг судлах материал” нэртэй нууц илтгэлд хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаа нь ирээдүйн дайнд онцгой чухал үүрэг гүйцэтгэх болно гэжээ.”Иймээс Оросын эсрэг хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаанд багтаж буй ажил бол нилээд олон хэлбэртэй байх бөгөөд бүх дэлхий хамрах үйл ажиллагаа болох ёстой хэмээн зохиогч нь онцлон тэмдэглэж байв.”ЗСБНХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагаа явуулж байсан японы тагнуул, нууц ажилтнуудад японы жанжин штабаас сайшаагдсан зөвлөмж энэхүү илтгэлийн үндсэн дээр өгөгддөг байсан бөгөөд хожмоо энэ зөвлөмж тэдний үйл ажиллагааных нь удирдамж болсон билээ.ЗСБНХУ , Хятад , Солонгосын нутаг дэвсгэр дээр хэрэгжүүлж буй энэ тагнуулын ажиллагааны удирдах төв нь Оросын иргэний дайны үед байгуулагдсан ЯЦТГ/японы цэргийн төлөөлөгчдийн газар/ байв. Монголын нутаг дэвсгэр дээр цагдаагийн улс төрийн албаны 3 дугаар тасаг, хилийн цагдаагийн отрядын онцгой тасгууд хорлон сүйтгэх идэвхтэй үйл ажиллагааг явуулж байв./1/  Зөвлөлт Оросын эсрэг  ажилдаа  ЯЦТГ оросын цагаантны дүрвэгсдийг өргөнөөр ашиглаж байлаа. Тухайлбал, 1938-1939 онуудад, 1939 оны 04 сарын19-ны ЗСБНХУ-ын ДЯЯАК, АБЕГ-ын өгсөн тойм танилцуулгад тэмдэглэснээр  Япон, Германы абверийн тагнуулуудын удирдлага дор ажилладаг, тэдний хөрөнгөөр байгуулагдсан  ОФХ/”Оросын фашист холбоо”/ хэмээх байгууллага идэвхтэй ажиллаж байсан тухай тэмдэглэжээ. Энэ байгууллага нь дайсны хорлон сүйтгэгчид, алан хядагчид, нууц ажилтнуудыг ЗСБНХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр байршуулах ажлыг зохион байгуулдаг байв.ОФХ-ны алс Дорнодын болон европын их хурал дээрээ ЗСБНХУ-ын эсрэг явуулах дайнд фашист гүрнүүдийг дэмжих, зөвлөлтийн нутаг дэвсгэр дээр хорлон сүйтгэх – тагнуулын үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх тухай шийдвэр гаргаж байжээ./2/
1938 онд Японы жанжин штаб өөрийн тагнуулын нууц мэдээг харгалзан “Оцу” төлөвлөгөөндөө тодотгол оруулжээ. Тухайлбал, 1938-1939онд Алс Дорнод Зөвлөлтийн хотуудыг дараагийн зорилгоо хэрэгжүүлэх  зорилгоор манжуурт ихээхэн хэмжээний цэрэг оруулахаар тусгаж, түүний зэрэгцээ БНМАУ руу цөмрөн орохоор төлөвлөсөн байна.Зөвлөлт-монгол, монгол-манжуурын хил дээр ноцтой өдөөн хатгалга гарч болзошгүйг зөвлөлтийн тагнуулчид анги салбарууддаа урьдчилан анхааруулж байсан төдийгүй тэд японы тагнуулын байгууллагуудын үйл ажиллагаанд сөрөг ажиллагаа үзүүлэхээр чармайж байжээ.Хилийн отрядуудын дарга нарт илгээсэн 1939. 04. 21ний Приморийн тойргийн ДХАК хилийн цэргийг удирдах газрын тагнуулын байгууллагын зааварт: ”Сүүлийн үед Квантуны армийн штаб болон японы тагнуулын байгууллагууд манай хилчдийг олзлох, хил дээр өдөөн хатгалгын чанартай зөрчил гаргах, манай хилийн зурвас болон бэхэлсэн цэгүүд дээр тагнуул хийх, хилийн шугамд офицерын бүлэг ажиллуулах, япончууд сонирхож буй чиглэлүүддээ нууц ажилтнууд байршуулах зэргээр тагнуулын үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлж байна...” гэжээ./3/Тактикийн тагнуулын төлөөлөгчдийн эх сурвалжууд ч  БНМАУ-ын хил орчим болон Манжуурын нутаг дэвсгэр дээр японы цэргийнхний үйл ажиллагаа идэвхжиж байгаа тухай мэдээлж байжээ. 1939 оны 4 дүгээр сарын 22-ны Читийн хилийн тойргийн тагнуулын тасгийн тойм танилцуулгад: японы хээрийн цэргийн бүрэлдэхүүнээс сонгон татаж Манжуурт хилийн найман гарнизон байгуулах тухай Японы цэргийн сайд Итагакийн шийдвэр 1938 оны 12 дугаар сард гарсныг мэдээлжээ. Уг шийдвэрт эдгээр гарнизонууд нь Квантуны армийн командлагчид захирагдаж, бэхлэгдсэн районуудыг хамгаалах цэргийн ангиудын харилцан ажиллагааг тусгасан байна.Мөн  уг баримт бичигт Хайлаарын хилийн 8 дугаар гарнизон байгуулах тухай  шийдвэр туссан байжээ./4/ /Хайлаарын бэхлэлтийн районд Халхын голын үйл явдал идэвхтэй оролцсон 23 дугаар явган дивиз шилжин байрласан байв./Японы арми Манжуур болон БНМАУ-ын хил дээр хүчээ зузаатгасаар байгааг Москва мэдэлгүй өнгөрөөгүй байсан гэдгийг эдгээр баримт бичгүүд гэрчилдэг.Жанжин штабын тагнуулын удирдах газрын мэдээнд 1938 эцсээр Манжуурт хилийн гарнизонуудыг шинэчлэн зохион байгуулах, 1938 оны 11 дүгээр сард цэргийн мэргэшсэн тагнуулч, дэслэгч генерал Комацубара Мититарогоор командлуулсан 23 дугаар явган дивизийг Хайлаарт шилжүүлэн байрлуулах, 1939 оны эхний саруудад  Хайлаарт японы цэргүүд хүчээ үргэлжлүүлэн хуралдуулсаар байгаа тухай дурдсан байна./5/
Манай улсын болоод цэргийн удирдлагын хувьд Манжуурт болон БНМАУ-ын зүүн хил дээр япончуудын бэлтгэл ажлын явцын тухай хамгийн үнэ цэнэтэй мэдээллийн эх сурвалж нь зөвлөлтийн тагнуулч Рихард Зорге байсан бөгөөд тэрээр орон нутгийн мөргөлдөөнд хүргэх өдөөн хатгалга япончууд 1939 оны хавар хийхээр төлөвлөж байгааг мэдээлж байжээ. Хятадад явуулж  байсан дайнаас улбаалан япончууд Зөвлөлтийн эсрэг шууд дайн эхлүүлэх боломжгүй гэж тэр үзэж байлаа. /6/Барууны мэдээллийн эх сурвалжууд энэ үйл явдлын үнэлэхдээ өөр бусад мэдээлэл байхгүйгээсээ болж хүлээцтэй байр суурийг баримтлан япончуудын мэдээлэл дээр тулгуурлаж иш татаж байв.Ройтерс агентлагийн сурвалжлагчийн Америк руу явуулсан мэдээнд “Гадаад Монгол, ЗСБНХУ болон Манжуурын хил дээрх том хэмжээний байлдааны эхлэлийг тайлбарлахад хүндрэлтэй байна.Малын бэлчээр ихээхэн хэмжээгээр эзлэн авах гэсэн шуналтай монголчуудаас үүдэн энэ мөргөлдөөн үүсэж байна гэсэн японы цэргийнхэн нотолж байна” /7/.  Энэ будлиан гарах болсон шалтгааныг тайлбарлах чин сэтгэлийн оролдлого  мэдээж, байсаан. Английн “Чайна пресс”  сонины 1939 оны 5, 6 дугаар сарын дугааруудад: эдгээр шалтгаан нь нэгдүгээрт, англи-зөвлөлтийн хооронд цэргийн хэлэлцээр байгуулахыг таслан зогсоох Японы сонирхол, хоёрдугаарт бүх нийтийн дайчилгааны тухай хууль үйлчлэхэд хамтран ажиллах зэрэг гэсэн байна. Түүнээс гадна   тус сонинд энэхүү халдлага нь европын Оросоос азийн Сибирийг тусгаарлах зорилго өвөрлөсөн Квантуны армийн стратегийн төлөвлөгөөний нэг хэсэг нь мөн гэжээ. Тэр үед Японы арми Хятадтай дайтаж байсан бол  Квантуны арми өөр томоохон дайнд бэлтгэж байлаа. /8/Халхын голын үйл явдалд зөвлөлтийн болон гадаадын хэвлэл мэдээллийнхэн маш товчхон, хүлээцтэй хандаж байв.Зөвлөлтийн хэвлэлд зөвхөн ТАСС-ын товч мэдээнүүд гарч байлаа.Японы хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ЗХУ болон Гадаад Монголыг буруутгасан мэдээлэл цацагдаж байв. 1939 оны 5 дугаар сарын 30-нд “Домэй” агентлаг  “5 дугаар сарын11-д Гадаад Монголын цэргийн харьцангуй том бүлэг Халхын голыг гатлан Номон хаан руу цөмрөн орлоо. Манжуурын хилчид тэднийг буцаан хөөв” хэмээн мэдээлжээ.Өнөөгийн хилийн будлианыг Гадаад Монгол өөрийн дураар бус, Москвагийн хатгалгаар эхлүүлсэн хэмээн Токиогийн цэргийн тоймчид нотолдог байв. /9/   1939 оны 6 дугаар сарын “Манжуурын өдрийн мэдээ”, “Бээжингийн мэдээ” сонинуудад мөргөлдөөний шалтгааныг Хятадад туслах хүсэл эрмэлзэл бүхий Гадаад Монголыг хөдөлгөөнийг намжаах гэсэн Зөвлөлт Оросын хүсэл чармайлтаас үүдэлтэй гэжээ. /10/ОЦТА-т хадгалагдаж буй Халхын голын үйл явдлын тухай архивын баримт бичгийг гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай байна. Энэ нь мөргөлдөөн үүссэн шалтгаан, зөвлөлт-монголын цэргийн байлдааны ажиллагааны явц, байлдааны бэлтгэл, японы армийн үйл ажиллагааны түүхэн он дараалал зэрэг нь  тэр цаг үеийн үйл явдлын бодит дүр зургийг тогтоох боломж олгож байна.Оперативын шинж чанартай цэргийн баримт бичгүүд, юуны өмнө, АТУА-ийн Жанжин штаб болон 57 дугаар онцгой корпусын командлалын хоорондын утсаар ярьсан ярианы тайлал, радио мэдээ зэрэг нь энэ асуудлыг тодруулахад мэдээллийн үнэ цэнэтэй эх сурвалж болох юм.  Барууны хэвлэлүүдээс хилийн ээлжит мөргөлдөөн эхлэх тухай  Москва албан ёсоор мэдэж авсан гэдэг нь эдгээр баримт бичгүүдээс харахад тодорхой байдаг. Жанжин штабаас 57 дугаар корпус руу  1939 оны 5 дугаар сарын 15-нд илгээсэн цахилгаан мэдээнд: “Нөхөр Третьяков  Халхын голд япон монголын цэргийн хооронд байлдаан явагдаж байгаа тухай мэдээг 2 өдрийн турш  гадаадын хэвлэлд тавигдлаа. Үүсээд энэ асуудлын талаар  мэдээлэл өгнө үү. Хурандаа Шевченко” /11/  1939 оны 5 дугаар сарын 15-нд Москвагаас  Жанжин штабын орлогч дарга корпус командлан захирагч,Смородиновын илгээсэн  ээлжит цахилгаан мэдээнд: ” Хилийн мөргөлдөөн болсон тийм үйл явдлын тухай мэдээнд байж боломгүй хойрго байдлаар хандсаныг Ардын комиссар/Ворошилов/ анхааралдаа авч  байна. Третьяковын  илтгэлээр анхны мөргөлдөөн бүр 5 дугаар сарын 11-нд болсон. Дөнгөж одоо эндээс шаардсаны дагуу Ардын комиссарт илтгэж байна.”/12/.Бас 57 дугаар корпусын удирдлага мөргөлдөөн эхлэхийг тэр даруй нь мэдээгүй байсан юм. Жанжин штабт 57 дугаар онцгой корпусын илгээсэн хариу цахилгаан мэдээнд: “Халхын голын хилийн отрядтой холбоо харилцаа муу байсан учир мөргөлдөөний талаар дөнгөж тавдугаар сарын 14-ны 14,00 цагт олж мэдлээ” /13/ гэсэн байна.Эхний өдрүүдэд зөвлөлтийн цэргийн удирдлага “Хэрэв япон, баргууд өөрсдөө эхэлж ажиллагаа явуулаагүй тохиолдолд Ардын комиссарын тусгай зааваргүйгээр ямар нэг үйл ажиллагаа явуулахгүй байх, тагнуулын ажиллагааг хил зөрчилгүйгээр зөвхөн агаараас явуулах” /14/ тухай захирамж өгсөн нь   мөргөлдөөн шатлан өргөжихөөс болгоомжилсон нь илэрхий байна.Тиймээс японы түүхийн зарим эх сурвалжид тэмдэглэснээр Москва энэ мөргөлдөөний санаачлагч нь бишээр барахгүй мөргөлдөөн эхэлснээс хойш энэ тухай мэдсэн бөгөөд япончууд мөргөлдөөний эхний шатанд нь нилээд амжилтад хүрсэн байдаг.Манжуур дахь японы зэвсэгт хүчний байдлын тухай тийм тодорхой мэдээлэлтэй байсан зөвлөлтийн цэргийн удирдлага түрэмгийлэгчдэд хангалттай цохилт өгөх бэлтгэлгүй байсан бэ?гэдэг асуулт зүй ёсоор гарч ирнэ. Манжуур дахь японы цэргийн байлдааны хүчний чадлын талаар өөрийн тагнуулын үнэн зөв мэдээлэлтэй байсан ч зөвлөлтийн удирдлага хилийн хязгаарлагдмал сөргөлдөөнийг өргөн хэмжээний зэвсэгт мөргөлдөөн болгон хувиргах боломж гаргаагүй, хэдийгээр энэ бүс нутагт цэргийн хүчээ япон зузаатгаж байсан боловч Квантуны армийн байгаа хүч хэрэгсэл нь томоохон хэмжээний цэргийн ажиллагаа явуулахад илт  хүрэлцээгүй байсанд итгэлтэй байжээ.  Иймээс монголын цэргийнхэн болон 57 дугаар корпусын командлал эхнээсээ энэ өдөөн хатгалгад төдийлөн ач холбогдол өгөөгүй байна.
Зөвхөн эхний хагас жилд манж-монголын хил дээр  японы талаас 10 гаруй зөрчил бүртгэгдсэн байна. Үүнд:
1939. 01.16 – япон-баргын морин цэргүүдэд 7 дугаар заставын дарга болон 4 дүгээр хилийн отрядын туслах буудуулсан,
1939. 01.17 -- 7 дугаар заставын хариуцсан хэсгээс баруун тийш 2 км-т Номон хан, Бүрд-Овооны орчим хилийн харуул руу 13 япон, барга цэргүүд халдан довтолсон,1939. 01. 28 – япон баргын нэг машинтай бүлэг цэргүүд  Номон хан, Бүрд- Овооны чиглэлээр хэд хэдэн буудсан байна ...гэх мэт /15/57 дугаар  корпусын штабын оперативын тасгийн баримт бичигт  “5 дугаар 4- 11-нд Номон хан, Бүрд-Овооны орчмоор баргууд хэсэг хэсгээр тархан шаргуу тагнуул хийв” /16/. 5 дугаар 11-ний өглөө “Ачааны машин, ПИКАП дагалдсан, гар пулемёт, миномётоор зэвсэглэсэн  200 орчим япон-баргын цэргүүд Номон хан, Бүрд-Овооны чиглэлээр монголын хилийн застав/20 хүн/ руу халдан довтолж БНМАУ-ын хилээс дотогш 200 км хүртэл цөмрөн орж Халхын гол хүрэв.” /17/.Хилийн зэвсэгт мөргөлдөөн өдөөхийн тулд гаргасан ёс төдий шалтаг нь япончуудад газрын зураг дээрээ улсын хилийг Халхын голоос баруун тийш 20 км-ээр баруун тийш болгож тэмдэглэх боломжийг өөрсдөдөө олгов. Хэдийгээр хилийн шугамыг нотлох баримт хангалтгүй байсан нь  хүндрэл учруулсан ч  Монгол Улс Номонхааныг өөрийн нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг гэж үзэн энэ газрын зургийг үл зөвшөөрөв.
Харин мөргөлдөөн эхэлсний дараа монголчууд хэрэгцээтэй газрын зургийг олж чадсаныг корпус командлан захирагч Фекленко Жанжин штаб руу мэдээллээ.
Корпус командлан захирагч 5 дугаар 17-нд Жанжин штаб руу илгээсэн цахилгаан мэдээндээ:”” БНМАУ-ын засгийн газраас баримт бичиг шаардлаа. Газрын зураг дээр хилийг нарийн тэмдэглэн зааж, тухайн үедээ хилийг тэмдэглэхэд оролцож байсан хүмүүсийн зарим нь амьд сэрүүн байна. Өмнө нь  барга халхын хооронд хилийн маргаан болж, түүнийг шийдвэрлэсний дараа  1887.7.5-ны өдөр үйлдсэн газрын зураг байна. Энэ маргааны шийдвэрлэсний дараа хилийн шугамыг татсан байна.Зураг дээр түүхийг манж хэлээр бичиж нааж, Манжийн династийн дарга батлан итгэмжилсэн байна.Арбитр нь Манжийн династийн төлөөлөгч байжээ.” гэж илтгэжээ. Цааш нь Фекленко илтгэхдээ энэ зураг дээрх хилийн шугам нь Зөвлөлтийн 1935 оны  зураг дээр заасан хилтэй бүрэн тохирч байна гэжээ. /18/Тэгвэл цэргийн мөргөлдөөний жинхэнэ шалтгааны тухай баримт бичигт өгүүлэв? Халхын голын сав газарт болсон ажиллагааны дүнгийн тухай 1 дүгээр армийн бүлгийн командлалын илтгэл, түүнчлэн мөн адил сэдвээр 1939 оны намрын “халуун мөрөөр” хэмээн нэрлэгдэн бичигдсэн 2 дугаар зэргийн армийн командлагч Г. М. Штерний илтгэл ОЦТА-т хадгалагдаж байна. Мөн түүнчлэн 1941 оны 2 дугаар сард бичсэн “Халхын голд япон-манжийн цэргийг бут ниргэсэн нь” хэмээх хурандаа Шишкины илтгэл байна.Цэргийн мөргөлдөөний үндсэн шалтгаан нь зохиогчийн үзэж байгаагаар японы цэргийнхэн БНМАУ-ын нутгийн дорнод хэсгийг эзлэн авахдаа Халхын голыг багтаан оруулах сонирхол байсан аж.Япончуудад том хэмжээний байлдааны ажиллагаа явуулах хангалттай хүч хэрэгсэл байгаагүй нь тэдний цэргийн үндсэн хүч Хятадтай зарлаагүй дайн хийж байсантай холбоотой. Энэ газар орон нь  Монголын нутгийн дорнод хэсэг бөгөөд Солунаас Ганьжу хүртэл төмөр зам тавих учраас Японд хамгаас чухал ач холбогдолтой байлаа. Харин төмөр зам бол БНМАУ-ын хилд шууд  тулж  ойрхон өнгөрөх ёстой байв. Тиймээс төмөр замын  аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор хилийг Халхын голоос баруун тийш 20 км ээр холдуулах шаардлага япончуудад тулгарсан юм. Гол болон элст өндөрлөгийг эзэлсэн тохиолдолд Квантуны арми голын зүүн эрэгт Хайлаар болон Халуун рашааны бэхлэлтийн районд дөхөж халхлалтыг байгуулж чадах байв.Түүнээс гадна япончууд 1938 онд Хасан нуурын мөргөлдөөнд ялагдсаныхаа тооцоог хийх хүсэл байсан гэж зохиогч үзжээ. /19/1949 оны японы цэргийн албан хаагчдын хэргийг шүүх Хабаровскийн шүүх хурлын бэлтгэлийн явцад бүрдүүлсэн архивын баримт бичигт үлдсэн Квантуны армийн штабын дарга, дэслэгч генерал Хата Хикосабура болон штабын даргын орлогч дэслэгч генерал Мацумура Томокацу өчиг сонирхол татдаг.Генерал Мацумура Томокацу өөрийн гараар өчгөө бичихдээ Квантуны армийн командлал япончуудын сонирхсон газар нутгийг хилийн жижиг өдөөн хатгалгаар эзлэн авах, дараа нь энэ шинэ хилээ Гадаад Монгол хүлээн зөвшөөрөхөд тулгахаар төлөвлөж байсан.Цэргийнхэн ажиллагааг хурдан дуусгавал амжилт баталгаатай байна гэж төсөөлж байсан юм.Хэрэг дээрээ энэ бүтээгүй юм.Эхний болоод дараа, дараагийн ажиллагаанууд амжилтгүй болж нэмэлт резервээ ажиллагаанд оролцуулахыг түдгэлзэхээс аргагүйд хүрсэн юм.Токиод Жанжин штаб энэ төлөвлөгөөг сайшаасан гэж генерал тэмдэглэжээ.Квантуны армийн удирдлага бүтэлгүй дайралтынхаа дараа эзэлсэн нутаг дэвсгэртээ бэхлэлт байгуулахаар шийдвэрлэсэн боловч Жанжин штаб ухрахыг шаардаж болов.Жанжин штаб болон Квантуны армийн удирдлага өөр хоорондоо үзэл бодлоороо зөрж эхэллээ. Зөвлөлтийн цэргийн сөрөг цохилтын дараа Квантуны армийн удирдлага өмнө нь боловсруулсан  төлөвлөгөөний дагуу ажиллахаар шийдвэрлэсэн бол энэ үед Жанжин штаб сандрал мэгдэлд орчихсон байв. Генерал Мацумурагийн  хэлснээр Жанжин штаб, Квантуны армийн аль ч Хасан нуурын мөргөлдөөнд Японы ялагдалд зохих дүгнэлтийг хийгээгүй юм. /20/

== Байлдааны ажиллагаа эхэлсэн нь ==
[[Файл:Halhiin_gol_1939_2.jpeg|thumb|Монголын морьт цэргүүд. Халхын гол. 1939 он]]
Японы тал 1932 оноос эхлэн тагнуул туршуулын шинжтэй үйл ажиллагаа явуулж байснаа 1936 оноос Япон, Манжийн цэрэг Монголын хилийн [[Улаан бургас]], [[Булан дэрс]], [[Адаг дулаан]],[[Бүрд овоо]], [[Хайлааст манхан]],[[Халхын сүмийн мөргөлдөөн|Халхын сүм]] зэргийн чиглэлээр хил зөрчин өдөөн хатгаж байлаа. Иймд 1937 оны хавраас ЗХУ [[1936 оны ЗХУ-БНМАУ-ын &quot;Харилцан Туслалцах Хэлэлцээр&quot;]]ийн дагуу цэргийн хүчээ Монголын хилээр оруулав. Монгол Улс, Энэхүү орон зайд болсон байлдааны ажиллагааг 3 үе шатанд хуваан авч үздэг. 
===Нэгдүгээр үе===
[[Файл:Occupied_russian_tankist_1939_halhiin_gol.jpeg|thumb|Япончуудад олзлогдсон 11 танкын бригадын 24 батальоны танкчид . Халхын гол. 1939 он]]
5-р сарын 11-нд японы 300 явган цэрэг нисэх онгоцны тусламжтайгаар хилээс дотогш 20 км-т [[Хамар даваа]]н дахь хилийн заставт халдан довтолж 15 км-т дотогшлон цөмөрчээ. 1939 оны эхээр хил хязгаарыг зөрчих явдлыг улам идэвхижүүлж хилийн цаана цэрэг зэвсгийн хүчийг хуралдуулж тус улсын дархан хил хязгаарт ойрын хугацаанд довтлох гэж байгаа нь бүх талаар мэдэгдэн ирэв. Японы эзэрхэг түрэмгийчүүдийн цэрэг улс төрийн бодлого нь ЗХУ-ын дорнод хэсгийг эзлэн авахын тулд Монголын газар нутгийг урьдаар эзлэн авч дайны талбар хийх гэж байжээ. үүнийг биелүүлэхийн тулд тавьсан стратегийн зорилго нь Монголын зүүн өнцөг Халхын голын Тамсагбулагаар довтолж улмаар Чойбалсан хотыг дайруулж гүнд нь давших байв. Энэ үүргийг биелүүлэхийн тулд Манжуурт байсан цэргийн ангиудын шилдэг хэсгээр бүрэлдсэн 6-р армийг байгуулж амь хүч ба техникийн талаар бүрэн ханаж &quot;туршлагатай&quot; гэж байсан генерал Камацубарагаар командлуулж тус улсад довтлох үүрэг тавьжээ. Монгол Зөвлөлтийн цэргийн бодлого нь дайсны төлөвлөгөөг илрүүлсний дараа тулалдаан үүсч болзошгүй газар хил хязгаарыг хамгаалах цэргийн ангиудад үүрэг тавьж хүчийг нэмэгдүүлэхийн хамт дайсныг бутцохиход хүрэлцэхүйц ангиудыг богино хугацаанд зохих чиглэлүүдэд хуралдуулах үүргийг тавьсан байна.
1939 оны 5-р сарын 11-нээс 31-нд хоёр талаас цэргийн багахан хүч оролцсон тагнан турших шинжтэй тулаан болж япончууд 2600 цэргээр Номун хан, Бүрд овооны орчмоор болон Хайлаастын голын дагуу Монголын нутагт цөмрөн ороод Монгол Зөвлөлтийн багахан хүчинд цохигдож 400 гаруй цэрэг офицерыг алдаж, зэвсэг техникээ устгуулж улсын хилээс гарсан.Японы тал дахин довтлох төлөвлөгөөг 7 дугаар сарын эхээр товлож, Монгол-Зөвлөлтийн цэргийг хүчээ хуралдуулаагүй байхад давуу хүчээр дайрч нутгийн гүнд орохоор төлөвлөж явган цэргийн 7 дивиз, тусгай хороо, 2 танкийн хороо бүхий 8000 цэрэг, 310 их буу, 135 танк, 225 нисэх онгоцтой хүч хуримтлуулсан байв. Энэ үед Зөвлөлт-Монголын цэрэг ч хүч нэмэгдүүлж танкийн 1, хуягтын 3, буудлагын пулемётны 1 бригад, мотобуудлагын 2 хороо, МАХЦ-ийн 2 морьт дивиз, 109 их буу, 186 танк, 266 хуягт машин, 82 нисэх онгоцтой байв.Японы цэргийн нисэх хүчний 150-иад онгоц 1939 оны 6-р сарын 20-нд агаарын хил зөрчин ирж, Монгол-Зөвлөлтийн байрлаж байсан [[Хамар даваа]]г бөмбөгдөв. 6-р сарын 22-нд Японы 120 онгоц дахин довтлоход Монгол-Зөвлөлтийн 95 онгоц тосон тулалдаж, дайсны 31 онгоцыг сөнөөж, манай талаас 12 онгоц сүйджээ. Япончууд 6-р сарын 24-нд дахин 60 гаруй онгоцоор дайрсан ч 25 онгоцоо алджээ. 6-р сарын 26-ны өдөр Буйр нуурын орчимд Японы 60 шахам онгоц, манай сөнөөгч онгоцтой маш ширүүн тулалдаан хийсэн бөгөөд энэ 6 хоногийн хугацаанд Япончуудагаарын тулалдаанд 64 онгоцоо алдсан юм. Гэвч Япончууд 6-р сарын сүүлчээр Тамсагбулаг, Баянтүмэнийг олон онгоцоор бөмбөгдөж чадсан юм.

===Хоёрдугаар үе===
Монгол Зөвлөлтийн цэргийг бүслэн авч устгах, Халх голын баруун эрэгт бэхжих зорилгоор довтолгооны бэлтгэлийг эрчимтэй хийж эхлэн 7 сарын 2-нд Японы тал 38 мянган цэргийн албан хаагч, 310 нэгж зэвсэг, 135 танк, 225 нисэх онгоц дайчлав.Квантуны армийн штаб 6 дугаар сарын 19-ний өдөр гэхэд байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруулж дуусгасан бөгөөд дэслэгч генерал Ясуокагаар удирдуулсан бүлэглэлийг байгуулжээ. Дээрх төлөвлөгөөний дагуу хошууч генерал Кобаяшийн отряд Монгол, Зөвлөлтийн цэргийн хориглолтын зүүн жигүүрээр тойрон Халхын голыг гаталж Баянцагааны нурууг эзлэн цаашид фронтын төв хэсгээр давших, генерал Якуосагийн бүлэглэлтэй харилцан ажиллах, улмаар Халхын голын зүүн эрэгт байгаа манай цэргийг бүслэн авч устгах зорилт тавьж байв. Японы тал энэ төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхийн тулд Халхын голын районд 3 явган ба 1 морьт хорооноос бүрдсэн 23 дугаар дивиз ,7 явган дивизийн хоёр хороо,3,4 дүгээр танкийн хороо,Хянганы морьт дивизийн Баргын 3 морьт хороо, их бууны 1 дүгээр тусгай хороо болон 7 дугаар хүнд их бууны хороо, зенитийн их бууны хоёр дивизион болон хэд хэдэн танк эсэргүүцэх батарей бүхий 38 000 хүннтэй хүчийг гардуулжээ.Эл бүлэглэлийг дэмжих, халхлах үүргийг дэслэгч генерал Гигагийн командалсан 2 дугаар нисэх дивиз хүлээжээ.Японы цэргийн гол цохилтын бүлэглэл 7 дугаар сарын 2-3-нд шилжих шөнө Халхын голын хөвдөг гүүрээр гаталж эхэлсэн байна.Өглөөний 10 цаг гэхэд тус бүлэглэлийн гол хүч голын баруун эрэгт гарч амжжээ. Голын баруун эрэгт гарсан Япончууд Баянцагааны нурууг эзлэхээр батальон орчим хүчийг тэргүүний отрядад илгээв. Энэ үед МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивизийн 15 дугаар морьт хороо Баянцагаанаар дамжин голын гарам руу явж байгаад дайсны галд гэнэт өртөж гэдрэг ухарсан байна. Японы тэргүүний отряд Баянцагааны баруун хойд талд бэхжиж өөрийн бүлэглэлийн гол хүчийг гол гаталж Баянцагаан руу гарах ажиллагааг хангаж эхэлжээ. Голын гармыг хамгаалахаар ирсэн МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивизийн хуягт дивизион 15 дугаар морьт хорооны хамт дайсантай байлдаж эхэлсэн боловч Японы нисэх онгоц тэднийг хүчтэй бөмбөгдөж байлдааны талбарт хэсэгчлэн бутаргасны улмаас зохион байгуулалттай сөрөг дайралт хийх бололцоо олдсонгүй. Энэ байдлын улмаас дээрх ангиуд Улаан армийн ангиудыг иртэл дайсанд нөлөө үзүүлж чадаагүй байна.Япончууд Баянцагааны нуруунд 71 болон 72 дугаар явган хороо, нэг морьт хороо, танк эсэргүүцэх их бууны 17 батарей, 75 мм-ийн их бууны 10 батарей гаргасан байна. Японы цэрэг халхын голыг гаталж Баянцагааны нуруунд гарч ирснийг манай командлал 3-ний өдөр мэдсэн байна. Энэ өдрийн өглөө МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивиз руу очихоор явж байсан МАХЦ-ийн сургагч ахмад И.М.Афонин Баянцагааны нурууг Японы цэрэг эзлэн авч байгааг мэдмэгц тэр даруй Хамар даваан дахь командын байранд ирж энэ тухай мэдэгджээ. Эл мэдээг хүлээн авсан Г.К.Жуков Баянцагааны нуруунд дайсныг яаралтай барьж зогсоох, өөрийн нөөц хүчээр Японы цэргийг гурван талаас нь бүслэн устгах шийдвэр гаргасан байна. Тэрээр ЗХУ-ын 11 дүгээр танкийн бригад, 7 дугаар хуягт бригад,  24 дүгээр мотобуудлагын хороог Баянцагааны чиглэлд нэн даруй давшиж, эдгээр хүчийг иртэл дайсныг барьж байх үүргийг 175 болон 185 дугаар их бууны хороонд өгөв. Мөн бөмбөгдөгч онгоцны бүх эскадрилийг нисгэж дайсны байрлалыг бөмбөгдөх тушаал өгчээ. Бригад командлан захирагч М.П.Яковлевийн командалсан 11 дүгээр танкийн бригадын тэргүүний батальон Баянцагаанд ирэнгүүт МАХЦ-ийн 8 дугаар морьт дивизийн хуягтын дивизионтой хамтарч дайсанд анхны цохилт өгсөн байна.
Дайсан энэ дайралтыг их бууны ширүүн галаар угтсан бөгөөд Монгол, Зөвлөлтийн хуягт танкийн ангиуд өөдөөс нь ирж явааг мэдээд Баянцагааны нуруунд хориглолтод шилжив. Өдрийн 11 цагийн үед 11 дүгээр танкийн бригадын гол хүч байлдааны талбарт хүрэлцэн ирж явган цэргийг хүлээлгүй дангаараа дайралтанд оржээ. Энэхүү танкийн шийдэмгий довтолгоон нь эгзэгтэй үед санаачлагыг манай талд авах бололцоог олгосон юм.Удалгүй хошууч И.И.Федюнинскийн командалсан Зөвлөлтийн 24 дүгээр  мотобуудлагын хороо, хошууч А.Л.Лесовойн командалсан 7 дугаар мотохуягт бригад ирж дайсны баруун хойд, өмнөд талаас нь давшиж эхлэв. Оройн 19 цагийн үед МАХЦ-ийн 6,8 дугаар морьт дивизийн хуягт дивизионууд дээрх нэгтгэл, ангиудын хамт дайсны гурван талаас нь дайралт хийв. Байлдаан шөнөжин үргэлжилсэн боловч ямар нэг өөрчлөлт гарсангүй.Японы 23 дугаар дивизийн командлагч, генерал Комацубара 7 дугаар сарын 3-ны өдөр Квантуны армийн штабын орлогч Яногийн хамт Халхын голын баруун эрэгт гарч ирсэн байна. Голын баруун эрэг дэх байлдааны ажиллагааг удирдахаар ирсэн тэрбээр төлөвлөсөн зорилтыг биелүүлэх боломжгүй болсныг ойлгожээ. Иймд голын баруун эрэг дэх өөрийн цэгийг бут цохигдохоос өмнө яаралтай буцаж голын зүүн эрэгт гарах тушаал гаргажээ.Японы цэрэг 4-ний өглөө 3 цагийн турш их бууны галын бэлтгэл хийсний эцэст сөрөг дайралт хийв. Мөн агаараас цохилт өгөхийг оролдсон байна. Манай цэрэг дайсны энэ дайралтыг няцаан байлдаж орой нь сөрөг дайралтанд оров. Япончууд Баянцагааны нуруунд 5 км өргөн, 2 км гүн хориглолтын зурваст бүх хүчээрээ эсэгүүцэж байлдаан шөнөжин үргэлжилжээ. Япончууд их буугаа ашиглан манай танк, хуягтын эсрэг байлдахын зэрэгцээ гранат, шилтэй шатахуунаар зэвсэглэсэн ”никухаку” буюу “үхлийн отряд”-ын цэргийг ашиглаж байв. Тэд танкийг ойртуулан гранатаар устгах буюу танкан доогуур орж өөртэйгээ хамт дэлбэлж байв. Японы тал Комацубарагийн тушаалаар 4-ний өдрөөс эхлэн ангиудаа ухрааж эхэлсэн байна. Энэ үед манай цэргийн давших ажиллагаа улам эрчимжиж дайсан ч их хохирол хүлээж байв. Япончууд өөрсдийн цэргийн ухралтыг халхалж улангасан эсэргүүцсэн байна.Монгол, Зөвлөлтийн цэрэг 7 дугаар сарын 4-5-нд шилжих шөнө дайсанд шийдвэртэй цохилт өгч, Японы үлдэгдэл цэргүүд Халхын голын дээгүүр тавьсан гүүрээрээ голын зүүн эрэгт гарсан байна. Япончууд их хохирол үзсэн 26 явган хороогоо хамгийн сүүлд 7 дугаар сарын 5-ны өглөө гатлуулан гүүрийг дэлбэлжээ.Баянцагааны тулалдаан нь Японы талаас Халхын голыг гатлан давших гэсэн эхний бөгөөд эцсийн оролдлого байсан бөгөөд дахин голын баруун эрэгт гарах гэж зүрхлээгүй юм. Халхын голын баруун эрэгт гарсан Японы 8000 гаруй цэрэг алагдаж, шархадсан бөгөөд уг тулалдаан нь төрөл бүрийн цэргийг их хэмжээгээр бөөгнөрүүлэн оролцуулсан ширүүн тулалдаан болсон юм. Гурван өдрийн ширүүн тулалдаанд дайсан бараг бүх танк, их буу, 45 онгоц, 5500 хүнээ алдаж ухран, Халх голын цаана хөөгдөн гарсан.Японы цэрэг фронтын төв хэсгээр 1939 оны 7 дугаар сарын 2-ны орой давшилтаа эхэллээ. 

===Гурав дугаар үе буюу шийдвэрлэх тулалдааны үе===
[[Файл:Halhiin_gol_1939.jpeg|thumb|Ялсан жанжид. Халхын гол. 1939 он]]
1939 оны 7-р сарын 8-наас 8-р сарын 20 хүртэл явагдсан. Баянцагааны тулалдаанаас хойш Япончууд тагнуулын чанартай агаарын довтолгоо явуулж, 7-р сарын 23-наас 8-р сарын 4 хүртэл 116 нисэх онгоцоо алдсан юм.8 сарын эхээр Японы Квантуны арми шинэ давшилт хийжээ. Мөн сарын эхээр генерал Огису Риплогийн удирдсан японы 6-р арми, мөн 7, 23-р явган цэргийн дивиз, 14-р бригад, манжуурын явган цэргийн бригад, 3 морьт цэргийн бригад хүчээ нэгтгэн БНМАУ-руу дайрчээ. Энэ удаа Японы цэргийн тоо 75 мянгад хүрсэн байна. харин 182 танк, 350 онгоц дайчилжээ. 8 сарын 17-нд Японы цэргүүд давшилт хийв. 3 өдрийн дараа Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд японы цэргийн давшилтыг зогсоож чаджээ. Зөвлөлтийн цэргийн удирдлагууд Халх голд 82-р, 57-р буудлагийн дивиз, танкын 6-р хороо, агаарын десантын 212-р бригадыг нэмж авч ирсэн байна. Мөн байлдааны онгоцны тоог 515 болгожээ. Монголын тал маршал Хорлоогийн Чойбалсангийн удирдсан 6000 гаруй хүнтэй 4 морьт цэргийн дивизээр хүч нэмэгдүүлэв. Ингэснээр Монгол Зөвлөлтийн цэргийн тоо Японы түрэмгийлэгчдээс илүү гарсан байна. тухайлбал явган цэргийн тоогоор 1,5 дахин, танкны тоогоор 4 дахин, артиллерийн зэвсэгийн тоогоор 2 дахин, онгоцны тоогоор 1,6 дахин илүү болжээ. Халх голын байлдааны ажиллагааг ЗХУ-ын маршал Жуков удирджээ. 8 сарын 20-нд Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд агаарын цохилт өгсөний дараа давшилт хийжээ. 8 сарын 23-нд Японы 6-р армийг бүсэлж, 8 сарын 28-нд дайсныг бут цохижээ. 8 сарын 31-нд БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр Японы түрэмгийлэгчдээс бүрэн чөлөөлөгджээ.  9 сарын 15-нд Москва хотод Япон-ЗХУ-ын хооронд гэрээ байгуулж 9 сарын 16-ний өдрийн 14 цагаас дайны ажиллагаа зогсжээ. Японы тал халх голын тулаанд 61 мянган цэргээ алджээ. Тэдний 25 мянга нь тулааны үед үрэгдсэн юм. Харин Японы түүхчид Халх голын тулаанд 8000 цэргээ алдсан гэж үздэг. Харин зөвлөлтийн талаас 8 мянган цэрэг амь үрэгдэж, 16 мянган цэрэг шархаджээ. Зөвлөлтийн 207 онгоц тулааны үеэр сүйрчээ. 1939 оны Халх голын тулааны үеэр амь үрэгдсэн цэргийнхээ шарилыг эх орон руугаа авч явах зөвшөөрлийг Япон улс 2004 онд Монгол улсаас хүссэн байна.

== Цэрэг стратегийн ач холбогдол ==
[[Файл:Halhiin_gol_1939_4.jpeg|thumb|Гал зогсоох хэлэлцээ. Халхын гол. 1939 он]]
1939 онд хаант засгийг халаад дөнгөж 18 жил шинэ тулгар хөгжиж буй Монгол улсад энэ дайн нь үндэсний аюулгүй байдалд нь тулгарсан маш ноцтой аюул байлаа. Хэдийгээр  дайны гол цэрэг стратегийн бодлого Зөвлөлт орос ба Япон улсуудын хооронд явагдсан ч төв азийн стратегийн гол байрлалтай Монгол улсын хувьд тусгаар тогтнолоо хамгаалах чухал шаардлага гарсан юм.Халхын голын дайныг Дэлхийн II дайн эхлэхэд шууд нөлөө үзүүлсэн, өөрөөр хэлбэл, байлдааны ажиллагаа Алс Дорнодын театраас Европын театр руу шилжихэд хүргэсэн гэж үзвэл дэлхийн түүхэнд, ялангуяа Дэлхийн II дайны явцад түүнээс ч дутуугүй нөлөөг мөн Халхын голын дайн үзүүлжээ гэж бид үзэж байна. Сүүлийн үед АНУ-ын судлаач Стюарт Голдман нарын эрдэмтэд нэгэн сонирхолтой санаа дэвшүүлэх болсон нь Халхын голын дайнд Японы хүлээсэн ялагдал, 1941 оны 12 дугаар сарын 7-нд Пёрл-Харбор дахь АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүчний бааз руу хийсэн довтолгоо хоёрын шууд холбоо хамаарлын асуудал юм. Тухайлбал, С.Голдман “... Япон 1941 оны сүүлчээр ЗХУ-ыг довтолсон бол Сталин Алс дорнод дахь армийн 18 дивиз, 1700 танк, 1500 нисэх онгоц бүхий нөөц хүчнийг Москвагийн төлөөх тулалдаанд татан оролцуулах боломжгүй байх байсан ... Хэрэг явдал ингэж эргэсэн бол Германы ялалт, магадгүй шийдвэрлэх ялалтаар ч төгсөх боломжтой байв. Тэр тохиолдолд дайны түүх, дэлхий дахины түүх ч мөн өөрөөр бичигдэх байв” (Goldman, 2009: 5) хэмээн дүгнэсэн нь Халхын голын дайнд байгуулсан Монгол-Зөвлөлтийн ялалтын түүхэн ач холбогдлыг бодитой үнэлсэн хэрэг болжээ.С.Голдманы дээрх санаа судалгааны эргэлтэд орохоос даруй 20 жилийн өмнө, Америкийн цэргийн түүхч Жон Кийган мөн төстэй санааг илэрхийлж, “... Японы хуурай замын хүчин ирээдүйн маршал Г.К.Жуковт бут цохиулсныхаа улмаас дахин сэргэлгүй, Оросуудтай тулалдах ямар ч боломжгүй юм гэсэн ганц дүгнэлт хийжээ. Энэ нь 1941 онд тэдэнд ашигтайгаар эргэсэн бол 1945 онд бүрмөсөн ялагдахад нь хүргэсэн байна. Харин Британи, Америкийн тэнгисийн цэргийн хүчин чадлыг япончууд Оросын армийнх шиг үнэлээгүйн улмаас Номхон далайн арлууд руу чиглэсэн тэнгисийн кампанит ажлаа эрчимжүүлэв” (Keegan, 1989: 243) хэмээн дүгнэсэн байдаг.

[[Файл:KhalkhinGolAugustattack.jpg|thumb|left|300px|Халхын голын байлдаан]]
Эдгээр болон үүнтэй төстэй бусад санааг системчлэн үзвээс, Халхын голын дайны ялалтын түүхэн ач холбогдол дараах байдлаар тодорч байна. Үүнд:
Нэгдүгээрт, Халхын голын дайн Зөвлөлтийн армийн болон командлагчдынх нь нэр хүндийг өсгөж өгснөөр тэнхлэгийн гишүүн орнуудын дунд нэгдмэл байдлыг нь алдагдуулж, Японы хуурай замын хүчнийг ЗХУ-ын эсрэг дайнд татагдан орохоос урьдчилан сэргийлж чадсан. Ингэснээр Эх орны дайны турш Зөвлөлтийн арми ганц фронт дээр тулалдах стратегийн харьцангуй таатай нөхцлийг бүрдүүлэв. Хоёрдугаарт, Японы Зэвсэгт хүчний дээд командлалын дунд хуурай замын цэргийнхний нэр хүндийг доройтуулж, Азийн эх газар, Сибирийг чиглэсэн кампанит ажлын төлөвлөгөөнөөс түдгэлзэн хойшлуулахад хүргэсэн ба улмаар тэнгисийн цэргийн хүчнийнхний байр суурийг бэхжүүлэв. Тэд улам бүр өсөн нэмэгдэж байсан стратегийн түүхий эдийн (нефть) хэрэгцээгээ хангахын тулд Номхон далайн арлууд дахь  Британийн хүчийг сулруулах зорилгод эргэлт буцалтгүй шилжиж, үүний шууд үр дагавар болох Пёрл-Харборын довтолгоонд хүргэжээ. Энэ цаг үеийг хүртэл АНУ-ын нийгэмд амь бөхтэй оршиж байсан, Конгрессын хоёр танхимд олонхийг бүрдүүлж байсан Бүгд найрамдахчуудын баримталж байсан “Европын хэрэгт үл оролцох” бодлогоосоо татгалзан холбоотны талд дайнд орохыг уриалж байсан Ерөнхийлөгч Ф.Рүзвельтийн бодлого дэмжлэг олоход хүргэв. Ингэснээр нутаг дэвсгэр, аж үйлдвэрийн бааз суурь нь дайны хөлд нэрвэгдээгүй хөгжингүй ганц орон болох АНУ дайнд татагдан орох нөхцлийг бүрдүүлж, эцэстээ Дэлхийн II дайн холбоотны ялалтаар дуусах урьдчилсан нөхцөл болжээ. 
[[Файл:Halhiin_gol_1939_1.jpeg|thumb|Олзлогдсон япон цэргийг байцааж байгаа нь. Халхын гол. 1939 он]]
Халхын голын дайны Монголын болон дэлхий дахины түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийн талаар бид үндсэн гурван дүгнэлт, санал дэвшүүлж байна. Нэгдүгээрт, энэхүү үйл явдлыг бид Монгол Улсын хэмжээнд, өөрийн түүхийг үзэх үзлийн үүднээс “дайн” хэмээн томъёолох нь зүйтэй байна. Хоёрдугаарт, Халхын голын дайн нь Дэлхийн II дайнд оролцогч хоёр эвслийн голлох гишүүдийн хооронд дэгдсэн анхны мөргөлдөөн бөгөөд дайн Алс Дорнодын театраас Европын театр руу шилжих нөхцөл болсныхоо хувьд Дэлхийн II дайны эхлэл гэж үзэх нь зүйтэй байна. Гуравдугаарт, Монгол-Зөвлөлтийн ялалт нь Японы стратегийг өөрчилж, улмаар Зөвлөлтийн арми нэг фронт дээр байлдах боломжийг бүрдүүлсэн төдийгүй АНУ-ыг холбоотны талд татан оролцуулахад хүргэсэн ач холбогдлоороо дэлхийн дайн холбоотны ялалтаар дуусахад шууд ба дам байдлаар нөлөөлжээ. Фашист Герман ЗХУ-д халдан довтолсон өдөр БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл, УБХ-ын Тэргүүлэгчид, МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчидийн хамтарсан хурал болж, 1936 оны Харилцан Туслалцах протоколоор өөртөө хүлээсэн үүргээ чин үнэнчээр биелүүлнэ гэдгээ Зөвлөлт Засгийн газар, ЗХУКН-д илэрхийлж,. 1941 оны 9-р сараас Улаан армид тусламж хуримтлуулах хөдөлгөөнийг зохион байгуулах, фронтод бэлэг хүргэх ажлыг удирдах бэлэглэлийн төв комиссыг байгуулав. Монголчууд ЗХУ-д мал мах, түүхий эд тогтмол нийлүүлж байсан бөгөөд 485 мянган морь худалдсанаас 32 мянган агт бэлэглэжээ. Хуримтлуулсан бэлгээ фронтод дөрвөн удаа хүргэж өгсөн нь мөнгөн дүнгээрээ 65 сая төгрөгт хүрчээ. (МАХН-ын түүхийн лекц, 1984: 27) Ийнхүү дайны жилүүдэд БНМАУ Зөвлөлтийн Сибирь, Дундад Ази, Алс Дорнодын нэгэн адил фронтын ар тал болж байсан төдийгүй “АНУ, Британийн зэрэгцээ Сталины бас нэг холбоотон” нь болж байв. Энэ нь ч холбоотон гүрнүүдийн зүй ёсны анхаарал, хараа сонирхолд өртөж, хожим 1945 оны Ялтын бага хурлаар тусгаар оршин ирсэн статус-квог хүлээн зөвшөөрүүлэхэд дэм болсон гэж үзэхэд хилсдэхгүй.Япон Зөвлөлтийн Алс Дорнотод дангаараа довтлохгүй гэдэг нь тодорхой болсон байжээ. Учир нь Япон өмнөд чиглэлд түрэмгийлэл явуулах сүүлийн шийдвэрээ гаргаснаар АНУ-тай дайтахад хүрсэн билээ.Пёрл-Харбор руу Японы хийсэн дайралтын түүх харьцангуй тодорхой байдаг. Гэхдээ харин АНУ-тай дайтах дайны эхлэл нь Номонханы районд япончуудын ялагдал хүлээснээс үүдэлтэй гэсэн хэсэг төдийлөн ил мэдээлэгддэггүй. Герман 1941 оны зун Зөвлөлтөд довтлон дайны эхний саруудад улаан арми сүйрлийн ялагдал амсч байв. Японыг Зөвлөлтийн Алс Дорнодод нэвтрэн чадлынхаа хирээр Зөвлөлтийн газар нутгаас эзлэн Номонханы өшөөгөө авахыг холбоотон Герман шаардаж байв. Гэтэл 1941 оны долдугаар сард АНУ ба Британи Японд нефтийн хориг тавьсан нь Японы хувьд хүндхэн нөхцөл үүсгэхээр байв. Ийм байдалд орохгүйн тулд эзэн хааны флот нефтиэр баян Голландын Ост-Энэтхэгийг эзлэн авахаар шийдсэн. Голланд нь жилийн өмнө эзлэгдэж энд Британи ноёрхлоо бүрэн тогтоохоор тэмцэлдэж байлаа. Гэвч АНУ-ын Номхон далайн флот япончуудын замыг хааж байсан юм. Гэсэн хэдий ч Германы шаардлагын дагуу Зөвлөлтөд довтлох хүсэл Японы цэргийн олон хүнд байсан юм. Немцийн цахилгааны дайны  явцад Улаан арми сүйрлийн ялагдал амсч байсан үеэр тэд Номонханы өшөөг авах хүсэлтэй байлаа. Японы арми, тэнгисийн цэргийн удирдлага эзэн хааны оролцоотойгоор энэ асуудлыг авч хэлэлцсэн цэргийн цуврал хуралдааныг хийсэн байдаг.Хурандаа Цүжи гэгч 1941 оны зун Эзэн хааны дээд командлалын төвийн штабт байлдааны ажиллагаа төлөвлөх ахлах офицер болсон байв. Цүжи нүдэнд дулаахан, хурц илтгэгч байсан юм. Тэрээр тэнгисийн цэргийн ажиллагааг дэмжсэн армийн офицерүүдийн нэг байсан бөгөөд энэхүү эрмэлзлэл нь Пёрл-Харбор руу чиглүүлэх болов. Цэргийн яамны цэргийн алба хариуцсан товчоог 1941 онд толгойлсон Танака Рюкичи дайны дараа мэдэгдэхдээ “АНУ-тай хийх дайны  талд Цүжи Масанобу тууштай зогсч байсан” гэж мэдэгдэж байжээ. Цүжи нь өөрөө Номонханд биеэр очиж үзсэн хүн юм байна.Хэрэв Номонханы мөргөлдөөн гараагүй байсан бол үйл явдал хэрхэн өрнөх байв? Хэн нь ч ялаагүй, эсвэл Японы ялалтаар төгссөн бол яах байсан бол? Энэ тохиолдолд Японы өмнөд чиглэлийг сонгосон дайралт өөрчлөгдөх вэ. Зөвлөлтийн цэргийн боломжийг дутуу үнэлсэн Япон Англи-Америкийн хүчний эсрэг эсвэл Германы хамт Зөвлөлтийн эсрэг дайнд оролцох гэсэн хоёр боломжоос хойд чиглэлийг шилдэг сонголт гэж үзэх байсан болов уу.
===Халхын голын байлдааныг АНУ болон баруунд судалсан нь===
Алс дорнод дахь олон улсын цэргийн шүүхийн хуралдаан 1946-1948 онд Токиод болох үеэр Квантуны Арми Халхын голд түрэмгий байлдааныг эхлүүлсэн эсэхийг нотлох шүүн хэлэлцүүлэг явагдаж, зөвлөлт, монголын оролцогчид гэрчийн мэдүүлэг өгч, японы түрэмгийллийг нотлох баримтуудыг зөвлөлтийн яллагч нар гарган тавьж, японы оролцогчид, өмгөөлөгч нар эдгээрийг няцаасан мэдүүлэг, үндэслэлүүдийг сөргүүлэн тавьжээ. Ингэснээр Халхын голын байлдааны талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг өрнөдийн орнууд анхлан авчээ. Солонгосын дайн 1950 онд эхэлсэнтэй холбогдуулан АНУ-ын цэргийн командлал ЗХУ-аас БНАСАУ-д хэрхэн туслахыг судлах хүрээнд Халхын голын байлдааны үед БНМАУ-д тусалсан туршлагыг судлах чиг үүргийг цэргийн түүхчиддээ өгч байв. АНУ-ын цэргийн түүхийн байгууллагаас дэлхийн хоёрдугаар дайн түүний дотор Халхын голын байлдааны холбогдолтой японы баримт материалыг судлах, англи хэлнээ орчуулах ажлуудыг 1950-иад онд хийж гүйцэтгэсэн байна. Энэ бүхэн нь АНУ-ын түүхчдийн дунд Халхын голын байлдааныг сонирхох явдлыг эхлүүлсэн байна. АНУ-ын “Нью Йорк Таймс” сонинд 1939 онд Халхын голын байлдааны эхлэл, явц, төгсгөл, БНМАУ, Манжго-гийн хоорондын хил тогтоох комиссын хуралдаан, дүнгийн талаар Японы Домейн, Зөвлөлтийн ТАСС, Ассошейтэд Пресс, Квантуны Армийн хэвлэлийн мэдээ зэргээс иш татан байнга мэдээлж байжээ. Тус сонин 1939 оны 7 дугаар сарын 10-ны дугаартаа Халхын голын байлдааныг “зарлаагүй дайн”, 7 дугаар сарын 20-ны редакцийн тэргүүн өгүүлэлдээ “хачин  дайн” гэж тус тус  нэрэлж байжээ.Одоогоор мэдэгдэж байгаагаар Халхын голын байлдааны тухай өгүүллэгийг америкийн судлаач А.Куукс, К.Тинч нар 1951 онд хэвлүүлж байв. Зөвлөлтийн судлаач С.Н.Шишкины Халхын голын байлдааны тухай ном 1954 онд хэвлэгдсэн нь АНУ, Японы судлаачдын анхаарлыг ихэд татсан байна. Энэхүү сэдвээр эрдмийн цолыг америкийн иргэн К.Гильберт 1959 онд Жоржтауны Их Сургуульд хамгаалж байв. Халхын голын байлдааны сэдвээр АНУ-д 1960-аад онд зарим судлаачид эрдмийн зэрэг хамгаалсан бүтээлүүд гаргажээ. Улмаар 1970-аад онд уг сэдвээр судалгааны өгүүллэгүүд нилээд хэвлэгдэж байв. Номонханы хэрэг явдлыг судалсан ном бүтээлүүд 1980-аад онд АНУ-д нилээд гарсаны дотор хамгийн жинтэй нь А.Кууксын “Номонхан: Япон Зөвлөлтийн эсрэг 1939” хэмээх хоёр боть зохиол юм. Үүний зэрэгцээ мөн үед АНУ-ын батлан хамгаалах бодлого судлалын байгууллагууд, сургуулиудад Халхын голын байлдааны туршлагыг хуучин ЗХУ-ын давших, хориглох номлолтой холбогдуулан судлах, оюутнуудын дунд уг сэдвээр сэдэв боловсруулах, цэргийн урлагийн сэтгүүлд нийтлэх явдал өргөн байв. ЗХУ задарсанаар архивын материалууд нээлттэй болж, өмнөх дүгнэлт, баримтуудыг эргэн харах хэрэгтэй болсноор зөвлөлт, оросын түүхийн асуудалд өрнөдийн түүхчид хүлээцтэй хандах болсон байна. Үүний улмаас өрнөдөд Халхын голын сэдвээр бүтээл гаргах явдал нэг хэсэг завсарлажээ. Улмаар 1990-ээд оны сүүлчээс АНУ-д Халхын голын сэдвээр бүтээлүүд дахин гарах болов.Куукс Халхын голын байлдааны түүхийг японы баримт материал, дайнд оролцогчидтой хийсэн ярилцлагад тулгуурлан Квантуны армиас ЗХУ-ын талаар баримтлаж байсан бодлогын үүднээс бичжээ. Иймд түүний бүтээл нь японы үзэл бодлын үүднээс гаргалгаа хийсэн үндсэн талтай боловч эдүгээ хүртэл өрнөдөд төдийгүй бусад улсад ч үүнтэй тэнцэх жинтэй бүтээл гараагүй байна. Японы нисэх онгоцууд Сүмбэрийн заставыг бөмбөгдсөн явдал Халхын голын байлдааныг шатлан өргөжүүлэх шалтгаан болсон гэдэг дүгнэлтийг Куукс хийжээ. Тэрээр Квантуны арми цэргээ хойш татсан байтал зөвлөлтийн цэрэг яагаад 1939 оны 6 дугаар сарын дундаас Манжуурын нутгийг довтлов гэдэг асуудлыг дэвшүүлжээ. А.Кууксийг нас барсантай холбогдуулан “НьюЙорк Таймс” сонинд (1999.11.23) бичихдээ “Куукс нь арав гаруй номын зохиогч буюу хамтран зохиогч бөгөөд гэхдээ түүний түүхчийн нэр хүнд нь “Номонхан: Япон Зөвлөлтийн эсрэг 1939” зохиолд оршдог юм” гэж тодорхойлоод энэхүү байлдаанд япон, зөвлөлтийн талаас ойролцоогоор 70 мянган хүн алагдаж, шархадсан юм. Куукс Японы ялагдал нь түүнийг ЗХУ-тай байлдах төлөвлөгөөнөөсөө татгалзаж улмаар Перл Харборийг онилоход хүргэсэн гэж үзэж байв” гэжээ. Мөн “энэ нь дэлхийн хоёрдугаар дайнд фашист гүрнүүдийн баримтлах бодлогыг тодорхойлоход нөлөөлж, профессор Кууксын гавьяа нь тэрээр дэлхийн хоёрдугаар дайны босгон дээрх энэхүү шийдвэрлэх тулалдаан нь ач холбогдлоороо Сталингардтай дүйцэхүйц гэдгийг олж харсанд оршино” гэж үнэлжээ. Японы бодлогыг судлах хүрээлэнгийн захирал  Ч.Жонсон Кууксын бүтээлтэй холбогдуулан “Номонхан нь дэлхийн хоёрдугаар дайны хамгийн чухал тулалдааны нэг байсан бөгөөд учир нь уг тулалдаан японы цусыг урсгаж ЗХУ-аас эмээхэд хүргэсэн бол харин АНУ-ыг хөнгөн зууш гэж үзэхэд хүргэжээ” гэж хэлсэн байна. Куукс энэхүү номоо 35 жилийн хөдөлмөр, 400 гаруй хүнтэй хийсэн ярилцлагын дүн гэж хэлж байжээ. Байлдаанд оролцсон Японы хэсэг дайчид Кууксийн номыг үнэлж хувийг нь тулалдаанд алагдсан япончуудын дурсгалд зориулан Токиод сүмд мөнхөлсөн байна.Японы милитаристуудаас Ази, Номхон далайн сав газарт дэлхийн хоёрдугаар дайныг эхлэн өдөөж, шатлан өргөжүүлсэнийг нарийвчлан харуулах зорилгоор АНУ-ын засгийн газраас Японы албан ёсны болон албан бус эх сурвалж, баримт материалыг орчуулах, судлах ажлыг дайны дараагаар явуулжээ. Японы засгийн газар 1945 оны 10 дугаар сарын 12-нд дэлхийн хоёрдугаар дайны түүхийг бичихэд шаардлагатай мэдээллийг цулуулах үүрэг бүхий байгууллагыг байгуулсан байна. Японы өмнөх засгийн газруудын үлдсэн баримт бичгүүд, дайнд оролцогчдын тэмдэглэл, хувийн архивыг цуглуулах, дайнд олзлогдсон японы цэргийн эрхтнүүдийг түүхийн зорилгоор байцаах үлэмжхэн ажил хийгджээ. Эдгээр материалыг ашиглан АНУ-ын хяналтын дор 200 гаруй судалгаа хийгдсэн нь АНУ-ын цэргийн түүхийн төвд хадгалагдаж байгаа юм. Энэ хүрээнд японы судлаачдын 184 төрлийн нэгэн сэдэвт судалгаа, харин  Манжуурын талаарх Японы 13 судалгаа нь зөвхөн түүхийн зорилгоор бус Солонгосын дайн явагдаж байсан тул “коммунист хятад, БНМАУ, зөвлөлтийн алс дорнодын талаар тагнуулын суурь судалгаа” болгох зорилгоор хийгдэж байжээ. Эдгээрийг судалгааны эргэлтэд оруулах зорилгоор үлэмж сонирхолтой хэсэг болох 47 судалгааг эмхтгэн “Ази, Номхон далай дахь Дайн 1937-1949” хэмээх 15 ботийг АНУ-ын Өмнөд Иллинойс Их Сургуулийн хэсэг эрдэмтэд АНУ-ын цэргийн түүхийн төв, АНУ-ын үндэсний архивын цэргийн судалгааны бүлгээс хамтран 1980 онд гаргажээ.“Манжуурын талаарх Японы судалгаа 1945-1960” гэсэн иж бүрэн судалгаа нь газрын зураг, хавсралтын хамт хийгдсэн бөгөөд энэ нь дээрх эмхтгэлийн  нэгдүгээр ботийг бүрдүүлж буй юм. Энэхүү эмхтгэлийн арван нэгдүгээр боть нь Халхын голын байлдаанд зориулагдсан бөгөөд “японы тал 50 мянган хүнээр хохирсон нь зөвлөлт-монголын хохиролоос даруй тав дахин их байв” хэмээн эмхтгэгч Д.Дейтвайлер оршилдоо онцлон тэмдэглэжээ. Эмхтгэлийн 10, 11 дүгээр ботиуд нь “Япон ба ЗХУ” гэсэн ерөнхий гарчигтай. 10 дугаар боть “ЗХУ-ын эсрэг Японы оперативын төлөвлөлт 1932-1945”, “ЗХУ-ын эсрэг тагнуулын төлөвлөлт 1934-1941”, “1938 оны жижиг дайн ба хилийн асуудлууд” гэсэн үндсэн бүлгүүдтэй. 11 дүгээр боть нь “Жижиг дайн ба хилийн асуудлууд 1939: Номонханы хэрэг явдал” гэсэн ерөнхий гарчигтай. Энэхүү боть Халхын голын байлдаанд зориулагдсан бөгөөд 470 талтай, заримдаа энэхүү ботийг “Манжуурын судалгааны 11 дүгээр боть” гэж нэрлэх нь бий. Энэхүү судалгаанд тусгагдсан зарим нэгэн дүгнэлт, зөвлөлтийн талаарх тоо баримт нь бодит байдлаас зөрөөтэй боловч Япон-Манжго-гийн цэргийн бүрэлдэхүүний талаарх тоо баримт нь сонирхолтой юм. Судалгааг АНУ-ын албаны бүлгээс Халхын голын байлдаанд оролцсон японы офицеруудаар бичүүлсэн, энэ ч үүднээс японы байр суурийг хамгаалах үүднээс боловсрогдсон боловч Халхын голын байлдааныг судлах чухал хэрэглэгдэхүүн болно. Халхын голын байлдааны сэдвийг сонирхон судлах хандлага АНУ-ын түүхчдийн дунд идэвхтэй байгаа нь Японы стратеги умардаас өмнөд үрүү чиглэсэн өөрчлөлтийн шалтгааныг Халхын голын байлдаанд Квантуны Арми ялагдсанаас хайдаг, Япон Перл Харборыг довтолсоны үндэс нь Японы Номонханд ялагдсантай холбоотой гэсэн дүгнэлт гаргалгаа хийдэгтэй холбоотой. Энэхүү дүгнэлтийг Куукс дэвшүүлж, Голдмэн нарийвчлан судалжээ. Гэхдээ иймэрхүү байр суурийг АНУ-ын “Нью Йорк Таймс” сонинд 1939 оны намар илэрхийлэн бичиж байжээ. АНУ-ын цэргийн түүхч Дрий Квантуны Армийн 7 яд-ийн нэгэн батальоны Халхын голын байлдаанд оролцсон байлдааны тэмдэглэлийг ашиглан тус батальоны байлдааны ажиллагааг харуулсан тактикийн судалгаа хийсэн нь мөн л японы үзэл бодлын үүднээс хийгдсэн боловч байлдааны ажиллагаа доод түвшинд хэрхэн явагдсаныг харуулсанаараа сонирхолтой болжээ. Түүхч Голдмэн Халхын голын байлдааны түүхийн сэдвээр 1970 онд эрдмийн зэрэг хамгаалсан бөгөөд тэрээр 2009 онд Монголд ирж, байлдааны ажиллагаа явагдсан газар оронтой танилцсан байна. Түүний бичсэн “Номонхан 1939” номыг 2012 онд АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүрээлэнгээс ивээн тэтгэн хэвлэн гаргажээ. Тус бүтээл нь Халхын голын байлдааны үр дагавар олон улсын харилцаанд хэрхэн нөлөөлсөнийг авч үзсэн өрнөдөд гарсан томоохон бүтээл юм. АНУ-ын иргэн, түүх сонирхогч Д.Варнер “Халхын эрэг хүртэл” гэсэн нэртэй хэмжээгээр харьцангуй томоохон бүтээлийг 2008 онд гаргажээ. Гэвч энэ нь ашигласан материалын жагсаалтгүй, судалгаа гэхээс илүүтэй өөрийн үзэл бодлыг тулгасан нийтлэл болсон тул бусдын анхаарал татсангүй.Монголч эрдэмтэн Мосес Халхын голын байлдааныг нармай монголын хөдөлгөөн, монголчууд нэгдэх асуудалтай холбон судалж, уг дайнд Япон ялагдсанаар монголчуудын нэгдэх сүүлчийн боломж хаагдан, бодол нь унтарсан гэдэг сонирхолтой дүгнэлт 1966 онд хийж байжээ. Судлаач Ж.Хаслам Зөвлөлт-Японы 1933-1941 оны хоорондын харилцааг шинжилсэн өөрийн бүтээлдээ зарим эх сурвалжийг үндэслэн Артузов даргатай НКВД-ийн сөрөх тагнуулын хэлтэс Японы цэргийн атташе Комацубара нь архи, эмст дуртай, санхүүгийн хувьд хүндрэлтэйг анзааран 1920-иод оны сүүлээр нэгэн удаа согтсон үед нь түүний сейфний түлхүүрийг хулгайлан авчээ. Энэ тухайгаа Токиод мэдүүлэхгүйн тулд тэрээр зөвлөлтийн “шахалтад” автжээ гэсэн асуудлыг дэвшүүлэн тавьжээ.Индианагийн их сургуулийн Түүхийн танхимын профессор Х.Куромияа 2011 онд нийтлүүлсэн “Номонханы тайлагдаагүй нууц” өгүүлэлдээ Хасламын таамаглалыг гүнзгийрүүлэн авч үзжээ. Тэрээр Квантуны Армийн 23 яд-ийн командлагч Комацубара нь 1927-1930 онд Москвад суугаа Японы цэргийн атташе байхдаа зөвлөлтийн агентаар элсэгдсэн, чухам үүнд Номонханд ялагдсаны шалтгаан оршино гэдэг таамаглалыг дэвшүүлж, зарим нөхцөл байдал, баримтаар сонирхолтойгоор үндэслэсэн байна. Ийм сэжиг, таамаглал 1960-аад оны эхнээс байсан бөгөөд Команцубара нь зөвлөлтийн талд мэдээлэл дамжуулж байсан байж болзошгүй гэж Куромияа үзжээ. Куромияа хэрэв энэхүү таамаглал нь оросын архивт буй материалаар нотлогдвол Номонханы түүхийг эргэн харж шинээр бичихэд хүрэх бөгөөд Япон сул дорой гэгдэх Хятадыг эзэлж чадахгүй гэдгийг  Сталин мэдэж байсан, үүнээс үүдэн Япон ЗХУ-ын эсрэг дайн явуулах чадваргүй гэдгийг ч мэдэж байсан, иймд Номонханы хэрэг явдлыг өдөөгч нь ЗХУ байсан байх магадлалтай гэж үзжээ.АНУ-аас гадна Британид Халхын голын байлдааны сэдвээр нилээд бүтээл, өгүүллэг гарсаны дотор томоохон нь Ж.Колвиний бичсэн “Номонхан” хэмээх ном 1999 онд хэвлэгджээ. Колвин БНМАУ-д Британийн элчин сайдаар 1971-1974 онд, Британийн гадаад тагнуулын төлөөлөгчөөр Вашингтонд 1977-1980 онд тус тус сууж байв. Тэрээр төрийн албанаас чөлөөлөгдсөний дараа цэргийн түүх сонирхон хэд хэдэн ном бичсэний дотор дээрх бүтээлийг туурвижээ. Канадын түүхийн сэтгүүл 1987 оны 8 дугаар сарын дугаартаа Ш.Винхийн бичсэн Кууксийн номын талаар дэлгэрэнгүй тайлбар, Британийн “Нью Стейтмэн” сэтгүүлийн 1999 оны дугаарт Н.Феарн Ж.Колвиний “Номонхан” номын талаар бичсэн тойм нийтлэгдсэн нь судлаачдын анхаарлыг ихэд татаж байжээ. Британид хэвлэгддэг “Цэргийн түүх” сар тутмын сэтгүүлийн 2012 оны 10 дугаар сарын дугаарт А.Мкдоналдийн бичсэн “Хилийн хяналт:Номонханы тулалдаан 1939 оны 7-8 дугаар сар” өгүүллэг нийтлэгджээ. Зохиогч япончууд оросын танкийг хүйтэн зэвсэг, гар бөмбөг, бушидо буюу “оюун санааны давуу байдлаар” угтсан бөгөөд Сталин офицерийн бүрэлдэхүүндээ цэвэрлэгээ хийсний дараа Улаан Арми нь удирдлагагүй болсон хэмээн японы цэргүүдэд ойлгуулсан байв. Японы тагнуул зөвлөлтийн талыг богино хугацаанд механикжсан үлэмжхэн хүчийг хуралдуулах чадавхитай гэдгийг дутуу үнэлсэн юм. Хэрвээ япончууд Номонханы хэрэг явдлыг ер үүсгээгүй эсвэл ялсан бол үр дагавар нь ямар байх байсан бол магадгүй Япон Гитлерийн талд дайнд оролцох байсан болов уу, магадгүй тэд Оросыг дэлхийн тавцангаас зайлуулсан байх байсан болов уу гэвч Гитлер Польшийг эзлэхээс 48 цагийн өмнө Япон эхлээгүй байсан дэлхийн хоёрдугаар дайнд нэгэнт ялагдсан байв гэж бичжээ. АНУ болон өрнөдийн судлаачдын Халхын голын талаарх бүтээлийг нэгдүгээрт, түүхийн судалгаа, хоёрдугаарт, танин мэдэхүйн зорилготой хэмээн хувааж болох юм.  Эдгээрт дараах үндсэн асуудлуудыг дэвшүүлсэн байна. Үүнд:Дэлхийн бодлого, Алс дорнод, Европ дахь олон улсын харилцаанд Халхын голын байлдааны үзүүлсэн нөлөө нуугдмал байна,Японы цэрэг 5 дугаар сарын сүүлчээр болсон байлдааны талбарыг орхин буцсан байтал Зөвлөлтийн тал 1939 оны 6 дугаар сарын дундуур Халхын голын зүүн эрэгт цэргээ байрлууж, Манжуурын хот тосгодыг агаараас довтолсоны зорилго юу байв,Халхын голын байлдаанд оролцогч талууд хохиролын тоо хэмжээг өсгөн мэдээлж байсан бөгөөд одоо ч  эргэлзээтэй байна,Халхын голын агаарын байлдаанд японы нисэх хүчин тоогоор цөөн боловч ур чадвар, техникийн давуу байдлын ачаар Халхын голын байлдааны хугацаанд агаарт үндсэндээ ноёлж, идэвхтэй байсан зэрэг болно.Энэхүү номонд АНУ-д хэвлэгдсэн 24, Британид гол төлөв  хэвлэгдсэн 10 нийт 34 бүтээлийн жагсаалтыг хавсаргасан болно. Жагсаалтад АНУ-д гарсан судалгааны бүтээлүүд үндсэндээ орсон боловч бүрэн гүйцэд гэж үзэж болохгүй, дээр нь өрнөдийн бусад оронд англи бус хэлээр хэвлэгдсэн бүтээлүүд ороогүй болно.  Эдгээр бүтээлийг судалгааны эргэлтэд оруулах зорилгоор тэдгээрээс сонирхол татах хорин гурван бүтээлийг энэхүү эмхтгэлд оруулав. Гэхдээ эдгээрийг бүрэн биш, чухал гэж үзсэн зарим хэсгүүдийг нь зөвхөн орчуулан буулгасан бөгөөд ингэхдээ хөндлөнгийн тайлбар, дүгнэлт хавчуула

==Агаарын тулалдаан==
[[Файл:Khalkhin Gol Japanese pilots 1939.jpg|thumb|Японы нисэгч нар]]
[[Файл:Khalkhin Gol Japanese Ki 27 1939.jpg|thumb|[[Nakajima Ki-27|Kи 27 буюу Зөвлөлтүүдийн нэрлэж байсан И-97]]]]
[[Файл:Khalkhin Gol Destroyed Soviet plane 1939.jpg|thumb|Зөвлөлтийн буудан унагагдсан сөнөөгч онгоц]]
[[Файл:Khalkhin Gol Soviet i 16 1939.jpg|thumb|[[И-16]]]]
[[Файл:Khalkhin Gol Destroyed Japanese plane 1939.jpg|thumb|Японы буудан унагагдсан сөнөөгч онгоц]]
1939 оны тавдугаар сарын эхэн гэхэд Халх голд Японы, Зөвлөлт-Монголын цэргийн ихээ­хэн хүч хуримтлагдаад бай­­лаа.  Тавдугаар сарын 1 гэхэд  Японы цэргийн нисэх хүч­­ний 355 онгоц, Зөвлөлтийн ажилчин тариачны улаан армийн авиабригадын 82 онгоц очоод байлаа. Харин тавдугаар сарын сүүл гэхэд энэ тоог өвөр байгалийн 23 дугаар авиабригадаас хангаж 203 болгосон юм.
1939 оны 5-р сарын сүүлчээр эхний агаарын тулаанууд эхэлсэн бөгөөд энд японы нисэх онгоцууд давамгайлж байжээ. 5-р сарын эхний тулаанд Монголд байрлаж байсан зөвлөлтийн нисэх хүчний удирдагчид, нисгэгчид агаарын тулааны туршлага муутай, дайснаа сайн мэдэхгүй байснаас болж эхний тулаанд 17 онгоцоо алджээ. Иймээс Москва дахь цэргийн удирдлага нь энэ цэргийн анги нэгтгэлүүдийн дээд удирдах бүрэлдэхүүнийг туршлагатай хүмүүсээр яаралтай солих шийдвэр гаргаж удирдагчаар нь Григорий Михайлович Штернийг томилсон байна. Тэдний онгоцууд багахан өндрөөс хориглолтын шугам, байгууламжуудыг бөмбөгдөж орос, монголын талд хүн хүч, материал, морьдын их гарц хохирол учруулж байсан учир зөвлөлтийн удирдлага Испани, Хятадад агаарын тулаанд гарамгай байлдаж байсан нисэхийн туршлагатай сургагчид мөн туршлагатай нисгэгчдийг Монгол уруу илгээхээр шийдсэн байна. 1939 оны 5-р сарын 28-нд Монголд ирсэн зөвлөлтийн нисгэгчдийн 8 нь ЗХУ-ын баатар цолтой байсан ба тэднийг нисэх хүчний корпус командлагч, ЗХУ-ын баатар Яков Владимирович Смушкевич удирдаж байсан юм. Зургадугаар сард Халх голын тэнгэр харьцангуй тайван байснаа зургадугаар сарын 22-нд Зөвлөлтийн 95 сөнөөгч онгоц Японы 120 онгоцтой нэгэн зэрэг гурван газарт тулалдлаа. Япончууд энд шинэ сөнөөгч И-97-гоо агаарт гаргаж тулаанд оруулсан. Дайсан энэ удаа 30 гаруй онгоцоо алдсан бол Зөвлөлтийн тал 14 сөнөөгч онгоцоо алджээ. Зургадугаар сарын 26-нд болсон тулааны үеэр Зөвлөлтийн гурван сөнөөгч Японы 10 онгоцтой үхэл сөрөн тулалдаж хошууч В.М.Забалуевын онгоц гэмтэж дайсны нутагт шүхрээр буухад нь ЗХУ-ын баатар С.И.Грицевец ганц хүний суудалтай онгоцоор дайсны нутагт бууж нөхрөө аварсан байна.

27-ны өдөр Зөвлөлтийн 23 бөмбөгдөгч дайсны 70 орчим сөнөөгчтэй тулалдсан. Энэ ту­лаа­­наар онгоц нь унасан ЗХУ-ын баатар Г.П.Кравченко гурав хоногийн дараа шумуулд баригдчихсан явган эргэж ирж байжээ.
Долдугаар сар гараад Зөвлөлтийн тал ямагт ялж байлаа. Долдугаар сарын 4, 5-нд Баян­цагааны тэнгэрт Зөвлөлтинй тал дайсны 24 сөнөөгчийг унагаасан бол өөрийнхөө ганц онгоцыг алджээ. 8-ны өдөр бас дайсны 21 онгоцыг устгав. Хоёр хоногийн дараа Халх голын баруун эрэг рүү дайсны 100 орчим И-97 онгоц дайрлаа. Зөвлөлтийн талаас эхлээд 30 машин, араас нь бас. Ингээд үндсэндээ агаарт хоёр талаас 180 орчим онгоц тулалдсан байна. Энэ тулалдаанаар Япончууд 11 онгоцоо алдсан юм. Долдугаар сард Зөвлөлтийн бөмбөгдөгч онгоцууд агаарт гарч дайсанд цохилт өгч эхэлсэн байна. Энэ өдрүүдэд 150 болон 38 дугаар бөмбөгдөгч хорооны 108 бөмбөгдөгч онгоц Янху нуур, Үзүүр нуур, Номун хан, Бүрд овоо зэрэг газар дахь дайсны байрлалыг бөмбөгдлөө.
Долдугаар сарын 20-ны агаарын тулааны үеэр залуу нисгэгч В.Вуссагийн онгоцыг Японы хоёр сөнөөгч хөөж явахыг ахлах дэслэгч В.Ф.Скобарихин ажигласан байна. Ер нь, яг гүйцэх гэж байна аа. Тэр огцом эргэлтээр дайсны онгоцны сүүлийг онгоцоороо мөргөлөө. Түүнийг унаад ухаангүй байхад нь нисэх буудалд авчирсан. Түүний энэ гавьяаг ахмад В.П. Кустов бас давтаж агаарын тараны хоёр дахийг Халхголд  хийсэн. Наймдугаар сарын 4-нд сөнөөгч онгоцны нисэгч А.Ф.Мошин бас давтлаа. Тэрээр хамаг сумаа дуусгаад байтал дайсны онгоц мөрдөж эхэлсэн. Тэр гэнэт эргэж дайсны онгоцыг мөргөж унагаад буудалдаа эргэж ирсэн. Наймдугаар сарын 4-нд батальоны комиссар М.А.Ююкин байгаа бөмбөгдөөд буцаж явахдаа агаарын их бууны суманд өртөх нь тэр. Онгоцоо дээш хөөргөх гэсэн ч улам унасаар байлаа. Тэр галд автсан онгоцоо Японы агаарын их бууны батарей дээр эгц дээрээс нь унагах нь тэр. Наймдугаар сарын 20-нд Зөвлөлт монголын дайчдын их давшилтын үеэр Зөвлөлт монголын нисгэгчид 144 сөнөөгч онгоцоор хамгаалуулсан 153 бөмбөгдөгч онгоцоор дайсны талд цохилт өгсөн байна. Үүнтэй нэгэн зэрэг дайрагч хэсгийн 44 онгоц дайсны агаарын их бууны цэгүүдийг довтолсон. Энэ өдрийн турш дайсны байрлалд нийтдээ 166 тонн бөмбөг хаясан юм.

Наймдугаар сарын 21-нд Японы нисэх хүчин 88 сөнөөгч онгоцоор халхавчилсан 41 бөмбөгдөгч агаарт гаргалаа. Тамсагбулгийн чиглэлд болсон энэ тулаанд Зөвлөлтийн талаас 184 онгоц орж агаарт хоёр талаас нийтдээ 300 гаруй онгоц гарч тулалдсан.

Ингээд тавдугаар сарын 22-ноос есдүгээр сарын 15 хүртэл Халхгол орчимд Зөвлөлтийн нисгэгчид 20 мянга 524 удаагийн нислэг үйлдэсний 18,5 мянга нь сөнөөгч онгоцны 2015 нь бөмбөгдөгч онгоцны нислэг байсан байна.
Халхын голд Японы тал 646 онгоцоо алдсан бол Зөвлөлтийн тал 258 онгоцоо алджээ.

Халхын голд болсон агаарын тулалдаанд эр зориг гарган баатарласан Зөвлөлтийн 28 нисгэгчид ЗХУ-ын баатар цол, С.И.Грицевец, Г.П.Кравченко нарт ЗХУ-ын баатар цолыг хоёр дахь удаагаа өгсөн. Хожим нь Я.В.Смушкевичид бас Алтан таван хошууг хоёр дахь удаагаа өгсөн юм.  
Халх гол дахь агаарын тулааныг цэргийн түүхэн дэх хамгийн том агарын тулалдаан, дэлхийн хоёр дугаар дайны өмнө цэргийн нисэх хүчний чадавхийг шалгасан том шалгуур гэж үздэг билээ.Тэд нисэх бүрэлдэхүүнийг агаарын тулаанд сургаж удалгүй И-16 онгоцууд ирснээр Халхын гол дээрхи фронтын байдал нааштайгаар эрс өөрчлөгдсөн байна.Мөн 9 сарын 2,4,14,15-нд Японы тал агаараас довтлох гэж оролдсон ч Зөвлөлтийн нисэх хүчин ялалт байгуулжээ. Энэ үед Зөвлөлтийн И-16 загварын 5 онгоц дэлхийд анх удаа РС-82 маркийн реактивийн зэвсэг хэрэглэж Японы 13 онгоцыг сөнөөжээ.Халхын голын дайны үеэр японы нийт 660 нисэх онгоцыг агаарт болон аеродромд нь устгасан ажээ.Энэ үед цэрэг-дайны түүхэнд анх удаа 2 талаас нэгэн кэрэг олон онгоц оролцсон тулалдаан болсоноороо онцлогтой юм.Британийн “Эйр Ентузиаст” сэтгүүл Е.Секигавагийн бичсэн “Халхын гол дахь агаарын зарлаагүй дайн” цуврал өгүүллэгийг 1973 оны гурван дугаартаа дараалан  нийтэлжээ. Секигава Зөвлөлт, Япон хоёр агаарын байлдаанд тус тусын хохиролыг хэрхэн өсгөж байсан болон агаарын байлдаанд японы хохиролыг баримтаар тооцон гаргажээ. Энэхүү тоо баримтыг хэдийгээр нягтлах шаардлагатай гэх боловч оросын судлаачид хүртэл эдүгээ ашиглах болжээ. Секигава Халхын голын агаарын байлдаанд Японы нисгэгчид “үндсэндээ ялсан” гэдэг дүгнэлт хийжээ. “Эйр Ентузиаст” сэтгүүл 1996-1997 оны дугаартаа А.Валгийн бичсэн “Талын дээрх Жигүүр: 1930-1945 онд Монголд явагдсан агаарын байлдаан” хэмээх мөн цуврал гурван өгүүллэг нийтлүүлжээ. Генри Сакайда “Мандах нарны шилдэг нисэгчид” номныхоо “Халхин Гол” гэсэн хэсэгт Номонханы агаарын тулалдааны талаар бичжээ. Тэрээр зөвлөлтийн тал японы 650 онгоцыг устгасан гэдэг боловч баримтаар нотлогдсон хохирол нь 162, японы тал зөвлөлтийн 1162 онгоцыг агаарт, 98 онгоцыг газарт устгасан гэдэг боловч байлдааны хүлээн зөвшөөрсөн хохирол нь 207 онгоц тус тус байсан. Японы нисгэгч Хиромичи Шинохара агаарт 58 ялалт, зөвлөлтийн нисгэгч С.Грицевец 40 илүү ялалт тус тус байгуулж шилдэг нисгэгч (дайсны олон онгоцыг устгасан нисгэгчийг &quot;ace&quot; буюу &quot;ас&quot; гэдэг)болсон гэжээ. Японы нисгэгч Б.Ёошияама 20 ялалт,  И.Сакай 15 ялалт, Ж.Ивахаши 20 ялалт, М.Масузава 12 ялалт, Ш.Сайто 25 ялалт, К.Шимада 27 ялалт тус тус Номонханд байгуулсан гэнэ. Чингэвэл эдгээр долоон нисгэгчдэд зөвлөлтийн нийт хохиролын 77 хувь ногдож байгаа юм. Энэ нь японы ас-уудын дээрх ялалтын тоо эргэлзээтэй, хэтрүүлсэн байх үндэслэлтэйг харуулна. Оросын судлаач М.Масловын бичиж Британид хэвлүүлсэн “Поликарпов И-15, И-16 болон И-153-ын ас-ууд” номны Халхын Гол бүлэгт Улаан Армийн  цэргийн нисэх хүчин Халхын голд дайсны 589 онгоцыг устгасан гэж үзсэн бөгөөд харин өөрсдөө 207 онгоц (үүнээс 160 нь сөнөөгч онгоц) 211 хүнээ алдсан гэж бичжээ. Британийн “Оспрей Паблишинг” хэмээх цэргийн түүхийн сэдвээр дагнасан хэвлэлийн газраас 2012 онд дээрх Г.Сакайдагийн эмхтгэсэн  “Номонхан 1939”хэмээх зурагт хялбаршуулсан түүхийн товхимолыг хэвлэн гаргасан бөгөөд эрэлт хэрэгцээтэй тул 2013 онд дахин хэвлэжээ. Г.Сакайда нь Халхын голын байлдааны газар орноор гэрэл зурагчны хамт аялсан юм. Секигавагийн судалгаанаас хойш Халхын голын агаарын байлдааны талаар дагнасан судалгаа, бүтээлүүд өрнөд, зүүн Европт цөөнгүй гарах болсон байна. Эдгээр бүтээлд Халхын голын байлдаанд Японы нисэх хүчин тоогоор цөөн байсан боловч нисгэгчдийн ур чадвар, нисэх онгоцны тактик техникийн өгөгдөхүүний давуу байдлын ачаар байлдааны туршид эсвэл бүхэлдээ биш юм гэхэд 1939 оны 8 дугаар сарын эхэн хүртэл агаарт тус тус ноёлж байсан, зөвлөлтийн нисэх онгоцны хохирол японыхоос их байжээ гэдэг дүгнэлтүүд хийжээ. Халхын голд явагдсан агаарын байлдаан нь оролцсон техник, хэрэглэсэн тактик болон бусад үзүүлэлтээрээ судлаачдын анхаарлыг татсан хэвээр байгаа сэдэв юм. АНУ, өрнөдийн судлаачдын бүтээлд Токиогийн олон улсын цэргийн шүүхийн хуралдааны материал, японы эх сурвалжууд, Жуковын дурдатгал, Шишкин, Кууксийн ном, зөвлөлт, монголын зарим хэвлэлийг ашиглаж иржээ. Орос, монголын архивын материал болон монголын бүтээлийг ашиглаж чадахгүй байгаа нь өрнөдийн бүтээлийн үндсэн өрөөсгөл тал юм. АНУ-ын судлаачдын бүтээлд Квантуны Арми Халхын голын байлдааныг эхэлж Монголын нутагт дэвсгэрт довтолсон, Японы засгийн газар Квантуны Армийн энэхүү түрэмгийллийг зогсоох талаар нөлөөлж чадаагүй, зөнд нь орхисон нь буруу байсан, энэ нь цэргийн байгууллагад тавих иргэний хяналт бүрэн алдагдсантай холбоотой, Улаан Арми Японы цэрэгт Халхын голд мартагдахааргүй сургамж өгсөн, Халхын голын байлдаан нь Жуковыг “төрүүлсэн”, Японы тал Улаан Армийн чадавхийг дутуу үнэлэхийн зэрэгцээ Японы номлол, зэвсэглэл хоцрогдсон байв гэсэн гаргалгаа нийтлэг байдаг болно.  Чингэхдээ АНУ, өрнөдийн судлаачид өмнө нь “Номонханы хэрэг явдал” гэсэн нэр томьёог хэрэглэж байсан бол эдүгээ “Халхын голын байлдаан”, “Халхын голын агаарын дайн” эсвэл “Халхын гол-Номонханы хэрэг явдал” хэмээн зэрэг хэрэглэх болжээ.

===Ахмад дайчдын дурсамжаас===
АТУА-ийн анхны ангиуд 1936 оны 6-р сараас БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр дээр байрлаж, 1938 он гэхэд Талын ХӨНДЛӨНхөндийн? гийн аэродром үндсэндээ төвхнөж, тэнд байрлаж байсан сөнөөгч онгоцны хороо, цөөхөн тооны бөмбөгдөгч онгоцнууд бэлтгэл сургуулилтандаа оржээ. ЗСБНХУ-ын дотоод хэргийн ардын комиссарын орлогч Фриновский /”Хуйвалдаан” нэртэй хэрэгт холбогдуулан баривчлах БНМАУ-ын нам, төр, цэргийн зүтгэлтэн 115+1 хүний нэрсийг 1937.08.25-нд ДЯЯ-нд гардуулж, 1937.09.10-нд их хэлмэгдүүлэлт эхэлсэн/, Ажилчин-Тариачны Улаан Армийн /АТУА/ Улс төрийн газрын дарга Смирнов нарын 1937 оны 10-р сарын 31-ний өдөр “Монголын байлдааны ажиллагааны театрын байдлын тухай болон Монгол дахь түшиц газар бэлтгэх арга хэмжээний тухай” гэсэн маш нууц илтгэлд /Монгол-Оросын цэргийн хамтын ажиллагаа. Баримтын эмхтгэл, II боть, 114-р тал, УБ, 2011/ “... одоогийн байдлаар Дорнод Монгол даяар ажиллагаатай зөвхөн 5 аэродром байна: Улаанбаатарт, Өндөрхаанд, Баян-Овоо суманд болон Баянтүмэнд /2/” гэж дурьдаад, “...Баянтүмэн аэродром ... хилд хэт ойрхон /60-70 км/ байрладаг тул япончуудын агаарын гэнэтийн довтолгоонд өртөж, устгагдаж болох...” гэж илтгэсэн, 1 метр хүртэл зузаан ханатай том, жижиг 30 орчим/гаруй капитал чулуун байшин барилгатай, байнгын байрлалтай, ялангуяа зүүн талаасаа дайсны болзошгүй довтолгооноос маш сайн хамгаалагдсан, газар доорх төмөр бетон, чулуун байгууламжид зенитын 1-2 дивизионы /24-48 зенитын их буутай/ бие бүрэлдэхүүн байрлаж, сөнөөгч онгоцны хороо аэродромыг халхавчилж, иймэрхүү хэмжээний объектын орчныг бие даасан батальон /300-500 хүн/ хүртэл цэрэг хамгаалдаг жишигээс үзэхэд Баян-Овоо сумын нутгийн Талын хөндлөн гэдэг газар байрлаж байсан аэродромыг тэр үеийн хамгийн том аэродром, стратегийн чухал объект гэж үзэх үндэстэй. Халхголын дайн эхлэхэд АТУА-ийн Нисэх хүчний 100-р бөмбөгдөгч онгоцны бригадын 150-р бөмбөгдөгч онгоцны хороо /СБ бөмбөгдөгч онгоц 59 ширхэг/, 1930-аад оны дэлхийн хамгийн том бөмбөгдөгч онгоц ТБ-3 /24 ширхэг/ тус аэродром дээр байрлаж байв. ТБ-3 онгоцнууд эхэндээ Чита-Тамсагбулаг чиглэлээр хүн хүч, зэвсэг, галт хэрэгсэл, эм тариа, бусад чухал ачаа, буцахдаа нэг онгоц 15-20 хүнд, хөнгөн шархдагсад тээвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж байв. ТБ-3 стратегийн бөмбөгдөгч онгоц: экипаж – 6-8 хүн, урт – 24 м, далавчны өргөн – 39,5 м, далавчны талбай – 230 м2, хоосон жин – 11000 кг, нислэгийн жин – 17200-19500 кг, түлшний савын багтаамж – 7960 литр, сэнсний диамерт – 3,5 м, тээвэрлэх бөмбөгийн жин – 2000-5000 кг, 1932-1938 онд 818 ширхэг үйлдвэрлэсэн Дайны явцад ТБ-3 онгоцнууд 500 гаруй нислэг үйлдэж, бүх тохиолдолд хүмүүс, ачаа тээшийг зохих газар нь хүргэжээ. Ерөнхий давшилт эхлэхийн өмнө ТБ-3 онгоцнууд шөнийн бөмбөгдөлтөнд нисдэг болжээ. Анхны нислэг 8-р сарын 19-20-ны шөнө болж, байндаа отряд отрядаар ойртож, зүг чигийг тэргүүн шугамаас 8 км-т байрлуулсан гар чийдэнгээр эвлүүлсэн 50 метр том сум, газрын багцааг тэргүүн шугамаас 3-7 км-т байрлуулсан гар чийдэнгүүдэр эвлүүлсэн шугамаар авдаг байжээ. Бөмбөгдөлт дайсанд сэтгэл санааны дарамт үзүүлэх, унтаж амруулахгүй зутраах, манай цэргийн байршил сэлгэлт, хөдөлгөөнийг халхлах зорилготой, нэг удаад 6-20 онгоц хөөрч, 25 тонн бөмбөг хаядаг байв. Японы зенитын артиллери гал нээсэн ч, ганцхан онгоцны хөдөлгүүр эвдсэнийг эс тооцвол нисэгчид хохирол амсаагүй бөгөөд нийтдээ байлдааны 160 нислэг хийжээ. Энэ тухай Армийн 1-р бүлгийн Нисэх хүчний тайланд “... дайсанд шөнийн сөнөөгч онгоц болон прожектор байгаагүй тул шөнөөр хүнд бөмбөгдөгч онгоц хэрэглэсэн туршлага амжилттай болж, дайсанд сэтгэл санааны, материалын хохирол учруулсан” гэжээ. Харин 150-р бөмбөгдөгч онгоцны хорооны үйл ажиллагааны тухай Халхголын дайнд тус хороонд штурманаар дайтаж явсан Николай Ганин 2005 онд ийнхүү дурсжээ: ... Би дээд сургуулиа төгсөөд дунд сургуульд түүхийн хичээл заана гэсэн бодолтой байсан ч амьдрал маань нэгэн мөчид эрс эргэв: би цэрэгт татагдаж, Байгалийн Чанадад СБ хурдан бөмбөгдөгч онгоцны сургалтын хороонд дадлагажигч штурманаар томилогдов. Анхандаа бид байлдааны нөхцөлд суралцах болно гэж төсөөлөөгүй юм да... Халхголын дайн 1939 оны 5-р сард эхэлж, 6-р сарын эхээр хэсэг нисгэгч, штурман, техник нарыг цэргийн тээврийн онгоцонд сууцгаааж, Монгол руу илгээв. Хил давсны даруйд бид шахцалдан онгоцны цонхоор харахад доор хэмжээ хязгааргүй тал нутаг, намхандуу довцог, толгой, хаа нэгтээ нүүдэлчдийн гэр, мал сүрэг харагдаж байв. Бид Баян-Овоо гэдэг жижиг тосгоны /санахад, тэнд хэдхэн жижиг шавар байшин, 10-20 гэр байсан/ ойролцоо аэродромд газардаж, майханд байрлах болов. Энд бага зэргийн байлдааны туршлага хуримтлуулсан хурдан бөмбөгдөгч онгоцны 150-р хороо байрлаж, хорооны даргаар гайгүй сайн нисгэгч, хошууч Бурмистров, комиссараар Ююкин нар ажилладаг байв. Хамгийн түрүүнд “шинэков” биднийг бодит байдалтай танилцуулахад л бид жижиг сөргөлдөөн, хилийн мөргөлдөөн ч биш, жинхэнэ дайнд оролцох болсноо ухаарч билээ. Ингэхдээ командлал байдал маш түгшүүртэй байгааг нуулгүй хэлж, анхандаа япончууд агаарт ноёрхлоо тогтоож, манай ар талд ганц автомашин байтугай ганц хүний араас элдэж хөөж, бууддаг байсныг хэлсэн. Хорооны бүрэлдэхүүн ирж байрласныхаа даруй шууд байлдааны ажиллагаанд оролцоогүй бөгөөд нэг сарын хугацаанд нислэг-тактикийн сургууль, бүлгээр бөмбөгдөх, газар оронд дасан зохицох дадлагад гол анхаарлаа хандуулж байв, яагаад гэвэл тал газар ямар нэгэн хот, тосгон, холбоо, зам харилцаа байхгүй, мөн нүд сохломоор маш хурц нар, бодит байдлыг гажуулсан гэрлийн хугарал зэргээс болж тул зүг чигээ олоход тун түвэгтэй байсан. Ар талд байсан манай аэродром орчим 6-р сард японы онгоц үзэгдээгүй боловч шөнөдөө тэр хавьдаа маш том, хатгуулсны дараа маш их загатнадаг шумуул гэдэг яггүй “дайсан” биднийг хайр найргүй довтолж билээ. Хатгуулсан газар том хавдана, маш их загатнаж, шөнөдөө унтаж амарч чаддагүй байв. Гэхдээ хамгийн хэцүү нь ундны усны гачигдал, 1939 оны 6-р сар маш их халуун бөгчим, агаарын хэм сүүдэрт +40-д хүрч, хэдэн арван километрээс зөөвөрлөх ус дутагдсаар л, тэгсэн нэгэн байлдагч хэлэхнээ, Суворовын дайчид бөгчим халуунд зэс товчоо тасдан авч, амандаа үнхдэг байсан, ингэснээр маш их шүлс ялгарч, цангаа тэсвэрлэхэд дөхөмтэй, харин бидэнд зэс товч байхгүй тул зэс зоос амандаа үнхдэг байв. 6-р сарын сүүл гэхэд бид газар орон болон бие биедээ дасан зохицож, экипажууд үндсэндээ бүрэлдсэн. Манай экипаж 3 хүнтэй – нисгэгч, буудагч болон миний бие штурманаас бүрдсэн, штурманы суудал шилэн урд бүхээгт байрладаг, удирдлага хосолсон учраас шаардлагатай үед би даргад онгоц жолоодоход туслаж болох ч, миний үндсэн үүрэг нислэгийн зүгээ чиглүүлэх, бөмбөгдөхөд оршдог байв. Удирдлагын төхөөрөмж, хянах хэрэгсэл, хамгаалах бөгжтэй бөмбөг хаягчийн товчлуураас гадна бүхээгт 2 хошуутай пулемет суурилуулсан бөгөөд түүгээр агаарын болон газрын бай буудах боломжтой. СБ онгоц 600 кг хүртэл бөмбөг тээвэрлэх, 420 км/цаг хүртэл хурдтай, өндөршил 10000 метр, хэдийгээр цоо шинэ японы сөнөөгч онгоцнууд бидний гүйцэх боломжтой ч, тэр үедээ хурдтай, сайн онгоц тул бөмбөгдөлтөнд бид сөнөөгч онгоцны халхавчтай, харин тагнуулд ганц нэгээр нисдэг байв. Ингэхэд бид өөрийгөө хамгаалах өндөр хүрдтай бууддаг ШКАС 7,62 мм-ийн 4 пулеметтой боловч СБ-ийн ганцхан дутагдал бол радиостанцгүй, иймээс бүлгээр нисэхдээ бид далавчаараа дохих, эсвэл урьдаас тохирсон хөдөлгөөнөөр гараар даллах маягаар хэлээ ололцдогсон. 7-р сарын 3-ны үүрээр түгшүүрийн дохиогоор хороо анхны байлдааны даалгавар гүйцэтгэхээр хөөрсөн. Миний хувьд ч байлдааны анхны даалгавар, тэгээд ч Баянцагааны орчим юу болж байгааг харж, эхэндээ сандарч л байлаа. Дээрээс харахад байлдааны талбар буцалж байгаа тогоо ч юмуу галт уул дэлбэрч байгаа ч юм шиг, уулын тэгш өндөрлөгөөс дэлбэрсэн сум, дарийн утаа, дүрэлзсэн галаас бүрдсэн томоос том хар үүл мандан босож, “шинэков” бидэнд естой там гэж үүнийг л хэлдэг байх гэж өөрийн эрхгүй бодогдсон. Агаарт мөн ширүүн тулалдаан өрнөж, Баянцагааны дээр хэдэн зуун онгоц эргэлдэж, агаарт мөргөлдөхгүйгээр эргэх боломжгүй шахуу, хашаа ч харсан пулеметын сумны трасс, манай болон японы сөнөсөн онгоцны утаат мөр энд тэндгүй харагдсаар. Хошууч Бурмистров хорооны ихэнх онгоцыг шууд японы гүүр лүү чиглүүлж, японы сөнөөгч онгоцнууд, зенитын галаас хамгаалан байж гүүрийг устгаснаар японы командлал түшиц газар луу нэмэлт хүч илгээх болон тэндээс удахгүй ялагдах цэргээ буцаан татаж авах боломжгүй болж, ялагдсан билээ. Харин манай эскадрильд Баянцагааны оройд бүгсэн япончуудын байрлалыг бөмбөгдөх үүрэгтэй дайралт хийхэд японы сөнөөгч онгоцнууд нарны зүгээс биднийг дээрээс дайрав. Эхний дайралт яасныг ухаарагүй яав, юу болов гээд дээш харсан чинь ялаа шиг олон япон онгоц нөөцөнд байж байгаад биднийг дайрсан юмсанж. Бид ч тэднийг ойртуулахгүй гэж байдаг бүх зэвсгээрээ халхавч гал нээж, тэгтэл манай халхавч сөнөөгч онгоцнууд ирж, тэднийг хөөн зайлуулснаар бид үндсэн үүрэг болсон бөмбөгдөлтөө хийв. Анхны дайралт надад хэзээ ч мартагдашгүй сэтгэлдэл үлдээж билээ – урд бүхээгт “тахианы хөндлөвч” дээр сууж байхад хичнээн зуун буугаар ганц над руу галлаад байгаа, бас тэгээд дадшаагүй учраас агаарт бүх сум над руу чиглэж байгаа юм шиг санагдаж билээ. Бөмбөгдөгч бүр мэддэг: байнд ойртоход дайсны сөнөөгч онгоц саад болдог бол бай дээр дайсны зенитын гал хамгийн их аюултай – аадарын үүлэн дунд нисч байгаа шиг агаарт энд тэнд дэлбэрээд, дайсны хүчийг хөнөөхийн тулд байлдааны чигээс ямар нэгэн маневр хийж хазайх боломжгүй бөгөөд өөрөө ийм юм туулж үзээгүй хүнд биднийг ойлгоход бэрх юм да. Хойшид ийм зүйлд дадаж, тоохоо больдог юм билээ. Анхны даалгавар биелүүлээд аэродром дээр буусны дараа маш их ядарсан, цангаснаа мэдэрч, жаахан амарч байгаад 3 цагийн дараа дахин Баянцагааны зүг хөөрч, тэр оройдоо японы нөөц хүч бөмбөгдөхөөр бас дахин хөөрсөн. Тэр өдөр манай хэдэн онгоц унаж, харин бид ядарсандаа болоод майхандаа оронгуут монголын шумуулын дайралтыг эс ажран нам унтаж билээ. Өглөөгүүр түгшүүрийн дохиогоор хөөрч, Баянцагааны тулалдаан дуустал 3 хоног даалгавар биелүүлэв. Одоо цагт зарим нэгэн их мэдэгч “түүхчид” Жуковыг “маш их хохиролын буруутан” гэж цоллодог, гэвч япончууд Баянцагааны өндөрлөгийг эзэлж, Халхголын баруун эрэг дээрх манай цэрэг буслэлтэнд орж, бутцохигдох аюул тулгарахад Жуков хамгийн эгзэгтэй мөчид бүх бөмбөгдөгч онгоцоор дасныг бөмбөгдөх тушаал өгөж, 11-р танкийн бригадыг явган цэргийн дэмжлэггүй шууд давшилтанд оруулснаар танкчдын тал нь амь үрэгдсэн ч тэд өөрийн алтан амиар дайны ялалтын эхийг тавьж өгсөн билээ. Манай хороо ч гэсэн тэр байлдаанд хүнд хохирол хүлээсэн. Даалгавар биелүүлэхээр хөөрсөн комиссар Ююкины онгоц зенитын галд өртөхөд комиссар экипажийг шүхрээр буухыг тушааж, шатаж байгаа бөмбөгдөгч онгоцоо японы амьд хүч, баргын морин цэргийн бөөгнөрөлийн зүгт залуурдан, түүхэнд анхны “галт дайралт” хийсэн. Бид дайснаас түүнийг өшөөг авах болно гэж андгайлж билээ. 8-р сарын дунд хүртэл газрын томоохон байлдаан болоогүй боловч агаарын ширүүн тулалдаануудын явцад японы нисэх хүчин агаарт ноёрхолоо бүрэн алдаж, хожим Г.К.Жуков, “...Эх Орны дайны жилүүдэд ч тийм олон тооны онгоц оролцсон тулаан үзээгүй” гэж дурссан байдаг. 8-р сарын 20-нд манай ерөнхий давшилт эхэлж, давшилтын өмнө 150 бөмбөгдөгч онгоц, 100 гаруй сөнөөгч онгоцоор халхавчлуулан хүчтэй цохилт хийж, бид өдөрт 2-3 удаа бөмбөгдөлтөнд нисдэг байв. Харин хамгийн хэцүү даалгаварт “өвгөчүүл” нисэж, “шинэковуудыг” үлдээж, 8-р сарын 25-нд хорооны дарга Михаил Федорович Бурмистров Халуун Аршаан өртөөнд бөөгнөрсөн дайсны цуваа устгах даалгавараас эргэж ирээгүй юм. (... япончуудтай тулалдахдаа тэрээр эр зоригийн үлгэр жишээ үзүүлж, түүний удирдлаган доор хороо даалгаварыг маш сайн биелүүлж байсан бөгөөд операцын явцад аймшиггүй агаарын туулаанч гэдгээ харуулсан. Хороог 22 удаа тулалдаанд удирдаж оролцсон. Агаарын тулаанд баатарлагаар амь үрэгдсэн. Халхголын орчим байлдаанд гавъяа байгуулсны төлөө Байлдааны улаан тугийн одонгоор шагнагдсан... гэж ЗХУ-ын баатар цолоор нэхэн шагнах тодорхойлолтонд дурьдаж, 1939 оны 11-р сарын 17-нд ЗХУ-ын баатар цолыг нэхэн олгожээ-РБ). Халхголын дайнд манай хорооны бие бүрэлдэхүүний гуравны нэг амь үрэгдсэн. Сүүлийн үед 70х30 км энэ өчүүхэн цөлөрхөг газрын төлөө ингэж их хохирол үзэх ямар хэрэг байсан юм гэдэг асуулт олонтаа сонссон. Би хариулахдаа, япончууд Хасан нуурын дэргэд, хамгийн гол нь Халхголд бутцохигдсон учраас 1941 оны намрын хамгийн хэцүү цагт ЗХУ руу довтлож зүрхлээгүй юм да. Харин Халхголын дайны дараа биднийг оны эцэс хүртэл тэндээс хөдөлгөөгүй юм. Естой уйдаж үхмээр, чөлөөт цагаар хийх юм огт үгүй, бидэнд “Волга-Волга”, “I Петр” гэдэг хоёрхон кино үлдээсэн тул бараг 100 удаа үзсэн байх, киноны үг бүрийг цээжилж, сүүлдээ дуугүй, бадгуудыг сольж, сүүлээс эх хүртэл янз янзаар гаргаж, одоо болтол мартдаггүй юм”. СБ-3 фронтын бөмбөгдөгч онгоц: экипаж 3 хүн, урт 12,27 м, далавчны өргөн 20,33 м, өндөр 4,73 м, хоосон жин 4060 кг, нислэгийн жин 5732 кг, хурд 360-424 км.цаг, алслалт 1000 км, өндөржилт 9560 м, 1934-1941 онд 6656 ширхэг үйлдвэрлэсэн Халхголын дайнд тус хороонд алба хааж байсан [[ахмад Н.Ф.Гастелло]] Эх Орны дайнд комиссар Ююкины баатарлаг үйлсийг давтаж, 1941 оны 6-р сарын 26-ны өдөр байлдааны даалгавар биелүүлэхдээ дайсны зенитын суманд өртөж, шатаж байгаа онгоцоо танк, бензин тээвэрлэгч бүхий фашистын цэргийн бөөгнөрөл рүү чиглүүлж, устгасан тул мөн өдрийн ЗСБНХУ-ын Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн зарлигаар түүнд ЗХУ-ын баатар цолыг нэхэн олгожээ.

=== Чойбалсан хот өртсөн нь ===
{{Гол|Японы нисэх хүчин Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдсөн нь}}
Чойбалсан хотыг бөмбөгдөж цөөн тооны барилга байшинг устгасан байсан ба одоо тухайн бөмбөгдсөн газарт нь дэлбэрч буй бөмбөгний хэлбэртэй хөшөө байдаг юм.Чойбалсан хотыг Монголын баатар хот гэж ярилцдаг. Учир нь энэ хот бөмбөгдөлтөд өртөсөн Монголын цорын ганц хот юм.
Одоогийн Чойбалсан хот Манжийн захиргааны үеэс Халхын Сэцэн хан аймгийн Ачит бэйс Сансрайдоржийн хошууны төв Санбэйсийн хүрээ нэртэй байснаа Богд хаант Монгол улсын үеэс 1922 оныг хүртэл Ачит бэйс Тогтохын хошууны төв болж дорнод Монголын шашин,худалдаа,аж ахуйн томоохон төвүүдийн нэг байжээ. Монголын ардын хувьсгалын дараа 1922 оноос Хан Хэнтий уулын аймгийн Баянтүмэн хан уулын хошууны төв Баянтүмэн хот, 1931 оноос Дорнод аймгийн төв Баянтүмэн хот, 1941 оноос Чойбалсан хот гэж нэрлэсэн байна. 1930, 1940-өөд онд тэр үеийн нэрээр Баянтүмэн хот бараг цэргийн хот байж манай эх орны үндэсний тусгаар тогтнол,нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалахад чухал түшиц газар болж байсан билээ. Баянтүмэн хотод Монгол Ардын Хувьсгалт Цэргийн хоёрдугаар морьт корпусын командлал, 5-р морин дивиз, түүний ангиуд, ЗХУ-ын Улаан цэргийн 17-р армийн штаб, түүний харьяа зарим ангиуд,нисэх онгоцны төв буудал, цэргийн төв эмнэлэг, зэвсэг, техникийн агуулахууд зэрэг цэргийн чухал объект байрлаж байсны дээр 19З9 оноос Соловъёвск-Баянтүмэний өргөн төмөр зам, Баянтүмэн-Тамсагийн нарийн төмөр замын төв зангилаа зэрэг онцгой объект байсан учир япончуудын сонирхлыг ихэд татдаг газар байжээ.Иймээс 1930-аад оны эхний жилүүдээс эхлэн япончууд энэ чиглэлд тагнуул туршуулаа олон тоогоор идэвхтэй явуулж байжээ. 1939 оны Халхын голын байлдааны үед Монгол-Зөвлөлтийн фронт руу очиж байгаа цэргийн хүч,байлдааны зэвсэг техник Баянтүмэн хотоор дамжин өнгөрч байсан билээ. Энэ бүхэн болон бусад хүчин зүйлээс шалтаг болгон Квантуны армийн удирдлага,дээд байгууллагуудаас зөвшөөрөл авалгүй Баянтүмэн, Тамсагбулаг орчим байгаа Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн нисэх буудлуудыг бөмбөгдөж тэнд байгаа байлдааны онгоцуудыг устгахаар шийдвэрлэжээ. Энэ тухай 19З9 оны зургадугаар сарын 26-нд болсон зөвлөлгөөнд Квантуны цэргийн дэд штабын дарга, хошууч генерал Яно Отосабаро оролцож,нисэхийн 2-р армийн командлагчид 6-р сарын 27-ны өглөө гадаад Монголын нутагт байгаа нисэх буудлуудыг бөмбөгдөх тушаал өгчээ. Гэтэл энэ тухай Дорнод аймгийн удирдлага мэдэж, Баянтүмэн хотыг агаараас өнгөлөн далдлах арг хэмжээ авчээ. 6-р сарын 25-ны өглөө Хэрлэнгийн отрядын дарга Г.Лувсанванчиг, комиссар Г.Сандав нар ангиа түгшүүрийн дохиогоор босгож 70 шахам км-т байгаа Баянтүмэнд морин жагсаалаар ирж, МАХЦ-ийн хангалт үйлчилгээний батальон, Зөвлөлтийн армийн зарим салбарын хамт 6-р сарын 25,26-нд Баянтүмэн хотын бүх байшинг гарын дорхи шарилж, лууль, өвс ногоо зэргээр өнгөлөн далдалж, хотын айлуудын ихэнх нь Хэрлэн голын захаар зусланд гарсан байсан ч хотын төвд буюу ойролцоо байгаа айлуудыг хотоос 25 км-ээс цааш нүүлгэн шилжүүлсэн байна.Японы нисэх хүчний 2-р армийн командлагч авсан үүргийнхээ дагуу дор дурдсан зохион байгуулалт хийжээ. Үүнд 7-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Такаракура Тира хүнд бөмбөгдөгч онгоц 30, 9-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Шитано хүнд бөмбөгдөгч онгоц 27, хөнгөн бөмбөгдөгч онгоц 10, 12-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Хигаши байлдааны онгоц 80-ыг бүгд 147 онгоцоор Зөвлөлт-Монголын нисэх буудлуудыг бөмбөгдөхөөр шийдвэрлэжээ. “1939 оны зургадугаар сарын 27-ны өглөө үүр гэгээрэхээс өмнөхөн Хайлар хотын нисэх буудлаас Японы нисэх хүчний 1ОО гаруй онгоц агаарт хөөрч баруун зүг чиг авч явсаар О6 цаг 2О минутад Тамсагбулагийн хээрийн нислэгийн талбайнуудыг бөмбөгдөж эхлэхэд Зөвлөлт-Монголын байлдааны онгоцууд агаарт гарч агаарын байлдаан эхлэв” хэмээн Хөлөнбуйрын харьяат Ц.Авид “Номон ханы дайн” гэдэг номынхоо 85-86-р талд бичжээ. Хошууч генерал Такаракурагийн удирдсан 30 хүнд бөмбөгдөгч онгоц, 10 гаруй хөнгөн бөмбөгдөгч онгоцоор хамгаалуулан бүгд 42 онгоц Тамсагийн нислэгийн талбайнууд дээгүүр өнгөрөн баруун зүг нислэгээ үргэлжлүүлэн Баянтүмэн хотыг ололгүй Хэрлэн голыг даган нисч хуучин Хэрлэн Бар хотын хоёр цамхаг хүрээд эргэх замдаа Баянтүмэн хотыг олж бөмбөгджээ. Хотын байшингуудыг сайн өнгөлөн далдалсан учир гол чухал газруудыг олж хохирол учруулж чадаагүй байна.Зөвлөлтийн армийн ангиудын болон МАХЦ-ийн 5-р дивизийн сургуулийн талбай,түлшний хураасан мод, Хорихын байр зэргийг бөмбөгдөж, пулемётоор шүршжээ. Энэ үед Баянтүмэнд байсан нисэхийн ангиуд фронт руу явсан тул хотын хамгаалалтад үлдсэн Зөвлөлтийн гурван дайрагч онгоц агаарт гарч тулалдан Японы гурван онгоцыг устгасан гэдэг. Тэдгээрээс нэг нь Цантын хүрд, хоёрдох нь Хэрлэн голын урд, гурав дахь нь Гурванзагал сумын нутаг Яхи нуурын өмнө Гүнсаваагийн балгасны орчимд унажээ. Амь үрэгдсэн нисгэгчид нь онгоцондоо хүлээтэй үлдэж яс, бугуйн цаг гэх мэт хатуу зүйлийн үлдэгдэл нь 1987 оны үед онгоцныхоо сэгэн дээр байсныг хошууч Ш.Адъяасүрэн олж ирж байсан билээ. Япончууд Баянтүмэн хотыг бөмбөгдөхөд тэнд цэргийн албан хааж байсан улсын аюулаас хамгаалах байгууллагын ахмад ажилтан, дэд хурандаа Шархүүгийн Бадрах хожим дурсан бичихдээ: “Би Баянтүмэн хотоос зүүн тийш 5,6 км-т Бунхан толгойн баруун талд Монголын нисэх хороонд цэргийн алба хааж байсан юм.Тэр өдөр хорооны комиссар Шагдарсүрэн лагерийн сүүдрэвчинд хичээл зааж байтал өдрийн 12 цагийн үед хахир муухай дуутай нэг онгоц зүүн хойноос баруун урагш явж далд ороод удаагүй байтал баруун өмнөөс 5О-иад онгоц гарч ирж Баянтүмэнийг бөмбөгдөж, пулемётоор буудсан.Манай нислэгийн талбайгаас И-15,И-16 онгоцууд хөөрч агаарт хүч тэнцвэргүй байлдаан болж дайсны хэд,хэдэн онгоц унасаны дараа онгоцууд зүүн зүг нисч далд орсон юм. Бөмбөгдөлтийн дараа нисэх хорооны тусгай ангийн дарга, сүүлд ДЯЯ-ны сайд,хошууч генерал болсон Бат-Очирын Шагдаржав намайг корпусын тусгай хэлтэст мэдээ хүргүүлэхээр явуулахад хотын дотор бөмбөгдөлтөд нэрвэгдсэн хашаа байшингуудаас утаа манарч,хотын дотор тоос босч байсан”гэжээ. /Эх нь Улсын хилийн музейн фондод бий./ Бөмбөгдөлтөд 4 хүн амь эрсэдсэнээс гадна учирсан хохирлын талаар 1939 оны долдугаар сарын 1-ний өдөр бичсэн актанд үзвэл “Эмнэлгийн болон сууцны 4 барилгын цонх хагарч, ханын шавар нурсанаас 1500 төгрөг, суудлын форд машин гараажийн хамт сүйрсэнээс 6000 төгрөг, банзан хашаа эвдэрч, тэрэгний морь 2 алагдсан, бас бус эд аж ахуйн зүйлүүд хэрэгцээгүй болсоноос 1300 төгрөг, бүгд 8800 төгрөгийн хохирол учирсан” гэжээ. /Эх нь Дорнод аймгийн улсын архив Ф-1,Д-1,Х-46/ Үүнтэй холбогдуулан Дорнод аймгийн даргаас 1939 оны 6 дугаар сарын 27-нд тушаал гаргаж дор дурдсан журам тогтоожээ. Үүнд:
1.”АГААР” дохио өгмөгц хэн боловч нуувчинд орж биеэ хамгаалах, ийм үед эмнэлгийн эмч сувилагч,гал сөнөөгчид, агаараас хамгаалах ангийн хүмүүсээс бусад хүн гадуур явахыг хориглоно.
2.Албан газар,ардын байр, конторуудын дэргэд ба олон хүнтэй зах газруудад бие хамгаалах нуувчуудыг энэ шөнийн дотор ухуулахыг цагдан сэргийлэх,хотын захиргааны дарга нарт даалгажээ.
З.Албан газруудыг 24 цагийн жижүүртэй байлгах,эрүүлийг хамгаалах ба эмийн сангууд энэ үед эмнэлгийн тусламж үзүүлэх, мөн цэргийн эмнэлгүүд ардуудад нэгэн адил эмнэлгийн тусламж үзүүлнэ.
4.Шөнийн цагт албан байгууллагууд ба ардууд цонхыг хар хөшигтөй байлгах, машинуудыг гэрэлгүй явуулах, цахилгаан станцыг унтраах.
5.Утасны хороо агаарын дайсны мэдээ авмагц МАХН-ын хороо, аймгийн яам, дотоод яамны хэлтэс, сэргийлэхэд “Агаар” мэдээ өгөх, түргэн тусламжийн машиныг бэлэн байлгах, бусад газрын машинуудыг дайчлах, ”Агаар” мэдээ авмагц хонх цохиж байхыг цагдан сэргийлэх ба Хотын захиргаанд тус тус даалгаж журамласан байна. /Эх нь Дорнод аймгийн намын хорооны намын архив. ф-1.д-1.т-132-133/
Квантуны цэргийн командлал Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдсөн явдлаа туйлын амжилттай нүүр бардам боллоо гэж баярлацгааж байлаа. Гэтэл Японы цэргийн төв штаб тэдэнтэй хамт баярласангүй. Анхнаас нь эсэргүүцэж Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдөх байлдааны ажиллагааг зогсоох үүрэгтэйгээр Токиогоос дэд хурандаа Аримацуг томилон явуулсан боловч Квантуны цэргийнхэн замд нь саатуулж байж гадаад Монголын нутгийн гүнд бөмбөгдсөн байна.
Энэ нь буруудаж Квантуны цэргийн удирдлага Төв штабаасаа зэмлэл хүлээсэн ажээ. Үүнээс шалтгаалан Халхын голын байлдааны саруудад Японы тал дахин Баянтүмэн хотод агаараас халдан довтлоогүй билээ.

== Халхын голын дайнд тодорсон баатрууд ==
Морьт хорооны захирагч дэслэгч [[Лодонгийн Дандар|Дандар]] нь олон удаагийн тулалдааныг удирдаж цэргүүдээ баатарлагаар удирдаж гавьяа байгуулсан. 
Мөн [[Цэндийн Олзвой|Олзвой]], [[Даржаагийн Хаянхярваа|Хаянхярваа]], [[ Дүгэрийн Нянтайсүрэн|Нянтайсүрэн]], [[Мазимын Экей|Экей]], [[Дуламдоржийн Самдан|Самдан]] болон олон эрэлхэг захирагч, цэргүүд баатарлаг гавьяа байгуулж, баатар болжээ

== Японы цэргийн гэмт хэрэг==
''Мөн үзэх өгүүллэг: [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]]''

[[Квантуны Арми]]йн бүрэлдэхүүнд байсан [[731-р анги]] [[бактериологийн зэвсэг]] үйлдвэрлэн туршиж байсан.  731-р ангийн үүрэг нь тэргүүн шугамд байлдаж шархдагсдад эмнэлгийн анхан шатны тусламж үзүүлэх үүргийг хүлээн армийн эрүүлийг хамгаалах байсан гэх боловч тэр үед дайн байлдаанд хэрэглэхийг хориглодог байсан бактериологийн зэвсэг хийж байсан, Халх голын дайны дараа ангийн дарга [[Ишии Широо]] нь &quot;Алтан Шонхор одон&quot; хэмээх том шагнал хүртсэн, өөрөө тэргүүн эгнээнд тулалдсан зэргээс нь харахад бактериологийн зэвсэг хэрэглэчихсэн гэж үзэх бүрэн үндэстэй. Бас монгол цэргүүдийн дунд өвчнөөр үхэх тохиолдол элбэг байсан. Арван мянган оготно дээр туршилт хийгээд зогссонгүй амьд хүн дээр туршилт хийж байлаа. Тэрхүү [[вирус]]ыг хөгжүүлэх үүднээс эрүүл хүн дээр хийн, амь тасраагүй байхад нь задлан шинжилгээ хийдэг. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] дуусч Японы эзэнт гүрэн бууж өгөхтэй хамт уг ангийн байрлаж байсан байрыг шатаан, ажилтан ажиллагсад 3000 гаруй хүнийг дуугүй болгосон байна. Энэхүү ангийн талаарх мэдээллийг дайны дараа АНУ эрчимтэйгээр эрэлхийлэх болсон бөгөөд тухайн үеийн шилдэг технилоги байсан нь гарцаагүй. Ямар нэг аргаар АНУ уг материалыг гартаа оруулан [[дархлалын олдмол хомсдол]]ын вирусыг хийхдээ хэрэглэсэн гэж үзэх хүмүүс ч бий. Японы тал бактерлогийн зэвсэг болох шавар бөмбөлөгтэй нисдэг шавьжийг онгоцноос олон тоогоор унагаж цусан суулга зэрэг аюултай тахал өвчнийг олноор тарааж байлаа.АНУ-гаар ар талаа хийсэн гэж үзэгдэх уг ангийн үйлдсэн хэргийн талаар дайны шүүх дээр дурдагдсангүй. Цэргүүдээ 100% алдсан гэж зэмлэл ч хүртсэнгүй. Саявтар энэ хэргийг судалж байсан АНУ-ын баг &quot;Харгислал үйлдэж байсан гэх үндэслэл алга&quot; гэж мэдэгджээ. Япончуудын зарим нь &quot;Манай улсын эрүүлийг хамгаалах салбар нь дэлхий дээр тэргүүлэх эгнээнд яваа нь тэдний гавьяа&quot; гэж үздэг.Японы бактериологийн дайралтаар Монгол улсын нутагт хэд хэдэн төрлийн бактерийн бөмбөг хаясан бөгөөд үүнд тахал, булчин задрах тахал, өөр бусад төрлийн бактерийн зэвсэгийг хэрэглэжээ. Монгол улсын зүүн бүс нутагт өнөөг хүртэл идэвхтэй тахал ба булчин задрах тахлын өвчлөл гарч байгаа нь Японы дайны үлдээсэн хор нөлөө гэж үзэх үндэслэл байдаг.{{citation needed}} Хэдий дээд зэргийн зардал багатай ч хүн төрөлхтнийг үй түмээр нь хөнөөж чадах аймшигт зэвсэг болох бактерлогийн зэвсгийг Япончууд сонгон авчээ.  Энэ отряд жирийн биш харин эрдэмтэд, эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсээс бүрдэж байлаа. 731-р отряд нь маш нууц байдлаар үйл ажилгаагаа явуулж байснаас гадна Японд биш Манжуурт анх байгуулагдсан байв. Учир нь ямарваа нэгэн халдвар тарлаа гэхэд зөвхөн Хятадын иргэд л хохироохоор байв. Уг отряд туршилтандаа амьд олзны хүмүүсийг ашигладаг байсан юм. Олзны хүмүүс нь хятад, монгол, орос, солонгосууд байв. Манжуурт октябрийн хувьсгалын үеээр зугтааж гарсан орос үндэстнүүд олон байлаа. Бактериологийн зэвсгээс гадна химийн болон хүний амьдрах чадварыг шалгасан олон санаанд багтамгүй аймшигтайгаар тарчлаасан зүйлсээр хүмүүсийг туршиж алдаг байв.Хүнийг эхлэж нянгаар халдварлуулаад мэдээ алдуулалгүй задлан хийж эрхтнүүдийг нь гарган ирээд задгай чигээр нь эрхтнүүдийг нь нян яаж халдварлан өвчлүүлж байгааг үхтэл нь ажигладаг байв. Мөн цахилгаанаар цохиулж, янз бүрийн хийгээр хордуулж, хорт туяагаар шарж аль зэрэг тэсэхийг нь шалгаж байлаа. Үе мөч эрхтнүүдийг нь салган авч сольж шилжүүлэн суулгаж, цусыг нь юүлж оронд нь адгуус амьтны цус судсанд шахдаг байснаас гадна тархи дотор эрхтнүүдийг нь нэг нэгээр салган авч аль зэрэг амь тэсэхийг нь шалгаж сүүлд нь зөвхөн хөндий хоосон зүйл болгодог байв. Салгаж авсан эрхтнүүдийг бас туршин ашигладаг байсан. Бас хүний дотор эрхтэнүүд рүү янз бүрийн гадны зүйл оруулж туршдаг байв. Эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд бүр дөнгөж төрсөн хүүхэд болон жирэмсэн эмэгтэй хүн дээрч гэсэн туршдаг байсан байна.Мөн хүнийг даралтын камерт хийж биеийн дотор гадна даралтыг зөрүү үүсгэснээр хүний эрхтнүүд хөөж нүд нь бүлтэрч гаран дараа гэдэс ходоод цус нь ам сүвээрээ нь цувж судас нь могой шиг бүдүүн болтлоо бүдүүрч толгой нь том бөмбөг мэт зүйл болон эцэстээ хүн дэлбэрдэг байна.Эрэгтэй хүнийг бодоход эмэгтэй хүн туршилтанд илүү тохиромжтой байдаг. Учир нь илүү амьд үлдэх тэсвэр сайн өвдөлтөнд ухаан алддаггүй туршилт даадаг байна.Маш халуун хуурай агаартай камерт хүнийг хийж шингэн зүйл өгөхгүйгээр хатааж занданшуулан алдаг байв. Эцэсдээ хүнээс зөвхөн хатаж хорчийсон зүйл үлддэг байлаа. Эндээс хүний биеийн 70 хувь нь уснаас бүрддэгийг нээсэн гэдэг. Хүнийг хүйтэнд хөл гарыг норгон хиймлээр үлээлгэн савхаар цохиход хатуу мөсийг цохих мэт дуу гартал хөлдөөдөг байв. Дараа нь гэсгээж эд эс нь хэрхэн үхжихийг ажигладаг байлаа. Энэхүү чөтгөрийн лабораториос ямарч хүн орсон л бол амьд эргэж гардаггүй байсан ба хэдэн мянган хүнийг туршиж тамлан алсан байна. Мөн нутгийн хүүхдүүдэд нянгаар халдварлуулсан амттанаар дайлж халдвар тарааж байв.Дайны сүүл үед 731-р отрядад дэлхийг ч сүйд хийхээр их хэмжээний нянгийн идэвхжүүлсэн өсгөвөр байсан ч хэрэглээгүй болно. Учир нь гэвэл Япон дайнд ялагдах нь тодорхой болсноос гадна хэрвээ үй олноор нь устгасан ийм зүйл хийвэл эргээд Японы ард түмнийг өршөөлгүй хядаж хариу барих болно гэдгийг мэдэж байв.1945 онд Зөвлөлтийн цэрэг Манжуурт давшин орж ирсэн тул отрядын бүх гэмт хэргийн баримт болох зүйлийг устгаж булсан байна. Амьд байсан туршилтын хүмүүс болон хүмүүсийн эд эрхтнүүдийг устгасан байдаг. Чухал баримт материалуудыг Широ Иши болон бусад эрдэмтэд, отрядын толгойлогчид америкчуудад эрч чөлөө амь насаараа худалдсан байна. Отрядын бүх л эрдэмтэд америкчуудын ачаар ялнаас мултарч эх орондоо очиж их сургууль, анагаах эмнэлэг, эрдэм шинжилгээний байгууллагад ажиллах болсон байна.Харин баримт судалгааны материалуудыг авсан америкууд 731-р отрядын үйлсийг идэвхтэйгээр үргэлжлүүлсэн гэдэг. Мөн л амьд хүмүүс дээр хорлонтой туршилтууд хийж байсан бөгөөд ялгаа нь хоригдлууд болон өнчин хүүхдүүд дээр хийж байсан байна. Одоо ч гэсэн нууцаар явадаж л байгаа гэгддэг юм байна лээ. Одоо үед Японд тэрхүү дайны түүхийг бичихдээ хэт мөлийлгөж өөрсдийн үүсгэсэн дайны хариуцлагыг хүлээхгүй, эзэн хааны төлөө үйлдсэн хэргийг гэмт хэрэг гэж үзэхгүй байгаа билээ. Мөн энд жишээ болгож үндсээр нь ялгаварлан гадуурхах бодлого байна. Япончуудын соёлд бусад үндэстэн, Азийн бусад арьстныг доогуур тавьдаг үзэл нэвт шингэсэн. Ямато арьстан буюу Япон үндэстэн нь хамгийн дээд хэмээн ухуулж байжээ.Ямато гэдэг нь япон үндэстний анхны нэр. Энэхүү арьстан бол дэлхийн бусад арьстан ба соёлоос дээгүүр, бусдаас цэвэр гэж үздэг хэмээн Жонн Даудер бичжээ.өнөө үед ч үндэстнээ цэвэр байлгахын тулд Вьетнамаас завиар цагаачлан очигсдыг Японд огт хүлээж авдаггүй. Зөвхөн дээрх отрядын үйлдсэн гэмт хэргийг эс тооцоод цэргийн албан хаагчдийн үйлдсэн яргалал-харгислаар жишээ татахад Германы нацист дайнаас бүүр өмнө нь Япончууд Хятадыг эзлэх нийтийн дайнд мордсон. Нанкинийг 1937 онд бөмбөгдөж буудсаны дараа эзэн хааны арми хятадын эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийг үй олноор нь цаазалж устгасан билээ.Алагдсан хятадуудын тоог янз бүрээр хэлдэг боловч нийтдээ 200 мянган хүн алагдсан гэдэг. Энэ нь 8 жилийн дараа Японы Хирошима, Нагасаки хотуудад АНУ-ын хаясан атомын бөмбөгт алагдсан хүний тоотой ойр очиж байгаа юм.Хожим нь 1941-1942 онуудад Мао Цзе Дуны отрядууд байрласан мужуудад “коммунизмийг номхотгох “Гурван бүгд” буюу Бүгдийг ал, Бүгдийг шатаа, бүгдийг устга” гэсэн бодлогын дүнд нийт 19 сая хүн амиа алджээ.Олзлогдогсод болон эзлэгдсэн орны энгийн номхон оршин суугчдаар буудлагын бай болгох, цэргүүддээ охид бүсгүйчүүдийг нь хүчээр биеийг нь үнэлүүлэх, хөхүүл эхийн хөхийг огтлох, нялх нярай хүүхдүүдийг жадлан шорлож өлгөх,жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн гэдсийг хүүлэн ургийг нь нохойд хаяж өгөх, гүүрний тулгуурыг амьд хүмүүсээр орлуулан гараар нь өргүүлэн дээгүүр хүнд ачааны автомашин, танкаар гарах гэрэг хүний ой тоонд багтамгүй, араатнаас дор авир гаргадаг байлаа.Энэ үед мөн Хятадын зүүн, зүүн хойд хэсгийг эзлэн авсан Японы эзэн хааны армийн бусад бүлэглэлүүдийн эзлэгдсэн газруудын хүмүүст аймшигтай харгис,  хэрцгий хүнлэг бус хандаж байсан. (Нарны цаадах хүн, Хүчиндүүлсэн хот, Үхлийн конвейр: 731-р анги гэх мэт баримтат кинонуудыг үзээрэй)Тэр дайнд оролцсон япон цэрэг Уно Шинторо “Япон дайн: Аман түүх” гэсэн номонд өгсөн ярилцлагандаа “Би хувьдаа 40 хүний толгойг авсан. өнөө үед хүн гайхаж магадгүй, гэвч хүний толгойг авахгүй 2 долоо хоног өнгөрөхөд л эвгүй оргиод байдаг байв. Булчин шөрмөсөө чангалмаар санагдаад болдоггүй.Ингэмэгц би саравч руу очоод нэгийг нь суллан гаргаж ирээд голын захад аваачиж цавчдаг байлаа. Зарим үед алдаад мөр лүү нь цавччихдаг. Нэг удаа уушиг нь бөмбөг мэт бүлт үсрэн гараад ирэхэд нь ой гутсан. өнөөдөр би өөр болсон.Эзэгнэгч Японы арми Малайз, Бирм, Индонез, Хятад, Энэтхэг зэрэг улс үндэстнийг боолчилсноор тэдний эв нэгдэл алга болсон. Эдгээр орны хэдэн зуун мянган хүн дайны хөлд үрэгдсэнээс гадна дор хаяад 100 мянган ази эмэгтэйчүүд /ихэнх нь Солонгос болох/ Япон цэргийн зугаа болж ашиглагджээ.  Дэлхийн II дайны үед цэргүүдийг тайвшруулах, сэтгэлийг нь сэргээх хүүхнүүд маш чухал байжээ.

Энэ талаар Японы алдартай улс төрч, Осака хотын дарга Хашимото Дэлхийн II дайны үед эмэгтэйчүүдийг хүчээр цэргүүдэд биеийг нь үнэлүүлдэг байсан хэмээн ярьж байна. Энэ нь хүнд хэцүү байдалд орсон цэргүүдэд цаашид амьдрах урам зориг, боломж олгодог байжээ. Гэвч эмэгтэйчүүд үүнийг албан хүчээр хийдэг байсан байна. Хашимото үүнийг “Comfort women system” буюу зугаацуулагч эмэгтэйн арга хэмээн нэрлээд байгаа юм.

Зөвхөн Японоос гэхэд 200 000 гаруй эмэгтэй Дэлхийн II дайны үед цэргүүдийн сексийн боол болж байжээ. Мөн түүнчлэн Хятад, Өмнөд Солонгос, Филиппин, Индонез, Тайванаас эмэгтэйчүүдийг авч байсан аж.

Японы Үндэсний Сэргээн Босголтын намыг хамтран үүсгэн байгуулагч Хашимото Осака хотын дарга болохоос өмнө Японы түүхэн дэх хамгийн залуу удирдагч байжээ. Тэрээр өнгөрсөн жил Японд диктатур хэрэгтэй байна гэж хэлж байсан юм. Өнгөрсөн жилийн нэгэн ярилцлагадаа тэрээр “Сум бидний дээгүүр салхи бороо мэт шунгинан ниссэн цагт цэргүүд амь насаа алдах өндөр эрсдэлтэй байна. Яг ийм нөхцөл байдалд цэргүүдийг зугаацуулах “Comfort women system” ажиллагаа бидэнд маш чухал. Үүнийг хүн бүр ойлгоно” хэмээн хэлжээ.
Японы цэргийн хүчний нисгэгч Харада Фумиогийн нэгэн хүсэлт архивт хадгалагдан үлджээ. {{Эшлэл|Намайг Японы хилээр давуулах юм бол би тэнд өчиггүй буудуулна. Надад хэзээ ч японд очих хүсэл алга. Надад ч, миний гэр бүлд ч ялгаагүй|Харада Фумио (Японы нисгэгч)}} хэмээн тэр мэдүүлсэн байдаг.'''

Түрэмгий дайн хийж, эзлэх авах санаархалын үр үндэс нь жирийн япон хүний сэтгэлд ийнхүү өөрийн эх орноос айсан айдас, үл итгэлцлийг бий болгож орхисон нь эндээс харагдана.

== Цэргийн олзлогдогсод ==
[[Файл:Khalkhin Gol Captured Japanese soldiers 1939.jpg|thumb|Японы цэргүүдийг олзолжээ]]
Халхын голын дайны үед Зөвлөлт-Монголын тал болон Япон-Баргын талуудын олзлогдсон цэргүүдийн тухай тоо баримтууд хомс байдаг байна. 
халхын голын дайны дараа Зөвлөлт Японы талын гал зогсоох хэлэлцээрийн үед олзлогдогсодын асуудлыг хэлэлцэн &quot;Нэгийг нэгээо&quot; гэсэн зарчмаар харилцан солилцохоор шийдсэн байна. Үүний дагуу 1939 оны 9 дүгээр сарын 27 -ны өдөр талууд олзлогдогсодоо солилцсон бөгөөд 1940 оны 4 пүгээр сард мөн олзлогдсодоо солцилсон байна. нийтдээ Зөвлөлт-Монголын тал Японы 204 олзлогдсон цэргийг/1939 оны 9 дүгээр сарын 27-нд 88 хүн, 1940 оны 4 дүгээр сарын 27 гэхэд 116 хүн/ Японы талаас Зөвлөлт-Монголын олзлогдсон 89 цэргийн албан  хаагчийг /1939 оны 9 дүгээр сарын 27-нд 88 хүн, 1940 оны 4 дүгээр сарын 27 гэхэд 2 хүн/ солилцжээ.
Зөвлөлтийн талаас анхны олзлогдсон хүн нь 11 танкийн бригадын 335 дугаар тусга авто тээврийн батальоны эмнэлэгийн зааварлагч ахлагч Хаим Дроб юм. Тэрээр 175 дугаар буудлага-пулемётын  тусгай моторжуулсан батальонп томилогдон ажиллаж байхдаа 1939 оны 5 дугаар сарын 20-21-ний шилжих шөнийн тулалдааны үед ангиаасаа төөрч элсэн манхан дунд зүг чигээ алдан явж байх үед нь баргын морин цэргүүд олзолсон байна. 
Хоер дах олзлогдсон цэргийн албан хаагч нь 70 дугаар сөнөөгч хорооны 3 дугаар эскадрилийн холбооны дарга дэслэгч Дмитрий Гусаров бөгөөд 1939 оны 5 дугаар сарын 27-ны агаарын тулалдааны үед сураагүй алга болсон байсан гэж үзэж байжээ. Гусаров тухайн нислэгийн үед чиг зүгээ алдан төөрч ниссээр онгоцны түлш дуусах үед аргагүй буулт хийж буусаны дараа бүлэг Японы цэрэгт бүслэгдэн сумаа дуустал буудалцаад эцэст нв олзлогдсон байна. түүний буусан газар нь Японы талын нутаг дэвсгэр байсан бөгөөд түүнтэй хамт  И-15бис маркийн № 3816 дугаартай онгоц бүрэн бүтнээрээ олзлогдсон байна.
зөвлөлтийн талаас олзлогдсон цэргийн хамгийн тос цолтой хүн нь Баянцагааны тулалдааны үеэр буюу 1939 оны 7 дугаар сарын 3-ы өдрийн туладаанд хуягь нь шатахад бэртэж ухаангүй байх үедээ олзлогдсон 8 дугаар мотохуягт бртгадын 234 дугаар автохуягтбатальоны дарга хошууч Владимир Стрекалов юм.
Зөвлөлтийн цэргийн талаас бөөнөөрөө сайн дураараа бууж өгөх тохиолдол гарч байсаны хамгийн том хэмжээтэй тохиолдол нь 5 дугаар буудлага-пулемётын бригадын 169 дүгээр моторжуулсан онцгой буудлаг-пулемётын батальоны дарга ахмад Николай Казаков өөрийн 13 цэргийн хамт бууж өгсөн байна.

Тулалдаанаар 1939 оны 8 сарын 27 гэхэд япон-манжийн  200 гаруй цэргийн албан хаагч Көвлөлт-Монголын талд олзлогдсон бөгөөд энэ тоонд сайн дураар зугтаж ирсэн 270 манжийн цэрэг ороогүй байна. Японы тал өөрийн олзлогдогсодыг 1000 аас 4000 хүн гэж үзэж байсан бөгөөд хамгийн найдвартай тоог 3000 хүн гэж тооцож байжээ.  ЗХУ-ын Батлан хамгаалах ардын комиссар Ворошиловт  1939 онд бэлтгэж өгсөн мэдээллээр японы 566 цэргийн албан хаагч олзлогдсон бөгөөд үүнээс 88 хүнийг японы талд буцаан өгсөн гэж мэдээллэсэн байна. 
1939 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр Зөвлөлт-Монголын тал Японы талд  64 цжргийн олзлогдсон албан хаагчийг хүлээлгэн өгсөн (үндэстэний хувьд: япон 54, барга 10; цэргийн цолоор: офицер 1, унтер-офицер 3, ефрейтор 7, цэрэг 53).Харин 9 сарын 29-ний өдөр 20 япон, 4 барга цэргийг өгсөн байна.
Японы тал 1939 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр Зөвлөлт-Монголын талд 87 хүн буюу Зөвлөлтийн 77, монголын 10 олзлогдсон цэргийн албан хаагчийг шилжүүлэн өгчээ. 

Монголын талын олзлогдсон цэргийн тухай тоо баримт бүрхэг байдаг. Монголын талаас 1939 оны 1 сараас эхлэн хилийн тулгаралтын үед сураагүй алга болсон эсвэл олзлогдсон тохиолдолууд гарч байсан байна. 
Монголын 6 дугаар дивизийн 5 цэрэг 1939 оны 5 дугаар сарын тулалдааны үед олзлогдсон тухай японы тал сэдээлж энэ тухай гэрэл зургийг сонинд нийтэлсэн байдаг. Японы талын мэдээгээр 1939 оны 6 дугаар сарын 28-ны өдөр Довдон зэрэг 2 цэрэг бууц өгсөн тухай мэдээлсэн байдаг бол 8 дугаар сарын 1-д 6 дугаар дивизийн 15 дугаар морьт хорооны цэрэг Намхай олзлогдсон байна. Зөвлөлтийн талын бүрэн бус мэдээллээр 1939 оны 8 дугаар сарын 1-ний өдрийн байдлаар Монголын 14 цэрэг сураагүй алга болсон байдаг байна.
Харин Монгол цэргийн олзлогдсон тухай сүүлийн мэдээ нь 1939 оны 8 дугаар сарын 13-ны өдрийн тулалдаанд Сонголын 8 дугаар дивизийн 22 дугаар морьт хороо бут цохигдон ухрах үед японы талд 2 монгол цэргийн албан хаагч олзлогдсон тухай Японы 71 дүгээр хорооны мэдээлэлд дурдсан байна.  Олзлогдсон цэрэг нь хорооны нууцын эрхлэгч Жамбал, штабын бичээч Санжит нар бөгөөд тэд нартай хамт хорооны нууцын бүх материал, шуудан алга болсон байна. 
Монголын Ардын армийн Улс төрийн газрын зөвлөх бригадын комиссар Воронины 1939 оны намар хийсэн мэдээлэлд Монголын ардын арми 1939 оны 1 сараас 9 сар хүртэл 30 орчим хүнээ сураагүй алдсан бөгөөд тэдгээрээс9 хүнийг японы талаас шилжүүлэн өгсөн. Шилжүүлэн агсан олзлогдсон цэргүүдэд Намхай байна гэж мэдээлсэн байжээ. 
Японы тал олзлогдсон зөвлөлт-монголын цэргүүдийг байнга зодож, тамлан зовоож, хэрцгийгээр харьцаж байсан тухай олзолгооноос ирсэн цэргийн албан хаагч нар мэдүүлсэн байдаг.&lt;ref&gt;http://iknigi.net/avtor-yuriy-svoyskiy/132726-voennoplennye-halhin-gola-istoriya-boycov-i-komandirov-rkka-proshedshih-cherez-yaponskiy-plen-yuriy-svoyskiy/read/page-9.html&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;https://mihalchuk-1974.livejournal.com/247427.html&lt;/ref&gt;

== Дайны үр дагавар ба түүхийг мушгин гуйвуулахыг оролдсон нь ==
[[Файл:Dmitry Medvedev in Mongolia August 2009-3.jpg|thumb|Оросын Ерөнхийлөгч Дмитрий Медведев , Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж нар тулааны 70 жилийн ойг тэмдэглэх үеэр 2009 оны 8-р сард Улаанбаатарт болсон ёслолын үеэр Жуковын хөшөөний өмнө зогсож байна.]]
[[Файл:В Монголии военнослужащие ВВО примут участие в военном параде 02.jpg|thumb|2019 онд болох 80 жилийн ойн жагсаалын үеэр Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн.]]
Монголын ард түмний хувьд энэ үед эх орон уруу нь халдан довтолсон эзэрхэг (империалист) түрэмгий үндэстнээс эх орноо хамгаалах дайн байсан. [[Манж]]ууд бол манай улсад нэгдэн орсон [[Барга]]-Монголчуудын нутагладаг нутаг бол манай газар хэмээн үзэж байсан. Зарим судлаачдын үзэж байгаагаар ЗХУ аль 1905 оны [[Орос-Японы дайн]]д ялагдсан хонзонгоо авах боломж хайж байсан. Япончууд бол БНМАУ-ыг үл хайхран ЗХУ-ыг басамжлан хялбархан эзэнт гүрнээ гүрнээ тэлнэ хэмээн итгэж байсан. Манж улс газрын зурагнаас арчигдан, социализм бараг бүхлээрээ сүйрэн унан, ЗХУ задарснаас хойш далд нууцлагдмал байдалд байсан мэдээллүүд ганц нэгээрээ гарч ирсээр л байна.Хасан нуурт болсон хэрэг явдлын 70 жилийн ойг энэ өдрүүдэд ОХУ-д тэмдэглэсэн байдаг. 1938 оны зургаа-наймдугаар сард Хасан нуурт болсон хэрэг явдлын шалтгааныг 1946-1948 онд японы цэргийн гол гэмт хэрэгтнуудыг шүүсэн Токиогийн онц шүүхээр хэлэлцжээ. Тэр үед хэрэгтнуудийн өмгөөлөгчид Хасан нуурын хавьд болсон хэрэг явдлыг хилийн шугам тод биш байсан газарт болсон хилийн ялигүй будлиан болгон харуулах талаар багагүй чармайж, үүнийг ЗХУ-ын эсрэг турэмгийлэл гэж үзэж болохгүй гэж нотолж байв. Японы армийн ажиллагааг зөвтгөхийг өнөөдөр ч оролдсоор буй түүхч ургах нарны оронд цөөнгүй бий. 1936 оны 11-р сард Япон Улс Германи Улстай ЗХУ-ын эсрэг чиглэсэн «коминтерний эсрэг» гэрээ байгуулж, зөвлөлтийн хилийн дэргэд байрласан Японы Квантуны армийн хүчийг түргэн нэмэгдүүлэх болжээ. ЗХУ-тай «том дайнд» бэлтгэх зорилгоор төсвийн зардлаа эрс нэмэгдүүлэх шаардлагаа үндэстэй болгохын тулд хуурай замын хүчний командлал «зөвлөлтийн аюул нэмэгдэж буйгаар» халхавчлан суртал нэвтрүүлгийн кампани дэгдээв. Япон генералууд хоосон тоо дурдаж, Алс дорнодод улаан армийн цэргийн тоо нэмэгдсэн мэтээр ярьж, энэ нь Японы батлан хамгаалалтад хямрал учруулав гэж нотолж байлаа. Энэхүү зохиомол сэдвийг нотлохын тулд армийн командлал хилийн олон будлианыг зориуд өдөөжээ. Үл довтлолцох тухай гэрээ байгуулах тухай ЗХУ-ын саналыг Японы засгийн газар мугуйдлан няцааж, зөвлөлт-японы зэвсэгт мөргөлдөөний аюул улам бодитой болсон нөхцөлд Зөвлөлтийн удирдлага улсын зүүн нутагт батлан хамгаалах чадвараа бэхжүүлэх талаар санаа тавихад арга буюу хүрэв. Цэргийн тоо нэмэгдэж, Алс дорнодод танкийн болон нисэх онгоцны ангиуд бий болж, Номхон далайн флот хүчтэй болж, бэхлэлт барьж байв. Эдгээр арга хэмжээ хориглолтын шинжтэй байсан бөгөөд хил хамгаалахад шаардлагатай түвшингээс давсангүй. Зөвлөлтийн цэргийн бүлгийг хүчтэй болгосоны сацуу зөвлөлт-манжуурын хилийн урьд бэхлээгүй хэсгийг инженерийн хувьд тоноглож байв. Хилийн тийм хэсгийн нэг нь Хасан нуураас баруун тийш орших Заозерная болон Нэргүй өндөрлөг байв. «Текохо өндөрлөг дэх зөвлөлтийн цэрэг рүү довтолж, үүнд ЗХУ хэрхэн хандахыг тодруулах. Үүнийг ашиглан энэ нутагт зөвлөлүүдийн хүчийг тандах» санаа Японы жанжин штабт бий болжээ. Хасан нуурын хавьд гарсан хилийн будлианыг ашиглах талаар Японы командлалын сэдсэн санааг шинжлэхдээ тэр үед Хятадад болж байсан байлдааны байдлыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. 1938 оны зун Японы хуурай замын бүх хүчний гуравны хоёр, чухамхуу 23 дивиз Хятадын фронтод байжээ. Манжуур болон Солонгост ЗХУ-ын эсрэг чиглэсэн 9 дивиз байв. Ийм нөхцөлд ЗХУ-тай дайтаж эхлэх нь зүрхэлсэн ажиллагаа байв. Токиогийн онц шүүхийн ялын тогтоолд заасан нь «Халдан довтолсон нь нэг бол энэ нутагт ЗХУ-ын хүчийг тандах, эсвэл Владивосток, Приморьт хүрэх замын дагуух стратегийн хувьд чухал нутгийг эзлэх зорилготой байв… Цэргийн ажиллагааг япончууд эхлүүлсэн гэж онц шүүх үзэж байна. .. Японы цэргийн ажиллагаа илэрхий түрэмгий шинжтэй гэж онц шүүх узэж байна». Энэ дүгнэлтийг «няцаах», токиогийн шүүх хурлыг «ялагчдын буруу шүүх» гэж нэрлэх гэсэн оролдлогыг дэлхийн хоёр дугаар дайны түүхийг хянаж үзэх, Японыг дэлхийн яргалал өдөөгчдийн нэг биш, харин том гүрнүүд, түүний дотор ЗХУ-ын бодлогын золиос болсон мэтээр харуулах талаар Японд дэгдсэн ажиллагааны хүрээнд явуулж байна. Гэвч орчин цагийн ихэнх япон хүн улсынхаа өнгөрсөн милитарист үеийг буруушааж, японы түрэмгийллийг зөвтгөсөн сурах бичгээр сургуулиудад хичээл заах, олон улсын шүүхийн шийдвэрээр цаазлагдсан японы цэргийн гэмт хэрэгтнүүдийн сүнсэд Ясукуни сүмд албан ёсоор шүтэхийг эсэргүүцэж байна. Тэднийг өс хонзон авах гэсэндээ биш, харин 70 жилийн өмнө Хасаны будлиан, Халхын голын дайнд олон хүний амь үрсэн зэрэг тодорхой үйлдлийн төлөөнөө цаазаар авсан нь тодорхой билээ. Японы эзэнт улс Монгол улсын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолд ноцтой аюул учруулах байсан бөгөөд дайныг үүсгэх гол шалтаг нь 1934 оны үеэс эхэлсэн Монгол, Баргын газар нутгийн маргалдааныг овжин ашигласантай холбоотой байдаг. Токиод цэрэг улс төрийн умард,өмнөд гэсэн 2 бүлэглэл байв. Хасан нуур, Халхын голын бүс нутагт ялагдал хүлээснээр Япон доор өгүүлэх төлөвлөгөөнөөс татгалзаагүй харин ч цаг үеийн нөхцөл байдалд нийцүүлэн түр татгалзжээ. Оролцогч талууд болох Зөвлөлт Холбоот Улсын хувьд 2 фронтод нэгэн зэрэг байлдах явдлаас урьдчилан сэргийлэх түүний дотор байгалийн баялаг, ашигт малтмал, түүхий эдийн гол бааз Сибирь, Алс Дорнодыг Японы өнгөлзлөгөөс хамгаалах жийргэвч бий болгох, Япон өөрийн Европын холбоотон Нацист Герман, Фашист Италитай байгуулсан холбоотны хэлэлцээр, Ази тивийг бүхэлд булаан эзлэх цэрэг-стратеги геополитикийн ашиг сонирхлын үүднээс явуулсан бодлого үйл ажиллагааны хэрэгжилт гэдэг нь тодорхой байна. 
Халхын голын байлдааны төгсгөлд хандах хандлага, үнэлэлт дүгнэлт уг дайнд оролцсон улсуудын хувьд харилцан өөр байна Дэлхийн II их дайнд Герман, Итали, Испанитай холбоотон болон орж, ялагдал хүлээсэн Япон улс 1939 оны Халхголд байлдаан болоогүй, хилийн будлиан байсан гэж үзэж байхад, Японы эзэн хааны шилдэг цэрэг Квантуны армитай хамт байлдсан Барга, Манжуурын морьт хороодын тал өнөөдөр 1939 оны Халхголын байлдаан бол хилийн будлиан байгаагүй, алс дорнодыг бүхэлд эзлэн түрэмгийлэхээр сайтар бэлтгэсэн томоохон дайны эхлэл байсан гэж үзэж байна. Үүний бодит баримт нотолгоо нь манай дорнод хилийн чанадад, БНХАУ-ын ӨМӨЗОрны шинэ барга зүүн хошууны Номуунхан бүрдийн музей, Хөлөнбуйр аймгийн нийслэл Хайлар хотод японы түрэмгийлэгчдийн харгислалыг харуулсан музейг 17,5 м газрыг гүн ухсан, 500 м урт хонгилд байгуулсан музейн үзмэрүүд юм.

== 22-р хорооны хэрэг явдал ==
{{Гол|22-р хорооны хэрэг явдал}}
Гурав дахь цохилтоо авсны дараа сэтгэл түгшсэн Токиогийн дээд Командлал цаг хожихоор тушаал өгч стратегийн амин судас болсон Манжуур-Хайлаарын төмөр замын зангилаанд 15 хан км зайтай Халх гол, Нөмрөгийн голын бэлчир дэх Мана уулын орчим япончууд 9 дүгээр сарын 12-нд нэлээд хүчээр довтлон 8 дугаар дивизийн 22-р хороог түрж голын зүүн эргийг эзлэн авчээ. Хариу цохилт хийх гээд бэлтгэж байтал 9 дүгээр сарын 15-нд эзэлсэн байр байран дээрээ яг таг зогсон дайны ажиллагааг зогсоох Японы талаас санал болгосноор шийдвэр Москвагаас ирлээ.Москвад Зөвлөлт-Японы хэлэлцээ эхэлсэн аж.Ийнхүү БНМАУ Халх голын байлдааны үр дүнд Зөвлөлт, Японы буруугаас Нөмрөгийн голын зүүн эрэг, Мана уул зэргийг хожмын Хятадад алдсан ба цаашид тэр чигээрээ асуудал шийдэгджээ.Нөмрөгийн гол нь Манжго-Монголын маргаантай асуудал байгаагүй, Номунханы асуудал ч энэ районыг хамраагүй, ерөөс энэ хавьд байлдаан болох ёсгүй байтал япончууд Москвад эвлэрэх хэлэлцээ эхлүүлчихээд хэлэлцээрт гарын үсэг зурахын өмнө 9-р сарын 12-нд зориуд ийшээ довтлон газар эзэлж “дүрмээс гадуур” зүйл үйлджээ.Энэ [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]д Токиогийнхон бэхлэлт яаралтай барьж байсан Заозерная болон Нэргүй өндөрлөгийг өөртөө үлдээн өндөрлөгтөө бэхжих амжихын тулд хийсэн шиг алхам байжээ.
Энэхүү үйл явдалтай холбоотойгоор түүхэнд [[22-р хорооны хэрэг явдал]] гэдэг үйл явдал болсон байна.

== Халхын голын дайнтай холбоотой архивын материал==


== Урлагийн бүтээлүүд ==

* [[Дайсны цэргүүдээ сонсоцгоо! ]]УСК
* [[Хүний мөр]] УСК
* [[Хүн чулууны нулимс]] УСК
* [[Зарлаагүй дайны оршил]] УСК
* [[Нар хиртсэн жил]] УСК
* [[Хар цас]] найраглал
* [[Дайн ба хүн төрөлхтөн]] Японы УСК III анги (1970 он)
* [[Миний зам]] БНСУ-ын УСК I анги (2011 он)
* [[Гурван танкчин]] дуу 1939 Б.Ласкин, Д.Покрасс
мүүраүш
Маш нууц

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]
* [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа]]
* [[22-р хорооны хэрэг явдал]]
* [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд]]
* [[Японы эзэн хааны арми]]
* [[Квантуны Арми]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Холбоотой материалууд ==
* Baabar, B. (1999). ''From world power to Soviet satellite: History of Mongolia''. University of Cambridge Press. {{OCLC|318985384}}
* Coox, Alvin D.: ''Nomonhan: Japan Against Russia, 1939''. Two volumes; 1985, [[Stanford University Press]]. ISBN 0-8047-1160-7
* Drea, Edward: ''Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939''.  Leavenworth Papers [http://usacac.army.mil/CAC2/cgsc/carl/download/csipubs/LP2_NomonhanJapanese-SovietTacticalCombat_1939.pdf study] for the Combat Studies Institute of the U.S. Army.

*{{Cite book
| last = Drea
| first = Edward J.
| year = 1998
| chapter = Tradition and Circumstances:  The Imperial Japanese Army's Tactical Response to Khalkhin-Gol, 1939
| title = In the Service of the Emperor:  Essays on the Imperial Japanese Army
| publisher = University of Nebraska Press
| location = Nebraska
| isbn = 0-8032-1708-0
}}
*[[John Erickson (historian)|Erickson, John]]: ''The Soviet High Command: A Military-Political History, 1918–1941''.  Routledge, 2001. ISBN 0-7146-5178-8.
* Goldman, Stuart D. ''Nomonhan, 1939; The Red Army's Victory That Shaped World War II.'' 2012, [[Naval Institute Press]].  ISBN 978-1-59114-329-1. [https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=36367 online review]
* Kotelnikov, Vladimir R. ''Air War Over Khalkhin Gol, The [[Nomonhan Incident]].'' 2010; SAM publications.  ISBN 978-1-906959-23-4.
* Kuromiya, Hiroaki. &quot;The Mystery of Nomonhan, 1939,&quot; ''Journal of Slavic Military Studies'' (2011) 24#4 pp.&amp;nbsp;659–677
* Moses, Larry W. &quot;Soviet-Japanese Confrontation in Outer Mongolia: The Battle of Nomonhan-Khalkin Gol,&quot; ''Journal of Asian History'' (1967) 1#1 pp.&amp;nbsp;64–85.
*Nedialkov, Dimitar.  ''In The Skies of Nomonhan, Japan vs Russia, May–September 1939.'' (2nd edition, 2011) Crecy Publishing Limited.  ISBN 978-0-859791-52-6.
* Neeno, Timothy: ''Nomonhan: The Second Russo-Japanese War''.  MilitaryHistoryOnline.com [http://www.militaryhistoryonline.com/20thcentury/articles/nomonhan.aspx essay]. Uses the Coox book and Drea paper as sources.
* Sella, Amnon. &quot;Khalkhin-Gol: The Forgotten War,&quot; ''Journal of Contemporary History'' (1983) 18#4 pp.&amp;nbsp;651–687 [http://www.jstor.org/stable/260307 in JSTOR]
* Snow, Philip. &quot;Nomonhan – the unknown victory,&quot; ''History Today'' (1990) 40#7 pp.&amp;nbsp;22–28
* {{Cite book| last = Snyder| first = Timothy | year = 2010 | chapter = Final Solution | title = Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin | publisher = Basic Books | location = New York | isbn = 9780465002399}}
* Young, Katsu H. &quot;The Nomonhan Incident: Imperial Japan and the Soviet Union,&quot; ''Monumenta Nipponica'' (1967) Vol. 22, No. 1/2 (1967), pp.&amp;nbsp;82–102 [http://www.jstor.org/stable/2383224 in JSTOR]
*Zaloga, Steven J. ''Japanese Tanks 1939–45''.  (2007) Osprey. ISBN 978-1-84603-091-8.

== Гадаад холбоос ==
* [http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp#86a Номонхан: Япон-ЗХУ-ын тактикийн байлдаан, 1939] 
* [http://www.lib.utexas.edu/maps/ams/manchuria/txu-oclc-6614368-nl50-3.jpg Халхын голын байлдааны газрын зураг]
* [http://books.google.com/books?id=o84DAAAAMBAJ&amp;lpg=PA25&amp;dq=ulan%20bator&amp;pg=PA22#v=onepage&amp;q=ulan%20bator&amp;f=false &quot;LIFE&quot; magazine article] on combat at Khalkhin Gol, 7 August 1939
* [http://www.xcar.com.cn/bbs/viewthread.php?tid=7976492&amp;extra=&amp;showthread=&amp;page=11 Videos of the Nomonhan War Museum]
* [http://www.warbirdforum.com/nomonhan.htm Warbird Forum – Japan vs. Russia, 1939]
* &quot;On the Road to Khalkhin Gol&quot;, [http://soviet-awards.com/digest/kg1/On-the-Road-to-Khalkin-Gol-1.html Part 1] and [http://soviet-awards.com/digest/kg2/Road-to-Khalkin-Gol-Part2-1.html Part 2], by Henry Sakaida

[[Ангилал:Халхын голын дайн| ]]
[[Ангилал:20-р зууны дайн]]
[[Ангилал:1938 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1939 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:Азийн дайн]]
[[Ангилал:Дайн хоорондын үе]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улс дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Монгол дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:Манж-го]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Японы зэвсэгт хүчний түүх]]</text>
      <sha1>q1lretethc1q6v28out0f5bhoyl2a1u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чингис хааны дөрвөн нохой</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10422</id>
    <revision>
      <id>706172</id>
      <parentid>656135</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T02:29:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1668" xml:space="preserve">'''Чингис хааны дөрвөн нохой''' буюу цэргийн жанжнууд нь [[Хубилай ноён|Хубилай]], [[Зэлмэ]], [[Зэв жанжин|Зэв]], [[Сүбэдэй баатар|Сүбэдэй]] нар байв. [[Монголын нууц товчоо]]нд:

''Чингис хаан, Хубулайд өгүүлрүүн: &quot;Чи хүчтэний хүзүүг мушгиж, бөхчүүдийн бөгсийг шороодуулж өгөв. Одоо Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй та дөрвүүл сайн нохой мэт итгэлтэй нөхөд мөн. Та нарыг хаана ч илгээвэл,&lt;br&gt;

''Хүр гэсэн газар хүрж&lt;br&gt;
''Хүр чулууг хэмх цохиж&lt;br&gt;
''Халд гэсэн газар халдаж&lt;br&gt;
''Хад чулууг хага цохиж&lt;br&gt;
''Цэгээн чулууг бутартал&lt;br&gt;
''Цээлийн улсыг цалгитал&lt;br&gt;
''Ниргэж нядалж явав.''&lt;br&gt;

''Хувилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй дөрвөн нохойгоо зорьсон газартай явуулаад, Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дөрвөн хүлэг баатраа дэргэдээ авч, хатгалдах өдөр хамгийн түрүүнд урууд, мангудын цэргийг Жорчидай Хуилдар хоёроор толгойлуулан мордуулбал сая миний сэтгэл бүрнээ амардаг билээ'' хэмээн тэмдэглэн бичжээ. 

[[Ангилал:Чингис хаан]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]</text>
      <sha1>ck5d4sbr9djefsgxr1dbkqwgz6eogge</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Украин хэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12257</id>
    <revision>
      <id>706146</id>
      <parentid>706122</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T14:24:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2438" xml:space="preserve">{{Инфобокс Хэл
|name=Украин хэл
|nativename= українська мова
| pronunciation= [украйинська мова]
|states=[[Украин]], [[Орос]], [[Румын]], [[Канад]], [[Польш]], [[Беларусь]], [[Словак]], [[АНУ]] зэрэг
|speakers=40 сая
|rank=
|familycolor=Энэтхэг-Европ
|fam1        = [[Энэтхэг-Европын хэлүүд|Энэтхэг-Европын]]
|fam2        = [[Сатемын хэлүүд|Сатем]]
|fam3        = [[Балт-Славын хэлүүд|Балт-Славын]]
|fam4        = [[Славын хэлүүд|Славын]]
|fam5        = [[Өмнөд Славын хэлүүд|Өмнөд Славын]]
|script=
|iso1=uk|iso2=ukr|iso3=ukr
|map=
}}
'''Украин хэл''' (украин. українська мова) нь [[Энэтхэг-Европ хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтах [[хэл]] юм. Украинчуудын үндсэний хэл. 

Украин улсын газар нутагт гол төлөв дэлгэр байдаг бөгөөд Орос, Белорус, Казахстан, Польш, Словак, Румын, Молдав, Унгар, Серби болон Канаде, АНУ, Аргентин, Австралийн цагаачдын дунд дэлгэрсэн хэл юм. Украин улсын албан ёсны хэл. 

Дэлхий хүн амын 36-45 сая хүн украин хэлээр ярьдаг байна. 

== Украин цагаан толгой ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|А а
|Б б
|В в
|Г г
|Ґ ґ
|Д д
|Е е
|-
|Є є
|Ж ж
|З з
|И и
|І і
|Ї ї
|Й й
|-
|К к
|Л л
|М м
|Н н
|О о
|П п
|Р р
|-
|С с
|Т т
|У у
|Ф ф
|Х х
|Ц ц
|
|-
|Ч ч
|Ш ш
|Щ щ
|Ь ь
|Ю ю
|Я я
|
|}
[[Файл:Ukrainian lang.png|thumb|Украин хэлний тархалтын байдал]]
[[Файл:Ukr lang rus 2001.jpg|thumb|Украин хэлээр ярилцагчдын эзлэх хувь [[Украин]] улсын муж тус бүрээр, [[2001]] он]]

== Гадаад холбоосууд ==
* [http://www.slovnyk.net/ Украин хэлний онлайн их тайлбар толь]
* [http://www.ulif.org.ua Украин хэл судлалын портал сайт]

[[Ангилал:Украин хэл| ]]
[[Ангилал:Дан ганц хэл]]</text>
      <sha1>1j7i59ksyenuhd9mrn0ihqwimd80bpn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706147</id>
      <parentid>706146</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T14:24:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2436" xml:space="preserve">{{Инфобокс Хэл
|name=Украин хэл
|nativename= українська мова
| pronunciation= [украйинська мова]
|states=[[Украин]], [[Орос]], [[Румын]], [[Канад]], [[Польш]], [[Беларусь]], [[Словак]], [[АНУ]] зэрэг
|speakers=40 сая
|rank=
|familycolor=Энэтхэг-Европ
|fam1        = [[Энэтхэг-Европын хэлүүд|Энэтхэг-Европын]]
|fam2        = [[Сатемын хэлүүд|Сатем]]
|fam3        = [[Балт-Славын хэлүүд|Балт-Славын]]
|fam4        = [[Славын хэлүүд|Славын]]
|fam5        = [[Өмнөд Славын хэлүүд|Өмнөд Славын]]
|script=
|iso1=uk|iso2=ukr|iso3=ukr
|map=
}}
'''Украин хэл''' (украин. українська мова) нь [[Энэтхэг-Европ хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтах [[хэл]] юм. Украинчуудын үндсэний хэл. 

Украин улсын газар нутагт гол төлөв дэлгэр байдаг бөгөөд Орос, Белорус, Казахстан, Польш, Словак, Румын, Молдав, Унгар, Серби болон Канад, АНУ, Аргентин, Австралийн цагаачдын дунд дэлгэрсэн хэл юм. Украин улсын албан ёсны хэл. 

Дэлхий хүн амын 36-45 сая хүн украин хэлээр ярьдаг байна. 

== Украин цагаан толгой ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|А а
|Б б
|В в
|Г г
|Ґ ґ
|Д д
|Е е
|-
|Є є
|Ж ж
|З з
|И и
|І і
|Ї ї
|Й й
|-
|К к
|Л л
|М м
|Н н
|О о
|П п
|Р р
|-
|С с
|Т т
|У у
|Ф ф
|Х х
|Ц ц
|
|-
|Ч ч
|Ш ш
|Щ щ
|Ь ь
|Ю ю
|Я я
|
|}
[[Файл:Ukrainian lang.png|thumb|Украин хэлний тархалтын байдал]]
[[Файл:Ukr lang rus 2001.jpg|thumb|Украин хэлээр ярилцагчдын эзлэх хувь [[Украин]] улсын муж тус бүрээр, [[2001]] он]]

== Гадаад холбоосууд ==
* [http://www.slovnyk.net/ Украин хэлний онлайн их тайлбар толь]
* [http://www.ulif.org.ua Украин хэл судлалын портал сайт]

[[Ангилал:Украин хэл| ]]
[[Ангилал:Дан ганц хэл]]</text>
      <sha1>17n4krg665p21lf41w8lferwejq683v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706167</id>
      <parentid>706147</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T00:11:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sergio3018</username>
        <id>78090</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2822" xml:space="preserve">{{Инфобокс Хэл
|name=Украин хэл
|nativename= українська мова
| pronunciation= [украйинська мова]
|states=[[Украин]], [[Орос]], [[Румын]], [[Канад]], [[Польш]], [[Беларусь]], [[Словак]], [[АНУ]] зэрэг
|speakers=40 сая
|rank=
|familycolor=Энэтхэг-Европ
|fam1        = [[Энэтхэг-Европын хэлүүд|Энэтхэг-Европын]]
|fam2        = [[Сатемын хэлүүд|Сатем]]
|fam3        = [[Балт-Славын хэлүүд|Балт-Славын]]
|fam4        = [[Славын хэлүүд|Славын]]
|fam5        = [[Өмнөд Славын хэлүүд|Өмнөд Славын]]
|script=
|iso1=uk|iso2=ukr|iso3=ukr
|map=
}}
'''Украин хэл''' (украин. українська мова) нь [[Энэтхэг-Европ хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтах [[хэл]] юм. Украинчуудын үндсэний хэл. 

Украин улсын газар нутагт гол төлөв дэлгэр байдаг бөгөөд Орос, Белорус, Казахстан, Польш, Словак, Румын, Молдав, Унгар, Серби болон Канад, АНУ, Аргентин, Австралийн цагаачдын дунд дэлгэрсэн хэл юм. Украин улсын албан ёсны хэл. 

Дэлхий хүн амын 36-45 сая хүн украин хэлээр ярьдаг байна. 

== Украин цагаан толгой ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|А а
|Б б
|В в
|Г г
|Ґ ґ
|Д д
|Е е
|-
|Є є
|Ж ж
|З з
|И и
|І і
|Ї ї
|Й й
|-
|К к
|Л л
|М м
|Н н
|О о
|П п
|Р р
|-
|С с
|Т т
|У у
|Ф ф
|Х х
|Ц ц
|
|-
|Ч ч
|Ш ш
|Щ щ
|Ь ь
|Ю ю
|Я я
|
|}


== Газрын зураг ==
&lt;gallery&gt;
File:UkraineNativeLanguagesCensus2001detailed-en.png|Shumica vetë-të ashtuquajturit &quot;amtare&quot; (jo domosdoshmërisht zakonisht të folur) të gjuhës nga lokaliteti
File:Ukraine_census_2001_Ukrainian.svg|Украин
File:Ukraine_census_2001_Russian.svg|орос
File:Map12 b.png|Украйн хэл (улаан багана), орос хэл (цэнхэр багана) -ийг хүлээн зөвшөөрөх
File:Ukrainian lang.png|
File:Ukrainian in Russian Empire 1897.png|Оросын эзэнт гүрэн дэх украин хэлээр ярьдаг хүмүүс (1897)
[dyshimtë – të diskutuar]
&lt;/gallery&gt;

== Гадаад холбоосууд ==
* [http://www.slovnyk.net/ Украин хэлний онлайн их тайлбар толь]
* [http://www.ulif.org.ua Украин хэл судлалын портал сайт]

[[Ангилал:Украин хэл| ]]
[[Ангилал:Дан ганц хэл]]</text>
      <sha1>4y62mkphfn0lvwgy95xaegb3ukh9z7d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706168</id>
      <parentid>706167</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T00:17:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sergio3018</username>
        <id>78090</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3804" xml:space="preserve">{{Инфобокс Хэл
|name=Украин хэл
|nativename= українська мова
| pronunciation= [украйинська мова]
|states=[[Украин]], [[Орос]], [[Румын]], [[Канад]], [[Польш]], [[Беларусь]], [[Словак]], [[АНУ]] зэрэг
|speakers=40 сая
|rank=
|familycolor=Энэтхэг-Европ
|fam1        = [[Энэтхэг-Европын хэлүүд|Энэтхэг-Европын]]
|fam2        = [[Сатемын хэлүүд|Сатем]]
|fam3        = [[Балт-Славын хэлүүд|Балт-Славын]]
|fam4        = [[Славын хэлүүд|Славын]]
|fam5        = [[Өмнөд Славын хэлүүд|Өмнөд Славын]]
|script=
|iso1=uk|iso2=ukr|iso3=ukr
|map=
}}

'''Украин хэл''' (украин. українська мова) нь [[Энэтхэг-Европ хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтах [[хэл]] юм. Украинчуудын үндсэний хэл. 

Украин улсын газар нутагт гол төлөв дэлгэр байдаг бөгөөд Орос, Белорус, Казахстан, Польш, Словак, Румын, Молдав, Унгар, Серби болон Канад, АНУ, Аргентин, Австралийн цагаачдын дунд дэлгэрсэн хэл юм. Украин улсын албан ёсны хэл. 

Дэлхий хүн амын 36-45 сая хүн украин хэлээр ярьдаг байна. 

== Украин цагаан толгой ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|А а
|Б б
|В в
|Г г
|Ґ ґ
|Д д
|Е е
|-
|Є є
|Ж ж
|З з
|И и
|І і
|Ї ї
|Й й
|-
|К к
|Л л
|М м
|Н н
|О о
|П п
|Р р
|-
|С с
|Т т
|У у
|Ф ф
|Х х
|Ц ц
|
|-
|Ч ч
|Ш ш
|Щ щ
|Ь ь
|Ю ю
|Я я
|
|}

&lt;gallery&gt;

File:Map of Ukrainian dialects en.png|thumb|upright=1.15|Harta e dialekteve dhe nëndialekteve të Ukrainës (2005). (2005).
{{legend|#5987FF|хойд бүлэг}}{{legend|#FFD326|зүүн өмнөд хэсэг}}{{legend|#FF4E44|баруун өмнөд хэсэг}}
File:Tablero Inf metro.JPG|thumb|Киевийн метроны орчин үеийн тэмдгүүд нь Украин хэл дээр байдаг.
File:Ivan Franko Museum in Krivorivnia.jpg|thumb|Криворивня дахь Иван Франкогийн музейд зориулсан Украин хэл дээрх замын тэмдэг.
File:Vviseului4.jpg|thumb|right|[[Румын]] дахь [[Бистра, Марамуреш|Бистра]] хотын Валея Вишеулуи (Вышивска Долина) тосгонд Украйн болон [[Румын|Румын]] хэлээр нэвтрэх боломжтой.
File:KB Ukrainian.svg|thumb|right|Украины гар
&lt;/gallery&gt;

== Газрын зураг ==
&lt;gallery&gt;
File:UkraineNativeLanguagesCensus2001detailed-en.png|Shumica vetë-të ashtuquajturit &quot;amtare&quot; (jo domosdoshmërisht zakonisht të folur) të gjuhës nga lokaliteti
File:Ukraine_census_2001_Ukrainian.svg|Украин
File:Ukraine_census_2001_Russian.svg|орос
File:Map12 b.png|Украйн хэл (улаан багана), орос хэл (цэнхэр багана) -ийг хүлээн зөвшөөрөх
File:Ukrainian lang.png|
File:Ukrainian in Russian Empire 1897.png|Оросын эзэнт гүрэн дэх украин хэлээр ярьдаг хүмүүс (1897)
[dyshimtë – të diskutuar]
&lt;/gallery&gt;

== Гадаад холбоосууд ==
* [http://www.slovnyk.net/ Украин хэлний онлайн их тайлбар толь]
* [http://www.ulif.org.ua Украин хэл судлалын портал сайт]

[[Ангилал:Украин хэл| ]]
[[Ангилал:Дан ганц хэл]]</text>
      <sha1>gmnvpcmdavacfi621t4oc0hwxauezhr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706169</id>
      <parentid>706168</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T00:18:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sergio3018</username>
        <id>78090</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3654" xml:space="preserve">{{Инфобокс Хэл
|name=Украин хэл
|nativename= українська мова
| pronunciation= [украйинська мова]
|states=[[Украин]], [[Орос]], [[Румын]], [[Канад]], [[Польш]], [[Беларусь]], [[Словак]], [[АНУ]] зэрэг
|speakers=40 сая
|rank=
|familycolor=Энэтхэг-Европ
|fam1        = [[Энэтхэг-Европын хэлүүд|Энэтхэг-Европын]]
|fam2        = [[Сатемын хэлүүд|Сатем]]
|fam3        = [[Балт-Славын хэлүүд|Балт-Славын]]
|fam4        = [[Славын хэлүүд|Славын]]
|fam5        = [[Өмнөд Славын хэлүүд|Өмнөд Славын]]
|script=
|iso1=uk|iso2=ukr|iso3=ukr
|map=
}}

'''Украин хэл''' (украин. українська мова) нь [[Энэтхэг-Европ хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтах [[хэл]] юм. Украинчуудын үндсэний хэл. 

Украин улсын газар нутагт гол төлөв дэлгэр байдаг бөгөөд Орос, Белорус, Казахстан, Польш, Словак, Румын, Молдав, Унгар, Серби болон Канад, АНУ, Аргентин, Австралийн цагаачдын дунд дэлгэрсэн хэл юм. Украин улсын албан ёсны хэл. 

Дэлхий хүн амын 36-45 сая хүн украин хэлээр ярьдаг байна. 

== Украин цагаан толгой ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|А а
|Б б
|В в
|Г г
|Ґ ґ
|Д д
|Е е
|-
|Є є
|Ж ж
|З з
|И и
|І і
|Ї ї
|Й й
|-
|К к
|Л л
|М м
|Н н
|О о
|П п
|Р р
|-
|С с
|Т т
|У у
|Ф ф
|Х х
|Ц ц
|
|-
|Ч ч
|Ш ш
|Щ щ
|Ь ь
|Ю ю
|Я я
|
|}

&lt;gallery&gt;

File:Map of Ukrainian dialects en.png|thumb|upright=1.15|Harta e dialekteve dhe nëndialekteve të Ukrainës (2005). (2005).
{{legend|#5987FF|хойд бүлэг}}{{legend|#FFD326|зүүн өмнөд хэсэг}}{{legend|#FF4E44|баруун өмнөд хэсэг}}
File:Ivan Franko Museum in Krivorivnia.jpg|thumb|Криворивня дахь Иван Франкогийн музейд зориулсан Украин хэл дээрх замын тэмдэг.
File:Vviseului4.jpg|thumb|right|[[Румын]] дахь [[Бистра, Марамуреш|Бистра]] хотын Валея Вишеулуи (Вышивска Долина) тосгонд Украйн болон [[Румын|Румын]] хэлээр нэвтрэх боломжтой.
File:KB Ukrainian.svg|thumb|right|Украины гар
&lt;/gallery&gt;

== Газрын зураг ==
&lt;gallery&gt;
File:UkraineNativeLanguagesCensus2001detailed-en.png|Shumica vetë-të ashtuquajturit &quot;amtare&quot; (jo domosdoshmërisht zakonisht të folur) të gjuhës nga lokaliteti
File:Ukraine_census_2001_Ukrainian.svg|Украин
File:Ukraine_census_2001_Russian.svg|орос
File:Map12 b.png|Украйн хэл (улаан багана), орос хэл (цэнхэр багана) -ийг хүлээн зөвшөөрөх
File:Ukrainian lang.png|
File:Ukrainian in Russian Empire 1897.png|Оросын эзэнт гүрэн дэх украин хэлээр ярьдаг хүмүүс (1897)
[dyshimtë – të diskutuar]
&lt;/gallery&gt;

== Гадаад холбоосууд ==
* [http://www.slovnyk.net/ Украин хэлний онлайн их тайлбар толь]
* [http://www.ulif.org.ua Украин хэл судлалын портал сайт]

[[Ангилал:Украин хэл| ]]
[[Ангилал:Дан ганц хэл]]</text>
      <sha1>lthe53b6bp5vd04ijc7zd1lyj02m7fb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706170</id>
      <parentid>706169</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T00:41:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Sergio3018</username>
        <id>78090</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3707" xml:space="preserve">{{Инфобокс Хэл
|name=Украин хэл
|nativename= українська мова
| pronunciation= [украйинська мова]
|states=[[Украин]], [[Орос]], [[Румын]], [[Канад]], [[Польш]], [[Беларусь]], [[Словак]], [[АНУ]] зэрэг
|speakers=40 сая
|rank=
|familycolor=Энэтхэг-Европ
|fam1        = [[Энэтхэг-Европын хэлүүд|Энэтхэг-Европын]]
|fam2        = [[Сатемын хэлүүд|Сатем]]
|fam3        = [[Балт-Славын хэлүүд|Балт-Славын]]
|fam4        = [[Славын хэлүүд|Славын]]
|fam5        = [[Өмнөд Славын хэлүүд|Өмнөд Славын]]
|script=
|iso1=uk|iso2=ukr|iso3=ukr
|map=
}}

'''Украин хэл''' (украин. українська мова) нь [[Энэтхэг-Европ хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтах [[хэл]] юм. Украинчуудын үндсэний хэл. 

Украин улсын газар нутагт гол төлөв дэлгэр байдаг бөгөөд Орос, Белорус, Казахстан, Польш, Словак, Румын, Молдав, Унгар, Серби болон Канад, АНУ, Аргентин, Австралийн цагаачдын дунд дэлгэрсэн хэл юм. Украин улсын албан ёсны хэл. 

Дэлхий хүн амын 36-45 сая хүн украин хэлээр ярьдаг байна. 

== Украин цагаан толгой ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
|А а
|Б б
|В в
|Г г
|Ґ ґ
|Д д
|Е е
|-
|Є є
|Ж ж
|З з
|И и
|І і
|Ї ї
|Й й
|-
|К к
|Л л
|М м
|Н н
|О о
|П п
|Р р
|-
|С с
|Т т
|У у
|Ф ф
|Х х
|Ц ц
|
|-
|Ч ч
|Ш ш
|Щ щ
|Ь ь
|Ю ю
|Я я
|
|}

&lt;gallery&gt;

File:Map of Ukrainian dialects en.png|thumb|upright=1.15|Harta e dialekteve dhe nëndialekteve të Ukrainës (2005). (2005).
{{legend|#5987FF|хойд бүлэг}}{{legend|#FFD326|зүүн өмнөд хэсэг}}{{legend|#FF4E44|баруун өмнөд хэсэг}}
File:Ivan Franko Museum in Krivorivnia.jpg|thumb|Криворивня дахь Иван Франкогийн музейд зориулсан Украин хэл дээрх замын тэмдэг.
File:Vviseului4.jpg|thumb|right|[[Румын]] дахь [[Бистра, Марамуреш|Бистра]] хотын Валея Вишеулуи (Вышивска Долина) тосгонд Украйн болон [[Румын|Румын]] хэлээр нэвтрэх боломжтой.
File:KB Ukrainian.svg|thumb|right|Украины гар
&lt;/gallery&gt;

== Газрын зураг ==
&lt;gallery&gt;
File:UkraineNativeLanguagesCensus2001detailed-en.png|Shumica vetë-të ashtuquajturit &quot;amtare&quot; (jo domosdoshmërisht zakonisht të folur) të gjuhës nga lokaliteti
File:Ukraine_census_2001_Ukrainian.svg|Украин
File:Ukraine_census_2001_Russian.svg|орос
File:Map12 b.png|Украйн хэл (улаан багана), орос хэл (цэнхэр багана) -ийг хүлээн зөвшөөрөх
File:Ukrainian lang.png|
File:Ukrainian in Russian Empire 1897.png|Оросын эзэнт гүрэн дэх украин хэлээр ярьдаг хүмүүс (1897)
[dyshimtë – të diskutuar]
File:1897 Укр повіти.png|Украин: 1897
&lt;/gallery&gt;

== Гадаад холбоосууд ==
* [http://www.slovnyk.net/ Украин хэлний онлайн их тайлбар толь]
* [http://www.ulif.org.ua Украин хэл судлалын портал сайт]

[[Ангилал:Украин хэл| ]]
[[Ангилал:Дан ганц хэл]]</text>
      <sha1>epmwvu5fl1jmhdm2cki7kfg07qscqsm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Цорос</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17977</id>
    <revision>
      <id>706175</id>
      <parentid>693820</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T02:58:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="496" xml:space="preserve">'''Цорос''' (эртний дуудлага нь '''Чорос''') аймаг бол дөрвөн [[Ойрад]]ын нэгэн аймаг юм. Цөөнгүй судлаачид Цорос аймгийн ноёдыг Урианхайн (Урианхан) Зэлмэ ноёноос гаралтай гэж үздэг. Чоросоос Дөрвөд Өөлд Гэх Ойрадын аймагууд салбарлан үүсжээ..

{{stub}}

[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>c5kvprzx0l1til97ccvbdlxo1z9szla</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706176</id>
      <parentid>706175</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T02:59:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="384" xml:space="preserve">'''Цорос''' (эртний дуудлага нь '''Чорос''') аймаг бол дөрвөн [[Ойрад]]ын нэгэн аймаг юм. Цөөнгүй судлаачид Цорос аймгийн ноёдыг Урианхайн (Урианхан) Зэлмэ ноёноос гаралтай гэж үздэг.

{{stub}}

[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>iwh3ah532gnv8m4lokdguyfz2qqchut</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хубулай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21415</id>
    <revision>
      <id>706171</id>
      <parentid>693683</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T02:28:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="229" xml:space="preserve">
{{stub}}
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>s6h2z4k7rfzevrh8lfbjf62gq4ezvf7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Токиогийн Тэнгэрийн Мод</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36704</id>
    <revision>
      <id>706142</id>
      <parentid>367156</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T13:06:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>B.munkhbayar</username>
        <id>6189</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1188" xml:space="preserve">[[Зураг:Tokyo Sky Tree 2012 Ⅳ.JPG|thumb|300px|Тэнгэрийн Мод цамхаг. 2012 оны 5 сар]]
'''Токиогийн Тэнгэрийн Мод''' ([[Япон_хэл|Япон хэлээр]]: 東京スカイツリー Tōkyō Sukaitsurī) цамхаг нь [[Токио]] хотод байрладаг . Энэхүү цамхаг нь [[Япон]] улсын хамгийн өндөр цамхаг бөгөөд 2010 онд баригдаж эхлэсэн ба албан ёсны нээлтийн ажиллагаа 2012 оны 5-р сарын 22-нд болсон. Барилгын нийт өндөр 634.0 метр бөгөөд [[Бурж Халифа|Бурж Халифын]] дараа орох дэлхийн хамгийн өндөр хоёр дахь барилга юм. Тус барилгыг ажиглалт судалгаа, шинжилгээ болон ресторан, телевизийн өргөн цацалтын зорилгоор ашигладаг.

[[Ангилал:Японы телевизийн цамхаг]]
[[Ангилал:Японы алсыг харах цамхаг]]
[[Ангилал:Азийн алсыг харах цамхаг]]</text>
      <sha1>o595ejopjev8igat3qo2cunffliandq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сандо амбан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36796</id>
    <revision>
      <id>706141</id>
      <parentid>702856</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T12:37:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Baljaa0131</username>
        <id>76556</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9572" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Сандо
| зураг                      = San_To.jpg
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = Сандо амбан
| тайлбар                    = Сандо амбан
| төрсөн_огноо               = 1876 он
| төрсөн_газар               = Манж Чин Улс, Өвөр Монгол, Шулуун цагаан хошуу
| нас_барсан_огноо           = тодорхойгүй
| нас_барсан_газар           = тодорхойгүй
| үндэстэн                   = Монгол
| бусад_нэр                  = Сандуй бас Сан То
| алдаршсан_хувь_нэмэр       = Монгол дахь Манжийн сүүлийн амбан сайд
| ажил_мэргэжил              = 
}}

'''Сандо''' буюу [[Сандуй]] нь [[Монгол]]ын [[Хүрээ]]нд сууж байсан [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж]] [[Чин улс]]ын сүүлийн [[Амбан|амбан сайд]] юм.

==Намтар==
===Манжийн хааны албанд хүчин зүтгэсэн нь===
Сандо нь 1876 онд [[Өвөр Монгол]]ын [[Шулуун цагаан хошуу]] / Чекиан мужийн Ханчоуд, англиар [[Ханжоу]], [[Жөжян|Жөжян муж]]-д төрсөн [[монгол цус]]тай хүн байжээ. Сандо нь [[манж]]ийн [[:ru:Восьмизнамённая армия|найман туг]]ийн цэргийн [[Цагаан туг]]ад хамаарах хүн байсан байна. Түүнийг Манж Чин улсын [[Ю Чу-Ян]] гэдэг нэртэй багш сургаж байсан төдийгүй бие дааж суралцжээ. Мөн түүнийг [[Япон]]ы [[Токио]] хотод боловсрол эзэмшсэн хүн гэсэн мэдээлэл байдаг.

Тэрээр бага залуугаасаа Манжийн төрийн албанд зүтгэсэн байна. Эхний үед Ханчоугийн захирагч байгаад дараа нь Ханчоугийн цэргийн академийн захирал, давхар Чкиан мужийн Гадаад хэргийн хорооны захиралын албыг хашиж байсан байна. 1902 онд Ханчоуг орхин [[Бээжин]]гийн Эзэн хааны Их сургуулийн хянах түшмэл болжээ. 1907 онд иргэний захиргааны зөвлөлийн зөвлөхөөр ажиллажээ. Харин 1908 онд Футутун буюу Куехячены орлогч дэслэгч генералаар томилсон.

===Ар Монголын Хүрээний Амбан сайдаар суусан ба Монголын Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал=== 
[[Файл:Сандо амбан.png|300px|thumb|left|Их хүрээн дэх Манж амбан Саньдо. 1910 он]]
1909 онд [[Ар Монгол]]ын Хүрээнд суух [[амбан]] [[сайд]]аар томилогдсон байна.Энд байхдаа Манж чин улсын бодлогыг монголд хүчээр хэрэгжүүлэхийг оролдсон боловч [[Богд|Богд гэгээн]] болон монголын [[Ноён|ноёд]], [[лам]] нарын хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарсан байна. 
Энэ үед 1911 онд Манжийн ноёрхолыг [[хятад]]ад унагасан тул 1911 оны 12 сарын 1 буюу Цагаагчин гахай жилийн өвлийн тэргүүн сарын 13-ний өглөө нь [[Халх]]ын Хүрээний бүх хэргийг түр удирдан шийдэх газар буюу Түр засгийн газраас [[Түшээт хан аймаг#Аймгийн чуулган дарга нар|Түшээт хан аймгийн чуулган дарга]] [[Гадинбалын Чагдаржав]], мөн аймгийн жанжин чин ван [[Чингэлтэй]], Сэцэн хан аймгийн чуулганы дэд дарга Гомбосүрэн, тус аймгийн жанжин Гомбосүрэн, ван Цэрэнсодном, гүн Намсрай, [[Да лам Цэрэнчимэд]] нар Манжийн Сандо амбаныг 3 хоногийн хугацаанд Монгол газар улс орноос гарч явахыг тулган шаарджээ.
Сандо амбан мөн өдрөө Оросын консулд очиж хамгаалалт хүсэж, консулын байранд хоноод 12 сарын 4-ний өдөр [[Хиагт]]аар дамжин [[Манжуур]] буцжээ.

===Хятадын албанд зүтгэсэн жилүүд===
Хятадад Манжийн ноёрхолыг түлхэн унагаж Бүгд найрамдах Хятад улсыг байгуулснаас хойш Сандо нь хятадын албанд зүтгэж эхэлсэн байна. Түүнийг 1912 оны 10 сард [[Мүгдэн]]гийн Дэд дэслэгч генералаар томилсон ба мөн оны 11 сард Чинчоугийн Футутунгаар давхар томилогдсон байна. Энэ албан тушаалд тэрээр цөөнгүй жил ажиллсан ба 1920 оны 9 сард Манжуурын захирагч [[маршал]] [[Жан Золин]]гийн дэмжлэгтэйгээр Бээжин дэх Ажилчин ба цагаачдын товчооны даргаар томилогджээ. 
1921 оны 12 сард Иргэний хорооны дарга, 1922 оны 6 сард Өлсгөлөнтэй тэмцэх хорооны захирал, мөн оны 10 сард Маршалын коллежийн Чианчунаар томилогдон ажиллажээ.
Сандогийн амьдралын сүүлийн жилүүдийн тухай баримт мэдээлэл тодорхойгүй байна.

===Шагнал===
Сандогийн хятадын төлөө зүтгэлийг үнэлэн 1921 оны 7 сард Ташоу Паокян Чиахо одонгийн хоёрдугаар зэрэг, 1922 оны 11 сард Ташоу Чиахо одонгийн нэгдүгээр зэргээр тус тус шагнаж байжээ.

==Сонирхолтой баримтууд==
*Сандо амбан нь баруун европжсон хүн байсан бололтой байдаг. Тэрээр хүрээнд ирсэний дараа гудамжинд бие засахийг хориглож, анхны нийтийн бие засах газрыг байгуулж байсан ба гудамжуудад гэрэлтүүлэг хийж, сонин эрхлэн гаргаж байсан байна. Мөн автомашин сонирхож байсан гэдэг.
*Сандо амбан Хүрээн дотор баагаад буцаж явах замдаа [[Харбин]] хотод Японы сэтгүүлчид өгсөн ярилцлага нь Японы архивт байгаагаас үзвэл: “Сандо миний бие хэргийг шийтгэгч сайдаар хоёр жилийн хугацааг Их Хүрээнд өнгөрөөсөн боловч тэр хугацаанд нэг ч удаа хоолоо тавтай идэж үзсэнгүй. Учир нь хол газарт бүхий тэнд (Монголд) манай ордны ачлал болон сүр хүч хүрэхгүй тул Монголын хутагтын дарангуйлал хэтэрхий бөгөөд хөрш орон болох Оросын оролцоо туйлдаа хүрсэн” гэж хэлсэн бий.
*Сандо амбанг анх ирээд Богд гэгээнд бараалхахад Эх дагина Дондогдулам хамт байсан боловч амбанг хүндлэн босоогүйгээс амбан, гэгээн хоёр муудалцан цаашид таарамжгүй харилцах болсон гэсэн аман яриа байдаг.
*Сандо амбанг Хүрээнээс хөөгдсөний дараа монголчуудын дунд
“Үдэш болгон ноцоод байдаг
Үмхий лаампаг нь унтраа биз ээ хө
Үй олныг жанжлаад байдаг
Өнөө муу амбан чинь хайчсан билээ хө” гэсэн хошин дуу гарсан.

==Мөн үзэх==
*[[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]

==Эшлэл==
*[[Хятад дахь Хэн нь Хэн бэ?|&quot;Who's Who in China&quot;]]. Шанхай хот. 1925 он

==Уран зохиол==
*[[Сономбалжирын Буяннэмэх]]. “Ойрхи цагийн товч түүх буюу Сандо амбан” жүжиг. 1922 он
*[[Бямбын Ринчен]]. Сандо амбан. роман. УБ хот. 1973 он

{{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}}
[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Манжийн амбан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:1876 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1941 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>qi39ratcybubewwwixorpvgfxcirpuf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Холбооны Бүгд Найрамдах Социалист Югослав Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38062</id>
    <revision>
      <id>706183</id>
      <parentid>704808</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T04:51:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>22508</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15391" xml:space="preserve">{{Инфобокс улс
|NAME-AMTSSPRACHE = Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija / Социјалистичка Федеративна Република Југославија &lt;span style=&quot;font-size:small;&quot;&gt;(сербохорватаар/македоноор)&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;Socialistična federativna republika Jugoslavija &lt;span style=&quot;font-size:small;&quot;&gt;(словениэр)&lt;/span&gt;
|NAME-MONGOLISCH    = Холбооны Бүгд Найрамдах Социалист Югослав Улс
|ZEITRAUM = 1945–1992 он
|BILD-FLAGGE = Flag of SFR Yugoslavia.svg
|BILD-FLAGGE-RAHMEN = ja
|ARTIKEL-FLAGGE = Холбооны Бүгд Найрамдах Социалист Югослав Улсын төрийн далбаа
|BILD-WAPPEN = GRB JUGOSLAVIJE.svg
|BILD-WAPPEN-BREITE = 100px
|ARTIKEL-WAPPEN = Холбооны Бүгд Найрамдах Социалист Югослав Улсын төрийн сүлд
|WAHLSPRUCH = [[Ах дүү ба эв нэгдэл]]&lt;br /&gt;([[Сербохорват хэл|сербохорватаар]] ''Bratstvo i jedinstvo'', [[Словени хэл|словениэр]] ''Bratstvo in enotnost'', [[Македон хэл|македоноор]] Братство и единство)
|AMTSSPRACHE = Холбооны улсын түвшинд албан ёсны хэл байгаагүй. &lt;br /&gt; Албан хэрэгт Хорват, Серби, Босни ба Херцеговина, Монтенегрод [[Сербохорват хэл|сербохорват хэл]] нь [[де-факто]] албан хэл байсан ба энэ нь ''хэд хэдэн'' хувилбартай:&lt;br /&gt;&lt;small&gt;1946–1954: Серби, хорват хэл;&lt;br /&gt;1954–1974: Сербохорват хэл;&lt;br /&gt;1974–1991: Сербохорват хэл юм уу хорватсерби хэл&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;Словенид [[словени хэл]], Македонд [[македон хэл]] де-факто-албан хэл&lt;br /&gt; Орон нутгийн түвшинд [[албани хэл|албани]] ба [[Унгар хэл|унгар хэлнээс]] гадна бусад үндэстний хэлийг хязгаарлагдмал байдлаар хэрэглэдэг байв.
|HAUPTSTADT = [[Белград]]
|STAATSFORM = [[Федерализм|Холбооны]] [[Бүгд Найрамдах Улс]]
|REGIERUNGSSYSTEM = [[Нэг намын систем]]
|STAATSOBERHAUPT = [[Иван Рибар]] (1945–1953)&lt;br /&gt;[[Иосип Броз Тито]] (1953–1980)&lt;br /&gt;[[Холбооны Бүгд Найрамдах Социалист Югослав Улсын төрийн товчооны тэргүүлэгч#Гишүүд|ХБНСЮУ-ын төрийн товчооны тэргүүлэгч]] (1980–1992)
|REGIERUNGSCHEF = [[Югославын ерөнхий сайд нарын жагсаалт|Югославын ерөнхий сайд]]
|FLÄCHE = 255.804
|EINWOHNER = 23.271.000 (1990/1991)
|BEV-DICHTE = 91
|BIP/EINWOHNER = 3.650 [[Евро|€]] &lt;small&gt;(1990)&lt;/small&gt;
|WÄHRUNG = [[Югославын динар]]&lt;br /&gt;1 Динар = 100 Пара
|GRÜNDUNG = [[1943 он]]ы [[11 сарын 29]] / [[1945 он]]ы [[11 сарын 29]]
|AUFLÖSUNG = [[1992 он]]ы [[4 сарын 26]]
|NATIONALHYMNE = ''[[ХБНСЮУ-ын төрийн дуулал]]''
|NATIONALFEIERTAG = [[11 сарын 29]] (''Dan republike'', „Бүгд Найрамдах Улсын өдөр“)
|ZEITZONE = [[Төв Европын цаг|ТЕЦ]] / [[Төв Европын зуны цаг|ТЕЗЦ]]
|KFZ-KENNZEICHEN = [[Югославын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|Ю]]
|ISO 3166 = YU, YUG, 890&lt;ref&gt;[http://www.statoids.com/w3166his.html Statoids.com]&lt;/ref&gt;
|INTERNET-TLD = [[.yu]]
|TELEFON-VORWAHL = +38
|BILD-LAGE = Yugoslavia 1956-1990.svg
|ANMERKUNGEN = ХБНСЮУ нь [[Югославын дайн]]ы улмаас 1991/1992 онд задран унасан
}}

'''Холбооны Бүгд Найрамдах Социалист Югослав Улс''' (ХБНСЮУ) нь [[Эвсэлд үл нэгдэх хөдөлгөөн|эвсэлд үл нэгдэх хөдөлгөөний гишүүн]], [[Зүүн Өмнөд Европ]]ын [[социализм|социалист]] [[улс]] байсан бөгөөд энэ улс нь 1945 оноос 1992 оны дөрөвдүгээр сарын 26-ны өдөр хүртэл оршин тогтнож байв.

[[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы өмнө Югослав улсыг [[Югославын Хант Улс]] эсвэл ''Серби, Хорват, Словеничүүдийн Хант Улс'' хэмээн нэрлэж байжээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа эхлээд '''Ардчилсан Югославын Холбоот Улс'''&lt;ref&gt;[[Milovan Đilas]] schreibt in ''Jahre der Macht. Kräftespiel hinter dem Eisernen Vorhang. Memoiren 1945–1966'', Seewald, 1983, dass sich diese Bezeichnung bereits ab 1943 „eingebürgert“ habe.&lt;/ref&gt; нэртэй байж байгаад 1954 оноос 1963 оны хооронд '''Холбооны Бүгд Найрамдах Югослав Ард Улс''' (ХБНЮАУ) гэх нэртэй болж байжээ.

Югослав нь 1954 оноос 1991 он хүртэл нийт 255.804&amp;nbsp;км² газар нутагтай байв. [[Иосип Броз Тито]] удирдаж байсан. Нийт зургаан тусдаа бүгд найрамдах улсаас буюу [[Бүгд Найрамдах Социалист Словени Улс|Словени]], [[Бүгд Найрамдах Социалист Хорват Улс|Хорват]], [[Бүгд Найрамдах Социалист Босни ба Херцеговина Улс|Босни-Херцеговина]], [[Бүгд Найрамдах Социалист Серби Улс|Серби]], [[Бүгд Найрамдах Социалист Монтенегро Улс|Монтенегро]], [[Бүгд Найрамдах Социалист Македон Улс|Македон]], мөн түүнчлэн Сербид харьяалагдах өөртөө засах мужууд болох [[Косово ба Метохи]], [[Воеводина]] зэргээс бүрдэж байв. Үүгээр тус улс нь өнөөгийн [[Словени]], [[Хорват]], [[Босни ба Херцеговина]], [[Монтенегро]], [[Серби]], [[Македон]], [[Косово]] зэрэг улсуудын нутаг дэвсгэрийг хамарч байлаа.

== Газар зүй ==
Югослав нь [[Итали]], [[Австри]], [[Унгар]], [[Румын]], [[Болгар улс|Болгар]], [[Грек]], [[Албани]] улстай хиллэх ба [[Адриатын тэнгис]] дагуу маш урт тэнгисийн эрэгтэйгээс гадна олон тооны аралтай. 

Улсын зүүн хойд хэсэг нь харьцангуй тэгш, үлдсэн нутаг дэвсгэр нь уулархаг. Хамгийн өндөр уул нь [[Триглав]] (2864&amp;nbsp;м, [[Есенице]]гийн ойролцооx [[Юлийн Альп]]ад байдаг), дараа нь [[Кораб (уул)|Голем Кораб]] (2753&amp;nbsp;м, [[Корабын нуруу]]нд, [[Албани]]йн хил дээр [[Гостивар]]аас баруун зүгт) болон [[Титов Врв]] (2747&amp;nbsp;м, [[Тетово]]гийн ойролцооx [[Шар Планина]]гийн нуруунд) зэргийн уулс орно.

Албанийн хилийн орчим [[Шкодер нуур|Шкодер]], [[Охрид нуур|Охрид]], [[Преспа нуур|Преспа]] гэх гурван том нуур бий. Югославын зүүн хойд талаар [[Дунай мөрөн]] урсан, Румынтай хиллэх хилийн хэсгийг бүрдүүлнэ.

== Хүн ам ==
[[Зураг:Yugoslavia demography.png|thumb|left|'''Хүн амын өсөлт, 1961–1991 он''': 18,4 саяас 23 сая болж өссөн (+25 %)]]

Югослав нь 1991 онд 23 сая хүн амтай байсан ба 100.000-с дээш хүн амтай 19 хот байв. Хамгийн том хотуудын тоонд [[Белград]] (1.168.000 оршин суугчтай), [[Загреб]] (706.800 оршин суугчтай), [[Сараево]], [[Скопье]], [[Любляна]] орно.

== Түүх ==
{{Гол|Югославын түүх}}

=== Холбооны Бүгд Найрамдах Югослав Ард Улс (1945–1963 он) ===
[[Зураг:Iron Curtain map.svg|thumb|right|Хоёр блокийн дундаx Югослав (бүрэг ногоон) (хөх: [[НАТО]]/улаан: [[Варшавын гэрээ]])]]
[[Зураг:Republiken Jugoslawiens 1945-1991.png|thumb|right|Югославын Бүгд Найрамдах  Улсууд]]

Дэлхийн хоёрдугаар дайн дундуур буюу 1943 оны арваннэгдүгээр сарын 29-нд Фашистуудын эсрэг Югославын Үндэсний Чөлөөлөх Зөвлөлийн шийдвэрээр [[Югославын Коммунист Нам]]ын удирдлага дор өмнөд славын ард түмнүүдийг нэгтгэн нэгэн [[федерализм|холбооны улс]] байгуулагдах суурь тавигджээ.

''Холбооны Бүгд Найрамдах Югослав Ард Улсын'' түр засгийн газрыг 1945 оны гуравдугаар сард Титогоор тэргүүлүүлэн үүсгэн байгуулсныг Их Британи, АНУ, ЗХУ хүлээн зөвшөөрчээ.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Югослав нь зургаан тусдаа Бүгд Найрамдах [[Бүгд Найрамдах Социалист Словени Улс|Словени]], [[Бүгд Найрамдах Социалист Хорват Улс|Хорват]], [[Бүгд Найрамдах Социалист Босни ба Херцеговина Улс|Босни-Херцеговина]], [[Бүгд Найрамдах Социалист Серби Улс|Серби]], [[Бүгд Найрамдах Социалист Монтенегро Улс|Монтенегро]], [[Бүгд Найрамдах Социалист Македон Улс|Македон]] улсаас бүрдсэн социалист холбооны улсыг үүсгэн байгуулжээ. [[Иосип Броз Тито|Иосип Броз Титогийн]] коммунист ардын фронт сонгуульд ялсны дараа 1945 оны арваннэгдүгээр сарын 29-нд ''Холбооны Бүгд Найрамдах Югослав Ард Улсыг'' тунхаглав. 1946 оны нэгдүгээр сарын 31-нд Югослав [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ-аас]] зөвлөлтийн системийг үлгэрлэн буулгасан үндсэн  хуулийг хүлээн авчээ. 1946 онд [[эмэгтэйчүүдийн сонгох эрх]]ийг нэвтрүүлэв.&lt;ref&gt;Jad Adams: ''Women and the Vote. A World History.'' Oxford University Press, Oxford 2014, ISBN 978-0-19-870684-7, Seite 438&lt;/ref&gt;

=== Холбооны Бүгд Найрамдах Социалист Югослав Улс (1963–1992) ===


==== Төрийг тэргүүлсэн хугацаа ====
1980 оны тавдугаар сарын 4-нд Броз Тито нас нөгчсөнөөр засгийн эрх Бүгд найрамдах улсыг төлөөлөн удирдах удирдлагад очив. Найман гишүүн нь (хоёр өөртөө засах мужийн хамт) тус бүр нэг төлөөлөгчийг гарган төрийн эрхийг өгөв. Эдгээрийн хооронд байнгын үзэл бодлын зөрчилдөөн гарах болсон нь тэднийг нэгтгэн барьж байсан Титог шиг хүн дутагдсаных байлаа.&lt;ref&gt;[[Marie-Janine Calic]]: ''Geschichte Jugoslawiens im 20. Jahrhundert.'' C. H. Beck, München 2010, ISBN 978-3-406-60645-8, S. 263.&lt;/ref&gt;


{| class=&quot;wikitable&quot;
! Нэр
! [[Нийслэл]]
! [[Төрийн далбаа]]
! [[Төрийн сүлд]]
|-
|[[Бүгд Найрамдах Социалист Босни ба Херцеговина Улс]]
|style=&quot;width:7em; font-size:90%;&quot;|[[Сараево]]
|style=&quot;width:6em; text-align:center&quot;| [[Зураг:Flag of SR Bosnia and Herzegovina.svg|70px]]
| style=&quot;text-align:center&quot;| [[Зураг:Coat of Arms of the Socialist Republic of Bosnia and Herzegovina.svg|40px]]
|-
|[[Бүгд Найрамдах Социалист Хорват Улс]]
|style=&quot;font-size:90%;&quot;|[[Загреб]]
| style=&quot;text-align:center&quot;| [[Зураг:Flag of SR Croatia.svg|70px|rand]]
| style=&quot;text-align:center&quot;| [[Зураг:Coat of Arms of the Socialist Republic of Croatia.svg|40px]]
|-
|[[Бүгд Найрамдах Социалист Македон Улс]]
|style=&quot;font-size:90%;&quot;|[[Скопье]]
| style=&quot;text-align:center&quot;| [[Зураг:Flag of North Macedonia (1946–1992).svg|70px|rand]]
| style=&quot;text-align:center&quot;| [[Зураг:Coat of arms of Macedonia (1946–2009).png|40px]]
|-
|[[Бүгд Найрамдах Социалист Монтенегро Улс]]
|style=&quot;font-size:90%;&quot;|[[Подгорица|Титоград]]
| style=&quot;text-align:center&quot;| [[Зураг:Flag of the Socialist Republic of Montenegro.svg|70px|rand]]
| style=&quot;text-align:center&quot;| [[Зураг:Coat of Arms of the Socialist Republic of Montenegro.svg|40px]]
|-
|[[Бүгд Найрамдах Социалист Серби Улс]]
: [[Косово|Косовогийн Социалист Өөртөө Засах Муж]]
: [[Воеводина|Воеводинын Социалист Өөртөө Засах Муж]]
|style=&quot;font-size:90%;&quot;|[[Белград]]
: [[Приштина]]
: [[Нови-Сад хот|Нови-Сад]]
| style=&quot;text-align:center&quot;| [[Зураг:Flag of SR Serbia.svg|70px|rand]]
| style=&quot;text-align:center&quot;| [[Зураг:SR Serbia coa.png|40px]]
|-
|[[Бүгд Найрамдах Социалист Словени Улс|Словени]]
|style=&quot;font-size:90%;&quot;|[[Любляна]]
| style=&quot;text-align:center&quot;| [[Зураг:Flag of Slovenia (1945–1991).svg|70px|rand]]
| style=&quot;text-align:center&quot;| [[Зураг:Coat of Arms of the Socialist Republic of Slovenia.svg|40px]]
|-
|}

== Цахим холбоос ==
* [http://www.medals.lava.pl/yu/yu2.htm Orders and Decorations of the SFRY] 
* [http://www.terra.es/personal2/monolith/yugoslav.htm List of leaders of SFRY]

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Холбооны Бүгд Найрамдах Социалист Югослав Улс| ]]
[[Ангилал:Европын түүхэн улс|Югослав Улс]]
[[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон|Югослав Улс]]
[[Ангилал:1945 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:1992 онд татан буугдсан]]</text>
      <sha1>cht6nh0x8di15hjf8ygj14fxip9s07l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>1945 оны чөлөөлөх дайн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39027</id>
    <revision>
      <id>706187</id>
      <parentid>699737</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T06:12:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mobizen</username>
        <id>78110</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32399" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = 1945 оны чөлөөлөх дайн &lt;br&gt;Зөвлөлт-Японы дайн (1945)
| partof      = [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] 
| image       = [[Зураг:1945 оны Чөлөөлөх дайн.png|300px]]
| caption     = Квантуны армийн эсрэг давшилт, 1945 оны 8 сар.
| date        = 1945 оны 8 дугаар сарын 09-21
| place       = [[Манжуур]]/[[Манж-Го]],&lt;br /&gt;[[Өвөр Монгол]]/[[Мэнзян]],&lt;br/&gt;[[Зүүн Хойд Хятад]],&lt;br /&gt; Умард [[Солонгос]]
| territory   = ЗХУ Сахалин арлын өмнөд ба [[Курилийн арлууд]]ыг эзлэн авснаар газар нутгийн маргаан одоо ч үргэлжилж байна
| result      = ЗХУ-ын ялалт.&lt;br /&gt;Япон бууж өгсөн.&lt;br /&gt;Өвөрмонголыг чөлөөлсөн.&lt;br /&gt;Манжго улс үгүй болсон.&lt;br /&gt;БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхийн эхлэл болсон
|combatant1= [[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[ЗХУ]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1940-1945).svg|22px]] [[БНМАУ]]
|combatant2= [[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Японы эзэнт гүрэн]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_Manchukuo.svg|22px]] [[Манж-Го]]&lt;br&gt;[[Зураг:Flag of the Mengjiang.svg|22px]] [[Мэнзян]] 
|commander1 =  [[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Александр Василевский|А. Василевский]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Родион Малиновский|Р. Малиновский]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Кирилл Мерецков]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Максим Пуркаев]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Иван Юмашев]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Неон Антонов]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1930; variant).svg|22px]] [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]
| commander2  = [[Зураг:War flag of the Imperial Japanese Army.svg|border|22px]] [https://ja.wikipedia.org/wiki/山田乙三 Ямада Отозо] &lt;br&gt;[[Зураг:War Ensign of Manchukuo.svg|22px]] [[Пү-И]]&lt;br&gt;[[Зураг:Flag of Mongol Military Government (1936-1937).svg|22px]] [[Дэмчигдонров]]
| strength1   = '''ЗХУ:''' &lt;br/&gt;1,685,500 цэрэг&lt;ref name=glantz2 /&gt; &lt;br/&gt;26,137 их буу &lt;br/&gt;1,852 гаубиц &lt;br/&gt;5,556 танк, өөрөө явагч их буу &lt;br/&gt;5,368 нисэх онгоц&lt;br/&gt;'''БНМАУ:'''&lt;br/&gt;Монголын  талаас Ардын хувьсгалт цэргийн 5, 6, 7, 8 дугаар Морьт дивиз, морьт тусгай хороод, 7-р механикжуулсан хуягт бригад, танк,  их  буу,  авто  тээврийн  болон  холбооны  тусгай  хороо,  нисэх холимог  дивиз,  шимийн  инженерийн  тусгай  салбар  зэрэг  гол  анги нэгтгэл,  хилийн  цэргийн  отряд,  застав,  Ардын  өөрийгөө  хамгаалах сайн  дурын  морьт  отрядын  ангиуд 16,000-22,000 цэрэг&lt;ref&gt;[http://sonin.mn/news/culture/46723 Чөлөөлөх дайнд Монголын 21 мянга гаруй цэрэг дайчин оролцжээ]&lt;/ref&gt;
| strength2   = '''Япон:''' &lt;br/&gt;1,217,000 цэрэг &lt;br/&gt;5,360 их буу &lt;br/&gt;1,155 танк &lt;br/&gt;1,800 нисэх онгоц &lt;br/&gt;1,215 хуягт машин&lt;ref name=&quot;Glantz&quot;&gt;LTC David M. Glantz, [http://cgsc.leavenworth.army.mil/carl/resources/csi/glantz3/glantz3.asp &quot;August Storm: The Soviet 1945 Strategic Offensive in Manchuria&quot;]. Leavenworth Papers No. 7, Combat Studies Institute, February 1983, [[Fort Leavenworth]] [[Kansas]].&lt;!-- Mirrored at, or redirected from/to, http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/glantz3/glantz3.asp --&gt;&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;'''Манжго:''' &lt;br/&gt;200,000 цэрэг&lt;ref&gt;Jowett, Rays of The Rising Sun, Pg. 36&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;'''Өвөр Монгол:''' &lt;br/&gt;17,000 цэрэг
| casualties1 = 9,726 алагдаж шархадсан&lt;br /&gt;сураггүй алга болсон WIA&lt;ref name=glantz2&gt;Glantz, David M. &amp; House, Jonathan (1995), ''When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler'', Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, ISBN 0-7006-0899-0, p. 300&lt;/ref&gt;
| casualties2 = 83,737 алагдсан&lt;br/&gt;640,276 олзлогдсон
}}
Японы эрх баригчид дэлхийн II дайны туршид Герман, Италитай байгуулсан гэрээндээ үнэнч  байж,  нэгдсэн  үндэсний  эсрэг  Номхон  далай  ба Хятадад дайны  ажиллагаа  явуулж  байв.  ЗХУ  болон  Монголд  довтлох стратегийн  төлөвлөгөө,  зорилгоо  орхиогүй,  гагцхүү тохиромжтой цаг мөчийг хүлээж байжээ.

==Дайны эхлэл==

Монгол,  Зөвлөлтийн  батлан  хамгаалах  чадавхийг  тагнан судалж  Манжуур  дахь  Квантуны  армийг  бэхжүүлж,  бие бүрэлдэхүүнийг нь 1942 оны I дунд үед 1-2 сая болгосон нь Японы бүх цэргийн 35 орчим хувь болжээ, Квантуны армийн бүрэлдэхүүнд тусгай армийн отряд буй болгож бактериологийн дайнд ч бэлтгэж байжээ. 1943 онд  Монгол, Зөвлөлтийн  цэргийг  хилийн  ойролцоо районд байлдах операцын төлөвлөгөөг бэлэн болгосон байжээ. Япон  Монгол  улсын  хилийн  ойролцоо  цэргийн  их хүчийг хуримтлуулж, Хаалган, Рашаан, Жанчхүүгийн (Чжанцзя коу) даваанд  том  бэхлэлт  байгуулж,  цэрэг  дайны  хэрэгцээний  төмөр зам,  засмал  зам,  нисэх  онгоцны  буудал  барьсан  байв.  БНМАУ-ыг өдөөн хатгаж, урьдын адил хил хязгаарыг зөрчсөөр байв. 
Япон Монгол улсын тухай элдэв гүтгэлэг тарааж, Хятад, Өвөр Монголын  ард  түмнийг  Монголын  эсрэг  хандуулах  гэж  оролдож байжээ. 
1945 оны VII сарын 26-нд Японтой байлдаж байсан АНУ, Англи, Хятад  гурван  гүрнээс  үг  дуугүй  бууж  өгөх  тухай  шаардлага  тавив. 
Түүнийг Японы засгийн газар хүлээж авсангүй. 
Зөвлөлт  засгийн  газар  Крымийн  бага  хурлаас  хүлээн  авсан үүргээ  биелүүлэн, 1945 оны IV сарын 5-нд,  Японтой  байгуулсан харилцан үл довтлох гэрээг цуцалсан бөгөөд наймдугаар сарын 9-нд [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа|Японы эсрэг дайн зарлав]]. 
Японы  милитаризмыг  бут  цохиж,  дэлхийн  хоёрдугаар  дайны сүүлчийн  голомтыг  унтраахын  төлөө  явуулсан  шудрага  хун төрөлхтний нийтийн ариун үйлсэд хувь нэмэр оруулах, еөрийн орны аюулгүй байдлыг  хангах, Монгол-Зөвлөлтийн  харилцан  туслалцах протокол  гэрээгээр  хүлээсэн  үүргийг  харгалзан  БНМАУ-ын Засгийн газар 1945 оны VIII сарын 10-нд Японд мөн дайн зарлав. 
Монгол  ардын  хувьсгалт  цэрэг  нь  оперативын  удирдлагын хувьд  Зөвлөлтийн  армийн  Өвөр  Байгалын  фронтын  бүрэлдэхүүнд дэслэгч  генерал  И.А.Плиевийн  удирдлагад  багтаж,  зөвлөлтийн нэгтгэл ангиудын хамт «өмнөд бүлэг» гэгч морьт механикжуулсан группийг  бүрэлдүулсэн  билээ.  Тус  группэд  Монголын  талаас Ардын хувьсгалт цэргийн 5, 6, 7, 8 дугаар Морьт дивиз, морьт тусгай хороод, 7-р механикжуулсан хуягт бригад, танк,  их  буу,  авто  тээврийн  болон  холбооны  тусгай  хороо,  нисэх холимог  дивиз,  шимийн  инженерийн  тусгай  салбар  зэрэг  гол  анги нэгтгэл,  хилийн  цэргийн  отряд,  застав,  Ардын  өөрийгөө  хамгаалах сайн  дурын  морьт  отрядын  ангиуд  оролцжээ.  Тус  группэд  бүгд 42 мянган цэрэг, офицер, 28 мянган морь, 403 танк, хуягт машин, 610 их буу, миномёт, пуужинт их буу багтаж байв. 
Манай  зэвсэгт  хүчнийг  БНМАУ-ын  маршал  Х.Чойбалсан, дэслэгч  генерал Ж.Лхагвасүрэн нар командалжээ. 
Японы  эсрэг  дайнд  бэлтгэх  ажил  БНМАУ-д 1945онд эхэлжээ. 1945оны VII сард  Х.Чойбалсан  нар  зөвлөлтийн  дээд удирдлагатай уулзан,  дайнд хэрхэн оролцохыг урьдчилан тохирсон байжээ. 1945 оны долоо, наймдугаар нисэх дивиз, хуягт бригад, их буу,  холбооны  хороод  зэрэг  техникийн  анги,  нэгтгэлийн  хүн  хүч, зэвсэг  техникийг  өргөтгөн  шинэчилж  хуваарилсны  дээр  морьтдивиз, хороодын  сэлэмт  суман  бүрийн  галын хүчийг  зузаатгасан  байна. 35 хүртэлх  насны  идэрчүүдийг  цэргийн  албанд  дайчлан  татав.  Шинэ цэргийг хүчний төвлөрөлтийн түшиц газар саадгүй хүргэх зорилгоор 22 400 гаруй  морь  бүхий 102 өртөө  байгуулж,  армийн  агтны  тусгай дивизион,  рот-отрядуудыг  байгуулжээ.  Артал,  эмнэлгийн  албыг бэхжүүлсэн байна. 
Морьт  механикжуулсан  группийн  бүрэлдэхүүнд  орсон Монгол-Зөвлөлтийн  цэргийн  гол  анги  нэгтгэл 1945 оны VII сарын сүүлчээр Сайншанд, Байшинтын районд БНМАУ-ын өмнөд хилээс 90-100 км-ийн  зайд жигдэрч, байлдааны бэлтгэлийг дууссан байв. 
БНМАУ-ын  зэвсэгт  хүчний  бүрэлдэхүүнд  нь  багтаж  байсан Өвөр  Байгалын фронтын өмнөд бүлэг давшилтынхаа гол цохилтыг БНМАУ-ын  Тамсагбулагийн  районоос  Их  Хянганы  нурууг  давж Чанчунь,  Мүгдэнгийн  чиглэлээр  хийж,  фронтын  бусад  хүчтэй 
хамтран  Квантуны  армийг  Манжуурын  төв  хэсэгт  бүслэн  бут цохих  үүрэгтэй  байв.  Долоннуур-Жэхэгийн  чиглэлийн бүрэлдэхүүнд Монголын талаас 5-р морьт дивиз, танкийн 3-р хороо, холбооны  тусгай  хороо,  нисэх  холимог  дивиз,  мен 11, 12-р  тусгай морьт хороо зэрэг анги нэгтгэл багтаж байв. 
Чуулалт  хаалга  буюу  Жанчхүүгийн  чиглэл  дэх  Монгол-Зөвлөлтийн  мотомеханикжуулсан  анги  нэптэлээс  бүрдсэн  хоёрдахь группт МАХЦ-ийн мотомеханикжуулсан 7-р хуягт бригад, их бууны 3-р хороо багтаж байжээ.  

==Байлдааны үйл ажиллагаа==

1945  оны VIII сарын 9-нд  Долоннуур-Жэхэгийн  чиглэлд давших  группийн  гол  хүч  БНМАУ-ын  хилийг  давав. 10-13-ны өдрүүдэд  МАХЦ-ийн 5, 6, 7, 8 дугаар  дивиз  Зөвлөлтийн  армийн механикжуулсан  группийн  хамт  дайсны  эсэргүүцлийг  няцааж, Шеншингийн овоо, Тайпуу усны худгаас зүүн тийших газрыг эзлэн Шанага,  Арцагаан  нуур,  Яндуусүм,  Тасын  овоо  зэргийг  чөлөөлж, VIII сарын 13-нд Далай нуурын заагт хүрчээ. Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг  тэндээс 150 гаруй  км  үргэлжилсэн Цахарын их элсэн манхны усгүй, бартаат замыг туулж, БНМАУ-ын хилээс 450 км-т орших  Долоннуур хотод тулж очив. Тэнд Япон-Манжго-гийн хамгаалалтын том хүчний шургуу эсэргүүцлийг дарж, VIII сарын 16-нд Долоннуур хотыг чөлөөлжээ. Ингэснээр Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг Их Хянганы нурууны хормойд хүрсэн байна.  

Монгол-Зөвлөлтийн  морьт  механикжуулсан  группийнхэн байгаль  цаг  уурын  элдэв  бэрхшээлийг  туулан  цааш  зогсолтгүй давшжээ. МАХЦ-ийн 5,7-р  дивиз, Зөвлөлтийн  цэрэгтэй  хамт VIII сарын 17-нд  Фынин  хот, 20-нд Саньчакоугийн районыг, 21-нд Луньхуа хотыг чөлөөлжээ. Наймдугаар сарын 19-нд  МАХЦ-ийн 7, 8-р  дивиз Зөвлөлтийн армийн ангиудын хамт Жэхэ хотод оров. Наймдугаар сарын 20-нд Жэхэд байсан Японы цэргийн гарнизон Монгол-Зөвлөлтийн группийн командлалд зэвсгээ хураалган  бууж  өгчээ. Энд Япон-Манжго-гийн 8000 гаруй цэрэг офицер, 9126 винтов, 123 пулемёт, 15  миномёт, 6 их  буу, 3 хөнгөн  танк, 300 авто  машин,  зэвсэг хэрэгслийн 42 агуулахыг олзолжээ. Монгол-Зөвлөлтийн цэрэг Жэхэ хотыг чөлөөлж, түүний орчинд хяналт тогтоосноор Манжуур дахь Квантуны арми хойд Хятад дахь бэлтгэл хүчнээсээ таслагдаж, Өвөр Байгалын фронтын гол хүч баруун жигүүрээсээ аюулгүй болжээ. 

Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан группийн командлалын тушаалаар  МАХЦ-ийн 6-р  дивиз VIII сарын 21-ний өглөө Аньзятунь хотыг  дайран авчээ. Тулалдаанаар Японы 8-р явган бригадын 150 гаруй цэрэг, офицерыг буулган авч, үлэмжхэн зэвсэг хэрэгсэл,  хэд  хэдэн  агуулахыг  олзолсон  байна. 6 дугаар  дивиз давшилтаа  үргэлжлүүлсээр  БНМАУ-ын  хилээс 1010 км  алсалсан Губэйкоу  хотын  районд  хүрч  МАХЦ-ийн 5 дугаар  морьт  дивизтэй нийлэв. Хоёр  дивиз VIII сарын 21-ний  үдээс хойш  тэрхүү  хотыг  чөлөөлжээ. Японы эзэн хааны 8 дугаар корпусын 31,35 дугаар тусгай отряд,  их  буу,  танк  эсэргүүцэх  их  буу, минометын  батарейн 1300 цэрэг  офицер  буун өгч,  үлэмж  хэмжээний  зэвсэг,  эд  хогшил, галт  хэрэгслийн  агуулахыг  олзолсон  байна.  5, 6 дугаар  морьт  дивиз  бусад  ангийн хамтаар дайсны үлэмжхэн хүч  бөөгнөрсөн Миюнь  хотын  зүг  давшилтаа  үргэлжлүүлэн VIII сарын 22-нд уг тод тулж очсон юм. Чуулалт  хаалганы  чиглэлд  давшсан  Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн Мото механикжуулсан анги нэгтгэл, VIII сарын 9-ний үдэш Замын-Үүдээс хөдөлж, Япон-Өвөр Монголын цэргийн анги салбарыг устгаж, мөн шөнө Цагаан  овоо  суманд  хүрчээ. Цааш  давших  замдаа  Нянзан  хотыг эзлээд улмаар VIII сарын 11-нд Монголын хилээс 200 гаруй км-ийн зайд орших Баруун  Сөнөд,  Вангийн  хүрээг чөлөөлөв. 

Монгол-Зөвлөлтийн  хамтарсан  хүч  цааш  давшиж,  тус  улсын хилээс 300 шахам км алсад орших Завсар (Чансыр) хотыг VIII сарын 13-нд эзлэн авч улмаар тус хотоос 113 км-т орших 95 мянган хүнтэй Жанбэй хотыг VIII сарын 18-нд дайран эзэлжээ. Дүүрэгтээ цэргийн хэд  хэдэн  хотхон,  нисэх  онгоцны  буудалтай,  цэргийн  хуаран,  аж үйлдвэрийн  газар,  цахилгаан  станц,  радио  станц,  авто  машины засварын газар бүхий олон замын уулзвар зангилаа Жанбэй хотыг авснаар  Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг  Жанчхүүгийн  давааны  бэхэлсэн районд тулж очив. БНМАУ-ын  хилээс 560 км  хол  оршдог  Жанчхүүгийн  даваа  бол хойд талаас Чуулалт хаалга орох гол замыг халхалсан Японы цэргийн чухал түшиц газар, байлдааны бат бэх бэхлэлт бүхий район байв. Энд Японы империалистууд 1935-1940 онд 40 000 хятад иргэнийг дайчлан ажиллуулж 35 км урт, 10 км өргөн  бэхлэлт  байгуулж, түүндээ олон тооны  тулгуурт  байр,  их  буу,  пулеметын  галын  цэг  байрлуулснаас гадна тухайн цагтаа сүүлийн үеийн техник хэрэгслээр тоноглогдсон газар  доогуур  харилцах  суваг,  орон  сууц,  агуулахын  олон  барилга байгууламжтай байжээ. Бэхэлсэн районыг хоёр давхар төмөр утсан тор,  танк  эсэргүүцэх  өргөн,  гүн  шуудуугаар  тойруулан  нэвтрэх  сүв, хажуугаар  гарах  замыг  минажүүлсэн  байжээ.  Япончууд  энэ бэхлэлтээ «давагдашгүй цайз» гэж үзэж байв. Жанчхүүгийн  давааны  бэхэлсэн  районыг  эзлэн  авах  байлдааны үүрэг зөвлөлтийн 27 дугаар мото буудлагын бригад, МАХЦ-ын 7 дугаар  мото  механикжуулсан  хуягт  бригадын  дайчдад  оногджээ. VIII  сарын 18-нд  Монгол-Зөвлөлтийн  армийн  анги  дайсны хүчийг туршин байлдаж бэхлэлтийн зохион байгуулалт, галын гол цэгийг  илрүүлсэн  нь  тулалдааны  цаашдын  амжилтад  чухал  тус болжээ. Жанчхүүгийн  давааны  төлөө  байлдаанд  МАХЦ-ийн хурандаа  Нянтайсүрэнгийн  командалсан 7 дугаар  хуягт  бригадын дайчид  гарамгай  тулалджээ.  Дэслэгч  Санжаагийн  командалсан миномет  салааны  дайчдын  мэргэн  галын  цохилт  нь  анги  салбарын давшилтыг  хангахад  чухал  үүрэг  гүйцэтгэжээ. Тус салааны наводчик  Д.Данзанваанчиг,  туслах  наводчик  Д.Цэрэндорж  нар дайсны  хүнд  пулемет 2, хөнгөн  пулемет 3-ыг  сөнөөж  Японы 20 гаруй  цэрэг,  офицерыг  устгажээ.  Буудлагын  нэгдүгээр  ахлагч Дүүдэйн  салаанд  хүч  нэмэгдүүлж  өгсөн  дэслэгч  Г.Дашдондогийн хамт  салаагаа  хошуучлан  давшиж  дайсны  хориглолтыг  эн  түрүүнд сэтэлж  Японы  хүнд,  хөнгөн  пулемётын  галын  цэг 10 гаруйг 30 гаруй  цэрэг  офицерын  хамт  устгажээ. Тулалдааны үед Л.Аюуш 11 гаруй удаа шархадсан боловч алхам ч ухралгүй урагш тэмүүлэн байлдсаар сумаа дуусган пулемётынхаа гол төмрийг салган авч дайран ирсэн дайсантай гард тулалдаж олныг устгаад эх орон, ард түмэндээ өргөсөн ариун тангаргаа үнэнчээр биелүүлж баатрын ёсоор амь үрэгджээ. Холбоо салааны  тасгийн дарга, ахлах түрүүч Жанчив дайсны  шуурган галын дундуур тасарсан холбоог хоёр газраар залгаад,  гурав  дахь тийш мөлхөн очиж гар нь шархадсан  учир тасарсан  хоёр үзүүрийг нийлүүлэн шүдэндээ зууж холбоог залгуулаад, ангийнхаа давшилтыг хангаж байлдааны үүргээ баатарлагаар биелүүлэн амь эрсэджээ. Энэ мэт гарамгай гавьяа байгуулсан дарга, байлдагч олноор төржээ. Монгол-Зевлөлтийн анги нэгтгэл ийнхүү  3 хоногийн ширүүн байлдааны эцэст Японы цэргийн бэхлэлтийг эвдэн дайсныг бут ниргэж, VIII сарын 21-нд Чуулалт  хаалганы  районыг  чөлөөлснөөр  байлдааны ажиллагааг  ялалтаар  дуусгав.  Энэ  тулалдаан  дайсан  олон  зуун цэрэг, даргаа алдан зэвсэг техникийн үлэмж хохирол хүлээж ухран зугатжээ. Цэргийн  нам, улс  төрийн  байгууллагаас  Өвөр  Монгол, Хятадын  ард  түмэнд,  Монгол-Зөвлөлтийн  армиудын  үүрэг  зорилт, империалист  Японы  дайнч  түрэмгий,  колонийн  бодлогыг тайлбарлан  таниулж  байв.  БНМАУ-ын  нутаг  Тамсаг  булаг, Халхын  голын  районоос)  довтолгоонд  орсон  Улаан  армийн  Өвөр Байгалын анги нэгтгэлүүд усгуй элсэн цол хээр, Их Хянганы өндөр нурууг  даван Солон, Хайлаарын чиглэлд  дайсныг бут цохиод, VIII сарын 18, 19-нд  Манжуурын  аж  үйлдвэр,  засаг  захиргааны  чухал төвүүдэд тулж очжээ. Өвөр Байгалын фронтын ба Алс Дорнодын 1, 2  дугаар  фронтын  цэрэг,  Амар  мөрний  нэгдсэн  флотын  хүч Манжуурын  баруун  хойд  болон  зүүн  талаас  зэрэг  давшиж  Японы хуурай  замын  цэргийн  гол  хүч  Квантуны  армийг  бүслэн  бут цохиж, зүүн хойт Хятад, Солонгосыг Японы дарлалаас чөлөөлжээ. ЗХУ-ын Номхон далайн умард флотын цэрэг Сахалины өмнөт хэсэг, Курилийн арлуудыг дайснаас бас чөлөөлжээ. 1945 оны IX сарын 2-нд  Японы  зэвсэгт  хүчний  командлал  үг  дуугүй  бууж  өгөх тухай актанд  гарын  үсэг  зуржээ.  Японы  дайнд  МАХЦ-ээс  алагдсан, сураггүй алга болсон хохирол нийт 78 хүн болжээ. Мөн Японоос 594000  хүн  олзлогдсоноос  МАХЦ-ийн  олзолсон  нь 12318 хүн болсон байна. Үүгээр дэлхийн II дайн дуусав. 

==Дайны үр дүн==
Японы  милитаризмыг  устгахын  төлөө  явуулсан  тулалдаанд.эх оронч  үзлээр хүмүүжсэн  МАХЦ,  улстөрийн өндөр ухамсартай, зориг хатуужилтай, байлдах уран чадвартай орчин үеийн арми болж төлөвшсөнийг  яруу  тод  батлан  харуулав.  Байлдаанд  онц  гарамгай тулалдаж  зориг  баатарлагийн  үлгэр  жишээ  үзүүлсэн  Л.Аюуш, Д.Данзанваанчиг,  С.Дампил,  М.Жанчив,  Г.Дүүдэй, Д.Нянтайсүрэн, П.Чогдон нарын зэрэг хүмүүст БНМАУ-ын баатар 
цол хүртээсэн юм. Түүнчлэн МАХЦ-ийн байлдагч, анги нэгтгэлийн дарга, улс төрийн ажилтан 2000 гаруй хүнийг БНМАУ-ын төрийн дээд 
шагнал  одон  медалиар  шагнажээ.  Зөвлөлтийн  Улаан армийн 800 шахам хүнийг  монголын  одон  медалиар  шагнажээ.  Японы милитаризмыг бут цохих 
нийтийн шударга тэмцэлд БНМАУ, зэвсэгт хүчнээ оролцуулж, Зөвлөлтийн  Улаан  армийн  хамт  Японы  хуурай  замын  гол хүч Квантуны армийг бут  цохиход мөр зэрэгцэн тулалдаж, Ази  тивд  дайны  сүүлчийн  голомтыг  унтрааж,  энх  тайван байдал  тогтоох,  дорно  дахины  дарлагдсан  улс  түмний  эрх чөлөөгөө олох тэмцэлд дэмжлэг үзүүлж, улс орныхоо тусгаар тогтнолыг  бэхжүүлж учирч байсан аюулыг арилгав. Манай улс ариун  шударга  үйлсийн  төлөөх тэмцэлд хүн  хүчний болон эд материалын  ихээхэн  хохирол  хүлээсэн  юм.  Японы  зүгээс БНМАУ-ын эсрэг зарлаагүй дайныг эхэлсэн  1935 оноос 1939 оны  Халхын  голын  байлдааныг  дуусталх  үе  болон 1945 онд МАХЦ-ын явуулсан  чөлөөлөх  дайны  хугацаанд  олон  зуун  хүний  амь үрэгдэж, 322 сая  төгрөгийн  эд  материалын  хохирол  хүлээсэн юм.

==Монголыг нэгтгэх төлөвлөгөө==
Зөвлөлт Монголын талыг дайнд оролцохыг хүссэн нь Японы армид олон тооны өвөр монголчууд байсантай холбоотой бөгөөд Монголын арми орсон тохиолдолд тэд байлдалгүй бууж өгнө гэж үзсэн байна. Сталин Чойбалсан нэгэн удаа та бол Ар Монголын төдийгүй Өвөр Монголын удирдагч гэж хэлж байсан ч Хятадын коммунистуудтай харилцаагаа муутгахгүйн тулд бодлогоо өөрчилжээ. Мао Өвөр Монгол хятадын коммунист хүчний эдийн засгийн ганц бааз тул түр нэгтгэхгүй байхыг Сталинаас хүсчээ. Коммунистууд өвөр монголчуудад илүү их эрх чөлөө өгөхөөр амласан тул Маог дэмжин Япон, гоминдантай тулалдаж байсан юм. Гэвч Хятад улс дайны дараа амлалтаасаа няцаж тэдний эрх чөлөөг 
хаан боомилох бодлого явуулах болжээ. Дайны үеэр Чойбалсан өвөр монголчуудыг Монгол руу нүүхийг уриалсан ч Зөвлөлтийн цэрэг дүрвэгсдийн замыг хаасан байна. 1940-өөд онд цөөн тооны өвөр монголчууд, Шиньжяны ойрадууд нүүн иржээ.

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]
* [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа]]
* [[22-р хорооны хэрэг явдал]]
* [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд]]
* [[Японы эзэн хааны арми]]
* [[Квантуны Арми]]

== Холбоос ==
* [http://mongoliajol.info/index.php/JIS/article/download/394/415 1945 ОНД БНМАУ-ААС ХЯТАД УЛСАД ҮЗҮҮЛСЭН ТУСЛАМЖ]
* [https://mongoltoli.mn/history/h/192 Чөлөөлөх дайн]

‎
== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{DEFAULTSORT:#1945 оны чөлөөлөх дайн}}
[[Ангилал:20-р зууны дайн]]
[[Ангилал:1945 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:Азийн дайн]]
[[Ангилал:Дэлхийн хоёрдугаар дайны төгсгөл үе]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улс дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Монгол дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:Манж-го]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Номхон далайн дайн]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Японы зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Японы Хаант Улсын гадаад бодлого]]</text>
      <sha1>c60zmymqa6s4mptk5od4s29cprziv00</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хадан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56409</id>
    <revision>
      <id>706148</id>
      <parentid>706135</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T19:09:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Холбоотой сэдэв */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6964" xml:space="preserve">'''Хадан''' (нэрийн өөр нэг хэлбэр нь '''Хадаан''' юм) (?-1261?) бол монгол цэргийн жанжин; Чингис хааны ач, Өгэдэйн хүү, Гүюгийн дүү юм. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн аян дайны удирдагчдын нэг.

==Намтар==
Рашид-ад Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг Цагадайн ордонд хүмүүжүүлсэн.

1237 онд тэрээр башкир, Ижил мөрний Булгар ба мордовчуудын эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, 1237-1238 оны өвөл Орос руу хийсэн анхны аян дайнд оролцжээ. Новгородын нутгаас тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, Бүри нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр Рязанийн нутгийг хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан Козельск хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг авчээ.

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт черкесүүдийг байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр Мөнхийн хамт дурдагддаг. 1239-1240 оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, Бүри нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны сүүл хэсэгт Хаданы цэргүүд Киевийг эзлэхэд оролцож, Волынд цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан Бат, Сүбээдэйн хамт Галич хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, болоховчуудын нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, Карпатыг давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон Шайо гол дээрх тулалдаанд (1241 он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. 1242 оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох Адриатикт хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

1251 онд Хадан Мөнхийг хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, Аригбөх болон Хубилай нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. 1260 оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших Крутогорьегийн ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Холбоотой сэдэв==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

==Эх сурвалж==

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>kcb7cznvj5f1740btd0grrirsd8r5bn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706149</id>
      <parentid>706148</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T19:10:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Мөн үзэх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6950" xml:space="preserve">'''Хадан''' (нэрийн өөр нэг хэлбэр нь '''Хадаан''' юм) (?-1261?) бол монгол цэргийн жанжин; Чингис хааны ач, Өгэдэйн хүү, Гүюгийн дүү юм. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн аян дайны удирдагчдын нэг.

==Намтар==
Рашид-ад Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг Цагадайн ордонд хүмүүжүүлсэн.

1237 онд тэрээр башкир, Ижил мөрний Булгар ба мордовчуудын эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, 1237-1238 оны өвөл Орос руу хийсэн анхны аян дайнд оролцжээ. Новгородын нутгаас тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, Бүри нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр Рязанийн нутгийг хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан Козельск хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг авчээ.

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт черкесүүдийг байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр Мөнхийн хамт дурдагддаг. 1239-1240 оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, Бүри нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны сүүл хэсэгт Хаданы цэргүүд Киевийг эзлэхэд оролцож, Волынд цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан Бат, Сүбээдэйн хамт Галич хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, болоховчуудын нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, Карпатыг давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон Шайо гол дээрх тулалдаанд (1241 он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. 1242 оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох Адриатикт хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

1251 онд Хадан Мөнхийг хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, Аригбөх болон Хубилай нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. 1260 оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших Крутогорьегийн ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Мөн үзэх==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

==Эх сурвалж==

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>2lk4j14sawmm9na54qqnmtc7jcxnu9h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706177</id>
      <parentid>706149</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T04:01:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6935" xml:space="preserve">'''Хадан''' (нэрийн өөр нэг хэлбэр нь '''Хадаан''' юм) (?-1261?) бол монгол жанжин; Чингис хааны ач, Өгэдэйн хүү, Гүюгийн дүү юм. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн аян дайны удирдагчдын нэг.

==Намтар==
Рашид-ад Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг Цагадайн ордонд хүмүүжүүлсэн.

1237 онд тэрээр башкир, Ижил мөрний Булгар ба мордовчуудын эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, 1237-1238 оны өвөл Орос руу хийсэн анхны аян дайнд оролцжээ. Новгородын нутгаас тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, Бүри нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр Рязанийн нутгийг хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан Козельск хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг авчээ.

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт черкесүүдийг байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр Мөнхийн хамт дурдагддаг. 1239-1240 оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, Бүри нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны сүүл хэсэгт Хаданы цэргүүд Киевийг эзлэхэд оролцож, Волынд цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан Бат, Сүбээдэйн хамт Галич хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, болоховчуудын нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, Карпатыг давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон Шайо гол дээрх тулалдаанд (1241 он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. 1242 оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох Адриатикт хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

1251 онд Хадан Мөнхийг хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, Аригбөх болон Хубилай нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. 1260 оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших Крутогорьегийн ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Мөн үзэх==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

==Эх сурвалж==

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>7eoipgrg1uzspv7w1gi0aphq1zo0kfn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улс орнуудын нэрийн утга учир</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66614</id>
    <revision>
      <id>706186</id>
      <parentid>650262</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T05:04:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.160.98</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Монгол Улс Монгол Улс */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="130986" xml:space="preserve">Улс орнуудын нэрсийг Монгол хэлний цагаан толгойн үсгийн дарааллаар байршуулж, нэрний утга учрыг тайлбарласан болно. 

==А==

=== {{AUS}} ===
Эртний Ромын &quot;Үл мэдэгдэх өмнөдийн газар нутаг&quot; номонд дурдсан нэршилээр буюу Шинэ Латин хэлээр &quot;Өмнөдийн газар нутаг&quot; гэсэн утгатай нэршил. Анх уг нэршлийг 1625 онд Испани хэлээр хэрэглэж байсан &lt;ref&gt;[[Purchas, Samuel]]. &quot;[http://memory.loc.gov/service/rbc/rbdk/d0404/02951422.jpg A note of Australia del Espíritu Santo, written by Master Hakluyt]&quot;, in ''Hakluytus Posthumus'', Vol. IV, pp. 1422–1432. 1625.&lt;/ref&gt; бөгөөд одоогийн Австрали гэх нэрийг Британийн нэрт Аялагч Меттью Флиндерс 1814 онд байр зүйн нэрээр хэрэглэж, олонд түгээжээ.&lt;ref name=&quot;Flind&quot;&gt;Flinders, Matthew. ''[http://www.slsa.sa.gov.au/encounter/collection/B12985211_259_3.htm A Voyage to Terra Australis] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121111005442/http://www.slsa.sa.gov.au/encounter/collection/B12985211_259_3.htm |date=11 November 2012 }}''. 1814.&lt;/ref&gt; Шинэ Өмнөд Уэльсийн амбан захирагч Лаклан Магуэр 1817 оны орчимд Их Британийн колониудын зөвлөлд хүргэсэн тайлан мэдээлэлдээ &quot;Австрали&quot; гэх нэрийг албан ёсны баримт бичигт анхлан ашиглажээ.&lt;ref&gt;Letter of 12 December 1817. Op. cit. ''Weekend Australian'', 30–31 December 2000, p. 16.&lt;/ref&gt; Энэ явдлаас хойш долоон жилийн дараа буюу 1824 онд уг тивийг олон улсад &quot;Австрали&quot; хэмээн нэрлэж хэвшсэн юм.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Department of Immigration and Citizenship|title=Life in Australia|publisher=Commonwealth of Australia|year=2007|page=11|isbn=978-1-921446-30-6|format=PDF|url=http://www.immi.gov.au/living-in-australia/values/book/english/lia_english_part1.pdf|accessdate=30 March 2010}}&lt;/ref&gt;   

=== {{AUT}} ===
Герман хэлний &quot;Өстеррайх&quot; гэх үгийг 1147 оноос эхлэн Латин хэлэнд оруулан &quot;Австри&quot; гэж хэрэглэж иржээ. Энэ нь &quot;Дорнын газар нутаг&quot; гэсэн утга бүхий Герман үг юм.&lt;ref&gt;Online Etymology Dictionary. &quot;[http://www.etymonline.com/index.php?search=Austria Austria]&quot;.&lt;/ref&gt;  Ийнхүү нэрлэх болсон нь 976 оны орчимд Баварын вант улсын зүүн хэсэг одоогийн Австри улсын нутаг дэвсгэрийг хамтатган захирдаг байсантай холбоотой. Зарим үндсэрхэг үзэлтнүүд &quot;Дорны эзэнт гүрэн&quot; гэсэн утгатай гэж ч мэтгэдэг. Нэршлийн тухайтад Австралитай тунчиг төстэй нэршил. 

=== {{AZE}} ===
Элленистикийн эрин үед хамаарах Ахеменидийн хаанчлалын цаг мөчид хамаарах үеэс эхлэн &quot;Азербайжан&quot; буюу &quot;Атропатуудын газар нутаг&quot; гэх нэршил үүсчээ. Атропат гэдэг нь эртний Грек хэлээр &quot;Галнаас аврагдагсад&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг.&lt;ref&gt;{{Citation|title=Ancient Egypt's warfare: a survey of armed conflict in the chronology of ancient Egypt, 1600 BC-30 BC|last=Benson|first=Douglas S.|year=1995|publisher=D. S. Benson|url=https://books.google.com/?id=OMRyAAAAMAAJ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Originally, Media Atropatene was the northern part of greater Media. To the north, it was separated from [[Kingdom of Armenia (antiquity)|Armenia]] by the [[Aras River|R. Araxes]]. To the east, it extended as far as the mountains along the [[Caspian Sea]], and to the west as far as [[Lake Urmia]] (ancient [[Matiane]] Limne) and the mountains of present-day Kurdistan. The [[Sefīd-Rūd|R. Amardos]] may have been the southern border.&quot; from Kroll, S.E. &quot;Media Atropatene&quot;. 1994. in Talbert, J.A. ''[https://books.google.com/books?id=x_FHmc_E2uQC Barrington Atlas of the Greek and Roman World: Map-by-map Directory]''. Princeton University Press, 2000.&lt;/ref&gt; Одоогийн тогтсон нэршил болох Азербайжаныг 1918 онд Орос хэлэнд хувирган бий болгожээ. &quot;Галнаас аврагдагсад&quot; гэх үг хэрхэн бий болсоныг тайлбарлавал, Аугаа их Александрыг насан өөд болсоны дараа Урарти, Саспиричуудын хоорон цус асгаруулсан мөргөлдөн болж улмаар Зүүн Арменийг захирч байсан XVIII Ахеменаны Сатрапы Диадочи Селесиусын дарлалаас чөлөөлж &quot;Атропат&quot; буюу &quot;Галнаас чөлөөлөгсөд&quot; гэх нэр үүссэн домогтой.&lt;ref&gt;[[Strabo]]. ''[[Geographica]]''. XI.xiii.524{{spaced ndash}}526.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Pliny the Elder|Pliny]]. VI.13.&lt;/ref&gt; ''Atropátios Mēdía'' ({{lang|grc|Ἀτροπάτιος Μηδία}}),&lt;ref&gt;[[Strabo]]. ''[[Geographica]]''. XI.xiii.523{{spaced ndash}}529.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Herodotus. ''History''. III.94. Op. cit. Rennell, James. ''[https://books.google.com/books?id=Poc9AAAAYAAJ&amp;pg=PA366 The Geography System of Herodotus Examined and Explained, by a Comparison with Those of Other Ancient Authors, and with Modern Geography]'', Vol. 1. C.J.G. &amp; F. Rivington, 1830. Retrieved 17 September 2011.&lt;/ref&gt; 
::'''''Транскавказ''''', ЗХУ-ын үед албан ёсны баримт бичигт хэрэглэж байсан нэршил. Оросоор &quot;Закавказе&quot; гэсэн үг. Энэ нь Кавказын нуруу сунан тогтсонтой холбогдуулан газар зүйн байршлаар нь нэрлэсэн цэвэр Орос нэршил юм. 

=== {{ALB}} ===
&quot;Албани&quot; гэх нэрний тухайд хоёр хувилбар бий. Эхнийх нь &quot;Альба&quot; буюу Латин хэлний &quot;цагаан&quot; гэх өнгө заасан нэршил. Удаах нь Прото-Индо-Европ хэлний &quot;альб&quot; буюу &quot;толгод&quot; гэх утгатай байр зүйн нэршил. Аль нь ч бай &quot;Албаничуудын газар нутаг&quot; гэсэн утга бүхий нэршил нь өнөө цаг үед иржээ.&lt;ref name=&quot;OEtDalb&quot;&gt;Online Etymology Dictionary. &quot;[http://www.etymonline.com/index.php?search=albania&amp;searchmode=none Albania]&quot;.&lt;/ref&gt; Анх уг нэршлийг манай эриний 1080 онд Мишель Атталейтын номонд Албаной гэх босогчдын газар нутгийг нэрлэсэн хэсэгт дурдсан байдаг.&lt;ref name=&quot;MAhist&quot;&gt;[[Attaliates, Michael]]. ''History''. Op. cit. in Elsei, Robert. ''The Albanian Lexicon of Dion Von Kirkman'', pp. 113–122.&lt;/ref&gt; Анна Комненагын &quot;Алексиад&quot; зохиолд &quot;Албанон&quot; эсвэл &quot;Арбанон&quot; гэж уг нутгийг нэрлэсэн байдаг.&lt;ref&gt;Op. cit. in Wilkes, J.J. ''The Illyrians'', p. 279. 1992. ISBN 978-0-631-19807-9.&lt;/ref&gt;  Дээр дурдсан зохиолуудаас бүр өмнө буюу манай эриний 150 онд Иллирийн эзэрхийллийн эхэн үед буюу Птоломейн үед &quot;Альбани&quot; гэх үгийг ашиглаж байсан баримт бий.   
::'''''Шкипери''''' Албаничууд өөрийн хэлээр улсаа &quot;Шкипери&quot; хэмээн нэрлэж байна. Албани хэлээр &quot;шкип&quot; гэдэг нь &quot;Бүгдийг ойлгож ухаарах&quot; гэсэн утга агуулдаг.&lt;ref&gt;Kristo Frasheri. ''History of Albania (A Brief Overview)''. Tirana, 1964.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://mirror.undp.org/albania/download/pdf/albanian.pdf|title=The Albanian Language|last=Lloshi|first=Xhevat|format=PDF|publisher=United Nations Development Programme|accessdate=9 November 2010}}&lt;/ref&gt; Сүүлийн үед &quot;Шкипонье&quot; буюу &quot;Бүргэд&quot; гэсэн утгатай буюу &quot;Бүргэдүүдийн газар нутаг&quot; гэсэн утгатай гэх тайлбар олон нийтийн дунд түгээмэл тархжээ.

=== {{ALG}} ===
Алжир гэдэг нь Оттоманы Турк хэлээр &quot;Чезайр&quot; буюу &quot;арлууд&quot; гэсэн утгыг агуулдаг. Улмаар Франц хэлэнд &quot;Альжер&quot;, Каталон хэлэнд &quot;Алджер&quot; гэж нэвтрэн орсон байдаг.&lt;ref name=&quot;leschi&quot;&gt;[[Louis Leschi|Leschi, Louis]]. ''Origins of Algiers''. 1941. Op. cit. in ''El Djezair Sheets''. July 1941. Op. cit. in &quot;[http://alger-roi.fr/Alger/alger_son_histoire/textes/3_origines_alger_1941_feuillets.htm History of Algeria]&quot;. {{fr icon}}&lt;/ref&gt; Анх &quot;Алжир&quot; гэх нэршлийг 1839 онд Францчууд тус нутгийг эзлэн захирах үед албан ёсоор ашигласан байдаг. Ингэж нэрлэх болсон нь ихээхэн учиртай. Тодруулбал, тус улсын нийслэл хотыг хуучнаар &quot;Жазаир Бани Мазганна&quot; буюу Мазганнагын үр садын арлууд&quot; гэж нэрлэдэг байжээ. Мазганна гэдэг нь тус улсад анхлан үүссэн төрт улс байсан гэдэг. Тус улсын нийслэл хотын эргээс дөрвөн арал цуварч харагддаг. Улсын нэршилтэй холбоотой өөр нэгэн домог бий. Энэ нь Зиридийн хаант улсыг үндэслэгч Зири Ибн Манад гэх хааны нэрнээс үүсэлтэй гэх домог. Зири гэдэг нь Берберчүүдийн хэлээр &quot;Сарны туяа&quot; гэх утгыг илэрхийлдэг юм байна.&lt;ref&gt;Yver., G. &quot;[https://books.google.com/books?id=zJU3AAAAIAAJ&amp;pg=PA257 Alger]&quot;. ''E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913–1936'', Vol. I. E.J. Brill (Leiden), 1987.&lt;/ref&gt; 2011}}


=== {{USA}} ===
Их Британийн эзлэн түрэмгийллээс мултрах &quot;Тусгаар тогтнолын тунхаг бичигт&quot; анхлан дурдсанаар &quot;Америкийн нэгдсэн улс&quot; гэх нэр бий болжээ. Улмаар АНУ-ын Үндсэн хуулинд албан ёсны болон дипломат ёс, олон улсын тэмцээн наадам, соёл урлагын арга хэмжээ, олон улсын хурал, цуглаанд &quot;Америкийн нэгдсэн улс&quot;, олон нийт, ард нийтийн дунд &quot;Нэгдсэн улс&quot; гэсэн нэршлийг ашиглаж байхаар хуульчилсан байдаг. &quot;Америк&quot; гэх нэрийг анх Германы газрын зураг зохион бүтээгч Мартин Вальдсимюллер 1507 онд дэлхийн бөмбөрцгийн баруун талд байрлах газар нутгийг &quot;Америка&quot; гэж нэрлэсэн байдаг. Энэ нь тус газар нутгийг анхлан нээсэн хэмээн номондоо дурдсан аялагч Америго Веспуччигийн дурсгалыг хүндэтгэсэн нэршил байсан гэдэг.

=== {{ANG}} ===
Ангол гэх нэрийг тус улсыг колоничлон захирч байсан Португальчууд бий болгожээ.&lt;ref&gt;Heywood, Linda M. &amp; Thornton, John K. ''[https://books.google.com/books?id=S42CypbRTlQC&amp;pg=PA82 Central Africans, Atlantic Creoles, and the foundation of the Americas, 1585–1660],'' p. 82. Cambridge University Press, 2007.&lt;/ref&gt; Угтаа &quot;Ндонгочуудын газар нутаг&quot; гэсэн утгатай уугуул оршин суугчдын нэрийг Португаль хэл рүү хөрвүүлэн хэрэглэсэн нь энэ. Мбундун хэлээр &quot;Нгола а килуанже&quot; буюу &quot;төмрийн дархадын ахлагч&quot; гэсэн утгыг энэ үг илтгэнэ.&lt;ref&gt;Fage, J.D. ''The Cambridge History of Africa,'' Vol. 3: ''[https://books.google.com/books?id=V7qpKqM2Ji8C&amp;pg=PA536 The Cambridge History of Africa: From c. 1050 to c. 1600].'' Cambridge University Press, 1977. ISBN 0-521-20981-1. Retrieved 23 September 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Collins, Robert O. &amp; Burns, James M. ''[https://books.google.com/books?id=PZcX2jQFTRcC&amp;pg=PA153 A History of Sub-Saharan Africa]'', p. 153. Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-86746-0. Retrieved 23 September 2011.&lt;/ref&gt;

=== {{AND}} ===
Тус улсын нэр ямар утга агуулдаг нь тодорхойгүй. Шарльмайнын &quot;Марка Хиспаника&quot; номонд дурдсанаар &quot;Ад-Дарра&quot; буюу &quot;Ой мод&quot; гэх Араб үгнээс &lt;ref&gt;{{cite book|title=Andorra, the Hidden Republic: Its Origin and Institutions, and the Record of a Journey Thither|year=1912|pages=9|last=Gaston|first=L. L.|publisher=McBridge, Nast &amp; Co|location=New York, USA}}&lt;/ref&gt; эсвэл Наварро-Арагон хэлний &quot;Андурриал&quot; буюу &quot;Бэлчирийн нутаг&quot; гэх утгатай байх боломжтой гэж бичсэн байдаг.&lt;ref&gt;Online Etymology Dictionary. &quot;[http://www.etymonline.com/index.php?term=Andorra Andorra].&quot; Accessed 16 September 2011.&lt;/ref&gt; 

=== {{ATG}} ===
Антигуа: Испани хэлний &quot;Антежо&quot; &lt;ref name=&quot;HistAnti&quot;&gt;Oliver, Vere Langford.&lt;!--sic--&gt; [https://archive.org/details/historyofislando01oliv The History of the Island of Antigua, One of the Leeward Caribbees in the West Indies, from the First Settlement in 1635 to the Present Time]''. Mitchell and Hughes (London), 1894.&lt;/ref&gt; буюу &quot;Эртний&quot; гэх утгатай үг. Анхлан уг нэрийг 1493 онд алдарт аялагч Кристофер Колумб &quot;Санта Мариа ла Антигуа&quot; хэмээн ашигласан байдаг.&lt;ref&gt;Murphy, A. Reg. ''Archaeology Antigua''. &quot;[http://www.archaeologyantigua.org/background_timeline.htm Timeline].&quot; Accessed 23 September 2011&lt;/ref&gt;  
:'''Барбуда''' Испаний хэлний &quot;Барбодо&quot; буюу &quot;Сахалтай&quot; гэсэн утгатай үг. Тус нутгийн саглагар моднууд, уугуул оршин суугчдын сахал, үс ургуулах ёсыг харсан нэрт аялагч анлан ийн улга алдаж байсан гэдэг.

=== {{UAE}} ===
Арабын нэгдсэн эмират нь тус улсын бүрэлдэхүүнд багтах долоон эмирт улс нэгдсэнийг илтгэх бөгөөд олон улсад болон Араб хэлээрээ өөрөөр нэршээгүй. 

=== {{ARG}} ===
Испани хэлний &quot;Аргенто&quot; буюу &quot;Мөнгөлөг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Анхлан энэ нэршлийг Испанийн нэрт яруу найрагч Рио де ла Плата &quot;Мөнгөн гол&quot; гэх шүлгэн дурдсан байдаг. Энэхүү шүлэгнээс санаа аван Аргентиний нутагт хөл тавьсан Себастиан Кабо &quot;Ла Аргентина&quot; буюу &quot;Мөнгөн уст нутаг&quot; хэмээн уулга алдаж, улмаар ийн нэрийдэх болжээ.&lt;ref name=&quot;BritRdlP&quot;&gt;{{cite web|title=Río de la Plata|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/463804/Rio-de-la-Plata|accessdate=11 August 2010}}&lt;/ref&gt; 

=== {{ARM}} ===
Тус улсын нэр ямар утга агуулдаг нь тодорхойгүй. Эртний Грекийн судар бичгүүдэд &quot;Арменой&quot; гэж тэмдэглэснийг одоогийн Арменичуудыг нэрлэсэн байх хэмээн олон эрдэмтэд таамагладаг. &quot;Арменой&quot; эсвэл &quot;Армина&quot; гэх үг ямар утга агуулж байгааг одоо болтол эрдэмтэд тогтоогоогүй байгаа юм. Зарим түүхчид үүнийг МЭӨ 2200 онд хүчээ авч байсан Ассирийн Арманумчуудаас гаралтай хэмээн үздэг. Өөр нэг таамаг байдаг нь Прото-Индо-Европ хэлээр &quot;Ар&quot; буюу &quot;Байгуулсан, үүссэн&quot; гэх утгатай үгнээс гаралтай гэх домог. Тус улсад байх олон уул нуруу, толгод, тосгод &quot;ар&quot; гэх үгнээс үүссэн &quot;Арарат, Арян, Арта&quot; зэргээс улсын нэр үүссэн гэх өөр нэг таамаг ч бий.&lt;ref&gt;[[Gamkrelidze, Tamaz]] &amp; [[Vyacheslav Ivanov (philologist)|Ivanov, Vyacheslav]]. &quot;The Early History of Indo-European (aka Aryan) Languages&quot;.{{Page needed|date=September 2010}} ''Scientific American''. March 1990.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Mallory, James P. &quot;Kuro-Araxes Culture&quot;. ''Encyclopedia of Indo-European Culture''.{{Page needed|date=September 2010}} Fitzroy Dearborn, 1997.&lt;/ref&gt;  

=== {{AFG}} === 
16-р зуунд бүтээгдсэн &quot;Бабурнама&quot; сударт Афгени буюу &quot;Афганичуудын газар нутаг&quot; гэх үг бий. Үүнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://persian.packhum.org/persian//pf?file=03501051&amp;ct=92 |title=Events of the Year 910 (p.5)|author=[[Babur]]|work=[[Baburnama|Memoirs]]|publisher=[[Packard Humanities Institute]]|year=1525|accessdate=22 August 2010}}&lt;/ref&gt;  Түүнчлэн 10-р зууны үед бүтээгдсэн Худуд аль-Алам номонд &quot;Афгани&quot; гэх үг хэрэглэгдсэн байдаг. Паштун хэлэнд &quot;Афгани&quot; нь &quot;байрлах, байрших&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Паштун болон Дари хэлэнд &quot;Афгани&quot; гэх нэг л утгаар тус улсын нэр бичигддэг.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=The Afghans |last1=Vogelsang |first1=Willem |authorlink=|volume=|year=2002|publisher=Wiley Blackwell|location=|isbn=0-631-19841-5|page=18|url=https://books.google.com/books?id=9kfJ6MlMsJQC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA18#v=onepage&amp;q&amp;f=false|accessdate=2010-08-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;khyber&quot;&gt;Anonymous. ''[[Ḥudūd al-ʿĀlam]]''. Op. cit. in &quot;[http://www.khyber.org/articles/2005/TheKhalajWestoftheOxus.shtml The Khalaj West of the Oxus: excerpts from ''The Turkish Dialect of the Khalaj''] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110613145756/http://www.khyber.org/articles/2005/TheKhalajWestoftheOxus.shtml |date=13 June 2011 }}&quot; ''Bulletin of the School of Oriental Studies'', Vol 10, No 2, pp. 417–437. University of London. Retrieved 10 January 2007.&lt;/ref&gt;  1801 оноос эхлэн өнөөгийн бидний мэдэх &quot;Афганистан&quot; гэх нэрийг ашиглаж эхэлжээ.

==Б==

=== {{BHS}} ===
Испани хэлээр &quot;бүү де лас Бахамас&quot; буюу &quot;Гүехэн тэнгис&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.&lt;ref name=&quot;DicCarib&quot;&gt;Allsopp, Jeannette. ''[https://books.google.com/books?id=PmvSk13sIc0C&amp;pg=PA70&amp;lpg=PA70 Dictionary of Caribbean English Usage]'', p. 70. University of the West Indies Press, 2003. ISBN 976-640-145-4. Retrieved 24 September 2011.&lt;/ref&gt; Анхлан уг нэршлийг 1523 оны орчимд Италийн нэгэн газрын зурагт тэмдэглэсэн байдаг.&lt;ref&gt;Anonymous. &quot;[http://scholar.library.miami.edu/floridamaps/view_image.php?image_name=dlp00020000520001001&amp;group=spanish Turin Map].&quot; c. 1523. Retrieved 24 September 2011.&lt;/ref&gt;  Харин англи хэлэнд 1670-аад оны үед &quot;Гранд Бахама&quot; номонд дурдсанаар нэвтэрчээ. Үүнээс гадна өөр нэг домог байдгыг Испанийн эрдэмтэн Лукаян Тайно тайлбарласан байдаг. Энэ нь нутгийн уугуул иргэдийн хэлээр &quot;Ба Ха Ма&quot; буюу &quot;Дундадын дээр орших газар нутаг&quot; гэсэн утгатай нэршлээс дээрх улсын нэр үүсчээ.

=== {{NEP}} ===
Бидний мэдэх Балба буюу Непал улсын нэр нь Санскритаар &quot;нипалаяа&quot; буюу &quot;Уулын бэлд орших нутаг&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Мөн үүнээс гадна &quot;Непа&quot; буюу &quot;Сүм дуганы нутаг&quot; гэсэн Бирм үгнээс гаралтай гэж олонх судлаачид үздэг. Буддын шашинтай улсууд ихэвчлэн төвд хэлний &quot;Нямбал&quot; буюу &quot;Ариун нутаг&quot; гэсэн утгатай гэж үздэг ажээ.

=== {{BAN}} === 
Бенгал хэлний &quot;Бенгал улс&quot; гэх утгатай үг. Бенгал хэлээр &quot;Бангла&quot; гэж Бенгалчуудыг нэрлэдэг бөгөөд &quot;Деш&quot; гэдэг нь &quot;улс, орон&quot; гэх утгатай юм. Анх уг нэрийг 1971 онд Пакистанаас тусгаар тогтноход Шейх Мужибур Рахман тусгаар тогтнолын тунхаг бичигт ашигласан байдаг. Бангла буюу Бенгалчуудыг 9-р зууны эхэн үеэс ном сударт тэмдэглэж байсан баримт бий.&lt;ref&gt;M.A. Amitabha Bhattacharyya, ''Historical Geography of Ancient and Early Mediaeval Bengal'', Sanskrit Pustak Bhandar, 1977, pp. 61–62.&lt;/ref&gt;  

=== {{BRB}} === 
Португаль хэлний &quot;Барбадас&quot; буюу &quot;Сахалтнууд&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.&lt;ref name=&quot;OxJurn&quot;&gt;Reece, Robert. Oxford Journals: ''Notes and queries''. &quot;[https://books.google.com/books?id=PeCIn2CrgYEC&amp;pg=PA346 Barbados v. Barbadoes]&quot;. Oxford University Press, 1861. Retrieved 27 September 2011.&lt;/ref&gt;  Италийн Генуяа мужийн газрын зурагч Висконте Мажжиоло 1519 онд бүтээсэн газрын зурагт анхлан уг нэршлийг ашигласан байдаг.&lt;ref&gt;Maggiolo, Vesconte. [http://bsb-mdz12-spiegel.bsb.lrz.de/~mdz/index.html?c=autoren_index&amp;l=en&amp;ab=Maggiolo%2C+Vesconte Seeatlas (Alte Welt und Terra Nova)] – BSB Cod.icon. 135. (Genoa), 1519. {{de icon}}&lt;/ref&gt;  

=== {{BHR}} ===
Араб хэлний &quot;Аль Бахрайн&quot; буюу &quot;Хоёр тэнгис&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Алдарт Коран сударт энэ нутгийн талаар таван ч удаа дурдсан байдаг. Өөр нэгэн домогт өгүүлснээр хоёр тэнгисийн бэлчих Аль-Ахса нутаг нь туйлийн амар тайван, үржил шимт нутаг бөгөөд Аль-Жавахари хэлээр &quot;Бахри&quot; гэдэг нь &quot;Холбоо тэнгис&quot; гэсэн утгатай ажээ. Гэвч сүүлийн домгийг олон нийт хүлээн зөвшөөрдөггүй. 

=== {{BLR}} ===
Орос хэлний &quot;Бела&quot; буюу &quot;цагаан&quot;, &quot;рус&quot; буюу Орос гэх утгатай үгсээс &quot;Цагаан орос&quot; буюу Беларус улсын нэр үүсчээ. Эртний судар бичгүүдэд Оросын нэг хэсэг байсан болохоор тусгайлан дурдаж байгаагүй. Ихэнх түүхчид улаантан болон цагаантнууд гэж хуваагдаж байснаас шалтгаалан улстөрийн үзэл баримтлалын дагуу нутаг заан &quot;Беларус&quot; улсын нэр үүссэн гэдэгт итгэдэг юм.

=== {{BEL}} ===
Бельги гэх үг нь &quot;Белгик Гаул&quot; үндэстнүүд гэсэн утгатай Ром үг. Латин хэлэнд орж ирэхдээ Бельги болж, &quot;Бельгийн газар нутаг&quot; гэх утгыг илэрхийлэх болжээ. 1830 онд одоогийн Бельгийн хаант улс Нидерландаас тусгаар тогтноход &quot;Бельгийн нэгдсэн улс&quot; гэсэн нэршлийг авсан боловч энэ нэршлээрээ удаагүй. Бельги гэдэг нь Прото-Сельтик хэлний &quot;белг&quot;, Прото-Индо-Европ хэлний &quot;бхелгх&quot; буюу &quot;догшин&quot; гэсэн утгатай илэрхийлдэг.&lt;ref&gt;Koch, John. ''Celtic Culture: a Historical Encyclopedia'', p. 198. ABC-CLIO 2006.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pokorny, Julius. ''Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch'', pp. 125–126. Bern-Muenchen-Francke, 1959. {{de icon}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pokorny, Julius. ''The Pre-Celtic Inhabitants of Ireland'', p. 231. Celtic, DIAS, 1960.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Maier, Bernhard. ''Dictionary of Celtic Religion and Culture'', p. 272. Boydell &amp; Brewer, 1997.&lt;/ref&gt; Хэл зүйн зарим шинжээчид үүнийг Прото-Индо-Европ хэлээр &quot;гэрэлтсэн&quot; гэж хөрвүүлбэл ононо гэсэн санал гаргасан ч энэ тайлбарыг зарим нь хүлээн зөвшөөрдөггүй.&lt;ref&gt;Pokorny, Julius. ''Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch'', p. 118. 1959. ISBN 3-7720-0947-6. {{de icon}}&lt;/ref&gt;

=== {{BLZ}} === 
Энэ улсын нэрний утга учир тодорхойгүй. 17-р зууны эхэн үед Шотландн аялагчид &quot;Белизе&quot; нэрт голны нэрээр нэрлэсэн байх гэсэн таамаг бий. Мөн түүнчлэн Испани хэлний &quot;Вализе&quot;, &quot;Бализе&quot; гэсэн үгнээс ч үүссэн байх боломжтой гэж үздэг.&lt;ref name=&quot;brit1893&quot;&gt;{{cite encyclopedia |year=1892|title=British Honduras|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |volume=12|location=New York|publisher=The Britannica Publishing Company |url=https://books.google.com/books?id=uGRJAAAAYAAJ&amp;pg=PA133|accessdate=25 October 2010}}&lt;/ref&gt; Мөн энэ нэрний талаар өөр нэг домог байдаг нь Маяачуудын өгсөн нэр гэж үздэг явдал. &quot;Белиз&quot; гэдэг нь Маяа хэлээр &quot;шавартай ус&quot; гэсэн утга илэрхийлдэг ажээ.&lt;ref&gt;Wright, Ronald. ''[https://books.google.com/books?id=F3QS1NJHJEMC&amp;pg=PA24&amp;lpg=PA24 Time among the Maya: Travels in Belize, Guatemala, and Mexico]''. Grove Press, 2000. ISBN 0-8021-3728-8. Retrieved 28 September 2011.&lt;/ref&gt; Нутгийн иргэдийн дунд түгээмэл тархсан домгоор бол Франц хэлний &quot;Бализ&quot; буюу &quot;Гэрэл цацарсан&quot; гэх үгнээс гаралтай гэж үздэг юм байна.

=== {{BEN}} ===  
Тус улсын нэр Нигер хэлээр &quot;Бениний бэлчир дэх газар нутаг&quot; гэсэн утга илэрхийлдэг. Үүнээс гадна нутгийн Ицкери омгийнхний &quot;Убину&quot;, Ёруба омгийнхний &quot;Ибину&quot; буюу &quot;Хавчиг гэр&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэж үзэх судлаачид ч бий. Араб хэлний &quot;бини&quot; буюу &quot;үр сад&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүссэн байх ч боломжтой юм. 

=== {{BUL}} === 
Тус улсын нэр Прото-Турк хэлний &quot;булгха&quot; буюу &quot;холилдсон, &quot;булгак&quot; буюу &quot;хувьсгал&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэж олонх судлаачид үздэг.&lt;ref&gt;Bowersock, Glen W. &amp; al. ''[https://books.google.com/books?id=c788wWR_bLwC&amp;pg=PA354 Late Antiquity: a Guide to the Postclassical World]'', p. 354. Harvard University Press, 1999. ISBN 0-674-51173-5.&lt;/ref&gt;  Эрдэмтэд үүнээс гадна эртний Монгол хэлний &quot;булгарах&quot; буюу &quot;салж, хагацах&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг юм.

=== {{BOL}} ===
Испанийн алдарт аялагч Симон Боливарын дурсгалыг мөнхжүүлж тус улсыг &quot;Боливарын газар нутаг&quot; хэмээн нэрийджээ. Уг нэрийг хошууч генерал Антонио Хосе де Сукре өгсөн гэдэг. Тус улс Перу улсаас тусгаар тогтносны дараа үндэсний ассемблейн анхдугаар хуралдаанаар хошууч генералын өгсөн нэрийг хэвээр баталсан байна.&lt;ref&gt;''[http://www.historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 6 de Agosto: Independencia de Bolivia] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110820091233/http://www.historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 |date=20 August 2011 }}.'' {{es icon}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cob&quot;&gt;Maria Luise Wagner. &quot;Construction of Bolivia: Bolívar, Sucre, and Santa Cruz&quot;. In Hudson &amp; Hanratty.&lt;/ref&gt; Алдарт аялагч, эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч Симон Боливарын нэр нь Испанийн Бискай мужийн &quot;Болибар&quot; тосгон нэрнээс үүссэн гэж намтар судлаачид нь үздэг.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_eoda&amp;Itemid=478&amp;lang=eu&amp;testua=ziortza&amp;view=izenak |title= Ziortza |author= Euskaltzaindia|date= |work= |publisher= |accessdate=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; 

=== {{BIH}} ===  
:Босниа: Босна голын нэрээр тус улсын нэрийг нэрлэжээ. Энэ нэршлийг анх 958 оны үед Византын эзэн хаан VII Константин түүх шастирт тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. &quot;Босна&quot; гэдэг нь Прото-Индо-Европ хэлээр &quot;бос&quot;, &quot;богх&quot; буюу &quot;урсаж буй их усан&quot; гэсэн утгатай.&lt;ref name=&quot;Imamovic&quot;&gt;Imamović, Mustafa (1996). Historija Bošnjaka. Sarajevo: BZK Preporod. ISBN 9958-815-00-1&lt;/ref&gt;
:Герцеговина: Амальгам болон эртний Герман хэлээр &quot;герцог&quot; буюу &quot;гүн, ван&quot; гэсэн утгатай бол &quot;овина&quot; гэдэг нь Серби-Хорват хэлээр &quot;улс&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг.

=== {{BOT}} === 
Тус улсын хамгийн том үндэстэн болох Сецвана хэлээр &quot;Цваначуудын эх орон&quot; гэсэн утгатай. Британийн хэлзүйч Ливингстоуны баталж буйгаар Сецвана хэлээр &quot;адилхан, ижил&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг ажээ. Үүнээс гадна &quot;эрх чөлөө&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарлах эрдэмтэд цөөнгүй бий.&lt;ref&gt;Ripley, George &amp; Dana, Charles A., Eds. &quot;[[:s:The American Cyclopædia (1879)/Bechuana|Bechuana]]&quot;. ''The American Cyclopædia''. (New York), 1879.&lt;/ref&gt; 

=== {{BRA}} ===
Португаль хэлний &quot;пау-бразил&quot; буюу &quot;Улаан мод&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.&lt;ref name=&quot;Bueno36&quot;&gt;Bueno, Eduardo. ''Brasil: uma História'', p. 36. Ática (São Paulo), 2003. ISBN 85-08-08213-4. {{pt icon}}&lt;/ref&gt;  Яг энэ нэршлийг хамгийн анх 1330 онд Английн Анжелино Дулкерт гэх эрдэмтэн ашиглаж байсан гэдэг. Гэвч тухайн үед Бразилийг хараахан илрүүлж амжаагүй байсан юм.

=== {{BRU}} ===
Тус улсын нэрний утга учирын талаар нэгдсэн ойлголт байхгүй. Харин орчин үед Малай хэлний &quot;Баруна&quot; гэх үгнээс гаралтай гэсэн үзэл тархжээ. 14-р зууны үед Борнео дээр хөл тавьсан Аванг Алак Бетатар өөрийн нутгийн хэлээр &quot;Баруна&quot; буюу &quot;Хаана байна&quot; гэж дагалдагчдаасаа асууснаас энэ нэр үүсчээ.&lt;ref&gt;{{cite book|last=Curriculum Development Department|title=History for Brunei Darussalam: Sharing Our Past|year=2008|publisher=EPB Pan Pacific|location=Section 2.2|isbn=99917-2-545-8|page=26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.southeastasianarchaeology.com/2007/03/08/treasuring-bruneis-past/ |title=Treasuring Brunei's past |publisher=Southeast Asian Archaeology |date=8 March 2007 |accessdate=19 September 2011}}&lt;/ref&gt; Түүнчлэн 978 оны Хятадын судар бичгүүдэд &quot;Бони&quot;  нэрт хааны тухай дурдсан бий. Уг хааны нэрнээс улсын нэр үүссэн байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэд санал дэвшүүлжээ. Бас нэгэн таамаг байдаг нь 1550 онд тус нутагт хөл тавьсан Италийн аялагч Людовико ди Вартема &quot;Борней арал&quot; гэж тэмдэглэсэнтэй холбоотой ажээ. &quot;Варунай&quot; буюу эртний Санскрит хэлээр &quot;далайчдын нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс гаралтай гэж үзэх эрдэмтэд ч бий. 

=== {{BFA}} ===
Тус улсын Море омгийнхний хэлээр &quot;буркина&quot; гэдэг нь &quot;шударга, итгэж болох&quot; гэсэн утгатай, Диоула омгийнхний хэлээр &quot;фасо&quot; гэдэг нь &quot;газар нутаг, эцгийн гэр&quot; гэсэн утгатай хоёр үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. 1983 онд тусгаар тогтносон тус улсын ерөнхийлөгч Томас Санкара энэ нэрийг сонгон хэрэглэх зарлиг гаргасан юм. 

=== {{BDI}} === 
Тус улсын голлох үндэстэн болох &quot;Рунди&quot; хэлээр &quot;Рундичуудын эх орон&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг ажээ. 1962 онд Бельгийн харьяалалаас тусгаар тогтноход энэ нэрийг сонгон хэрэглэх болжээ. 

=== {{BHU}} === 
Тус улсын нэрний утга учир тодорхойгүй, маш олон таамаг, тайлбар, домог өнөө үетэй золгожээ. Францын аялагч Жеан Баптист Тавернье 1676 онд гаргасан &quot;Зургаан аялал&quot; номондоо &quot;Боутан&quot; гэх үгийг дурдсан байдаг. Тухайн үед Бутан улс гэж байгаагүй бөгөөд Төвдийн хаант улсын нэгдсэн захиргаанд багтаж байсан гэдэг. Бутан даяар тархсан үзлээр бол Санскрит хэлний &quot;Бота-анта&quot; буюу &quot;Төвдийн хязгаар нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс гаралтай ажээ.ref name=&quot;Names&amp;Histories&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;chakravarti7&quot;&gt;{{cite book|title=A Cultural History of Bhutan |volume=1 |first=Balaram |last=Chakravarti |publisher=Hilltop |year=1979 |page=7 |url=https://books.google.com/books?id=6VxuAAAAMAAJ |accessdate=1 September 2011}}&lt;/ref&gt;  Түүнчлэн Балба хэлээр &quot;Бодо Хатан&quot; буюу &quot;Төвдийн нутаг&quot; гэх утгатай үгнээс үүдэлтэй байж болох юм. Бутаны хэл шинжлэлийн зарим эрдэмтэд Санскрит хэлний &quot;Бу-Уттан&quot; буюу &quot;Өндөрлөг газар&quot; гэх үгнээс гаралтай гэж тайлбарладаг.
::'''Друк Юл''' Бутанчууд өөрсдийнхөө хэлээр улсаа ийн нэрлэдэг. Энэ нь Бутан хэлний &quot;Аянгын лууны газар нутаг&quot; гэсэн утга илэрхийлдэг ажээ. Тэд 1730 оноос энэ нэршлийг хэрэглэх болсон байна.

==В== 

=== {{VAN}} === 
Уугуул Вануатучуудын хэлээр энэ нь &quot;Бидний эх орон&quot; гэх үгнээс гаралтай ажээ. 

=== {{VAT}} === 
Итали хэлний &quot;Ватикан толгодын хот&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Энэ нь тус хотыг тойрон хүрээлдэг &quot;Ватикан&quot; гэх нэртэй толгодын нэр юм. Харин Ватикан гэдэг нь Италийн &quot;Ватиканиари&quot; буюу &quot;Ариун номын нутаг&quot; гэсэн утгай үгнээс гаралтай ажээ. Эртний Ромын үеэс энэ нэрийг хэрэглэн, түүх, шастирт тэмдэглэсэн нь бий. 

=== {{VEN}} === 
Тус нутагт анхлан хөл тавьсан Италийн аялагчид болох Алонсо де Ожеда, Америго Веспуччи нар &quot;Венесуола&quot; буюу &quot;Бяцхан Венец&quot; гэж уулга алдсанаас хойш газрын зураг, албан ёсны баримт бичигт ийнхүү тэмдэглэх болжээ. 

=== {{VIE}} ===
Тус улсын нэршил нь &quot;Вьет&quot; буюу &quot;Өмнөд&quot;, &quot;Нам&quot; буюу &quot;газар&quot; гэх үгнээс гаралтай гэж ихэнх түүхчид үздэг. МЭӨ 2-р зуунаас хойш ийнхүү хаант улсыг ийн нэрийдэх болжээ.&lt;ref&gt;[http://www.anviettoancau.net/anviettc/docs/2007-02/trbontai.pdf An Introduction to Vietology]&quot;, p. 3.&lt;/ref&gt; Вьет Нам гэх үгийг хамгийн анх МЭӨ 239 оны нэвтэрхий тольд Хятадын эрдэмтэд тэмдэглэжээ. Харин одоогийн бидний мэдэх &quot;Вьетнам&quot; гэх үгийг 16-р зууны яруу найрагч Нгуен Бин Хием хэрэглэсэн байдаг.

==Г==

=== {{GAB}} ===
Португаль хэлний &quot;Габао&quot; буюу &quot;Халхлагдсан&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Комо голын адагт орших энэ нутаг олон нийтээс халхлагдсан, хэр баргын хүн хүрч очиход төвөгтэй учир ийнхүү нэрийдэх болжээ. 

=== {{GUY}} ===
Нутгийн уугуул иргэдийн хэлээр &quot;Их нууруудын нутаг&quot; гэсэн утгатай. 

=== Гайти {{HAI}} ===
Гайтийн Тайно/Аравак омгийнхний хэлээр &quot;Уулын нутаг&quot; гэсэн утгатай үг юм. Хиспаниола арлын баруун хэсэгт орших уг нутаг өндөр уулсаар хүрээлэгдсэн байгалийн өвөрмөц тогтоцтой.

=== {{GMB}} === 
Мандинкан омгийн &quot;Гамбура&quot; буюу &quot;Каабу голын хаан&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байдаг. Улмаар 1965 онд Их Британиас тусгаар тогтноход одоогийн &quot;Гамби&quot; гэх нэрийг сонгожээ. Гамбра гэх нутгийн нэршил бүр 1455 онд Алвис Кадамосто гэх газарзүйч номонд тэмдэглэсэн байдаг.&lt;ref&gt;Cadamosto, Alvise. ''Mondo Nuovo, Libro de la Prima Navigazione di Luigi di Cadamosto de la Bassa Ethiopia ed Altre Cosa''. Op cit. Montalbado, Francanzano (ed.) ''Paesi Novamente Retrovati et Novo Mondo da Alberico Vesputio Florentino Intitulato''. (Vicenza), 1507. {{it icon}}&lt;/ref&gt; Нутгийн иргэдийн дунд түгэн тархсан өөр нэг домгоор бол Португаль хэлний &quot;Гамбио&quot; буюу &quot;худалдаа, арилжаа&quot; гэх үгнээс үүссэн гэдэг. Энэ нь тухайн үедээ Португальчуудын боолын худалдаа явуулдаг гол нутаг байсантай холбоотой.

=== {{GHA}} ===
Тус улс 1957 оны гуравдугаар сарын 6-ны өдөр Их Британиас тусгаар тогтноход &quot;Гана&quot; гэх нэрийг албан ёсоор авчээ. Энэ нь Малиан Ганын эзэнт гүрний хааны урд бичигддэг байсан &quot;Дайчдын хаан&quot; гэсэн утгатай цол нэрнээс үндэслэсэн нэр юм. 

=== {{GUA}} === 
Нахуати омгийнхний хэлээр &quot;Куаутемаллан&quot; буюу &quot;Ой модны нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.

=== {{GIN}} === 
Тус улсын нэр чухам ямар утгатай талаар нэгдсэн ойлголт байхгүй. Харин Португаль хэлний &quot;Гвин&quot; буюу &quot;эрэг, ирмэг&quot; гэх утгатай үгнээс үүссэн байж болно гэдэгтэй ихэнх эрдэмтэд нэгддэг. Яг энэ нэршлээр 1481 онд тус улсыг Португалийн эзлэн түрэмгийлэгчид нэрлэж байсан баримт бий. Өөрөөр Дьенне болон Берберчүүдийн хэлний &quot;гинавен, агинау, агинаоу&quot; буюу &quot;хар&quot;, &quot;шатсан&quot; гэх утгатай үгнээс үүссэн гэх хувилбар бий.&lt;ref name=&quot;Bovi&quot;&gt;Bovill, Edward Wm. ''The Golden Trade of the Moors: West African Kingdoms in the Fourteenth Century''. Weiner (Princeton), 1995.&lt;/ref&gt;

=== {{GNB}} ===
Нэрний утга учир нь дээр дурдсан Гвиней улсынхтай төстэй. 1973 онд тус улсы Португалиас тусгаар тогтноход энэ нэрийг сонгон хуульчилжээ. 

=== {{GER}} ===    
Нэрний утга учрын талаар олон янзын таамаг байдаг ч түмэнд түгсэн нэг хувилбар бий. Үүгээр бол Сельтик хэлний &quot;гайр&quot; буюу &quot;хөрш&quot; &lt;ref name=&quot;OEDgerm&quot;&gt;''Oxford English Dictionary''. &quot;Germany&quot;.&lt;/ref&gt;, &quot;гайрм&quot; буюу &quot;цуст тулаан&quot;, &quot;гар&quot; буюу &quot;хашхираан/жад&quot; гэсэн үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. МЭӨ гуравдугаар зуунаас эхлэн Ромын их удирдагч Юлий Цезарь газрын зураг болон албан ёсны баримт бичигт энэ нэрийг ашиглаж, олон нийтэд таниулсан юм.
::'''''Дойчленд''''' Германчууд эх хэлээрээ улсынхаа нэрийг ингэж бичдэг. Энэ нь &quot;Ард түмний нутаг&quot; гэсэн утгатай эртний герман хэлний үг юм. 

=== {{GRE}} === 
Тус улсын нэрний талаар олон янзын домог яриа бий. Үүнээс дурдвал. Аугаа Гомерын дуулалд &quot;Греа&quot; гэх тосгоны тухай гардаг. Үүнээс үүдэн тус улсын нэр үүссэн гэх домог бий. Уг тосгоны &quot;Греа&quot; гэх үг нь &quot;хөгшин эмэгтэй&quot; гэх утгатай юм байна. Нутгийн иргэдийн дунд тархсан өөр нэг домгоор бол &quot;Керас&quot; буюу &quot;хүндэтгэл хайрлах&quot; гэсэн утгатай ажээ. Энэ нь Аугаа Грекус гэх хамба ламтан тус нутгийг адислан, аравнайлсантай холбоотой юм. 
::'''''Хеллас''''' Грекчүүд эх хэлээрээ нутгаа ийн нэрлэдэг. Уг нэршил чухам юунаас сэдэвлэсэн нь тодорхойгүй. Нутгийн иргэдэд тархсан домгоор бол Трой улсын Хеллен хамба ламын нэртэй холбоотой ажээ.

=== {{GRD}} === 
Испанийн Гранада мужийн нэрнээс тус улсын нэршил үүсчээ.

==Д==

=== {{DEN}} ===
Дани улсын нэр чухам юунаас үүссэн нь тодорхойгүй. Гэвч дараах хоёр ойлголт орчин үе хүртэл ам дамжин яригдаж иржээ. Гэхдээ Прото-Индо-Европ хэлний &quot;дхен&quot; буюу &quot;доор, тэгш тал&quot;, &quot;мерек&quot; буюу &quot;хил, ой мод&quot; гэх утгатай үгнээс үүссэн байх боломжтой гэж хэл зүйчид үздэг. Анх энэ талаар Паулус Оросиус гэгч &quot;Тэрс үзэлтнүүдийн эсрэг тэмцсэн долоон түүх&quot; номонд дурдсан нь бий.&lt;ref&gt;Thorpe, B. ''&lt;u&gt;The Life of Alfred The Great&lt;/u&gt; Translated from the German of Dr. R. Pauli To Which Is Appended Alfred's Anglo-Saxon Version of Orosius'', p. 253. Bell, 1900.&lt;/ref&gt;  Нутгийн иргэдийн дунд түгэн тархсан домог нь эрт цагт Данийн нутагт алдар суугаараа мандаж байсан Дан гэх хааны нэрнээс үүссэн ажээ. 

=== {{DMA}} === 
Аугаа аялагч Кристофер Колумб 1493 оны 11-р сарын 3-ны  өдөр тус нутагт анхлан хөл тавьж, улмаар &quot;Ням гаригийн  газар нутаг&quot; гэх утгатай &quot;Доминик&quot; гэх испани нэр хайрлажээ. Тухайн үед ням гаригыг гэгээнтнүүдийг дурсах өдөр болгон Испанийн христийн шашинтнууд тэмдэглэдэг байсантай холбоотой. Гэхдээ түүхчид бас өөр тайлбар хийдэг. Учир нь Кристофер Колумб өөрийн төрсөн эцэг Доменежогийн нэрээр нэрлэсэн байж болох талтай юм. 

=== {{DOM}} === 
Тус улсын нэршлийн тухайд дээр дурдсан Доминик улстай тун төстэй домог ярианууд өдийг хүртэл ам дамжин яригдаж иржээ. Гэвч Кристофер Колумби Гэгээн Доминикийн өдөр буюу наймдугаар сарын 4-ний өдөр &lt;ref&gt;Partido Revolucionario Dominicano. &quot;[http://www.prd.org.do/ciudad/leyenda-e-historia-envuelven-la-fundaci%C3%B3n-de-santo-domingo Leyenda e Historia Envuelven la Fundación de Santo Domingo] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120701044753/http://www.prd.org.do/ciudad/leyenda-e-historia-envuelven-la-fundaci%C3%B3n-de-santo-domingo |date=1 July 2012 }}''. Accessed 18 October 2011. {{es icon}}&lt;/ref&gt; тус улсыг нээсэнтэй холбогдуулж Испаниар &quot;Гэгээн Доминикийн газар нутаг&quot; гэх нэр хайрласан гэдэг домогтой юм.

=== {{TLS}} ===
Португаль хэлний &quot;Дорнын дорно орших арал&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Малай хэлэнд &quot;Тимур&quot; гэдэг нь &quot;дорно&quot;, &quot;зүүн&quot; гэсэн утгыг агуулдаг байна.

==Е==

=== {{EGY}} === 
[[File:Kmt obelisk.jpg|thumb|200px|Египетээр ''Km.t'' гэж бичсэн Луксорын чулуун багана. Франц улс Парис хот]]

фараонуудын үеийн эртний Египетийн хэлээр &quot;Ка болон Птагын эх орон&quot; гэсэн утгатай үг юм. Үүнийг Грек, Латин хэлэнд &quot;Айжиптос&quot; гэж буулгасан нь тус улсын нэр болжээ. Ка болон Птах нь эртний Египетийн хоёр том бурхан бөгөөд &quot;Птах&quot; гэдэг нь &quot;нээгч, илрүүлэгч&quot; гэсэн утгатай Египет үг юм. Харин Грек улсын ардын домог боох &quot;Страбо&quot;-д &quot;Аханоу гиптиос&quot; буюу &quot;Аахены доох нь орших нутаг&quot; гэсэн утгатай грек үг ажээ.
::'''''Миср/Маср''''' Египетчүүд эх хэлээрээ улсаа ийн нэрлэдэг. Энэ нь Араб хэлээр &quot;хот&quot; гэсэн утгатай юм.

==Ж==

=== {{DJI}} ===
Тус улсын нэрний талаар тодорхой ойлголт байхгүй. Гэвч өнөө цаг үед &quot;Техути/Тот бурханы нутаг&quot; гэсэн утгатай нутгийн иргэдийн нэрнээс үүссэн гэх үзэл давамгайлж байна. Хачирхалтай нь Техути гэдэг нь эртний Египетийн сарны бурхан юм.

==З==

=== {{ZAM}} === 
&quot;Замбези голын нутаг&quot; гэсэн утгатай Африк үг. Замбези нь тус улсын зүүн хэсэгт орших бөгөөд Зимбабве улсаас тусгаарлаж байдаг нэг ёсны хил юм. Замбези нь Замби, Ангол, Намиб, Ботсвана, Зимбабве, Мозамбик улсуудыг дамнан урсдаг 2,574 км урт гол юм байна. 

=== {{ZIM}} === 
Шона омгийнхний хэлээр &quot;Жимба-же-мабве&quot; буюу &quot;Чулуун гэр&quot; гэсэн утгатай үгнээр уг нэршил үүссэн байна. Шона омгийн суут бүтээл болох чулуун хэрэм, орд харшнуудаас Зимбабве гэх нэр үүсчээ.

==И==

=== {{ISR}} ===
Израйль гэдэг нь &quot;Бурхантай хамт тулалдах&quot; гэсэн утгатай Хебрю үг юм. Энэ нь Библийн сударт гардаг гэгээн Йаковын хэсгээр үүдсэн нэршил ажээ. Ерөөс бурхантай хамт ялах, хамт байх гэсэн санаагаар дээрх нэрийг сонгосон байна. 

=== {{IDN}} ===
&quot;Энэтхэгийн арлууд&quot; гэсэн утгатай Грек үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Үүнээс хойш ялангуяа 19-р зууны дунд үеэс эхлэн &quot;Дорнод Энэтхэг&quot; гэж англи хэлэнд тэмдэглэх болсон юм.

=== {{JOR}} ===
&quot;Йордан голынхон&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Харин Йордан голын нэрийг Хебрю, Канаан хэлний &quot;ирд&quot; буюу &quot;Сөнөсөн тэнгисийн доох нь талд&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэж үздэг. Тус улс Йордан голын зүүн эрэг дагуу оршдог юм.

=== {{IRQ}} ===
&quot;Эрак&quot; буюу &quot;Доод орших газар&quot; гэсэн утгатай Перси хэлнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Мөн түүнчлэн Эвфрат мөрний бэлчирт орших &quot;Эрэк/Урук&quot; гэсэн хотын нэрнээс үүсэлтэй гэсэн тайлбар ч байдаг. 

=== {{IRN}} ===
&quot;Арянчуудын нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр гаралтай. &quot;Аря&quot; гэдэг нь Прото-Индо-Европ хэлээр &quot;угсаатан&quot;, &quot;чөлөөт&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. 

=== {{IRL}} ===
Ирландчууд өөрсдийгөө &quot;Эйре&quot; гэж нэрлэдэг бөгөөд &quot;Эйречүүдийн нутаг гэсэн утгатай Ирланд үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. &quot;Эйре&quot; гэх үг нь Сельтик хэлний &quot;ивериу&quot; буюу &quot;үржил шим&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг бөгөөд нийлээд &quot;Үржил шимт нутаг&quot; гэх утгыг илэрхийлнэ. Түүнчлэн &quot;Төмрийн нутаг&quot; гэж нэрлэх саналтай эрдэмтэд ч бий.

=== {{ESP}} === 
Латин хэлний Хиспаниа гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Хиспаниа нь &quot;И-сепаним&quot; буюу &quot;туулай&quot; гэх утгатай Пуник үг юм. Латин хэлэнд нэвтрэхтэй буруу дуудагдаж Хиспаниа болсон гэдэг. Үүнээс үзвэл &quot;Туулайнуудын нутаг&quot; гэсэн утгатай Араб үг болж байгаа юм. 

=== {{ISL}} ===
Хуучин Норс хэлний &quot;исс&quot; буюу &quot;мөс&quot; гэсэн утгатай үгнээс гаралтай &quot;Мөсөн нутаг&quot; гэх утга илэрхийлдэг үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Хуучныг судлаач Адам Рудерфорд болон зохиолч Эйнар Палссон нар &quot;Сельтикийн өв уламжлал&quot; номондоо &quot;ис-ланд&quot; буюу &quot;Исүс&quot; болон &quot;Айсис&quot; охин тэнгэрийн өлгий нутаг гэсэн утгатай гэж тайлбарласан нь бий.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Arfur Kelta|year=1981|publisher=Mímir|location=Reykjavík|page=36|author=Einar Pálsson|accessdate=14 November 2013|language=Icelandic}}&lt;/ref&gt; 

=== {{ITA}} ===
Италийн домгийн баатар Италусын нэрнээс үүссэн гэх олонд алдаршсан домог бий. Түүнчлэн эртний Грек хэлний &quot;италос&quot; буюу &quot;бух&quot; гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэж үзэх түүхчид ч байдаг. Мөн латин хэлний &quot;витулус&quot; буюу &quot;тугал&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байх магадлалтай. Гэвч италичууд &quot;тугал&quot; гэсэн тодотголтой үг биш гэдэгт одоо хэр нь итгэлтэй байдаг. Ихэнх Италичууд Италус гэх домгийн баатраас үүдэлтэй нэр гэдэгт орчин цагт итгэх болжээ.

=== {{UK}} ===
Дундад зууны Латин хэлний &quot;Британниа Майор&quot; буюу &quot;Их Британи&quot; гэсэн утгатай үгнээс уг нэршил үүсчээ. Анх энэ нэршлийг Жефри гэх зохиолч өөрийн номондоо дурдсан байдаг. &quot;Британи&quot; гэдэг нь Уэльс хэлний &quot;Претани&quot; буюу &quot;будагдсан хүмүүс&quot; гэсэн үгнээс үүсэлтэй ажээ. Сельтик болон Викингүүдийн үед Их Британийн нутагт амьдарч байсан хүмүүс биендээ шивээс хийж, янз бүрийн өнгөөр будах нь элбэг байснаас дээрх нэршил үүссэн байна. 
::'''''Нэгдсэн хаант улс''''' Энэ нь Их Британи, Умард Ирландын нэгдсэн хаант улс гэх үгний товчлол юм. 1927 оноос эхлэн албан ёсны баримт бичигт дээрх нэршлийг ашиглах болсон байна. 
::'''''Албион''''' Грек хэлний &quot;Албиво&quot; буюу Латин хэлээр &quot;Альба&quot; буюу &quot;цагаан&quot; гэх үгнээс уг нэршил үүсчээ. Доверийн цагаан эргийг харсан уран зохиолчид дээрх нэрийг өгсөн байх магадлалтай.

==Й==

=== {{YEM}} ===
Тус улсын нэрний талаар нэгдсэн тодорхойлолт байдаггүй. Харин Араб хэлний &quot;Имн&quot; буюу &quot;өмнөд&quot; &quot;Йамин&quot; буюу &quot;баруун тал&quot; гэх үгнээс үүссэн гэсэн домог бий.&lt;ref&gt;Many [[Semitic languages]], including [[Arabic language|Arabic]] and [[Hebrew language|Hebrew]], preserve a system with south on the &quot;right&quot; and north on the &quot;left&quot;&lt;/ref&gt; Зарим судлаачид &quot;Юмн&quot; буюу &quot;аз жаргал&quot; гэсэн утга илэрхийлдэг гэж үздэг.

==К==

=== {{CPV}} ===
Португаль хэлний Кабо Верде буюу &quot;Ногоон хошуу&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. 1444 онд энэ газар нутгийг илрүүлэхэд бүх юм нь ногооч харагдаж байсан тул аялагч, эзлэн түрэмгийлэгчид ийм нэр өгчээ. 

=== Казахстан {{KAZ}} ===
Амальгам хэлээр &quot;Казахуудын өлгий нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. &quot;казак&quot; гэдэг нь &quot;нүүдэлчин&quot;, &quot;чөлөөт&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг бөгөөд &quot;стан&quot; гэдэг нь персээр &quot;нутаг&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. 

=== {{CAM}} === 
Санскрит хэлний &quot;камания бхожа&quot; буюу &quot;Сайныг мөрөөдөгсдийн өлгий&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.&lt;ref&gt;Law, B.C. ''Some Ksatriya Tribes of Ancient India'', p. 233. 1975&lt;/ref&gt; Түүнчлэн эрт цагт төвд, энэтхэг, пакистан, вьетнам, лаосын нутгийг хамран оршиж байсан Сваямбува Камбу гэх нутаг дэвсгэр, Хинди соёлын томоохон төвөөс нэр нь үүссэн гэж үзэх теологичид бий..&lt;ref&gt;Casey, Robert. ''Four Faces of Siva'', pp. 88–100. Bobbs-Merrill Company (Indianapolis), 1934.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;George Coedes. ''Inscriptions du Cambodge'', II, pp. 10 &amp; 155. {{fr icon}}&lt;/ref&gt; Others suppose it to be an exonym derived from [[Old Persian]] ''Kambaujiya'' (&quot;weak&quot;) or the cognate [[Avestan]] ''Kambishta'' (&quot;the least&quot;)&lt;ref&gt;Harmatta, J. Op. cit. [disapprovingly] in ''Achaemenid History'', 13, pp. 110–111. PF 302 and PFNN 2350.&lt;/ref&gt; Орон нутгийнхан тэр бүр таалан хүлээж аваад байдаггүй өөр тайлбар байдаг нь Перси хэлний &quot;Камбаужия&quot; буюу &quot;үлбэгэр&quot;, Авестан хэлний &quot;Камбишта&quot; буюу &quot;өчүүхэн&quot; гэсэн утгатай үгнээс ч үүссэн гэх домог. 

=== {{CMR}} ===
Герман хэлний &quot;Камерун&quot;, Франц хэлний &quot;Камероун&quot; буюу &quot;сам хорхой&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Энэ нь тус улсад урсдаг Вури голтой холбоотой нэр юм. Тус улсад ирсэн европынхон эрэг дагуу &quot;сам хорхой&quot; ихээр барьж байсантай энэ нэршил холбоотой.&lt;ref name=&quot;MLW&quot;&gt;{{cite book |url=http://nlbif.eti.uva.nl/bis/lobsters.php?menuentry=soorten&amp;id=73 |chapter=''Callianassa turnerana'' |title=FAO Species Catalogue, Vol. 13. Marine Lobsters of the World |author=Lipke B. Holthuis|author-link=Lipke Holthuis |publisher=[[Food and Agriculture Organization]] |year=1991 |isbn=92-5-103027-8 |series=FAO Fisheries Synopsis No. 125}}&lt;/ref&gt; 

=== {{CAN}} ===
Тус улсын уугуул иргэд болох Ироко омгийнхний &quot;Канада&quot; буюу &quot;Тосгон&quot; гэх үгнээс Канад улсын нэр үүсчээ.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Origin of the Name, Canada|url=http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/symbl/o5-eng.cfm|publisher=Canadian Heritage|year=2008|accessdate=23 May 2011}}&lt;/ref&gt; Британи, Францын дарангуйллын үеэс Канад гэж нэрлэсээр өдийг хүрсэн юм. Нутгийнхан дунд тархсан өөр нэг домгоор бол Испани, Португалийн эзлэн түрэмгийлэгчид алт, мөнгө хайж ирсэн боловч юуг ч эс олжээ. Чухамдаа үүнээс болж Испаничууд &quot;ака&quot;, Португальчууд &quot;ка-нада&quot; гэж хэлээд буцсан гэдэг. Энэ нь &quot;юу ч алга&quot; гэх утгыг илэрхийлдэг юм байна. 

=== {{QAT}} ===
Эртний Зубара улсын Катари тосгоны нэрнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэж олонх катарчууд үзэх болжээ. Грекийн алдарт Птоломейн үеийн газрын зурагт &quot;Катари&quot; гэх үгийг ашигласан байдаг. Англи хэлтнүүд &quot;Каттер&quot; буюу &quot;зүсэгч, таслагч, сийлбэрчин&quot; гэж ойлгож, дууддаг боловч энэ нь тийм утгыг огтоос илэрхийлдэггүй билээ. 

=== {{KEN}} ===
Кени уулын нэрнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Кени гэдэг нь Кикую омгийн хэлээр &quot;Кере Ниага&quot; буюу &quot;Цагаан хайрхан&quot; гэх утгатай үг ажээ. Мөн тус омгийнхний &quot;Кирима Нгай&quot; буюу &quot;Бурхадын орших хайрхан&quot; гэх утгатай байж магадгүй гэж Германы эрдэмтэд үздэг юм. 

=== {{CYP}} ===
Тус улсын нэр чухам ямар утга агуулдаг болох нь тодорхойгүй. Олон нийтэд түгсэн домгоор бол Латин болон Грек хэлний &quot;зэс&quot; гэх утгатай үгнээс үүссэн ажээ.&lt;ref&gt;Fisher, Fred H. ''Cyprus: Our New Colony And What We Know About It'', pp. 13–14. Geo. Routledge &amp; Sons (London), 1878.&lt;/ref&gt; Шумерийн &quot;Кубар&quot; буюу &quot;хүрэл&quot; гэх үгнээс ч үүссэн байж болох талтай. Өөр нэгэн домгоор бол Грекийн &quot;кипариссос&quot; буюу &quot;агар задан мод&quot; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Cyprus |title=Online Etymology Dictionary |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=19 September 2011}}&lt;/ref&gt; эсвэл &quot;кипрос&quot; буюу &quot;улаан хүрэн&quot; гэх үгнээс үүссэн гэж үздэг байна.  

=== Киргизстан {{KGZ}} ===
Турк хэлний &quot;кирк&quot; буюу &quot;40&quot; гэсэн тооны нэрнээс үүдсэн &quot;40 овгийнхний нутаг&quot; гэсэн утгыг тус улсын нэр илэрхийлдэг байна.

=== {{KIR}} ===
Британийн аялагч Томас Гильберт тус арлыг нээсэнтэй холбогдуулан уугуул иргэд түүний нэрийг &quot;Кирибат&quot; гэж дуудсанаас үүдэн энэ нэршил үүссэн байна.

=== {{COL}} ===
Алдарт аялагч Кристофер Колумбийн нэрнээс үүдэн &quot;Колумбийн газар нутаг&quot; гэсэн утгатай үг юм. 1819 онд алдарт тэмцэгч Симон Боливар уг нэрийг хайрлаж, улмаар улсын албан ёсны нэр болгожээ. 1863 онд энэ нэрийг албан ёсоор соёрхон батласан юм.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Carlos Restrepo Piedrahita|url=http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/febrero1992/febrero2.htm|title=El nombre &quot;Colombia&quot;, El único país que lleva el nombre del Descubrimiento|work=Revista Credencial|date=February 1992|accessdate=29 February 2008|language=es}}&lt;/ref&gt;  

=== {{COM}} ===
Араб хэлний &quot;Камар&quot; буюу &quot;Сар&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.

=== {{CGO}} ===
Францын дарангуйллаас ангижирч тусгаар тогтносон улс болсон 1960 онд Конго голын нэрнээс санаа аван ийнхүү нэрлэх болжээ. &quot;Конго&quot; гэсэн үг нь Баконго омгийнхний хэлээр &quot;анчид&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм байна.&lt;ref&gt;Bentley, Wm. Holman. ''Pioneering on the Congo''. Fleming H. Revell Co., 1900.{{Verify source|date=October 2011}}&lt;/ref&gt; Конго гол нь Ангол, Бурунди, Камерун, Төв Африк, хоёр Конго, Руанда, Танзани, Замби улсыг дамнан урсдаг, 4,700 км үргэлжилсэн гол юм. 

=== {{COD}} ===
Улстөрийн үзэл суртлын хувьд хоёр хуваагдсан улс учир нэрний утгын тухайтад Бүгд найрамдах Конго улстай адилхан. 

=== {{KOS}} ===
Серби хэлний &quot;Кос&quot; буюу &quot;хар шувуу&quot;, &quot;ово&quot; буюу &quot;нутаг&quot; гэсэн утгтай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.

=== {{CRC}} ===
Испани хэлний &quot;Баян эрэг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Аугаа аялагч Кристофер Колумб энэ газар анхлан хөл тавьсан 1502 онд &quot;Коста дель Оро&quot; буюу &quot;Алтан эрэг&quot; гэж уулга алдаж байсан удаатай. 

=== {{CIV}} ===
Франц хэлний &quot;Зааны ясан эрэг&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Францын дарангуйллын үед тус улс зааны ясны худалдааны гол түшиц газар байснаас үүдэн дээрх нэршил гарсан байна. Зарим улсууд тус улсыг &quot;Алтан эрэг&quot;, &quot;Боолын эрэг&quot; гэх мэт янз бүрээр нэрлэдэг. 

=== {{CUB}} ===
Тус улсын нэр чухам ямар утга учиртай болох нь өнөө хэр нь тодорхойгүй байна. Гэвч Тайно омгийнхний &quot;кубао&quot; буюу &quot;үржил шимт нутаг&quot; &lt;ref&gt;Carrada, Alfred. ''The Dictionary of the Taino Language'', &quot;[http://www.alfredcarrada.org/notes8.html Plate 8]&quot;.{{Unreliable source?|date=September 2009}}&lt;/ref&gt;  &quot;коабана&quot; буюу &quot;сайхан нутаг&quot; &lt;ref&gt;[http://members.dandy.net/~orocobix/terms1.htm Taino Indigenous Peoples of the Caribbean Dictionary] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080430163856/http://members.dandy.net/~orocobix/terms1.htm |date=30 April 2008 }}&quot;.{{Unreliable source?|date=June 2009}}&lt;/ref&gt; гэсэн үгнээс гаралтай гэж үзэх тайлбар бий. Өөр нэг тайлбараар бол аугаа аялагч Кристофер Колумб Испанийн Женоа мужийн &quot;Куба&quot; гэх тосгоны нэрнээс санаа авч ийнхүү нэрлэсэн гэж үздэг байна. &lt;ref&gt;Barreto, Augusto Mascarenhas. ''O Português Cristóvão Colombo: Agente Secreto do Rei Dom João II.'' Lisbon, 1988. Translated edition: ''The Portuguese Columbus: Secret Agent of King John&amp;nbsp;II''. Palgrave Macmillan, {{ISBN|0-333-56315-8}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Da Silva, Manuel L. and Silvia J. ''Christopher Columbus was Portuguese'', pp. 396 ff. Express Printing (Fall River), 2008. {{ISBN|978-1-60702-824-6}}.&lt;/ref&gt; 

=== {{KUW}} ===
Араб хэлний &quot;кут&quot;, &quot;коут&quot; буюу &quot;усны ойролцоо барьсан цайз&quot; гэсэн утга үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. 

==Л==

=== {{LAO}} ===
Энэтхэг хэлний &quot;лава&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Лава гэдэг Лахорын домгоор Рама бурханы ихэр хүүхдийн нэгнийх нь нэр юм. Үүнээс гадна Хятад хэлний &quot;Лан Шанг&quot; буюу &quot;сая, сая зааны өлгий нутаг&quot; гэх утгатай үгнээс үүссэн байж болох юм. 

=== {{LVA}} ===
Тус улсын нэр нь Балтын орнуудын хэлээр &quot;Лиет&quot; буюу &quot;нэгдсэн, бэхжих&quot; гэх үгнээс үүссэн гэж үзэх судлаачид бий. Мөн түүнчлэн Латгалиансуудын овгийн нэрнээс үүссэн гэж үзэх сүүлийн үед давамгайлах болжээ. 

=== {{LSO}} ===
Сесото омгийнхний хэлээр &quot;Басоточуудын эх орон&quot; гэсэн утгатай үг юм. &lt;ref&gt;{{cite book|title=No Place Left to Bury the Dead|first=Nicole|last=Itano|publisher=Simon and Schuster|year=2007|page=314|isbn=0-7432-7095-9}}&lt;/ref&gt; Басото гэдэг нь тус улсад амьдарч байсан эртний овог аймаг бөгөөд &quot;восото&quot; буюу &quot;хүн төрөлхтөн&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. &lt;ref&gt;Merriam-Webster Online. &quot;[http://www.merriam-webster.com/dictionary/basotho Basotho]&quot;. Retrieved 11 May 2012.&lt;/ref&gt;

=== {{LBR}} ===
Латин хэлний &quot;Либер&quot; буюу &quot;эрх чөлөө&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. АНУ боолчилсон хар арьстнуудад тусгайлан газар заан өгч улс болгон суурьшуулахдаа энэ нэрийг өгсөн байна.

=== {{LIB}} ===
Араб хэлний &quot;лебнан&quot; буюу &quot;цагаан&quot;, &quot;лебнен&quot; буюу &quot;сүү&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Үүнээс гадна Ливан уулын нэрнээс үүдсэн нэр байж болно гэж судлаачид үздэг. Нутгийнхний хэлээр &quot;ливан&quot; гэдэг нь &quot;Бурханы зүрх&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. МЭӨ 2900 онд зохиогдсон &quot;Гигламешийн судар&quot; бичигт Эбла гэж дурдагдсан бол Библийн сударт Эблагын тухай 71 удаа дурдагддаг юм. 

=== {{LBY}} ===
Тус улсын нэрний утга учир тухайлан тодорхой болоогүй. Гэхдээ Египетийн газар нутагт хамаардаг байсан &quot;Ливийн цөл&quot;-өөс тус улсын нэршил үүссэн гэж ихэнх судлаачид үздэг. Эртний Берберчүүдийн хэлээр &quot;Либианс&quot; буюу &quot;цөлийн баруун тал&quot; гэсэн утгатай ч гэж зарим эрдэмтэд үздэг байна. 

=== {{LTU}} ===
Нэрний утга учрын талаар олон янзын таамаг, тайлбар бий. Үүнээс дурдвал Балтын орнууд эрт цагт нэгдэн нэг эзэнт гүрэн байснаас үүдэн &quot;лиети&quot; буюу &quot;нэгдсэн, бэхжих&quot; гэсэн утгай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Түүнчлэн Грек хэлний &quot;а-лей-сон&quot; буюу &quot;Аяга&quot;, Тохари хэлний &quot;лиям&quot; буюу &quot;нуур&quot; эртний слав хэлний &quot;лияти&quot; буюу &quot;аадар бороо&quot; гэх үгнүүдээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Литвачуудийн итгэдэгээр бол литва хэлний &quot;лиетус&quot; буюу &quot;хур элбэгтэй нутаг&quot; гэсэн утгатай юм байна. 

=== {{LIE}} ===
Герман хэлний &quot;гялтганасан чулуу&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Ариун Ромын эзэнт гүрний үед өөрөөр нэрлэж байсан ч Ариун Ромын эзэнт гүрэн задран унасны дараа энэ нэрээ сэргээн авсан байна. 

=== {{LUX}} ===
Герман хэлний &quot;люцл&quot; буюу &quot;жижиг&quot;, &quot;бург&quot; буюу &quot;шилтгээн&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Эдгээр үгнүүд нийлээд &quot;Жижиг шилтгээн&quot; гэх утгыг илэрхийлнэ. 

==М==

=== {{MRI}} ===
Нэрний утга учрын тухайтад дээр дурдсан Мауритани улсын утгатай тун төстэй. Түүнээс гадна эртний Голландын эзэнт гүрний Маурис Нассау гэх эзэн хааны нэрнээс үүссэн гэж зарим судлаачид таамагладаг.

=== {{MRT}} ===
Латин хэлний &quot;Моорчуудын нутаг&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Моор гэдэг нь эртний араб үндэстнүүдийн нэг юм.

=== {{MAD}} ===
Малагаси омгийнхний хэлээр &quot;Малагасичуудын эх орон&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Малагаси гэдэг нь чухам ямар үг болох талаар өнөө цаг үед ямар ч тайлбар ирээгүй байна. Харин Венецийн худалдаачин Марко Поло аялалынхаа үеэр тус улсын нэрийг буруу дуудсанаас болж &quot;Мадагаскар&quot; гэх улсын нэр бий болжээ. Чухам түүний буруу дуудсан нэрнээс болж газрын зурагт энэ нэрээр тэмдэглэх болсон байна. 

=== {{MKD}} ===
Грек хэлний &quot;Македовиа&quot; буюу &quot;хязгаар нутаг, дараагийн&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2364599 Μακεδονία], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', on Perseus&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.etymonline.com/index.php?term=Macedonia Macedonia], Online Etymology Dictionary&lt;/ref&gt; Түүнээс гадна Грек хэлний &quot;Македнос&quot; буюу &quot;өндөр, нарийхан&quot; гэх үгнээс үүссэн гэх тайлбар бий. &lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2364596 μακεδνός], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', on Perseus&lt;/ref&gt; 

=== {{MWI}} ===
Уугуул Малавичуудын хэлээр &quot;оргилсон их усан&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Түүнээс гадна Малави нуурын нэрнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Малави нуур нь 560 км урт, 75 км өргөн 706 метрийн гүн, Малави, Мозамбик, Танзани улсуудыг дамнан оршдог нуур юм.

=== {{MAS}} ===
Малайн хойгын нэрнээс тус улсын нэр үүссэн байх гэдэгт ихэнх түүхч, судлаачид итгэдэг. Чухамдаа эртний Энэтхэгийн худалдаачид энэ хойгоор дамжин олон арван төрлийн худалдаа хийдэг байсан түүх бий. Малай хэлний &quot;мала&quot; буюу &quot;уулс&quot; гэсэн үгнээс тус хойгын нэр үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд бий. Түүнчлэн япон, малай хэлний &quot;мелаю&quot;, &quot;млаю&quot; буюу &quot;шургуу ажиллагсдын өлгий нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс үүссэн гэх домог бий. Энэ хоёр домог орчин цагт хамгийн элбэг тархжээ. 

=== {{MDV}} ===
Санскрит хэлний &quot;маладвипа&quot; буюу &quot;арлуудын цэцгэн титэм&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Түүнчлэн малай хэлний &quot;мала&quot; буюу &quot;уулс&quot;, санскрит хэлний &quot;дива&quot; буюу &quot;арал&quot; гэсэн үгнээс үүдсэн &quot;Уулсын арал&quot; гэх утгатай гэсэн өөр нэг домог ч бий. 

=== {{MLI}} ===
Эртний Баруун Африк хэлний &quot;мали&quot; буюу &quot;усны үхэр&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. 

=== {{MLT}} ===
Тус улсад эрт цагт Грек болон Финикүүдийн соёл холилдож байснаас шалтгаалан дараах хоёр утгаар тайлбарлагддаг. &lt;ref name=&quot;ndmh&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.doi.gov.mt/EN/islands/dates.asp|publisher=Department of Information – Maltese Government|title=Notable dates in Malta's history|date=6 February 2008}}&lt;/ref&gt;
Грек хэлний &quot;мелита&quot; буюу &quot;зөгийн бал&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэх домог бий. Византийн эзэнт гүрэн аль 395 оноос эхлэн энэ нэрээр газрын зурагт тэмдэглэсэн байна.&lt;ref name=&quot;ndmh&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |publisher=Malta Today |title=Controversy over unique Maltese bee population |date=6 February 2008 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120319221059/http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |archivedate=19 March 2012 |df= }}&lt;/ref&gt; Финикчүүдийн &quot;малет&quot; буюу &quot;диваажин&quot; гэх үгнээс үүссэн гэх өөр нэг хувилбар бас бий.&lt;ref&gt;{{cite book | last = Pickles| first = Tim | title =Malta 1565: Last Battle of the Crusades| publisher =Osprey Publishing| url =https://books.google.com/books?id=0LuvbRQ78sIC&amp;pg=PA11&amp;lpg=PA11&amp;dq=Maleth+Malta+haven&amp;source=web&amp;ots=PGO2OF9Y9I&amp;sig=rcodiMbexlDy5YwMXhelH7zEYyw| isbn = 978-1-85532-603-3}}&lt;/ref&gt; 

=== {{MAR}} ===
Эртний Бербер хэлний &quot;Мур Акуш&quot; буюу &quot;Бурхадын нутаг&quot; гэсэн утгай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ.

=== {{MHL}} === 
Британийн нэрт аялагч, ахмад Жон Маршаллын нэрээр тус улсыг нэрлэжээ. 

=== {{MEX}} ===
Эртний Нахуати омгийнхний хэлээр &quot;нар&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Түүнээс гадна уугуул мексикчүүдийн хаан &quot;Мексихтили&quot; хааны нэрнээс ч үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд бий. 
Нахуати омгийн &quot;метцтий&quot; буюу &quot;сар&quot;, &quot;зиктий&quot; буюу &quot;гол&quot; гэсэн үгнээс үүссэн гэх өөр нэг таамаг байдаг. Одоогийн Мексикчүүдийн итгэдэг өөр нэг домог бол эртний Ацтекын нийслэл &quot;Мекихко&quot; гэдэг байснаас үүдэн гарсан гэх домог юм. 

=== {{FSM}} ===
Грек хэлний &quot;микро&quot; буюу &quot;жижиг&quot;, &quot;несос&quot; буюу &quot;арал&quot; гэх үгнээс үүдсэн &quot;жижиг арлууд&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 

=== {{MDA}} ===
Эртний Готик хэлний &quot;мулда&quot; буюу &quot;шороо&quot;, &quot;шавар&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Түүнчлэн Румыньд орших Молдав голоос тус улсын нэр үүссэн гэж үздэг. Румыньчуудын дунд тархсан домгийн дүрээс одоогийн нэр үүссэн гэх өөр нэг домог бий. Энэ домгоор бол Драгос Вода гэх залуу баатар эр нутгийн догшин сахиус, ад зэтгэрийн амьтадыг дарахаар нэгэн өдөр анд гарчээ. Тэр уг ан хийхдээ эр, эм хоёр нохой дагуулж явжээ. Молда гэх эм нохой нь ямар ч догшин амьтадыг номхоруулж чадах шидтэй бол Мадыш гэх эр нохой нь ад зэтгэрийн ямар ч амьтныг даран сөнөөх чадалтай юм байна. Үүнээс үүдэн тус улсын одоогийн нэр болох &quot;Молдав&quot; нэр үүссэн ажээ. 

=== {{MON}} ===
Грек хэлний &quot;Ганцаар амьдрах&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Эртний Грекчүүд тус улсыг МЭӨ 6-р зуунд эзлэн захирч байсан гэх домог бий. 
 
=== {{MGL}} ===
&quot;Монголчуудын нутаг&quot; гэх үгнээс одоогийн нэршил үүсчээ. Харин Монгол гэдэг нь уулын хажуугаар урсах &quot;Мон&quot; нэрт голоос одоогийн нэр үүссэн гэж үзэх өөр нэг домог бий. Түүнчлэн &quot;Мөнх&quot; гэх үгнээс үүссэн байж магадгүй гэж Монгол улсын их сургуулийн Түүх, нийгмийн ухааны сургуулиас гаргасан номонд дурджээ. &lt;ref&gt;{{cite book
|author=[[National University of Mongolia]], School of Social Sciences, Department of History
| title         = Монгол улсын түүх
| trans_title   = History of Mongolia
| year          = 1999
| publisher     = Admon
| location      =
| language      = Mongolian
| isbn          =
| pages         = 67–69
| chapter       = 2. Хүний үүсэл, Монголчуудын үүсэл гарвал
| trans_chapter = 2. Origins of Humanity; Origins of the Mongols
}}&lt;/ref&gt; 

=== {{MNE}} ===
Итали хэлний Венец аялагаар &quot;Хар уул&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. 
::'''''Чёрна Гора/Црна Гора''''' Монтенегрочууд өөрийн хэлээр улсаа ийн нэрлэдэг. Орос болон Монтенегро дуудлагаар мөн л &quot;Хар уул&quot; гэх утгыг илэрхийлнэ.

=== {{MOZ}} ===
Эртний арабын гарамгай удирдагч болох Шейх Мусса бен Мбикигийн нэрнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Нэг ёсондоо Мозамбик арлын нэрнээс одоогийн нэршил нь үүссэн байна. 

=== {{MYA}} ===
Эртний Бирм хэлний &quot;мьян&quot; буюу &quot;хурдан&quot;, &quot;мар&quot; буюу &quot;хүчтэй&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэдэгт ард иргэд нь итгэдэг. Гэвч эртний Миндон улсын харьяанд байсан албатуудыг &quot;Мьянмачууд&quot; гэж нэрлэдэг байснаас шалтгаалан одоогийн нэрийг сонгосон гэж эрдэмтэд үздэг юм.&lt;ref name=&quot;thantmyintu2001&quot;&gt;{{cite book | first=Thant | last=Myint-U | year=2001 | title=The Making of Modern Burma | isbn=0-521-79914-7 | publisher=Cambridge Univ. Press | location=Cambridge}}&lt;/ref&gt;

==Н==

=== {{NAM}} ===
Нама хэлний &quot;Намиб&quot; буюу &quot;Юу ч үгүй газар орон&quot; гэсэн утгатай үгнээс үүсчээ. Намибын цөл энэ нутагт оршдог учир улсын нэр үүнээс үүссэн байна. 

=== {{NRU}} ===
Науру омгийнхний хэлээр &quot;Анаоэро&quot; буюу &quot;Би далайн эрэг явлаа&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсэн бий болжээ. Герман хэлэнд энэ улсыг &quot;Наводо&quot; эсвэл &quot;Онаверо&quot; гэж тэмдэглэж байсан гэдэг.

=== {{NIG}} ===
Нигер голын нэрнээс тус улсын нэр үүсчээ. Нигер гэдэг нь Туарег хэлний &quot;негхиррэн&quot; буюу &quot;урсаж буй ус&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм байна. Мөн нигер хэлний &quot;Ни Гир&quot; буюу &quot;Гир мөрөн&quot; гэсэн үгнээс үүсэлтэй ажээ.&lt;ref&gt;{{cite book
  | title =Atlas A-Z
  | publisher =Dorling Kindersley
  | year =2004
  | location =New York City
  | page =289 }}&lt;/ref&gt;  Латин хэлт орнууд буюу барууныхан латин хэлний &quot;нигер&quot; буюу &quot;хар арьст&quot; гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэдэгт итгэдэг. Гэвч энэ нь арьс өнгөөр ялгаварласан үзлээс өөр юу ч биш юм. 

=== {{NGR}} === 
Нэрний утга учрын тухайд дээр дурдсан Нигер улстай  ижилхэн юм. 

=== {{NED}} ===
Голланд хэлээр &quot;Доод нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. &lt;ref&gt;see:[http://www.etymonline.com/index.php?search=nether&amp;searchmode=none Online Etymology Dictionary on Nether] However, the explanation given in this source about the origin of the word ''Nederlanden'' as used &quot;by the Austrians&quot; in contradistinction to their own  mountainous country, is extremely implausible, if only because the use of the word antedates the [[Austrian Netherlands]] by two centuries at least. Austria itself has a ''Niederösterreich'' region ([[Lower Austria]]) that is quite mountainous, but derives its name from its downriver location.&lt;/ref&gt; Герман улс цэвэр газар зүйн байршлаас шалтгаалан ингэж нэрлэх болсон байна. Учир нь Райн мөрний адаг хэсэгт тус улс байрладаг учир ийнхүү нэрлэхэд хүрчээ. &lt;ref name=Duke&gt;{{cite book|last=Duke|first=A.|title=Dissident identities in the early modern Low Countries|year=2009|publisher=Ashgate Publishing}}&lt;/ref&gt;{{rp|37}} 
::'''''Голланд''''' Олон улсад тус улсыг голцуу энэ нэрээр нь мэддэг. Энэ нь Герман хэлний &quot;холт&quot; буюу &quot;модот нутаг&quot; гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэж судлаачид үздэг.&lt;ref&gt;Online Etymology Dictionary. &quot;[http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&amp;search=holland&amp;searchmode=none Holland]&quot;.&lt;/ref&gt;  

=== {{NCA}} ===
Никарагуа гэдэг нь тус улсын уугуул иргэдийн хэлээр &quot;никари&quot; буюу &quot;нуур&quot; гэсэн үгнээс үүсчээ. Уугуул иргэд &quot;Никари&quot; гэж тус улсад урсдаг голоо нэрлэдэг байсан гэдэг. Харин Испанийн аялагч Гил Гонзалез Давила энэ нутагт хөл тавихдаа &quot;акуа&quot; буюу &quot;ус&quot; гэсэн үг нэмж одоогийн бидний мэдэх &quot;Никарагуа&quot; гэх үг бий болсон байна. Никарагуа нуур нь 161 метр урт, 71 км өргөн 26 метр гүн зөвхөн Никарагуа улсад байдаг нуур юм.

=== {{NOR}} === 
Хуучин Норс хэлний &quot;норорвегр&quot; буюу &quot;Умардын зам&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 
::'''''Норге''''' Норвегичууд эх хэлээ улсаа ийн бичдэг бөгөөд энэ нь &quot;Умард&quot; гэсэн утгатай үг юм.

==О==

=== {{OMA}} ===
Араб хэлний &quot;аамен&quot;, &quot;амун&quot; буюу &quot;гэрээслэгдсэн, суурьшсан&quot; гэсэн утгатай үгнээс гаралтай гэж олон судлаачид үздэг байна. Ромын алдарт жанжин Плиний, Птоломей нар энэ нутгиийг &quot;Омана&quot; гэж түүх шастирт тэмдэглэсэн байдаг.&lt;ref&gt;[[Pliny the Elder]]. ''[[Natural History (Pliny)|Natural History]]'', VI.149.&lt;/ref&gt;

=== {{RUS}} ===
Орос гэдэг нь хуучин Норд хэлний &quot;родс&quot; буюу &quot;завьчин&quot; гэх үгнээс үүдэлтэй ажээ. Византийн Грекчүүд &quot;Росиа&quot;, Варангичууд &quot;Рус гэж тэмдэглэж байжээ.

==Ө== 

=== {{RSA}} ===
Газар нутгийн байршлын тухайд Африк тивийн өмнөд хэсэгт орших учир &quot;Өмнөд Африк гэж нэрлэх болжээ. 
::'''''Суйд-Африка''''' Өмнөд Африкчууд өөрийн эх хэлээрээ ингэж нэрлэдэг. Энэ нь Африкчуудын хэлээр &quot;Өмнөд Африк&quot; гэсэн үг юм. 
::'''''Азаниа''''' Цагаан арьстанууд голчлон амьдардаг бүс нутагт африк хэлээс өөрөөр ингэж дууддаг. Энэ нь грек хэлний &quot;Азайнейн&quot; буюу &quot;хуурай&quot; гэсэн үгнээс үүдсэн нэр юм. 

=== {{KOR}} ===
&quot;Горео&quot; болон &quot;Гогурео&quot; улсыг нэрлэдэг байснаас тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. Йемаек хэлний &quot;Гуру&quot; буюу &quot;хана хэрэмт хот&quot;, &quot;Гаури&quot; буюу &quot;төвийн&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэдэгт эрдэмтэд нэгджээ. Харин Өмнөд гэсэн тодотголыг Солонгосын дайнаас хойш хоёр хуваагдахад авчээ. 
::'''''Гуулин улс''''' Энэ нь Хятад хэлний &quot;Гао Ли&quot; буюу &quot;сүрлэг&quot; гэсэн үгнээс гаралтай юм. 

=== {{SSD}} ===
Судан гэдэг нь Араб хэлний &quot;судан&quot; буюу &quot;хар арьстан&quot; гэх үгнээс үүдсэн нэр юм. Харин урдаа &quot;өмнөд&quot; гэсэн дагавар нэмсэн нь одоогоос зургаан жилийн өмнө Суданы дайнаар хоёр хуваагдсанаас хойш ийм дагавар авах болжээ. 

==П==

=== {{PAK}} ===
Пакистан гэдэг нь Урду хэлний &quot;Паки&quot; буюу &quot;ариун&quot;, Перс хэлний &quot;стан&quot; буюу &quot;улс&quot; гэсэн утгатай ажээ. Өөрөөр хэлбэл &quot;Ариун улс&quot; гэсэн утгатай үг юм. Улстөрийн үзэл суртлын үед Энэтхэгээс үргэлж тусдаа байхын тулд Пакистаны хөдөлгөөнийг удирдаж байсан Рахмат Али гэгч &quot;Одоо эсвэл хэзээ ч үгүй&quot; зохиолдоо &quot;Пунжаб, Кашмир, Синдх, Балучистан мужууд нийлээд ПАКСТАН&quot; болж байгаа гэж тайлбарлаж байжээ.&lt;ref name=&quot;Now or Never&quot;&gt;{{cite journal|author=Choudhary Rahmat Ali|title=Now or Never. Are we to live or perish forever?|date=28 January 1933|url=http://en.wikisource.org/wiki/Now_or_Never;_Are_We_to_Live_or_Perish_Forever%3F}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ikram1995&quot;&gt;{{cite book|author=[[S. M. Ikram]]|title=Indian Muslims and partition of India|url=https://books.google.com/books?id=7q9EubOYZmwC&amp;pg=PA177|accessdate=23 December 2011|date=1 January 1995|publisher=Atlantic Publishers &amp; Dist|isbn=978-81-7156-374-6|pages=177–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.chaudhryrahmatali.com/now%20or%20never/index.htm |title=Rahmat Ali ::Now or Never |publisher=The Pakistan National Movement |accessdate=14 April 2011 |author=Rahmat Ali |page=2 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110419012150/http://www.chaudhryrahmatali.com/now%20or%20never/index.htm |archivedate=19 April 2011 |df=dmy }}&lt;/ref&gt;  

=== {{PLW}} ===
Палаучуудын домгоос тус улсын нэр үүсчээ. Палау хэлээр &quot;Айбелау&quot; буюу &quot;Шууд бус хариултууд&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Учир нь тус улсыг бүтээж байсан Чуаб гэх үлэмж биет бурханы асуултад булзайруулсан хариулт өгч байсан тул маш удаанаар тус улсыг бүтээсэн гэдэг домог бий билээ.&lt;ref&gt;Belau National Museum, cited by Pelnar, Bonnie. &quot;[http://www.underwatercolours.com/bai/bais.html The Bais of Balau]&quot;. Retrieved 22 September 2011.&lt;/ref&gt; 
::'''''Белау''''' Палаучууд эх хэлээрээ өөрсдийн улсаа ийн нэрлэдэг билээ. Утгыг нь дээр дурдсан тул тайлбарлахаа азная.  

=== {{PLE}} ===
Хебрю хэлний &quot;Филистинчүүдийн газар орон&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.&lt;ref&gt;[http://etymonline.com/index.php?term=Palestine&amp;allowed_in_frame=0 Online Etymology Dictionary (Palestine)]&lt;/ref&gt; Филистинчүүдийг Латин хэлэнд тэмдэглэхдээ &quot;Палестина&quot; гэж тэмдэглэсэн байдаг. Эртний Филистиний нутагт одоогийн Газын зурвас, Ашдод, Ашкелон, Экрон, Гат хотын нутаг багтдаг байжээ. 

=== {{PAN}} ===
Уугуул Куева индианчуудын хэлээр &quot;Арвин их загасны орон&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. Тус улсын нийслэл хотыг ч мөн ингэж нэрлэдэг билээ.

=== {{PNG}} ===
Папуа гэдэг нь Малай хэлний &quot;папуах&quot; буюу &quot;үсэрхэг&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Харин Шинэ Гвиней гэдэг нь тус улсыг анхлан нээсэн Испанийн аялагч Иниго Ортиз де Ретез Африкын Гвиней улстай яг ижилхэн учир &quot;Шинэ Гвиней&quot; гэх нэр өгсөн байна.

=== {{PAR}} ===
Тус улсын нэр нь чухам ямар утга учиртай нь бидний үед тодорхойгүй байна. Эртний Гуарани хэлний &quot;пара&quot; буюу &quot;гол&quot;, &quot;гуай&quot; буюу &quot;титэм&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэх тайлбар байдаг. Мөн түүнчлэн &quot;Их уст гол&quot; гэсэн уугуул иргэдийн нэр гэсэн тайлбар ч бий. Тус улсад аж төрж байгаад устан үгүй болсон &quot;Паяагуачуудын нутаг&quot; гэсэн утгай үг гэсэн домог ч бас бий. 

=== {{PER}} ===
Энэ улсын нэрний талаар хоёр тайлбар өнөө цаг үед хүрч иржээ. Эхнийх нь &quot;Биру&quot; буюу &quot;Гол&quot; гэсэн утгай үг гэсэн тайлбар бий. Харин удаах тайлбар нь Тус улсад ирсэн эзлэн түрэмгийлэгчид нутгийн гурван иргэнийг дагуулан шинэ газар нутагтайгаа танилцаж явжээ. Гэтэл Испаничууд &quot;Энэ чухам ямар нэртэй газар вэ&quot; гэж асуусан байна. Тэднийг дагалдаж явсан нутгийн гурван эр чухам юу гээд байгааг нь ойлгоогүй учир уугуул иргэдийг ахалж явсан ахмад настай нэгэн эр өөрийнхөө нэрийг асууж байна гэж бодон &quot;Беру&quot; гэж хариулснаас тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. 

=== {{POL}} ===
&quot;Польшчуудын нутаг&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Харин Польш гэдэг нь польш хэлний &quot;Поле&quot; буюу &quot;Нээлттэй талбай&quot; гэсэн үгнээс гаралтай ажээ. Аравдугаар зуунд Полан гэж судар номонд тэмдэглэгдэж байсан бол Полска гэх нэр 13-14-р зуунд өөргөн тархжээ. 

=== {{POR}} ===
Тус улсын нэрний тайлбар олон янз. Тус улсын Порто болон Гайа хотуудын нэрнээс үүссэн гэсэн тайлбар байдаг бол латин хэлний &quot;порт&quot; буюу &quot;боомт&quot;, Грек хэлний &quot;каллис&quot; буюу &quot;үзэсгэлэнтэй&quot;, Латин хэлний &quot;Калере&quot; буюу &quot;халуун&quot; гэсэн үгнээс үүссэн гэх тайлбар бий.

==Р==

=== {{RWA}} ===
Кинярванда хэлний &quot;кванда&quot; буюу &quot;Газар нутгаа тэлсэн&quot; гэсэн үгнээс үүдэлтэй ажээ.&lt;ref&gt;Vansina, Jan ''[https://books.google.com/books?id=tgT-lyk40agC&amp;pg=PA35 Antecedents to Modern Rwanda: the Nyiginya Kingdom]'', p. 35. University of Wisconsin Press, 2004. {{ISBN|0-299-20124-4}}. Retrieved 1 October 2011.&lt;/ref&gt; Түци омгийн хаадууд эрт цагт зэргэлдээ овог аймгуудаа байлдан эзэлж байснаас тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 

=== {{ROU}} ===
Ромчуудын харьяанд орших нутаг гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Ромын эзэнт гүрний үеэс тус нутгийг ийн нэрлэх болсон юм. Түүнчлэн тус улсын ард иргэдийг ч ромчууд гэдэг байсан түүхтэй. Анх I Карол хаан 1866 оноос тус улсын одоогийн нэршлийг ашиглаж эхэлсэн гэдэг.

==С==

=== {{SAM}} ===
Уугуул Самоачуудын хэлний &quot;са&quot; буюу &quot;ивээгдсэн&quot;, &quot;моа&quot; буюу &quot;төв&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Бас өөр нэг домгоор бол &quot;Моа шувуунуудын орон&quot; гэсэн үг гэсэн утгатай ажээ. 

=== {{SMR}} ===
Италийн алдарт Католик шашны гэгээнтэн, Католик номлолыг сурталдагч &quot;Гэгээн Маринус&quot;-ын нэрнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Гэгээн Маринус нь манай эриний 301-305 оны орчимд одоогийн Сан Марино орчимд сүм дуган бариулах ажил эрхэлж байгаад Ромчуудын хяхалт хавчлагаас шалтгаалан Хорват руу дүрвэж байсан түүхтэй юм. 

=== {{STP}} ===
:'''Сан Томе''': Португалын эзлэн түрэмгийлэгчид 1470 юм уу 1471 оны 12-р сарын 21-нд буюу Гэгээн Томасын өдөр тус газрыг нээсэн учир ийн нэрлэсэн байна. 
:'''Принсипи''': Гэдэг нь португал хэлний &quot;Гүн, ван, хунтайж&quot; гэсэн үг юм.

=== {{KSA}} ===
Саудчуудын Араб гэсэн утгатай араб үг. Учир нь тус улсыг Сауд угсааны хаадууд ээлжлэн захирдаг учир ийнхүү нэрлэх болжээ. &quot;Сауд&quot; гэдэг үг нь арабын зурхайн нэгэн одны систем юм.

=== {{SWZ}} ===
Сваци омгийнхний хэлээр &quot;Свацичуудын газар нутаг&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Тус омгийг &quot;Сваци&quot; гэх хаан эрт цагт үндэслэжээ. 

=== Сейнт Винсент ба Гренадинес ===
:'''Сейнт Винсент''': Аунгаа аялагч Кристофер Колумб 1498 оны нэгдүгээр сарын 22-ны өдөр буюу Гэгээн Винсентын өдөр нээсэн учир ийн нэрлэсэн байна. 
:'''Гренадинес''': Энэ нь Испанийн Гранада хотыг санагдуулсан учир ийнхүү нэрлэх болсонтой холбоотой ажээ.

=== Сейнт Киттс ба Невис ===
:'''Сейнт Киттс''': Алдарт аялагч Кристофер Колумб тус газар орныг нээхдээ Гэгээн Кристоферийн нэрийг хүндэтгэн ийнхүү нэрлэх болсон байна. 
:'''Невис''': Испани хэлний &quot;Цасан хатан&quot; гэх үгнээс энэхүү нэршил үүсчээ.

=== {{LCA}} ===
Францын далайчид 1502 оны 12-р сарын 13-ны өдөр буюу Гэгээн Люсын өдрөөр тус газрыг нээсэн учир шинээр нээсэн газраа ийнхүү нэрлэх болжээ.

=== {{SYC}} ===
Францын аялагчид 1754-1756 онд Францын эзэн хаан XV Луй хааны зарлигаар Сангийн сайд Жеан Море де Сейшэллийн нэрээр ийнхүү нэрлэсэн байна.
 
=== {{SEN}} ===
Сенегал голын нэрнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Сенегал гэдэг нь Берберчүүдийн хэлээр &quot;Зенага&quot; буюу &quot;газар нутаг&quot; гэсэн үг юм. Сенегал гол өнөө цаг үед Сенегалын хойд хэсэг, Мавритани улсын нутагт урсаж байгаа билээ. 

=== {{SRB}} === 
Тус улсын нэршил чухам ямар утгатай нь тодорхойгүй. Грек хэлний &quot;сиро&quot; буюу &quot;давтах&quot;, хуучин Индик хэлний &quot;сарбх&quot; буюу &quot;тулалдах&quot;, латин хэлний &quot;серо&quot; буюу &quot;бүтээн байгуулах&quot; Орос хэлний &quot;Пасерб&quot; буюу &quot;дагавар хүүхэд&quot;, Украин хэлний &quot;присербится&quot; буюу &quot;нэгдэн орох&quot; гэсэн утгатай үгсээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Түүнчлэн судлаач Шустерын баталж байгаагаар Прото-Слав хэлний &quot;уух&quot; гэсэн үгнээс үүдэлтэй ажээ.

=== {{SIN}} ===
Санскрит хэлний &quot;Симхапура&quot; буюу &quot;Арслант хот&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. 

=== {{SYR}} ===
Чухам ямар утга учиртай нь өнөө хэр нь тодорхойгүй байна. Ассирчуудыг нэрлэсэн үгнээс үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд байдаг бол Эртний Грек хэлний &quot;сириак&quot; буюу &quot;хүмүүс&quot; гэсэн үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг ч бий. 

=== {{SVK}} ===
Славчууд гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Слав гэдэг нь &quot;слово&quot; буюу &quot;үг&quot; гэх утгатай гэж эрдэмтэд тайлбарладаг. Түүнчлэн &quot;слава&quot; буюу &quot;суу алдар, &quot;слух&quot; буюу &quot;сонсох&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн тайлбар ч бий.

=== {{SVN}} === 
Славчуудын Венеци гэх утга бүхий Герман үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. 

=== {{SOL}} ===
Испанийн алдарт аялагч Альваро де Менданиа и Нейра 1567 юм уу 1568 онд тус бүлэг арлыг нээхдээ Библи сударт дурдагдсан Соломон хааныг бодож үг нэрийг өгчээ. Чухамдаа тэрээр Соломон хааны нуусан эрдэнэ энд байгаа гэж бодож, хэсэг хугацаанд алт, эрдэнэс хайж өнгөрөөсөн юм. 

=== {{SOM}} ===
Сомаличуудын нутаг гэсэн утгатай уугуул иргэдийн өгсөн нэр ажээ. Сомали гэдэг нь &quot;сак мааль&quot; буюу &quot;үхэрчид&quot; гэх үнээс үүссэн гэх өөр нэг домог ч бас бий. Түүнчлэн Самаале гэх хамба ламтаны нэрийг бэлгэдсэн гэж үзэх түүхчид ч байдаг. 

=== {{SDN}} ===
Дээр дурдсан Өмнөд Суданы нэрний утгатай төстэй учир дурдахаа азная. 

=== {{SUR}} === 
Суринен үндэстнүүдийн нутаг гэсэн утгатайгаар тус улсын нэрийг тайлбарладаг. 

=== {{SLE}} ===
Испани хэлний &quot;Сьерра Леона&quot; буюу &quot;Арслант уул&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. Португалийн аялагч Педро де Синтра 1462 онд энэ нутгийг нээхдээ арслан шиг хэлбэртэй сунаж тогтсон уул нурууг анхлан харж улмаар энэ нэрийг өгсөн гэх домог бий.

==Т==

=== {{THA}} ===
Тай хэлээр &quot;Тай үндэстний өлгий нутаг&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. &quot;Тай&quot; үндэстнүүдийн нэр чухам ямар утгатай талаар олон янзын тайлбар бий. Тухайлбар &quot;хүн ард&quot;, &quot;хүн төрөлхтөн&quot; гэсэн утгыг илтгэдэг гэж зарим эрдэмтэн үздэг бол зарим нь &quot;эрх чөлөө&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. 
::'''''Ратча Аначак Тай''''' Эх хэлээрээ албан ёсны албан бичигт өөрийн улсаа ингэж бичдэг. Энэ нь &quot;Тайландын язгуур угсаа&quot; гэсэн утгатай тайланд үг юм. 

=== {{TJK}} ===
&quot;Тажикуудын эх нутаг&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. &quot;Тажик&quot; гэдэг нь Шинэ Перс хэлээр &quot;Тази&quot; буюу &quot;Араб&quot; гэсэн утгыг илтгэдэг. Түүнчлэн төвд хэлний &quot;Таг Жиг&quot; буюу &quot;бар, ирвэс&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарлах судлаачид ч бий. Харин перс хэлний &quot;стан&quot; буюу &quot;улс&quot; гэсэн үг нийлж одоогийн бидний мэдэх &quot;Тажикистан&quot; гэх нэр бий болжээ. 

=== {{TAN}} ===
&quot;Танганияка болон Занзибарын газар нутаг&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 1964 онд Танзаничууд тусгаар тогтнохдоо &quot;Танганияка болон Занзибарын нэгдсэн улс &quot; гэх нэрийг авсан байна.
::'''''Танганияка''''' Тус улсын хамгийн том нуур. Харин энэ нуурын нэр ямар учиртай талаар олон янзын тайлбар бий. Сир Ричард Френцис Бартон үүнийг &quot;ту танганияка&quot; буюу &quot;нэгдэн орох&quot;, &quot;ус тааралдах&quot; гэсэн утгатай нутгийн иргэдийн үгнээс үүдсэн гэж үздэг бол Хенри Стенли гэх эрдэмтэн &quot;тонга&quot; буюу &quot;арал&quot;, &quot;хика&quot; буюу &quot;хавтгай&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарласан байдаг. 
::'''''Занзибар''''' Перс болон Араб хэлний &quot;Занжибар&quot; буюу &quot;Хар эрэг&quot; гэсэн утгатай үг юм.

=== {{TOG}} ===
Нутгийн уугуул иргэд болох Эве омгийн хэлээр &quot;то&quot; буюу &quot;ус&quot;, &quot;го&quot; буюу &quot;эрэг&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. &lt;ref&gt;{{cite book|title=Peoples of Africa: Togo-Zimbabwe |url=https://books.google.com/books?id=rlz2bWRPmvgC&amp;pg=PA531 |year=2001 |publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7168-4|page=531}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Togo1920s&quot;/&gt; Мөн Германчуудын нээсэн &quot;Тоговилль&quot; гэх тосгоны нэрнээс улсын нэр үүссэн гэх өөр нэг хувилбар ч бий. 

=== {{TGA}} ===
Уугуул Самоачуудын хэлээр &quot;Өмнөд&quot;, &quot;Өмнөдийн&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 

=== {{CAF}} ===
Франц хэлний &quot;République centrafricaine&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна.

=== {{TRI}} ===
Испани хэлний хоёр өөр утгатай үг нийлснээр тус улсын нэр бий болсон байна. 
::'''''Тринидад''''' Аугаа аялагч Кристофер Колумб гурав дахь аялалынхаа үр дүнд тус газар нутгийг нээхдээ &quot;Эцэг, хүү, ариун сүнсний ивээл шингэсэн ариун арал&quot; гэх нэр хайрласан байна. Үүнээс &quot;Тринидад&quot; гэх нэршил үүссэн гэдэг. 
::'''''Тобаго''''' &quot;Тамхи&quot; буюу &quot;Тамхины орон&quot; гэх үгнээс үүссэн гэх тайлбар байдаг. Гэвч энэ тайлбар дээр эрдэмтэд өөр, өөр үзэл бодолтой байдаг билээ.

=== {{TUV}} ===
&quot;Найман арал&quot;, &quot;Өөр хоорондоо адилгүй найман арал&quot; гэх Тувалу үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. 

=== {{TUN}} ===
Тус улсын нутаг дэвсгэр дээр эрт цагт оршин тогтнож байсан Тинес хотын нэрнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн гэж үздэг. &quot;Таниф&quot; буюу эртний Финикийн охин тэнгэрийн нэр нь &quot;Тинес&quot; хотын нэр болсон байна. &lt;ref&gt;{{cite book
  | last = Taylor
  | first = Isaac
  | title = Names and Their Histories: A Handbook of Historical Geography and Topographical Nomenclature
  | publisher = BiblioBazaar, LLC
  | year = 2008
  | page = 281
  | isbn = 0-559-29668-1 }}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;ej-brill&quot;&gt;{{cite book
  | last = Houtsma
  | first = Martijn Theodoor
  | title = E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936
  | publisher = Brill
  | year = 1987
  | page = 838
  | isbn = 90-04-08265-4 }}&lt;/ref&gt; Мөн түүнчлэн Бербер хэлний &quot;доор орших&quot;, &quot;цогцолсон&quot; гэх үгнээс ч үүссэн байх гэсэн таамаг бий. &lt;ref name=&quot;peter-ross&quot;&gt;{{cite book
  | first1 = Peter M.
  | last1 = Rossi
  | first2 = Wayne Edward
  | last2 = White
  | title = Articles on the Middle East, 1947–1971: A Cumulation of the Bibliographies from the Middle East Journal
  | publisher = Pierian Press,  [[University of Michigan]]
  | year = 1980
  | page = 132 }}&lt;/ref&gt; 

=== {{TUR}} ===
Араб хэлний &quot;Тюрк&quot; буюу &quot;цогцлоон бүтээсэн&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. 

=== {{TKM}} ===
&quot;Туркменчүүдийн эх орон&quot; гэсэн утгатай үг юм. &quot;Туркмен&quot; гэдэг нь Согдиан хэлний &quot;Турк шиг харагддаг&quot;, &quot;Турктэй ижилхэн&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. Учир нь улстөрийн байгуулал, бүтцийн хувьд яг дуурайж анхлан үүссэн учир ийнхүү нэрлэх болжээ. &lt;ref&gt;[[Yury Zuev|Yu. Zuev]], ''&quot;Early Türks: Essays on history and ideology&quot;'', Almaty, Daik-Press, 2002, p. 157, {{Listed Invalid ISBN|9985-4-4152-9}}&lt;/ref&gt; Туркменчууд заримдаа &quot;Цэвэр Турк&quot; гэж өөрсдийнхөө нэрийг тайлбарлах нь бий. &lt;ref&gt;''US Library of Congress Country Studies.'' &quot;[http://memory.loc.gov/frd/cs/tmtoc.html Turkmenistan].&quot;&lt;/ref&gt; Исламын шашны түүхч, теологич Ибн Хатирийн үзэж байгаагаар &quot;итгэл үнэмшил, ариун шүтээн&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэж тайлбарласан байдаг.

==У== 

=== {{UGA}} ===
Свахили хэлний &quot;Буганда&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Буганда гэдэг нь тус улсад оршин тогтнож байсан Багандагын хаант улсын нэр юм. &quot;Баганда&quot; гэдэг нь &quot;Ах дүүс&quot;, &quot;эвтэй хүмүүс&quot; гэсэн утгыг илтгэдэг байна. 

=== {{UZB}} ===
Турк хэлний &quot;уз&quot; буюу &quot;өөрийн&quot;, &quot;бек&quot; буюу &quot;эрхэм&quot;, перс хэлний стан буюу &quot;улс&quot; гэсэн үгнүүд нийлж тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. Зарим судлаачид&quot; Эрх чөлөөтэй нутаг&quot; гэж тус улсын нэрний утгыг тайлдаг. 

=== {{UKR}} ===
Украин гэдэг нь Слав хэлний &quot;Крайна&quot; буюу &quot;улс&quot;, &quot;хязгаар нутаг&quot; гэх утгатай юм. 

=== {{URY}} ===
&quot;Уругвай голын хажууд орших улс&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн эршил үүсчээ. &quot;Уругвай&quot; гэдгийг эрдэмтэд олон янзаар тайлбарласан байдаг. Зарим нь &quot;уругуа&quot; буюу &quot;дун&quot;, &quot;и&quot; буюу &quot;ус&quot; гэж тайлбарласан бол зарим нь &quot;уру&quot; буюу &quot;шувууд&quot;, &quot;гуаи&quot; буюу &quot;нүүдэллэж ирдэг&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарлажээ. 

==Ф==

=== {{FJI}} ===
Уугуул Фижичүүдийн хэлээр &quot;фиси&quot; буюу &quot;хараач&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. &lt;ref&gt;Thompson, Basil. &quot;[http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Volume_1_1892/Volume_1,_No._3,_1892/The_land_of_our_origin_(Viti,_or_Fiji.)_by_Basil_Thompson,_p143-146/p1 The Land of Our Origin (Viti, or Fiji)]&quot;. ''Journal of the Polynesian Society'', Vol. 1, No. 3, pp. 143–146. 1892&lt;/ref&gt; Харин Британийн аялагч Жеймс Күүкийн тайлбарласнаар уугуул иргэд нь &quot;Вити Левү&quot; буюу &quot;Аугаа Вити&quot; гэж оршин суугаа газраа нэрлэдэг байсан гэжээ. &lt;ref&gt;[http://www.fiji.gov.fj/ Government of Fiji]. ''{{cite web|url=http://www.fiji.gov.fj/uploads/FijiToday2005-06.pdf |title=Fiji Today, 2005–2006 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070403140105/http://www.fiji.gov.fj/uploads/FijiToday2005-06.pdf |archivedate=3 April 2007 |df= }} '': &quot;Europeans in Fiji&quot;.&lt;/ref&gt; 

=== {{FIN}} ===
Хуучин Норс хэлээр &quot;Финнчүүдийн өлгий нутаг&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. &lt;ref name=&quot;Names&amp;Histories&quot;/&gt; Манай эриний анхдугаар зууны үеэс эртний Грекийн судар бичгүүдэд &quot;Фенни&quot;, &quot;Финной&quot;, хоёрдугаар зуун буюу Птоломейн үед &quot;Фани&quot; гэх зэргээр тэмдэглэж иржээ. Финн гэдэг нь Прото Герман хэлний &quot;финне&quot; буюу &quot;хэсүүлч&quot;, &quot;анчид&quot; гэх үгнээс үүссэн гэдэгт олонх судлаачид нэгддэг.
:'''''Суоми''''' Финландчууд эх хэлээрээ улс орноо ингэж бичдэг. Финн хэлний &quot;Суомаа&quot; буюу &quot;баянбүрд&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. &lt;ref name=&quot;Names&amp;Histories&quot;/&gt; 

=== {{FRA}} === 
Эртний Франк хэлээр &quot;Франкуудын эх орон&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Франк гэдэг нь Прото-Герман хэлээр &quot;франкон&quot; буюу &quot;жад&quot; гэсэн үг юм. Үүнээс гадна Эртний Герман хэлний &quot;Франкиш&quot; буюу &quot;эрх чөлөөт&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэх хувилбар байдаг. &lt;ref name=&quot;Names&amp;Histories&quot;/&gt;

==Х==

=== {{HON}} === 
Хондурас гэх нэрийг нэрт аялагч Кристофер Колумб өгсөн гэдэг. Энэ нь Испани хэлээр &quot;далайн гүн ёроол&quot; гэсэн утгатай. Учир нь тус улсын хойд эрэгт маш гүн далай бий.

=== {{HRV}} ===
Улсын нэрний талаар тогтсон ойлголт байхгүй. Гэхдээ Дундад зууны латин хэлний &quot;Круаити&quot; буюу &quot;ус нэрэгчид&quot; гэх үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Збигнев Голаб гэх Хорват эрдэмтний тайлбараар бол &quot;Хровати&quot; буюу &quot;жадны үзүүр бүтээгчид&quot;, &quot;храват&quot; буюу &quot;уулчид&quot; гэх үгнээс үүссэн гэжээ. 

=== {{CHN}} ===
Эртний Санскрит хэлний &quot;хина&quot;, Дундад зууны Перс хэлний &quot;хини&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. &lt;ref name=&quot;AmHerChin&quot;&gt;''The American Heritage Dictionary of the English Language''. &quot;[http://dictionary.reference.com/browse/China?qsrc=2888 China]&quot;. Houghton-Mifflin (Boston), 2000.&lt;/ref&gt;  &quot;Хина&quot; гэдэг нь тусгайлсан утгагүй &quot;Чин&quot; болон &quot;Жин&quot; гүрнийг өөрсдийнхөө хэлээр нэрлэсэн гэж эрдэмтэд үздэг. 
::'''''Жүнггүо''''' Олонд хамгийн өргөн тархсан энэ нэр нь &quot;Дундад улс&quot; гэсэн утгатай.

==Ч==

=== {{TCD}} ===
Тус улсын баруунөмнөд хэсэгт орших Чад нуурын нэрнээс Чад улсын нэр үүсчээ. Канури омгийнхний хэлээр Чад гэдэг нь &quot;нуур&quot; гэсэн үг юм байна. 

=== {{CHL}} ===
Тус улсын нутаг дэвсгэрт 1553 онд хөл тавьсан Испанийн экспедицийн ахлагч Диего де Альмагро &quot;Халуун ногоо хэрэглэдэг хүмүүс&quot; гэж тэмдэглэснээс энэ нэр үүсчээ. Испани хэлний &quot;Чили&quot; гэх үг тус улсын нэр болсон байна. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Chile |title=Online Etymology Dictionary |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=19 September 2011}}&lt;/ref&gt;  Түүнчлэн Инкачуудын домогт хаан Тилигийн нэрнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.chile.com/tpl/articulo/detalle/ver.tpl?cod_articulo=7225 |title=Chile.com.La Incógnita Sobre el Origen de la Palabra Chile |publisher=Chile.com |date=15 June 2000 |accessdate=17 December 2009 |language=es |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090415204553/http://www.chile.com/tpl/articulo/detalle/ver.tpl?cod_articulo=7225 |archivedate=15 April 2009 |df=dmy }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/459648/Picunche |title=Picunche (people) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=17 December 2009}}&lt;/ref&gt; Олонд төдийлөн түгээгүй ч Күечуа омгийн &quot;чири&quot; буюу &quot;алт&quot; &lt;ref name=&quot;1911britannica&quot;&gt;&quot;CHILE.&quot; Encyclopædia Britannica. 11th ed. 1911. (&quot;derived, it is said, from the Quichua chiri, cold, or tchili, snow&quot;)&lt;/ref&gt;, Аймара омгийн &quot;тчили&quot; буюу &quot;газрын төгсөгл&quot;, &quot;цас&quot; &lt;ref name=&quot;1911britannica&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|url=http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |title=Chile (república) |encyclopedia=Enciclopedia Microsoft Encarta Online |year=2005 |accessdate=26 February 2005 |quote=The region was then known to its native population as Tchili, a Native American word meaning &quot;snow.&quot; |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080510215421/http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |archivedate=10 May 2008 |df=dmy }}  31 October 2009.&lt;/ref&gt;, Мапүче омгийн &quot;чийли-чийли&quot; буюу &quot;шар далавчит хар шувуу&quot; гэх утгатай гэсэн тайлбарууд байдаг. &lt;ref name=&quot;hudson&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |first=Miguel |last=de Olivares y González SJ |contribution=Historia de la Compañía de Jesús en Chile |url= |title=Colección de historiadores de Chile y documentos relativos a la historia nacional |year=1864 |origyear=1736 |editor=Imprenta del Ferrocarril |location=Santiago |volume=4 |number= |pages= |accessdate=14 October 2010|language=es}}&lt;/ref&gt; 

=== {{CZE}} ===
1993 онд дэгдсэн ягаан хувьсгалын дараа энэ нэрийг сонгосон байна. &quot;Чета&quot; буюу &quot;цэргийн нэг хороо&quot; гэсэн утгатай гэсэн тайлбар байдаг. &lt;ref&gt;Online Etymology Dictionary. &quot;[http://dictionary.reference.com/browse/czech Czech]&quot;. Retrieved 11 February 2011.&lt;/ref&gt;

==Ш==

=== {{SWE}} ===
Хуучин Норс хэлний &quot;свипиод&quot; буюу &quot;айлын ганц хүүхэд&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн тайлбар өнөө цагт тархжээ. Түүнчлэн &quot;Эх орны иргэн&quot; гэх утгатай гэж Германы эрдэмтэд тайлбарласан байдаг. 
::'''Свериге''' Шведчүүд эх хэлээрээ улс орноо ийн нэрлэдэг. &quot;Шведийн хаант нутаг&quot; гэсэн утгатай Швед үг юм. 

=== {{CHE}} ===
Алеманик үндэстний хамгийн их тархсан, мөн уг үндэстнийг байгуулсан гэгдэх Швицо хааны нэрнээс тус улсын нэр үүсэн бий болжээ. Анхлан МЭ 972 онд &quot;Швиц&quot; гэсэн нэрээр түүх шастирт тэмдэглэгдсэн байдаг. 
::'''Хелветиа''' Олонд танигдсан домгийн нэр. Энэ нь Латин хэлээр Сельтик үндэстнүүдийг нэрлэдэг үг юм. 

=== {{NZL}} ===
Голланд хэлний &quot;Нова Зийландиа&quot; буюу &quot;Шинэ тэнгисийн нутаг&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсэн бий болжээ. Алдарт аялагч Жеймс Күүк тус нутагт анхлан хөл тавьмагцаа ангилаар ийн тэмдэглэсэн нь Голланд хэлэнд түгэж, улмаар газрын зурагт ийнхүү тэмдэглэх болсон байна. 

=== {{LKA}} ===
Санскрит хэлний &quot;Шри&quot; буюу &quot;ариун&quot;, &quot;Ланка&quot; буюу &quot;арал&quot; гэсэн үгнээс бүтсэн &quot;Ариун Арал&quot; гэх утгатай нэр юм. Домогт Равана хааны хаант улсын гол төв нь Шри Ланк байсан гэж үздэг.

==Э==

=== {{GNQ}} ===
Экваторын бүслүүрийг дайран оршдог улс учир ийнхүү экваторын гэсэн үгийг өмнөө авчээ. Харин &quot;Гвиней&quot; гэдэг нь Бербер хэлний &quot;гинавен&quot;, &quot;агинау&quot;, &quot;агинаоу&quot; буюу &quot;түлэгдсэн&quot;, &quot;хар арьстан&quot; гэх үгнээс үүсэн бий болжээ.&lt;ref name=&quot;Bovi&quot;&gt;Bovill, Edward Wm. ''The Golden Trade of the Moors: West African Kingdoms in the Fourteenth Century''. Weiner (Princeton), 1995.&lt;/ref&gt;  

=== {{ECU}} ===
Испанийн эзлэн түрэмгийлэгчид Күйто хотноо колоничлолын захиргаа барих гэж байсан тэр цаг үед захиргааны барилга экваторын бүслүүрээс ердөө 40 км-ийн зайтай байсан тул ийнхүү нэрлэх болжээ. Экваторын бүслүүрийг Испаниар &quot;Экуадор&quot; гэж нэрлэдэг байсантай холбоотой. 

=== {{SLV}} ===
Испани хэлний &quot;Сальвадор&quot; буюу &quot;Авран нигүүлсэгч&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 1525 оны 4-р сарын 1-ний өдөр тус улсыг нээсэн Гонзало де Альварадо энэ нутагт хөл тавиад &quot;Ертөнцийн эзэн Исүс христийн өлгий нутаг л ийм байдаг байх&quot; гэж өдрийн тэмдэглэлдээ бичсэн байжээ. {{es icon}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;San Salvador. [http://www.sansalvador.gob.sv Official website]. ''[http://www.sansalvador.gob.sv/?p=17 Historia oficial de la ciudad de San Salvador]''. {{es icon}}&lt;/ref&gt; 

=== {{IND}} === 
Хуучин Перс хэлний &quot;Хинду&quot; үндэстнүүд гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэх тайлбар байдаг бол Латин хэлний &quot;Индус голынхон&quot; гэсэн утгатай гэж үзэх эрдэмтэд ч байдаг. Гэвч &quot;Индус&quot; гэж нэрлээд байгаа голыг энэтхэгээр &quot;Синду&quot; гэж нэрлэдэг юм. 
::'''''Бхарат''''' Энэтхэгчүүд эх хэлээрээ өөрсдийгөө ийнхүү нэрлэдэг. Эртний энэтхэгийн домогт хоёр хааны нэг болох Бхаратагын нэрээр ийнхүү өөрсдийгөө нэрлэх болсон байна. 

=== {{ERI}} ===
Эртний Грек хэлний &quot;Эритра Талассиа&quot; буюу &quot;Улаан тэнгис&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. 1890 онд Италичууд тус улсыг эзлэн захирах болж Грек үгийг Итали хэл рүү хөрвүүлэн &quot;Эритрум&quot; гэх болсоноор орчин үеийн &quot;Эритри&quot; гэх нэршил бий болсон байна. 

=== {{EST}} ===
Латин хэлний &quot;Аестигийн газар нутаг&quot; гэсэн үгнээс одоогийн нэршил нь үүссэн гэх тайлбар бий. Аести гэдэг нь хуучин Литвийн харьяанд байсан ханлигуудын нэгдэл хаант улсын нэр юм. Гэвч Прото-Герман хэлний &quot;аустам, Прото-Индо-Европ хэлний &quot;аус&quot; буюу &quot;зүүн&quot;, &quot;өрнө&quot; гэсэн үгнээс үүссэн гэх тайлбар ч байдаг. 

=== {{ETH}} ===
Латин хэлний &quot;Аетопиа&quot; буюу &quot;Харуудын өлгий нутаг&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил бий болжээ. Мөн Грек хэлэнд &quot;Алтиопс&quot; буюу &quot;Түлэгдсэн нүүртнүүдийн нутаг&quot; гэх утгаас ч үүссэн байж болох талтай. Этиопчууд өөрсдөө Библид дурдагддаг Куш гэгээтний хүү &quot;Итиоппс&quot;-ын нэрнээс улсын нэр үүссэн гэж тайлбаралдаг байна.&lt;ref name=&quot;Names&amp;Histories&quot;/&gt;

==Я==

=== {{JPN}} ===
Шанхай хятад хэлний &quot;Жеппун&quot; буюу &quot;Наран мандах нутаг&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Анх алдарт аялагч Марко Поло яг энэ утгаар нь олон улсад таниулж байсан юм. 
::'''''Нихон / Ниппон''''' Сино-Япон хэлний &quot;Онёоми&quot; гэх утгатай үгтэй бичлэгийн хувьд ижилхэн бичигддэг. Энэ нь &quot;ажиллах&quot;, &quot;хийх&quot; гэсэн утгыг агуулдаг ажээ. 

=== {{JAM}} ===
Тайно/Аравак хэлний &quot;Замайка&quot;, &quot;Хамайка&quot; буюу &quot;Ус болон моддын нутаг&quot; гэх үгнээс нэршил нь үүссэн байна. Зарим эрдэмтэд &quot;Рашаан булагын эх орон&quot; ч гэж тайлбарлах нь бий.

== Мөн үзэх ==
{{Commonscat|Country names in non-Latin scripts|Улс орнуудын нэрийн утга учир}}
* [[Дэлхийн улс орны нэрс]]

==Эшлэл==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Хороним|!Улсууд]]
[[Ангилал:Улсуудын жагсаалт|нэрийн утга учир]]</text>
      <sha1>0ncco5igwugngcdxpwk9kldbyk8p34o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рашид ад-Дин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>108853</id>
    <revision>
      <id>706179</id>
      <parentid>700628</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T04:37:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.68.41</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8285" xml:space="preserve">'''Рашид ад-Дин Фазлуллах ибн Абу-ль-Хайр Али Хамадани''' ('''Рашид ад-Доулэ'''; '''Рашид ат-Табиб''' — «Рашид-эмч», {{lang|fa|رشیدالدین فضل‌الله همدانی}}) (1247 он орчим, Хамаданд төрж— 1318 оны 6 дугаар сарын 18-нд Тебризэд нас барсан) - Персийн төрийн зүтгэлтэн, эмч, эрдэмтэн; [[Ил Хаант Улс]]ын шадар сайд (1298—1317).  

Монголын [[Абаха]] хааны үед төрийн ажилд орж (1265—1282), Махмуд [[Газан]] хааны үед (1295—1304) эдийн засгийн асуудал эрхэлсэн тэргүүлэх түшмэл болсон. [[Өлзийт]] хааны үед (1304—1316) үндсэндээ улс удирдах нэгдүгээр хүн болсон байна. Абу Саид Бахадур хааны үед (1316—1335) улс төрийн зөрчилдөөний үед эрх мэдлээ алдаж худал хилс мэдүүлгээр буруутгагдаж цаазлуулсан байна. 

Рашид ад-Дин бол [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] Ил Хаант Улсын түүхийн талаар М.Газан хааны тушаалаар перс хэлээр '''&quot;''Жами' ат-таварих''&quot; («[[Судрын чуулган]]»)''' хэмээх түүхэн сурвалж бичиж үлдээсэн юм. Мөн Рашид ад-Дины захидлууд түүхийн чухал эх сурвалж болдог. 

Газан хаан олон хэл мэддэг бөгөөд түүх судалдаг өндөр боловсролтой хаан байсан тул өөрийн улсын түүхэнд чухал ач холбогдол өгдөг байжээ. Газан хаан 1300/1301 онд Рашид ад-Динд монголчуудын талаарх бүх мэдээллийг цуглуулан эмхтгэх даалгавар өгсөн байдаг юм. Улмаар «Та’рих-и Газани» («Газаны судар») хэмээх нэртэй үндсэн ажлыг Өлзийт хаанд 1307 онд өргөн барьсан ажээ. 1310/1311 онд дээрх &quot;[[Судрын чуулган]]&quot; түүхэн баримт бичгийг дуусгасан байна. 

== Намтар ==
би бол Рашид ад-Дин бөгөөд гомо Фазлуллах ибн Абу-ль-Хайр Али Хамадани (бүтэн нэр) 1247 оны орчим Хамаданид Абу’ль-Хайрын хүү болон өнөөгийн Ираны нутаг дахь Хамадан хотод мэндэлжээ. Рашид ад-Дины өвөг эцэг нь Муваффик ад-Доулэ низаритын хамба Рукн ад-Дина Хуршах орчим эмч байсан гэдэг. Исмаилын цайж нурсны дараа 1256 онд тэрбээр өөрийн хүү ( Рашидын эцэг)-гийн хамт Монголын Хүлэгү хааны засагт ажилд орсон байна. Түүнийг еврей гаралтай байсан гэдэг боловч Рашид ад-Дин ханы ордонд ажиллаж байхдаа тэр үеийн перс гаралтай хүмүүсийн нэгэн адил шафийт чиглэлийн суннит урсгалын мусульман хүн гэж өөрийгөө мэдүүлж байсан байна. 

Өндөр албан тушаал хашиж, Ил Хаант Улсын засаг захиргаа, санхүүгийн бүх газрыг гартаа атгаж байсныхаа хувьд ихээхэн хөрөнгө хурааж, Тебриз хотын дөрөвний нэгийг эзэлж байсан “Рашидын хороолол” бий болгож байжээ. 

Түүний арван дөрвөн хөвгүүний арав нь Багдад, Анатоли, Гүрж, Исфахан, Фарс, Кермин зэрэг газрыг захиран сууж байжээ. Тэдгээр хөвгүүдээ нэгэн зэрэг гэрлүүлэхдээ тэднийг мусульман шашинтнуудын дотор түрэг, монголчуудын дундаас язгуур угсаа, нэр нөлөө бүхий хүмүүстэй ураг холбож байсан. Абу Саид Бахадур хааны үед Сүлдүс овгийн Чабан ноёны зохион байгуулснаар Рашид ад-Динийг шадар сайдын албан тушаалаас нь буулгаж, бүх хөрөнгийг нь хурааж, ордны эмч байсных нь хувьд Өлзийт хаанд хор өгч алсан хэрэгт гүтгэн нэг хүүгийнх нь хамтаар 1318 онд 71 насанд нь цаазалсан байна. Хожим Рашид ад-Динийг цагаатган хөрөнгийг нь хөвгүүдэд нь буцаан олгосон байдаг. 

Рашид ад-Дины удирдлага дор '''&quot;Судрын чуулган&quot;''' (Жами' ат-таварих) бичихэд хэд хэдэн хүн оролцсон байдаг.  Юуны өмнө түүний туслах болох түүхч [[Абдаллах Кашани]] («Өлзийт хааны түүх»-ийг бичсэн) мөн [[Ахмед Бухари]] нар юм. 'Ил Хаант Улсын түүх болох &quot;Ерөөлт Газааны түүх&quot; -Та’рих-и Газани&quot;-гийн 1 дүгээр бүлгийн 3 дахь хэсгийн нооргийг гаргасан гэж үздэг. Монголын түүх, ёс уламжлалыг сайн мэддэг, Юань улсаас уригдан 1286 онд ирсэн түүхч эрдэмтэн Болод чинсан мөн оролцсон байна. Шемс-ад-дин Кашани гэж яруу найрагчийн бичиж үлдээснээр Рашид ад-Дин, Болод хоёр өдрөөс өдөрт багш сурагч шиг хамт ажилдаг байжээ: ''«аз жаргалтай сайд түүх ярьж өгч, эрдэмтэн түүний ярьсныг бичиж үлдээдэг байлаа»''. Мэдээж хэрэг Газан хаан болон бусад монгол дээд түшмэд өөрийн мэдэж байсан түүхээсээ мөн хуваалцдаг байжээ. Мөн үүнээс гадна Рашид ад-Динд Юань улстай холбоотой мэдээлэл өгдөг хоёр хятад эрдэмтэн, Энэтхэгтэй холбоотой мэдээлэл өгдөг Кашмирын лам Камалашри мөн байснаас гадна Францын католик ламтан өөрийн хувь нэмрээ оруулсан гэдэг мэдээ байдаг. 

&quot;Судрын чуулган&quot;-ы нэгдүгээр ботийн монголчуудтай холбогдох хэсгийг E.M.Quatremere франц хэл рүү (1836), И.Н.Березин орос хэл рүү (1858, 1868, 1888) орчуулан хэвлэж (мөн Л.А.Хетугарова нарын орчуулга 1952 онд), англи хэлээр Ж.АБойл (1971), В.М.Такстон (1999), мөн турк, хятад, солонгос, япон хэлээр орчуулагдан гарчээ.

Улмаар орос хэлнээс монгол хэл рүү Ц.Сүрэнхорлоо (2002), англи хэлнээс Г.Аким (2013, 2016) нарын орчуулгаар хэвлэгдсэн нь Монголын түүхийн судалгаанд чухал нэгэн алхам болсон. 

{{DEFAULTSORT:Дин, Рашид ад}}
[[Ангилал:Везир]]
[[Ангилал:Ираны түүхч]]
[[Ангилал:Монголын түүхч]]
[[Ангилал:Монголч эрдэмтэн]]
[[Ангилал:Персчүүд]]
[[Ангилал:1247 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1318 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>b6yfb25tb5v39nai0jmjiyf5t6dbekf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>II Хенрих</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123103</id>
    <revision>
      <id>706143</id>
      <timestamp>2022-07-22T14:06:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''II Хенрих''' (сүсэгтэн, шүншлэгт ), ([[Польш хэл|польш]]. Henryk II Pobożny; 1196/ 1207 хооронд төрсөн -1241 оны 4-р сарын 9-нд Легницын тулалдаанд нас барсан), I Хенрих &quot;Сахалт&quot;-ын хүү. 1238-1241 онуудад Силези, Их польш болон Краковын Ван, Католик сүмийн шашны зүтгэлтэн.  Файл:Bitwa pod...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9535" xml:space="preserve">'''II Хенрих''' (сүсэгтэн, шүншлэгт ), ([[Польш хэл|польш]]. Henryk II Pobożny; 1196/ 1207 хооронд төрсөн -1241 оны 4-р сарын 9-нд Легницын тулалдаанд нас барсан), I Хенрих &quot;Сахалт&quot;-ын хүү. 1238-1241 онуудад Силези, Их польш болон Краковын Ван, Католик сүмийн шашны зүтгэлтэн. 
[[Файл:Bitwa pod Legnicą.jpg|thumb|Легница дахь тулаан. 1630 оны уран зураг]]
1238-1239 онд тэрээр Ополе Вант улсыг захирч байсан бөгөөд Сандомиержийн регент /хааны бие төлөөлөгч/ байв. 1238 онд тэрээр эцгээсээ [[Краков]]&lt;nowiki/&gt;ын Вант улсыг өвлөн авсан. 1241 оны 4-р сарын 9-ний [[Легница]] дахь Монголчуудтай хийсэн тулалдааны үеэр тэрээр Польшийн олон вангуудын 10 мянган цэргийн эвслийг удирдаж байгаад нас баржээ.

== Намтар ==
II Хенрих Сүсэгтэн нь &quot;Сахалт&quot; хэмээх I Хенрих Ван, Андехийн Гэгээн Ядвига нарын гурав дахь хүү байжээ (багадаа нас барсан Болеслав, Конрад нарын дараа). Түүний төрсөн он тодорхойгүй байгаа бөгөөд өнөөгийн байдлаар анхны тодорхой мэдээлэл 1208 он байх магадлалтай байна. Гэсэн хэдий ч таван жилийн дараа түүний дүү Конрад ан хийх үеэр нас барсны улмаас Хенрик Доод Силезийн цорын ганц өв залгамжлагч болжээ. Түүний бага насны багш нь Вроцлавын лам Павел, хожим Познань хотын бишоп /хамба лам/ байв. Түүнийг Вроцлав хотод загалмайлсан ажээ. 

Ах дүү Хенрик, Конрад нарын цэргүүдийн хооронд Студника дахь цуст тулалдаан болсон гэдэг боловч энэ тухай баталгаатай мэдээлэл байдаггүй байна. 

Эцэг Хенрик 1216 онд түүнийг Чехийн хаан [[Пшемысл I Оттакар]]-ийн охин Анна Пшемышлидка хэмээх арван хоёр настай чех гүнжтэй гэрлүүлж олон улсын харилцаагаа идэвжүүлсэн байна. Залуу хосын хуримыг Прагийн бишоп Анжей бүртгэсэн байна. Хосууд арван нэгэн хүүхэдтэй байсан байна. Түүний бүх хөвгүүдийг ордны лам нар өсгөн хүмүүжүүлж, охидыг нь Тжебниц дахь Гэгээн Ядвигагийн сүмд сургаж байжээ.

Эцэг Сахалт I Хенрих 1222 оноос хойш амьд үлдсэн цорын ганц хүүгээ эрх барих мэдэлд оруулж баримтжуулжээ. Хоёр жилийн дараа тэрээр өөрийн тусдаа тамгатай, албатуудтай, нотариаттай болсон ажээ. 1227 онд Гонсава хотод болсон вангуудын цуглартаар эмгэнэлт явдал болж Краковын хунтайж [[Цагаан Лешек]]  алуулж, сахалт Хенрих хүнд шархадсан үед засгийн эрх мэдэл анх удаа II Хенрих рүү шилжсэн байна.

1238 оны 3-р сарын 19-нд эцэг сахалт I Хенрих нас барсаны дараа тэрээр засгийн эрхийг бие даан захирах болжээ. 

Эцгийгээ нас барах үед II Хенрих дөч орчим настай байсан ч өв залгамжлалыг хүлээн авах ажил амаргүй байжээ. Өвлөн авсан газар нутаг бүрт захирах эрх хэмжээ өөр өөр байжээ. Сүсэгтнүүд зөвхөн удамшлын Доод Силезид хүчтэй байсан тул тэнд л маргаангүй засаглалыг хүлээн зөвшөөрч байв. Их польш, Краков зэрэг нутагт язгууртнуудын сонгуулиар эрх мэдэл хэрэгжүүлдэг байсан нь зарим бэрхшээл үүсгэсэн байна. 

== Монголчуудын довтолгоо ==
Эрх мэдэл авах хамгийн хэцүү үеэ Хенрих Ван дөнгөж даван туулсаны дараа дорно зүгээс шинэ аймшигт дайсан гарч ирэв: [[Бат хаан]] тэргүүтэй монголчууд оросын ноёдуудыг бут цохиж устгасны дараа [[Унгар]]&lt;nowiki/&gt;ын хаант улсыг дараагийн бай болгон сонгосон байв. Унгартай дайн болвол Польшоос тусламж ирнэ гэж Бат хаан зөв зөгнөн таамгалсан байв. Тиймээс тэрээр Польш руу 10 000 дайчдаа илгээжээ.

1241 оны 1-р сарын эхээр Люблин, Завичостын ойролцоо тагнуулын цэргүүд гарч ирсэн боловч сарын дараа жинхэнэ довтолгоо эхлэв. Бага польшид монголчуудад эн тэнцүү өрсөлдөгч байгаагүй тул Краков, Сандомиержийн цэргүүдийг Турск Вилки, Шиелдек зэрэг газарт дараалан буулган авч, 1241 оны 3-р сарын 18-нд Краковын ван Влодимьеж вайводод шийдвэрлэх ялагдал хүлээв. Краковын Клеменс түшмэл Хмельникт алагдаж, Краков, Сандомиерц зэрэг мужийн гол хотууд болох Малопольск монголчуудын гарт оров. II Хенрих улсынхаа баруун нутгийн удирдагчдаас амласан тусламжийг хүлээж, Малопольскийн цэргүүдийн амьд үлдсэн үлдэгдэл, Силезийн болон Их Польшийн шинэ цэргүүдийг Легница мужид төвлөрүүлж эхлэв. 

Гэсэн хэдий ч Европын удирдагчид эзэнт гүрэн ба папын хоорондох эрх мэдлийн тэмцэл илүү сонирхож байсан тул Хенрихийн гуйлтыг үл тоомсорлосрн байна. Энд Темплиер ба Госпиталлеруудын цэргүүд ба Чехийн хаан Вацлав I байсан боловч эцэст нь Легницагийн тулааны нэг өдрийн өмнө цэргүүдээ буцаасан байна. 

Тулалдаан 1241 оны 4-р сарын 9-нд болж, II Хенрихийн арми гутамшигтайгаар ялагдаж, Ван дайны талбарт алуулсан юм. Ялагдлын шалтгааныг ихэвчлэн европчуудад үл мэдэгдэх тулалдааны арга барил, цэргийн тактик гэж үздэг. II Миешкогийн цэрэг тулааны талбараас гэнэт зугтсан гэж үздэг. Силезийн хунтайжийн үхлийн тухай Тартарорум эх сурвалж үйл явдалд илүү ойр эх сурвалж, шууд гэрчүүдийн (Монголчуудын) мэдүүлэгт үндэслэн одоо илүү найдвартай гэж үзэж байна. Польшийн хувьд аз болоход монголчууд польшийг эзлэх бодолгүй байсан, учир нь Легница дахь мөргөлдөөний дараахан (Легницагийн хананд үе үе ойртож, бэхлэлтийг хүчээр буулгах оролдлого хийсний дараа) тэд [[Морави]]&lt;nowiki/&gt;гаар дамжин Унгар руу явж Бат хааны үндсэн цэрэгт нэгдэх ёстой байжээ.

Гэгээн Хенрихийн толгойгүй нүцгэн цогцосыг эх нь зарим биейн онцгой зүйлээр тодорхойлжээ. Хенрих зүүн хөлөндөө зургаан хуруутай байсан нь 1832 онд түүний булшийг нээх үед батлагдсан юм. Хенрихийг өөрийн санхүүжүүлсэн Вроцлав дахь Францискан хийдэд оршуулжээ. 

Сүүлд 1944 онд Германы эрдэмтэд Гэгээн Сүсэгтэн Хенрихийн шарилыг булшнаас гаргаж, лабораторийн шинжилгээнд оруулж Ари үндэстэн мөн эсэхийг нотлох оролдлого хийсний дараа түүний цогцос нь алга болсон байна.</text>
      <sha1>4f3kgvn4ghixyr1x3heljmkz94r9ch1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706144</id>
      <parentid>706143</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T14:10:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9690" xml:space="preserve">'''II Хенрих''' (сүсэгтэн, шүншлэгт ), ([[Польш хэл|польш]]. Henryk II Pobożny; 1196/ 1207 хооронд төрсөн -1241 оны 4-р сарын 9-нд Легницын тулалдаанд нас барсан), I Хенрих &quot;Сахалт&quot;-ын хүү. 1238-1241 онуудад Силези, Их польш болон Краковын Ван, Католик сүмийн шашны зүтгэлтэн. 
[[Файл:Bitwa pod Legnicą.jpg|thumb|Легница дахь тулаан. 1630 оны уран зураг]]
1238-1239 онд тэрээр Ополе Вант улсыг захирч байсан бөгөөд Сандомиержийн регент /хааны бие төлөөлөгч/ байв. 1238 онд тэрээр эцгээсээ [[Краков]]&lt;nowiki/&gt;ын Вант улсыг өвлөн авсан. 1241 оны 4-р сарын 9-ний [[Легница]] дахь Монголчуудтай хийсэн тулалдааны үеэр тэрээр Польшийн олон вангуудын 10 мянган цэргийн эвслийг удирдаж байгаад нас баржээ.

== Намтар ==
II Хенрих Сүсэгтэн нь &quot;Сахалт&quot; хэмээх I Хенрих Ван, Андехийн Гэгээн Ядвига нарын гурав дахь хүү байжээ (багадаа нас барсан Болеслав, Конрад нарын дараа). Түүний төрсөн он тодорхойгүй байгаа бөгөөд өнөөгийн байдлаар анхны тодорхой мэдээлэл 1208 он байх магадлалтай байна. Гэсэн хэдий ч таван жилийн дараа түүний дүү Конрад ан хийх үеэр нас барсны улмаас Хенрик Доод Силезийн цорын ганц өв залгамжлагч болжээ. Түүний бага насны багш нь Вроцлавын лам Павел, хожим Познань хотын бишоп /хамба лам/ байв. Түүнийг Вроцлав хотод загалмайлсан ажээ. 

Ах дүү Хенрик, Конрад нарын цэргүүдийн хооронд Студника дахь цуст тулалдаан болсон гэдэг боловч энэ тухай баталгаатай мэдээлэл байдаггүй байна. 

Эцэг Хенрик 1216 онд түүнийг Чехийн хаан [[Пшемысл I Оттакар]]-ийн охин Анна Пшемышлидка хэмээх арван хоёр настай чех гүнжтэй гэрлүүлж олон улсын харилцаагаа идэвжүүлсэн байна. Залуу хосын хуримыг Прагийн бишоп Анжей бүртгэсэн байна. Хосууд арван нэгэн хүүхэдтэй байсан байна. Түүний бүх хөвгүүдийг ордны лам нар өсгөн хүмүүжүүлж, охидыг нь Тжебниц дахь Гэгээн Ядвигагийн сүмд сургаж байжээ.

Эцэг Сахалт I Хенрих 1222 оноос хойш амьд үлдсэн цорын ганц хүүгээ эрх барих мэдэлд оруулж баримтжуулжээ. Хоёр жилийн дараа тэрээр өөрийн тусдаа тамгатай, албатуудтай, нотариаттай болсон ажээ. 1227 онд Гонсава хотод болсон вангуудын цуглартаар эмгэнэлт явдал болж Краковын хунтайж [[Цагаан Лешек]]  алуулж, сахалт Хенрих хүнд шархадсан үед засгийн эрх мэдэл анх удаа II Хенрих рүү шилжсэн байна.

1238 оны 3-р сарын 19-нд эцэг сахалт I Хенрих нас барсаны дараа тэрээр засгийн эрхийг бие даан захирах болжээ. 

Эцгийгээ нас барах үед II Хенрих дөч орчим настай байсан ч өв залгамжлалыг хүлээн авах ажил амаргүй байжээ. Өвлөн авсан газар нутаг бүрт захирах эрх хэмжээ өөр өөр байжээ. Сүсэгтнүүд зөвхөн удамшлын Доод Силезид хүчтэй байсан тул тэнд л маргаангүй засаглалыг хүлээн зөвшөөрч байв. Их польш, Краков зэрэг нутагт язгууртнуудын сонгуулиар эрх мэдэл хэрэгжүүлдэг байсан нь зарим бэрхшээл үүсгэсэн байна. 

== Монголчуудын довтолгоо ==
Эрх мэдэл авах хамгийн хэцүү үеэ Хенрих Ван дөнгөж даван туулсаны дараа дорно зүгээс шинэ аймшигт дайсан гарч ирэв: [[Бат хаан]] тэргүүтэй монголчууд оросын ноёдуудыг бут цохиж устгасны дараа [[Унгар]]&lt;nowiki/&gt;ын хаант улсыг дараагийн бай болгон сонгосон байв. Унгартай дайн болвол Польшоос тусламж ирнэ гэж Бат хаан зөв зөгнөн таамгалсан байв. Тиймээс тэрээр Польш руу 10 000 дайчдаа илгээжээ.

1241 оны 1-р сарын эхээр Люблин, Завичостын ойролцоо тагнуулын цэргүүд гарч ирсэн боловч сарын дараа жинхэнэ довтолгоо эхлэв. Бага польшид монголчуудад эн тэнцүү өрсөлдөгч байгаагүй тул Краков, Сандомиержийн цэргүүдийг Турск Вилки, Шиелдек зэрэг газарт дараалан буулган авч, 1241 оны 3-р сарын 18-нд Краковын ван Влодимьеж вайводод шийдвэрлэх ялагдал хүлээв. Краковын Клеменс түшмэл Хмельникт алагдаж, Краков, Сандомиерц зэрэг мужийн гол хотууд болох Малопольск монголчуудын гарт оров. II Хенрих улсынхаа баруун нутгийн удирдагчдаас амласан тусламжийг хүлээж, Малопольскийн цэргүүдийн амьд үлдсэн үлдэгдэл, Силезийн болон Их Польшийн шинэ цэргүүдийг Легница мужид төвлөрүүлж эхлэв. 

Гэсэн хэдий ч Европын удирдагчид эзэнт гүрэн ба папын хоорондох эрх мэдлийн тэмцэл илүү сонирхож байсан тул Хенрихийн гуйлтыг үл тоомсорлосрн байна. Энд Темплиер ба Госпиталлеруудын цэргүүд ба Чехийн хаан Вацлав I байсан боловч эцэст нь Легницагийн тулааны нэг өдрийн өмнө цэргүүдээ буцаасан байна. 

Тулалдаан 1241 оны 4-р сарын 9-нд болж, II Хенрихийн арми гутамшигтайгаар ялагдаж, Ван дайны талбарт алуулсан юм. Ялагдлын шалтгааныг ихэвчлэн европчуудад үл мэдэгдэх тулалдааны арга барил, цэргийн тактик гэж үздэг. II Миешкогийн цэрэг тулааны талбараас гэнэт зугтсан гэж үздэг. Силезийн хунтайжийн үхлийн тухай Тартарорум эх сурвалж үйл явдалд илүү ойр эх сурвалж, шууд гэрчүүдийн (Монголчуудын) мэдүүлэгт үндэслэн одоо илүү найдвартай гэж үзэж байна. Польшийн хувьд аз болоход монголчууд польшийг эзлэх бодолгүй байсан, учир нь Легница дахь мөргөлдөөний дараахан (Легницагийн хананд үе үе ойртож, бэхлэлтийг хүчээр буулгах оролдлого хийсний дараа) тэд [[Морави]]&lt;nowiki/&gt;гаар дамжин Унгар руу явж Бат хааны үндсэн цэрэгт нэгдэх ёстой байжээ.

Гэгээн Хенрихийн толгойгүй нүцгэн цогцосыг эх нь зарим биейн онцгой зүйлээр тодорхойлжээ. Хенрих зүүн хөлөндөө зургаан хуруутай байсан нь 1832 онд түүний булшийг нээх үед батлагдсан юм. Хенрихийг өөрийн санхүүжүүлсэн Вроцлав дахь Францискан хийдэд оршуулжээ. 

Сүүлд 1944 онд Германы эрдэмтэд Гэгээн Сүсэгтэн Хенрихийн шарилыг булшнаас гаргаж, лабораторийн шинжилгээнд оруулж Ари үндэстэн мөн эсэхийг нотлох оролдлого хийсэн. Үүний дараа түүний цогцос нь алга болсон байна.


'''Холбоос:'''

https://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk_II_Pobo%C5%BCny 

* Materiały związane z Henrykiem Pobożnym w bibliotece Polona</text>
      <sha1>g8la6enlkpwiwklb2w5v2efvcci88la</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706145</id>
      <parentid>706144</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T14:12:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9715" xml:space="preserve">'''II Хенрих''' (сүсэгтэн, шүншлэгт ), ([[Польш хэл|польш]]. Henryk II Pobożny; 1196/ 1207 хооронд төрсөн -1241 оны 4-р сарын 9-нд Легницын тулалдаанд нас барсан), польшийн Ван &quot;Сахалт&quot; I Хенрихийн хүү. 1238-1241 онуудад Силези, Их польш болон Краковын Ван, Католик сүмийн шашны зүтгэлтэн. 
[[Файл:Bitwa pod Legnicą.jpg|thumb|Легница дахь тулаан. 1630 оны уран зураг]]
1238-1239 онд тэрээр Ополе Вант улсыг захирч байсан бөгөөд Сандомиержийн регент /хааны бие төлөөлөгч/ байв. 1238 онд тэрээр эцгээсээ [[Краков]]&lt;nowiki/&gt;ын Вант улсыг өвлөн авсан. 1241 оны 4-р сарын 9-ний [[Легница]] дахь Монголчуудтай хийсэн тулалдааны үеэр тэрээр Польшийн олон вангуудын 10 мянган цэргийн эвслийг удирдаж байгаад нас баржээ.

== Намтар ==
II Хенрих Сүсэгтэн нь &quot;Сахалт&quot; хэмээх I Хенрих Ван, Андехийн Гэгээн Ядвига нарын гурав дахь хүү байжээ (багадаа нас барсан Болеслав, Конрад нарын дараа). Түүний төрсөн он тодорхойгүй байгаа бөгөөд өнөөгийн байдлаар анхны тодорхой мэдээлэл 1208 он байх магадлалтай байна. Гэсэн хэдий ч таван жилийн дараа түүний дүү Конрад ан хийх үеэр нас барсны улмаас Хенрик Доод Силезийн цорын ганц өв залгамжлагч болжээ. Түүний бага насны багш нь Вроцлавын лам Павел, хожим Познань хотын бишоп /хамба лам/ байв. Түүнийг Вроцлав хотод загалмайлсан ажээ. 

Ах дүү Хенрик, Конрад нарын цэргүүдийн хооронд Студника дахь цуст тулалдаан болсон гэдэг боловч энэ тухай баталгаатай мэдээлэл байдаггүй байна. 

Эцэг Хенрик 1216 онд түүнийг Чехийн хаан [[Пшемысл I Оттакар]]-ийн охин Анна Пшемышлидка хэмээх арван хоёр настай чех гүнжтэй гэрлүүлж олон улсын харилцаагаа идэвжүүлсэн байна. Залуу хосын хуримыг Прагийн бишоп Анжей бүртгэсэн байна. Хосууд арван нэгэн хүүхэдтэй байсан байна. Түүний бүх хөвгүүдийг ордны лам нар өсгөн хүмүүжүүлж, охидыг нь Тжебниц дахь Гэгээн Ядвигагийн сүмд сургаж байжээ.

Эцэг Сахалт I Хенрих 1222 оноос хойш амьд үлдсэн цорын ганц хүүгээ эрх барих мэдэлд оруулж баримтжуулжээ. Хоёр жилийн дараа тэрээр өөрийн тусдаа тамгатай, албатуудтай, нотариаттай болсон ажээ. 1227 онд Гонсава хотод болсон вангуудын цуглартаар эмгэнэлт явдал болж Краковын хунтайж [[Цагаан Лешек]]  алуулж, сахалт Хенрих хүнд шархадсан үед засгийн эрх мэдэл анх удаа II Хенрих рүү шилжсэн байна.

1238 оны 3-р сарын 19-нд эцэг сахалт I Хенрих нас барсаны дараа тэрээр засгийн эрхийг бие даан захирах болжээ. 

Эцгийгээ нас барах үед II Хенрих дөч орчим настай байсан ч өв залгамжлалыг хүлээн авах ажил амаргүй байжээ. Өвлөн авсан газар нутаг бүрт захирах эрх хэмжээ өөр өөр байжээ. Сүсэгтнүүд зөвхөн удамшлын Доод Силезид хүчтэй байсан тул тэнд л маргаангүй засаглалыг хүлээн зөвшөөрч байв. Их польш, Краков зэрэг нутагт язгууртнуудын сонгуулиар эрх мэдэл хэрэгжүүлдэг байсан нь зарим бэрхшээл үүсгэсэн байна. 

== Монголчуудын довтолгоо ==
Эрх мэдэл авах хамгийн хэцүү үеэ Хенрих Ван дөнгөж даван туулсаны дараа дорно зүгээс шинэ аймшигт дайсан гарч ирэв: [[Бат хаан]] тэргүүтэй монголчууд оросын ноёдуудыг бут цохиж устгасны дараа [[Унгар]]&lt;nowiki/&gt;ын хаант улсыг дараагийн бай болгон сонгосон байв. Унгартай дайн болвол Польшоос тусламж ирнэ гэж Бат хаан зөв зөгнөн таамгалсан байв. Тиймээс тэрээр Польш руу 10 000 дайчдаа илгээжээ.

1241 оны 1-р сарын эхээр Люблин, Завичостын ойролцоо тагнуулын цэргүүд гарч ирсэн боловч сарын дараа жинхэнэ довтолгоо эхлэв. Бага польшид монголчуудад эн тэнцүү өрсөлдөгч байгаагүй тул Краков, Сандомиержийн цэргүүдийг Турск Вилки, Шиелдек зэрэг газарт дараалан буулган авч, 1241 оны 3-р сарын 18-нд Краковын ван Влодимьеж вайводод шийдвэрлэх ялагдал хүлээв. Краковын Клеменс түшмэл Хмельникт алагдаж, Краков, Сандомиерц зэрэг мужийн гол хотууд болох Малопольск монголчуудын гарт оров. II Хенрих улсынхаа баруун нутгийн удирдагчдаас амласан тусламжийг хүлээж, Малопольскийн цэргүүдийн амьд үлдсэн үлдэгдэл, Силезийн болон Их Польшийн шинэ цэргүүдийг Легница мужид төвлөрүүлж эхлэв. 

Гэсэн хэдий ч Европын удирдагчид эзэнт гүрэн ба папын хоорондох эрх мэдлийн тэмцэл илүү сонирхож байсан тул Хенрихийн гуйлтыг үл тоомсорлосрн байна. Энд Темплиер ба Госпиталлеруудын цэргүүд ба Чехийн хаан Вацлав I байсан боловч эцэст нь Легницагийн тулааны нэг өдрийн өмнө цэргүүдээ буцаасан байна. 

Тулалдаан 1241 оны 4-р сарын 9-нд болж, II Хенрихийн арми гутамшигтайгаар ялагдаж, Ван дайны талбарт алуулсан юм. Ялагдлын шалтгааныг ихэвчлэн европчуудад үл мэдэгдэх тулалдааны арга барил, цэргийн тактик гэж үздэг. II Миешкогийн цэрэг тулааны талбараас гэнэт зугтсан гэж үздэг. Силезийн хунтайжийн үхлийн тухай Тартарорум эх сурвалж үйл явдалд илүү ойр эх сурвалж, шууд гэрчүүдийн (Монголчуудын) мэдүүлэгт үндэслэн одоо илүү найдвартай гэж үзэж байна. Польшийн хувьд аз болоход монголчууд польшийг эзлэх бодолгүй байсан, учир нь Легница дахь мөргөлдөөний дараахан (Легницагийн хананд үе үе ойртож, бэхлэлтийг хүчээр буулгах оролдлого хийсний дараа) тэд [[Морави]]&lt;nowiki/&gt;гаар дамжин Унгар руу явж Бат хааны үндсэн цэрэгт нэгдэх ёстой байжээ.

Гэгээн Хенрихийн толгойгүй нүцгэн цогцосыг эх нь зарим биейн онцгой зүйлээр тодорхойлжээ. Хенрих зүүн хөлөндөө зургаан хуруутай байсан нь 1832 онд түүний булшийг нээх үед батлагдсан юм. Хенрихийг өөрийн санхүүжүүлсэн Вроцлав дахь Францискан хийдэд оршуулжээ. 

Сүүлд 1944 онд Германы эрдэмтэд Гэгээн Сүсэгтэн Хенрихийн шарилыг булшнаас гаргаж, лабораторийн шинжилгээнд оруулж Ари үндэстэн мөн эсэхийг нотлох оролдлого хийсэн. Үүний дараа түүний цогцос нь алга болсон байна.


'''Холбоос:'''

https://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk_II_Pobo%C5%BCny 

* Materiały związane z Henrykiem Pobożnym w bibliotece Polona</text>
      <sha1>6grrrgc1z06elbc4h9mn4syy2b4ld2z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Pagetype</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123104</id>
    <revision>
      <id>706152</id>
      <timestamp>2022-07-22T21:08:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#invoke:pagetype|main}}&lt;noinclude&gt; {{documentation}} &lt;!-- Categories go on the /doc subpage, and interwikis go on Wikidata. --&gt; &lt;/noinclude&gt;&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="179" xml:space="preserve">{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#invoke:pagetype|main}}&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;!-- Categories go on the /doc subpage, and interwikis go on Wikidata. --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>lljnsh3xa96oyrio8us1qbonct9sq7b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Pagetype</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123105</id>
    <revision>
      <id>706153</id>
      <timestamp>2022-07-22T21:08:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;-------------------------------------------------------------------------------- --                                                                            -- --                                PAGETYPE                                    -- --                                                                            -- --      This is a meta-module intended to replace {{pagetype}} and similar    -- --      templates. It automatically detects namespaces, and a...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="6765" xml:space="preserve">--------------------------------------------------------------------------------
--                                                                            --
--                                PAGETYPE                                    --
--                                                                            --
--      This is a meta-module intended to replace {{pagetype}} and similar    --
--      templates. It automatically detects namespaces, and allows for a      --
--      great deal of customisation. It can easily be ported to other         --
--      wikis by changing the values in the [[Module:Pagetype/config]].       --
--                                                                            --
--------------------------------------------------------------------------------

-- Load config.
local cfg = mw.loadData('Module:Pagetype/config')

-- Load required modules.
local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs
local yesno = require('Module:Yesno')
local nsDetectModule = require('Module:Namespace detect')
local nsDetect = nsDetectModule._main
local getParamMappings = nsDetectModule.getParamMappings
local getPageObject = nsDetectModule.getPageObject

local p = {}

local function shallowCopy(t)
	-- Makes a shallow copy of a table.
	local ret = {}
	for k, v in pairs(t) do
		ret[k] = v
	end
	return ret
end

local function checkPagetypeInput(namespace, val)
	-- Checks to see whether we need the default value for the given namespace,
	-- and if so gets it from the pagetypes table.
	-- The yesno function returns true/false for &quot;yes&quot;, &quot;no&quot;, etc., and returns
	-- val for other input.
	local ret = yesno(val, val)
	if ret and type(ret) ~= 'string' then
		ret = cfg.pagetypes[namespace]
	end
	return ret
end

local function getPagetypeFromClass(class, param, aliasTable, default)
	-- Gets the pagetype from a class specified from the first positional
	-- parameter.
	param = yesno(param, param)
	if param ~= false then -- No check if specifically disallowed.
		for _, alias in ipairs(aliasTable) do
			if class == alias then
				if type(param) == 'string' then
					return param
				else
					return default
				end
			end
		end
	end
end

local function getNsDetectValue(args)
	-- Builds the arguments to pass to [[Module:Namespace detect]] and returns
	-- the result.

	-- Get the default values.
	local ndArgs = {}
	local defaultns = args[cfg.defaultns]
	if defaultns == cfg.defaultnsAll then
		ndArgs = shallowCopy(cfg.pagetypes)
	else
		local defaultnsArray
		if defaultns == cfg.defaultnsExtended then
			defaultnsArray = cfg.extendedNamespaces
		elseif defaultns == cfg.defaultnsNone then
			defaultnsArray = {}
		else
			defaultnsArray = cfg.defaultNamespaces
		end
		for _, namespace in ipairs(defaultnsArray) do
			ndArgs[namespace] = cfg.pagetypes[namespace]
		end
	end

	--[[
	-- Add custom values passed in from the arguments. These overwrite the
	-- defaults. The possible argument names are fetched from
	-- Module:Namespace detect automatically in case new namespaces are
	-- added. Although we accept namespace aliases as parameters, we only pass
	-- the local namespace name as a parameter to Module:Namespace detect.
	-- This means that the &quot;image&quot; parameter can overwrite defaults for the
	-- File: namespace, which wouldn't work if we passed the parameters through
	-- separately.
	--]]
	local mappings = getParamMappings()
	for ns, paramAliases in pairs(mappings) do
		-- Copy the aliases table, as # doesn't work with tables returned from
		-- mw.loadData.
		paramAliases = shallowCopy(paramAliases)
		local paramName = paramAliases[1]
		-- Iterate backwards along the array so that any values for the local
		-- namespace names overwrite those for namespace aliases.
		for i = #paramAliases, 1, -1 do
			local paramAlias = paramAliases[i]
			local ndArg = checkPagetypeInput(paramAlias, args[paramAlias])
			if ndArg == false then
				-- If any arguments are false, convert them to nil to protect
				-- against breakage by future changes to
				-- [[Module:Namespace detect]].
				ndArgs[paramName] = nil
			elseif ndArg then
				ndArgs[paramName] = ndArg
			end
		end
	end
	-- Check for disambiguation-class and N/A-class pages in mainspace.
	if ndArgs.main then
		local class = args[1]
		if type(class) == 'string' then
			-- Put in lower case so e.g. &quot;Dab&quot; and &quot;dab&quot; will both match.
			class = mw.ustring.lower(class)
		end
		local dab = getPagetypeFromClass(
			class,
			args[cfg.dab],
			cfg.dabAliases,
			cfg.dabDefault
		)
		if dab then
			ndArgs.main = dab
		else
			local na = getPagetypeFromClass(
				class,
				args[cfg.na],
				cfg.naAliases,
				cfg.naDefault
			)
			if na then
				ndArgs.main = na
			end
		end
	end
	-- If there is no talk value specified, use the corresponding subject 
	-- namespace for talk pages.
	if not ndArgs.talk then
		ndArgs.subjectns = true
	end
	-- Add the fallback value. This can also be customised, but it cannot be
	-- disabled.
	local other = args[cfg.other]
	-- We will ignore true/false/nil results from yesno here, but using it
	-- anyway for consistency.
	other = yesno(other, other)
	if type(other) == 'string' then
		ndArgs.other = other
	else
		ndArgs.other = cfg.otherDefault
	end
	-- Allow custom page values.
	ndArgs.page = args.page
	return nsDetect(ndArgs)
end

local function detectRedirects(args)
	local redirect = args[cfg.redirect]
	-- The yesno function returns true/false for &quot;yes&quot;, &quot;no&quot;, etc., and returns
	-- redirect for other input.
	redirect = yesno(redirect, redirect)
	if redirect == false then
		-- Detect redirects unless they have been explicitly disallowed with
		-- &quot;redirect=no&quot; or similar.
		return
	end
	local pageObject = getPageObject(args.page)
	-- If we are using subject namespaces elsewhere, do so here as well.
	if pageObject
		and not yesno(args.talk, true)
		and args[cfg.defaultns] ~= cfg.defaultnsAll
	then
		pageObject = getPageObject(
			pageObject.subjectNsText .. ':' .. pageObject.text
		)
	end
	-- Allow custom values for redirects.
	if pageObject and pageObject.isRedirect then
		if type(redirect) == 'string' then
			return redirect
		else
			return cfg.redirectDefault
		end
	end
end

function p._main(args)
	local redirect = detectRedirects(args)
	local pagetype = &quot;&quot;
	if redirect then
		pagetype = redirect
	else
		pagetype = getNsDetectValue(args)
	end
	if yesno(args.plural, false) then
		if cfg.irregularPlurals[pagetype] then
			pagetype = cfg.irregularPlurals[pagetype]
		else
			pagetype = pagetype .. cfg.plural -- often 's'
		end
	end
	if yesno(args.caps, false) then
		pagetype = mw.ustring.upper(mw.ustring.sub(pagetype, 1, 1)) ..
			mw.ustring.sub(pagetype, 2)
	end
	return pagetype
end

function p.main(frame)
	local args = getArgs(frame)
	return p._main(args)
end

return p</text>
      <sha1>3uutklb10j89clizor7gnyrlkhbqg0d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Pagetype/config</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123106</id>
    <revision>
      <id>706154</id>
      <timestamp>2022-07-22T21:09:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;-------------------------------------------------------------------------------- --                  Module:Pagetype configuration data                        -- -- This page holds localisation and configuration data for Module:Pagetype.   -- --------------------------------------------------------------------------------  local cfg = {} -- Don't edit this line.  -------------------------------------------------------------------------------- --...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="3847" xml:space="preserve">--------------------------------------------------------------------------------
--                  Module:Pagetype configuration data                        --
-- This page holds localisation and configuration data for Module:Pagetype.   --
--------------------------------------------------------------------------------

local cfg = {} -- Don't edit this line.

--------------------------------------------------------------------------------
--                        Start configuration data                            --
--------------------------------------------------------------------------------

-- This table holds the values to use for &quot;main=true&quot;, &quot;user=true&quot;, etc. Keys to
-- this table should be namespace parameters that can be used with
-- [[Module:Namespace detect]]. 
cfg.pagetypes = {
	['main']              = 'article',
	['user']              = 'user page',
	['project']           = 'project page',
	['wikipedia']         = 'project page',
	['wp']                = 'project page',
	['file']              = 'file',
	['image']             = 'file',
	['mediawiki']         = 'interface page',
	['template']          = 'template',
	['help']              = 'help page',
	['category']          = 'category',
	['portal']            = 'portal',
	['draft']             = 'draft',
	['timedtext']         = 'Timed Text page',
	['module']            = 'module',
	['topic']             = 'topic',
	['gadget']            = 'gadget',
	['gadget definition'] = 'gadget definition',
	['talk']              = 'talk page',
	['special']           = 'special page',
	['media']             = 'file',
}

-- This table holds the names of the namespaces to be looked up from
-- cfg.pagetypes by default.
cfg.defaultNamespaces = {
	'main',
	'file',
	'template',
	'category',
	'module'
}

-- This table holds the names of the namespaces to be looked up from
-- cfg.pagetypes if cfg.defaultnsExtended is set.
cfg.extendedNamespaces = {
	'main',
	'user',
	'project',
	'file',
	'mediawiki',
	'template',
	'category',
	'help',
	'portal',
	'module',
	'draft'
}

-- The parameter name to set which default namespace values to be looked up from
-- cfg.pagetypes.
cfg.defaultns = 'defaultns'

-- The value of cfg.defaultns to set all namespaces, including talk.
cfg.defaultnsAll = 'all'

-- The value of cfg.defaultns to set the namespaces listed in
-- cfg.extendedNamespaces
cfg.defaultnsExtended = 'extended'

-- The value of cfg.defaultns to set no default namespaces.
cfg.defaultnsNone = 'none'

-- The parameter name to use for disambiguation pages page.
cfg.dab = 'dab'

-- This table holds the different possible aliases for disambiguation-class
-- pages. These should be lower-case.
cfg.dabAliases = {
	'disambiguation',
	'disambig',
	'disamb',
	'dab'
}

-- The default value for disambiguation pages.
cfg.dabDefault = 'page'

-- The parameter name to use for N/A-class page.
cfg.na = 'na'

-- This table holds the different possible aliases for N/A-class pages. These
-- should be lower-case.
cfg.naAliases = {'na', 'n/a'}

-- The default value for N/A-class pages.
cfg.naDefault = 'page'

-- The parameter name to use for redirects.
cfg.redirect = 'redirect'

-- The default value to use for redirects.
cfg.redirectDefault = 'redirect'

-- The parameter name for undefined namespaces.
cfg.other = 'other'

-- The value used if the module detects an undefined namespace.
cfg.otherDefault = 'page'

-- The usual suffix denoting a plural.
cfg.plural = 's'

-- This table holds plurals not formed by a simple suffix.
cfg.irregularPlurals = {
	[&quot;category&quot;] = &quot;categories&quot;
}

--------------------------------------------------------------------------------
--                        End configuration data                              --
--------------------------------------------------------------------------------

return cfg -- Don't edit this line</text>
      <sha1>qi8m5o0e66j9quw6kiawd2otsulzq9m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706156</id>
      <parentid>706154</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T21:19:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="4081" xml:space="preserve">--------------------------------------------------------------------------------
--                  Module:Pagetype configuration data                        --
-- This page holds localisation and configuration data for Module:Pagetype.   --
--------------------------------------------------------------------------------

local cfg = {} -- Don't edit this line.

--------------------------------------------------------------------------------
--                        Start configuration data                            --
--------------------------------------------------------------------------------

-- This table holds the values to use for &quot;main=true&quot;, &quot;user=true&quot;, etc. Keys to
-- this table should be namespace parameters that can be used with
-- [[Module:Namespace detect]]. 
cfg.pagetypes = {
	['main']              = 'хуудас',
	['user']              = 'хэрэглэгч',
	['project']           = 'төслийн хуудас',
	['wikipedia']         = 'төслийн хуудас',
	['wp']                = 'төслийн хуудас',
	['file']              = 'файл',
	['image']             = 'файл',
	['mediawiki']         = 'интерфэйс хуудас',
	['template']          = 'загвар',
	['help']              = 'тусламжийн хуудас',
	['category']          = 'ангилал',
	['portal']            = 'портал',
	['draft']             = 'draft',
	['timedtext']         = 'Timed Text page',
	['module']            = 'module',
	['topic']             = 'сэдэв',
	['gadget']            = 'gadget',
	['gadget definition'] = 'gadget definition',
	['talk']              = 'хэлэлцүүлгийн хуудас',
	['special']           = 'тусгай хуудас',
	['media']             = 'файл',
}

-- This table holds the names of the namespaces to be looked up from
-- cfg.pagetypes by default.
cfg.defaultNamespaces = {
	'main',
	'file',
	'template',
	'category',
	'module'
}

-- This table holds the names of the namespaces to be looked up from
-- cfg.pagetypes if cfg.defaultnsExtended is set.
cfg.extendedNamespaces = {
	'main',
	'user',
	'project',
	'file',
	'mediawiki',
	'template',
	'category',
	'help',
	'portal',
	'module',
	'draft'
}

-- The parameter name to set which default namespace values to be looked up from
-- cfg.pagetypes.
cfg.defaultns = 'defaultns'

-- The value of cfg.defaultns to set all namespaces, including talk.
cfg.defaultnsAll = 'all'

-- The value of cfg.defaultns to set the namespaces listed in
-- cfg.extendedNamespaces
cfg.defaultnsExtended = 'extended'

-- The value of cfg.defaultns to set no default namespaces.
cfg.defaultnsNone = 'none'

-- The parameter name to use for disambiguation pages page.
cfg.dab = 'dab'

-- This table holds the different possible aliases for disambiguation-class
-- pages. These should be lower-case.
cfg.dabAliases = {
	'disambiguation',
	'disambig',
	'disamb',
	'dab'
}

-- The default value for disambiguation pages.
cfg.dabDefault = 'page'

-- The parameter name to use for N/A-class page.
cfg.na = 'na'

-- This table holds the different possible aliases for N/A-class pages. These
-- should be lower-case.
cfg.naAliases = {'na', 'n/a'}

-- The default value for N/A-class pages.
cfg.naDefault = 'хуудас'

-- The parameter name to use for redirects.
cfg.redirect = 'дахин чиглүүлэх'

-- The default value to use for redirects.
cfg.redirectDefault = 'дахин чиглүүлэх'

-- The parameter name for undefined namespaces.
cfg.other = 'other'

-- The value used if the module detects an undefined namespace.
cfg.otherDefault = 'хуудас'

-- The usual suffix denoting a plural.
cfg.plural = 's'

-- This table holds plurals not formed by a simple suffix.
cfg.irregularPlurals = {
	[&quot;category&quot;] = &quot;categories&quot;
}

--------------------------------------------------------------------------------
--                        End configuration data                              --
--------------------------------------------------------------------------------

return cfg -- Don't edit this line</text>
      <sha1>aqg65clahx98fstxm6j6wkt75g45iul</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706157</id>
      <parentid>706156</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T21:22:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="4100" xml:space="preserve">--------------------------------------------------------------------------------
--                  Module:Pagetype configuration data                        --
-- This page holds localisation and configuration data for Module:Pagetype.   --
--------------------------------------------------------------------------------

local cfg = {} -- Don't edit this line.

--------------------------------------------------------------------------------
--                        Start configuration data                            --
--------------------------------------------------------------------------------

-- This table holds the values to use for &quot;main=true&quot;, &quot;user=true&quot;, etc. Keys to
-- this table should be namespace parameters that can be used with
-- [[Module:Namespace detect]]. 
cfg.pagetypes = {
	['main']              = 'хуудас',
	['user']              = 'хэрэглэгчийн хуудас',
	['project']           = 'төслийн хуудас',
	['wikipedia']         = 'төслийн хуудас',
	['wp']                = 'төслийн хуудас',
	['file']              = 'файл',
	['image']             = 'файл',
	['mediawiki']         = 'интерфэйс хуудас',
	['template']          = 'загвар',
	['help']              = 'тусламжийн хуудас',
	['category']          = 'ангилал',
	['portal']            = 'портал',
	['draft']             = 'draft',
	['timedtext']         = 'Timed Text page',
	['module']            = 'module',
	['topic']             = 'сэдэв',
	['gadget']            = 'gadget',
	['gadget definition'] = 'gadget definition',
	['talk']              = 'хэлэлцүүлгийн хуудас',
	['special']           = 'тусгай хуудас',
	['media']             = 'файл',
}

-- This table holds the names of the namespaces to be looked up from
-- cfg.pagetypes by default.
cfg.defaultNamespaces = {
	'main',
	'file',
	'template',
	'category',
	'module'
}

-- This table holds the names of the namespaces to be looked up from
-- cfg.pagetypes if cfg.defaultnsExtended is set.
cfg.extendedNamespaces = {
	'main',
	'user',
	'project',
	'file',
	'mediawiki',
	'template',
	'category',
	'help',
	'portal',
	'module',
	'draft'
}

-- The parameter name to set which default namespace values to be looked up from
-- cfg.pagetypes.
cfg.defaultns = 'defaultns'

-- The value of cfg.defaultns to set all namespaces, including talk.
cfg.defaultnsAll = 'all'

-- The value of cfg.defaultns to set the namespaces listed in
-- cfg.extendedNamespaces
cfg.defaultnsExtended = 'extended'

-- The value of cfg.defaultns to set no default namespaces.
cfg.defaultnsNone = 'none'

-- The parameter name to use for disambiguation pages page.
cfg.dab = 'dab'

-- This table holds the different possible aliases for disambiguation-class
-- pages. These should be lower-case.
cfg.dabAliases = {
	'disambiguation',
	'disambig',
	'disamb',
	'dab'
}

-- The default value for disambiguation pages.
cfg.dabDefault = 'page'

-- The parameter name to use for N/A-class page.
cfg.na = 'na'

-- This table holds the different possible aliases for N/A-class pages. These
-- should be lower-case.
cfg.naAliases = {'na', 'n/a'}

-- The default value for N/A-class pages.
cfg.naDefault = 'хуудас'

-- The parameter name to use for redirects.
cfg.redirect = 'дахин чиглүүлэх'

-- The default value to use for redirects.
cfg.redirectDefault = 'дахин чиглүүлэх'

-- The parameter name for undefined namespaces.
cfg.other = 'other'

-- The value used if the module detects an undefined namespace.
cfg.otherDefault = 'хуудас'

-- The usual suffix denoting a plural.
cfg.plural = 's'

-- This table holds plurals not formed by a simple suffix.
cfg.irregularPlurals = {
	[&quot;category&quot;] = &quot;categories&quot;
}

--------------------------------------------------------------------------------
--                        End configuration data                              --
--------------------------------------------------------------------------------

return cfg -- Don't edit this line</text>
      <sha1>suj0m77cinlka2akk26qggz32mxvm2r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706158</id>
      <parentid>706157</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T21:28:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="4094" xml:space="preserve">--------------------------------------------------------------------------------
--                  Module:Pagetype configuration data                        --
-- This page holds localisation and configuration data for Module:Pagetype.   --
--------------------------------------------------------------------------------

local cfg = {} -- Don't edit this line.

--------------------------------------------------------------------------------
--                        Start configuration data                            --
--------------------------------------------------------------------------------

-- This table holds the values to use for &quot;main=true&quot;, &quot;user=true&quot;, etc. Keys to
-- this table should be namespace parameters that can be used with
-- [[Module:Namespace detect]]. 
cfg.pagetypes = {
	['main']              = 'хуудас',
	['user']              = 'хэрэглэгчийн хуудас',
	['project']           = 'төслийн хуудас',
	['wikipedia']         = 'төслийн хуудас',
	['wp']                = 'төслийн хуудас',
	['file']              = 'файл',
	['image']             = 'файл',
	['mediawiki']         = 'интерфэйс хуудас',
	['template']          = 'загвар',
	['help']              = 'тусламжийн хуудас',
	['category']          = 'ангилал',
	['portal']            = 'портал',
	['draft']             = 'draft',
	['timedtext']         = 'Timed Text page',
	['module']            = 'module',
	['topic']             = 'сэдэв',
	['gadget']            = 'gadget',
	['gadget definition'] = 'gadget definition',
	['talk']              = 'хэрэглэгчийн яриа',
	['special']           = 'тусгай хуудас',
	['media']             = 'файл',
}

-- This table holds the names of the namespaces to be looked up from
-- cfg.pagetypes by default.
cfg.defaultNamespaces = {
	'main',
	'file',
	'template',
	'category',
	'module'
}

-- This table holds the names of the namespaces to be looked up from
-- cfg.pagetypes if cfg.defaultnsExtended is set.
cfg.extendedNamespaces = {
	'main',
	'user',
	'project',
	'file',
	'mediawiki',
	'template',
	'category',
	'help',
	'portal',
	'module',
	'draft'
}

-- The parameter name to set which default namespace values to be looked up from
-- cfg.pagetypes.
cfg.defaultns = 'defaultns'

-- The value of cfg.defaultns to set all namespaces, including talk.
cfg.defaultnsAll = 'all'

-- The value of cfg.defaultns to set the namespaces listed in
-- cfg.extendedNamespaces
cfg.defaultnsExtended = 'extended'

-- The value of cfg.defaultns to set no default namespaces.
cfg.defaultnsNone = 'none'

-- The parameter name to use for disambiguation pages page.
cfg.dab = 'dab'

-- This table holds the different possible aliases for disambiguation-class
-- pages. These should be lower-case.
cfg.dabAliases = {
	'disambiguation',
	'disambig',
	'disamb',
	'dab'
}

-- The default value for disambiguation pages.
cfg.dabDefault = 'page'

-- The parameter name to use for N/A-class page.
cfg.na = 'na'

-- This table holds the different possible aliases for N/A-class pages. These
-- should be lower-case.
cfg.naAliases = {'na', 'n/a'}

-- The default value for N/A-class pages.
cfg.naDefault = 'хуудас'

-- The parameter name to use for redirects.
cfg.redirect = 'дахин чиглүүлэх'

-- The default value to use for redirects.
cfg.redirectDefault = 'дахин чиглүүлэх'

-- The parameter name for undefined namespaces.
cfg.other = 'other'

-- The value used if the module detects an undefined namespace.
cfg.otherDefault = 'хуудас'

-- The usual suffix denoting a plural.
cfg.plural = 's'

-- This table holds plurals not formed by a simple suffix.
cfg.irregularPlurals = {
	[&quot;category&quot;] = &quot;categories&quot;
}

--------------------------------------------------------------------------------
--                        End configuration data                              --
--------------------------------------------------------------------------------

return cfg -- Don't edit this line</text>
      <sha1>g4umkvjlbov78ocwhwco20x8iyi7558</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706159</id>
      <parentid>706158</parentid>
      <timestamp>2022-07-22T21:30:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/170.84.51.33|170.84.51.33]] ([[User talk:170.84.51.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 706158 засварыг цуцлах</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="4100" xml:space="preserve">--------------------------------------------------------------------------------
--                  Module:Pagetype configuration data                        --
-- This page holds localisation and configuration data for Module:Pagetype.   --
--------------------------------------------------------------------------------

local cfg = {} -- Don't edit this line.

--------------------------------------------------------------------------------
--                        Start configuration data                            --
--------------------------------------------------------------------------------

-- This table holds the values to use for &quot;main=true&quot;, &quot;user=true&quot;, etc. Keys to
-- this table should be namespace parameters that can be used with
-- [[Module:Namespace detect]]. 
cfg.pagetypes = {
	['main']              = 'хуудас',
	['user']              = 'хэрэглэгчийн хуудас',
	['project']           = 'төслийн хуудас',
	['wikipedia']         = 'төслийн хуудас',
	['wp']                = 'төслийн хуудас',
	['file']              = 'файл',
	['image']             = 'файл',
	['mediawiki']         = 'интерфэйс хуудас',
	['template']          = 'загвар',
	['help']              = 'тусламжийн хуудас',
	['category']          = 'ангилал',
	['portal']            = 'портал',
	['draft']             = 'draft',
	['timedtext']         = 'Timed Text page',
	['module']            = 'module',
	['topic']             = 'сэдэв',
	['gadget']            = 'gadget',
	['gadget definition'] = 'gadget definition',
	['talk']              = 'хэлэлцүүлгийн хуудас',
	['special']           = 'тусгай хуудас',
	['media']             = 'файл',
}

-- This table holds the names of the namespaces to be looked up from
-- cfg.pagetypes by default.
cfg.defaultNamespaces = {
	'main',
	'file',
	'template',
	'category',
	'module'
}

-- This table holds the names of the namespaces to be looked up from
-- cfg.pagetypes if cfg.defaultnsExtended is set.
cfg.extendedNamespaces = {
	'main',
	'user',
	'project',
	'file',
	'mediawiki',
	'template',
	'category',
	'help',
	'portal',
	'module',
	'draft'
}

-- The parameter name to set which default namespace values to be looked up from
-- cfg.pagetypes.
cfg.defaultns = 'defaultns'

-- The value of cfg.defaultns to set all namespaces, including talk.
cfg.defaultnsAll = 'all'

-- The value of cfg.defaultns to set the namespaces listed in
-- cfg.extendedNamespaces
cfg.defaultnsExtended = 'extended'

-- The value of cfg.defaultns to set no default namespaces.
cfg.defaultnsNone = 'none'

-- The parameter name to use for disambiguation pages page.
cfg.dab = 'dab'

-- This table holds the different possible aliases for disambiguation-class
-- pages. These should be lower-case.
cfg.dabAliases = {
	'disambiguation',
	'disambig',
	'disamb',
	'dab'
}

-- The default value for disambiguation pages.
cfg.dabDefault = 'page'

-- The parameter name to use for N/A-class page.
cfg.na = 'na'

-- This table holds the different possible aliases for N/A-class pages. These
-- should be lower-case.
cfg.naAliases = {'na', 'n/a'}

-- The default value for N/A-class pages.
cfg.naDefault = 'хуудас'

-- The parameter name to use for redirects.
cfg.redirect = 'дахин чиглүүлэх'

-- The default value to use for redirects.
cfg.redirectDefault = 'дахин чиглүүлэх'

-- The parameter name for undefined namespaces.
cfg.other = 'other'

-- The value used if the module detects an undefined namespace.
cfg.otherDefault = 'хуудас'

-- The usual suffix denoting a plural.
cfg.plural = 's'

-- This table holds plurals not formed by a simple suffix.
cfg.irregularPlurals = {
	[&quot;category&quot;] = &quot;categories&quot;
}

--------------------------------------------------------------------------------
--                        End configuration data                              --
--------------------------------------------------------------------------------

return cfg -- Don't edit this line</text>
      <sha1>suj0m77cinlka2akk26qggz32mxvm2r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Namespace detect</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123107</id>
    <revision>
      <id>706155</id>
      <timestamp>2022-07-22T21:09:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;--[[ -------------------------------------------------------------------------------- --                                                                            -- --                            NAMESPACE DETECT                                -- --                                                                            -- -- This module implements the {{namespace detect}} template in Lua, with a    -- -- few improvements: all namespaces and all namespace al...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="5992" xml:space="preserve">--[[
--------------------------------------------------------------------------------
--                                                                            --
--                            NAMESPACE DETECT                                --
--                                                                            --
-- This module implements the {{namespace detect}} template in Lua, with a    --
-- few improvements: all namespaces and all namespace aliases are supported,  --
-- and namespace names are detected automatically for the local wiki. The     --
-- module can also use the corresponding subject namespace value if it is     --
-- used on a talk page. Parameter names can be configured for different wikis --
-- by altering the values in the &quot;cfg&quot; table in                               --
-- Module:Namespace detect/config.                                            --
--                                                                            --
--------------------------------------------------------------------------------
--]]

local data = mw.loadData('Module:Namespace detect/data')
local argKeys = data.argKeys
local cfg = data.cfg
local mappings = data.mappings

local yesno = require('Module:Yesno')
local mArguments -- Lazily initialise Module:Arguments
local mTableTools -- Lazily initilalise Module:TableTools
local ustringLower = mw.ustring.lower

local p = {}

local function fetchValue(t1, t2)
	-- Fetches a value from the table t1 for the first key in array t2 where
	-- a non-nil value of t1 exists.
	for i, key in ipairs(t2) do
		local value = t1[key]
		if value ~= nil then
			return value
		end
	end
	return nil
end

local function equalsArrayValue(t, value)
	-- Returns true if value equals a value in the array t. Otherwise
	-- returns false.
	for i, arrayValue in ipairs(t) do
		if value == arrayValue then
			return true
		end
	end
	return false
end

function p.getPageObject(page)
	-- Get the page object, passing the function through pcall in case of
	-- errors, e.g. being over the expensive function count limit.
	if page then
		local success, pageObject = pcall(mw.title.new, page)
		if success then
			return pageObject
		else
			return nil
		end
	else
		return mw.title.getCurrentTitle()
	end
end

-- Provided for backward compatibility with other modules
function p.getParamMappings()
	return mappings
end

local function getNamespace(args)
	-- This function gets the namespace name from the page object.
	local page = fetchValue(args, argKeys.demopage)
	if page == '' then
		page = nil
	end
	local demospace = fetchValue(args, argKeys.demospace)
	if demospace == '' then
		demospace = nil
	end
	local subjectns = fetchValue(args, argKeys.subjectns)
	local ret
	if demospace then
		-- Handle &quot;demospace = main&quot; properly.
		if equalsArrayValue(argKeys.main, ustringLower(demospace)) then
			ret = mw.site.namespaces[0].name
		else
			ret = demospace
		end
	else
		local pageObject = p.getPageObject(page)
		if pageObject then
			if pageObject.isTalkPage then
				-- Get the subject namespace if the option is set,
				-- otherwise use &quot;talk&quot;.
				if yesno(subjectns) then
					ret = mw.site.namespaces[pageObject.namespace].subject.name
				else
					ret = 'talk'
				end
			else
				ret = pageObject.nsText
			end
		else
			return nil -- return nil if the page object doesn't exist.
		end
	end
	ret = ret:gsub('_', ' ')
	return ustringLower(ret)
end

function p._main(args)
	-- Check the parameters stored in the mappings table for any matches.
	local namespace = getNamespace(args) or 'other' -- &quot;other&quot; avoids nil table keys
	local params = mappings[namespace] or {}
	local ret = fetchValue(args, params)
	--[[
	-- If there were no matches, return parameters for other namespaces.
	-- This happens if there was no text specified for the namespace that
	-- was detected or if the demospace parameter is not a valid
	-- namespace. Note that the parameter for the detected namespace must be
	-- completely absent for this to happen, not merely blank.
	--]]
	if ret == nil then
		ret = fetchValue(args, argKeys.other)
	end
	return ret
end

function p.main(frame)
	mArguments = require('Module:Arguments')
	local args = mArguments.getArgs(frame, {removeBlanks = false})
	local ret = p._main(args)
	return ret or ''
end

function p.table(frame)
	--[[
	-- Create a wikitable of all subject namespace parameters, for
	-- documentation purposes. The talk parameter is optional, in case it
	-- needs to be excluded in the documentation.
	--]]
	
	-- Load modules and initialise variables.
	mTableTools = require('Module:TableTools')
	local namespaces = mw.site.namespaces
	local cfg = data.cfg
	local useTalk = type(frame) == 'table' 
		and type(frame.args) == 'table' 
		and yesno(frame.args.talk) -- Whether to use the talk parameter.
	
	-- Get the header names.
	local function checkValue(value, default)
		if type(value) == 'string' then
			return value
		else
			return default
		end
	end
	local nsHeader = checkValue(cfg.wikitableNamespaceHeader, 'Namespace')
	local aliasesHeader = checkValue(cfg.wikitableAliasesHeader, 'Aliases')

	-- Put the namespaces in order.
	local mappingsOrdered = {}
	for nsname, params in pairs(mappings) do
		if useTalk or nsname ~= 'talk' then
			local nsid = namespaces[nsname].id
			-- Add 1, as the array must start with 1; nsid 0 would be lost otherwise.
			nsid = nsid + 1 
			mappingsOrdered[nsid] = params
		end
	end
	mappingsOrdered = mTableTools.compressSparseArray(mappingsOrdered)

	-- Build the table.
	local ret = '{| class=&quot;wikitable&quot;'
		.. '\n|-'
		.. '\n! ' .. nsHeader
		.. '\n! ' .. aliasesHeader
	for i, params in ipairs(mappingsOrdered) do
		for j, param in ipairs(params) do
			if j == 1 then
				ret = ret .. '\n|-'
					.. '\n| &lt;code&gt;' .. param .. '&lt;/code&gt;'
					.. '\n| '
			elseif j == 2 then
				ret = ret .. '&lt;code&gt;' .. param .. '&lt;/code&gt;'
			else
				ret = ret .. ', &lt;code&gt;' .. param .. '&lt;/code&gt;'
			end
		end
	end
	ret = ret .. '\n|-'
		.. '\n|}'
	return ret
end

return p</text>
      <sha1>j7kygz1y56jpz4doq0m2c6x1td5d8ar</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Toolbar</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123108</id>
    <revision>
      <id>706161</id>
      <timestamp>2022-07-22T21:47:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#invoke:Toolbar|main}}&lt;noinclude&gt; {{documentation}} &lt;/noinclude&gt;&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="103" xml:space="preserve">{{&lt;includeonly&gt;safesubst:&lt;/includeonly&gt;#invoke:Toolbar|main}}&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>qclufe7lvdzex2my9nsfp5rgfunfks0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Toolbar</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123109</id>
    <revision>
      <id>706162</id>
      <timestamp>2022-07-22T21:47:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;-- This module implements {{toolbar}}.  local mArguments -- Lazily initialise [[Module:Arguments]] local mTableTools = require('Module:TableTools') local yesno = require('Module:Yesno')  local p = {}  function p.main(frame) 	mArguments = require('Module:Arguments') 	local args = mArguments.getArgs(frame) 	return p._main(args) end  function p._main(args) 	local toolbarItems = p.makeToolbarItems(args) 	if not toolbarItems then 		-- Return the blank string if no ar...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="1266" xml:space="preserve">-- This module implements {{toolbar}}.

local mArguments -- Lazily initialise [[Module:Arguments]]
local mTableTools = require('Module:TableTools')
local yesno = require('Module:Yesno')

local p = {}

function p.main(frame)
	mArguments = require('Module:Arguments')
	local args = mArguments.getArgs(frame)
	return p._main(args)
end

function p._main(args)
	local toolbarItems = p.makeToolbarItems(args)
	if not toolbarItems then
		-- Return the blank string if no arguments were specified, rather than
		-- returning empty brackets.
		return ''
	elseif yesno(args.span) == false then
		return string.format(
			'(%s)',
			toolbarItems
		)
	else
		return string.format(
			'&lt;span class=&quot;plainlinks%s&quot;%s&gt;(%s)&lt;/span&gt;',
			type(args.class) == 'string' and ' ' .. args.class or '',
			type(args.style) == 'string' and string.format(' style=&quot;%s&quot;', args.style) or '',
			toolbarItems
		)
	end
end

function p.makeToolbarItems(args)
	local nums = mTableTools.numKeys(args)
	local sep = (args.separator or 'pipe') .. '-separator'
	sep = mw.message.new(sep):plain()
	local ret = {}
	for i, v in ipairs(nums) do
		ret[#ret + 1] = mw.ustring.gsub(args[v], &quot;%[%[::+(.-)%]%]&quot;, &quot;[[:%1]]&quot;)
	end
	if #ret &gt; 0 then
		return table.concat(ret, sep)
	else
		return nil
	end
end

return p</text>
      <sha1>dat0yzyzu635n4je30cyef668afrodq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:REVISIONUSER2</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123110</id>
    <revision>
      <id>706163</id>
      <timestamp>2022-07-22T21:48:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{encodefirst|{{#if:{{{1|}}}|{{REVISIONUSER:{{{1|}}}}}|{{REVISIONUSER}}}}}}&lt;noinclude&gt; {{Documentation}} &lt;/noinclude&gt;&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="117" xml:space="preserve">{{encodefirst|{{#if:{{{1|}}}|{{REVISIONUSER:{{{1|}}}}}|{{REVISIONUSER}}}}}}&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>pmhas8mpsvp938mrt3apg2lh1s9b6kk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Encodefirst</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123111</id>
    <revision>
      <id>706164</id>
      <timestamp>2022-07-22T21:48:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>170.84.51.33</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{#invoke:MultiReplace|main|1={{{1}}}|2=^:|3=&amp;#58;|4=^;|5=&amp;#59;|6=^*|7=&amp;#42;|8=^#|9=&amp;#35;}}&lt;noinclude&gt; {{Documentation}} &lt;/noinclude&gt;&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="133" xml:space="preserve">{{#invoke:MultiReplace|main|1={{{1}}}|2=^:|3=&amp;#58;|4=^;|5=&amp;#59;|6=^*|7=&amp;#42;|8=^#|9=&amp;#35;}}&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>fgsuijq1qbeeru97jz4uaebxs5w3y9x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хубилай ноён</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123112</id>
    <revision>
      <id>706173</id>
      <timestamp>2022-07-23T02:35:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Хубилай ноён - монгол цэргийн жанжин, Чингис хааны нөхдийн нэг. Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй нарын хамт Чингис хааны &quot;дөрвөн нохой&quot; гэж нэрлэгддэг байсан.&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="263" xml:space="preserve">Хубилай ноён - монгол цэргийн жанжин, Чингис хааны нөхдийн нэг. Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй нарын хамт Чингис хааны &quot;дөрвөн нохой&quot; гэж нэрлэгддэг байсан.</text>
      <sha1>tc1bmajvhf71o8b27kxu8eg8tl2c3zl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706174</id>
      <parentid>706173</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T02:37:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="269" xml:space="preserve">'''Хубилай ноён''' - монгол цэргийн жанжин, Чингис хааны нөхдийн нэг. Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй нарын хамт Чингис хааны &quot;дөрвөн нохой&quot; гэж нэрлэгддэг байсан.</text>
      <sha1>tuz6le1utxztc9s7gsjhroavl7ljzdl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706178</id>
      <parentid>706174</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T04:03:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="264" xml:space="preserve">'''Хубилай ноён''' бол монгол жанжин, Чингис хааны нөхдийн нэг юм. Зэв, Зэлмэ, Сүбээдэй нарын хамт Чингис хааны &quot;дөрвөн нохой&quot; гэж нэрлэгддэг байсан.</text>
      <sha1>o3itneb9er5ecas4u1piybzttaipve4</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>